ÌßÙÑßÒÈ ÝßÍÚßÂÈ

ÐÖÁÀÈËßÐ

“ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”ÁÀÊÛ–2004

Áó êèòàá “Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè. Ðöáàèëÿð” (Áàêû, 1970) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðúöìÿ åäÿíëÿð: Íèýàð ÐÿôèáÿéëèÕÿëèë Éóñèôëè

Òÿðòèá âÿ þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Õÿëèë Éóñèôëè

894.361’1 - dc 21AZEÌÿùñÿòè Ýÿíúÿâè. Ðöáàèëÿð. “Ëèäåð íÿøðèééàò”, Áàêû,2004, 144 ñÿù.

Êèòàáäà êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ãöäðÿòëèíöìàéÿíäÿñè Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâèíèí ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿíýþòöðöëìöø ðöáàèëÿðè òîïëàíìûøäûð. Áó ðöáàèëÿð äþâðöíöíùóìàíèñò ïîåçèéàñû – Õàãàíè, Íèçàìè éàðàäûúûëûýû èëÿéàõûíäàí áàüëû îëìàãëà äöíéÿâè ùèññëÿð òÿðÿííöì åäèð,èíñàíû, îíóí ýþçÿëëèéèíè, àðçó âÿ èñòÿêëÿðèíè èôàäÿ åäèð,îíóí ùÿéàò åøãèíèí, ðÿíýàðÿíý äóéüóëàðûíûí ïîåòèê èôàäÿñèêèìè þçöíö ýþñòÿðèð.

ISBN 9952-417-09-6

© “ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004.

Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûíûíÏðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí

ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèíùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëèñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ

êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð

ÐßÂÀÉßÒËßÐ ÄÓÌÀÍÛ ÀÐÕÀÑÛÍÄÀÍÁÎÉËÀÍÀÍ ÑßÍßÒÊÀÐ

Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí øåèðèíèí ãöä-ðÿòëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Îíóí éàøàéûá-éàðàòäûüûçàìàíäàí 850 èëÿ éàõûí áèð äþâð êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã,ÿñÿðëÿðè èíäè äÿ ñåâèëÿ-ñåâèëÿ îõóíóð, îõóúóëàðûíà çþâãâåðèð, îíëàðäà ùÿéàòà, èíñàíà ìÿùÿááÿò îéàäûð, îíëàðû íèê-áèíëèéÿ, äöíéàíûí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí èëùàì àëìàüà ÷àüûðûð,çàùèäëèêäÿí, òÿðêè-äöíéàëûãäàí, âàõòû êå÷ìèø àäÿò-ÿíÿíÿ-ëÿðäÿí óçàãëàøäûðûð. Ìÿùñÿòè Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ÿäÿáèé-éàòûíûí äþâðöíäÿ éàøàìûøäûð. Ùÿìèí äþâðäÿ Íèçàìè, Õà-ãàíè êèìè äàùè ñÿíÿòêàðëàð éåòèøìèø, ßáöë-Öëà, Ôÿëÿêè,Ìöúèðÿääèí êèìè øàèðëÿð éàçûá-éàðàòìûøëàð. Áó äþâðäÿ äàùèÍèçàìè òÿðÿôèíäÿí íÿèíêè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí, áÿëêÿ áöòöíÉàõûí âÿ Îðòà Øÿðã èíòèáàùûíûí ÿí ïàðëàã ÿäÿáè íöìóíÿ-ëÿðè éàðàäûëìûøäûð.

Îðòà ÿñðëÿð øÿðàèòèíäÿ, ãàäûíûí ùöãóãëàðûíûí ìÿùäóäëàø-äûðûëäûüû áèð äþâðäÿ Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè êèìè èñòåäàäëû øàèðÿ-íèí éåòèøìÿñè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð, öìóìè ìÿäÿíèñÿâèééÿíèí, áàõûøëàðäà éàðàíàí éåíèëèéèí, àçàäôèêèðëèëèéèíÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿùñÿòè êèìè áèðãàäûí ñÿíÿòêàð áèðäÿí-áèðÿ éåòèøÿ áèëìÿçäè. Áóíóí ö÷öíìöÿééÿí çÿìèí îëìàëû èäè. Ìÿùñÿòèíèí ÿëäÿ îëàí øåèðëÿðèýþñòÿðèð êè, î, éàõøû òÿùñèë àëìûø, ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíè þé-ðÿíìèø, Øÿðã ïîåòèêàñûíûí èíúÿëèêëÿðèíè ìöêÿììÿë áèë-ìèøäèð. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ èøëÿíèëÿí áÿäèè âàñèòÿëÿð àéäûíøÿêèëäÿ ýþñòÿðèð êè, Ìÿùñÿòè éöêñÿê èñòåäàä âÿ èíúÿ çþâãëÿéàíàøû, äÿðèí ìöòàëèÿéÿ ìàëèê îëìóøäóð. Äöçäöð, Ìÿùñÿ-òèíèí ùÿéàòû, øÿõñèééÿòè, òÿùñèëè ùàããûíäà ìÿíáÿëÿðäÿ äÿ-

4

ãèã, ÿòðàôëû ìÿëóìàò éîõäóð. Øàèðÿ ùàããûíäà àíúàã ÿñÿð-ëÿðèíäÿí ÿëäÿ îëàí íöìóíÿëÿðÿ ÿñàñëàíûá ìöÿééÿí ôèêèðëÿðèðÿëè ñöðìÿê îëóð. Áó îíäàí èðÿëè ýÿëèð êè, îðòà ÿñðëÿð øÿðàè-òèíäÿ ãàäûíûí øåèð éàçìàüûíû ãÿáàùÿò ñàéìûø, îíóí ùàã-ãûíäà äàíûøìàüû ìÿãáóë ùåñàá åòìèøëÿð. ßêñèíÿ, øàèðÿíèíéöíýöë ÿõëàãëû îëìàñû ùàããûíäà ìöõòÿëèô ðÿâàéÿòëÿð óé-äóðìóøëàð. Áó ðÿâàéÿòëÿðèí áþéöê áèð ãèñìè “ßìèð ßùìÿäâÿ Ìÿùñÿòè” àäëû äàñòàí-ðÿâàéÿòäÿ òîïëàíìûøäûð.

Òÿõìèíÿí XIV ÿñðäÿ éàðàíäûüû åùòèìàë åäèëÿí áó êèòà-áûí þçöíäÿ äÿ Ìÿùñÿòèéÿ ðÿüáÿò ùèññè äóéóëóð, îíóí éöê-ñÿê èñòåäàäû, ìÿðäëèéè, õîø òÿáèÿòè ýþñòÿðèëèð. Ìÿùñÿòè Ýÿí-úÿâè éàðàäûúûëûüûíà ðÿâàéÿòëÿðÿ ÿñàñÿí éàíàøìàã, ÿëáÿòòÿ,áþéöê ñÿùâ îëàðäû.

Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâèíèí ùàããûíäà ìÿëóìàò îëäóãúà àçäûð.Ùÿòòà îíóí àäûíû äÿãèã áèëìèðèê. Áÿçÿí Ìóíèñÿ, áÿçÿí äÿÌÿíèúÿ äåéÿ õàòûðëàíàí Ìÿùñÿòèíèí ÿñë àäû ÿñðëÿðèí äó-ìàíëàðû àðàñûíäà èòèá ýåòìèøäèð. Áó àäëàðà àíúàã ñîí äþâðìÿíáÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Îíëàðûí íÿ äÿðÿúÿäÿ ùÿãèãÿòîëäóüóíó äåìÿê ÷ÿòèíäèð. Õàãàíè, Íèçàìè, Õÿòàè ñþçëÿðèùÿìèí øàèðëÿðèí òÿõÿëëöñö îëäóüó êèìè, Ìÿùñÿòè ñþçö äÿáèçèì øàèðÿíèí òÿõÿëëöñöäöð. ßñðëÿð êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéà-ðàã, ùÿð øåé óíóäóëìóøäóð, ëàêèí äÿðèí èíñàíè äóéüóëàðûíòÿðúöìàíû îëàí øåèðëÿðèí ìöÿëëèôèíèí òÿõÿëëöñö ãàëìûøäûð.Àäû, ùÿéàòû, ÿëàãÿëÿðè, ñÿôÿðëÿðè óíóäóëìóø, ëàêèí èìçàñû,òÿõÿëëöñö éàääàí ÷ûõìàìûøäûð. Ìÿùñÿòèíèí ùÿì äÿ øàèðÿ-íèí àäû îëìàñû åùòèìàëû àç èíàíäûðûúû ýþðöíöð.

Ìÿùñÿòè ñþçöíöí ìÿíàñû ÿòðàôûíäà äà ìÿíáÿëÿðäÿ õåéëèìöáàùèñÿ âàðäûð. Ìÿëóìäóð êè, Ìÿùñÿòè ñþçö ÿðÿá ÿëèôáàñûèëÿ éàçûëàðêÿí ñàèòëÿð éàçûëìûð âÿ ñþçöí éàëíûç ìèì, ùà, ñèí,òÿ âÿ éÿ ãðàôèê èøàðÿëÿðè éàçûëûð. Áóíà ýþðÿ áÿçÿí îíó

5

Ìÿùñÿòè, áÿçÿí äÿ Ìÿùÿñòè øÿêëèíäÿ îõóéóðëàð. Ìÿùñÿòèøÿêëèíäÿ îõóíàí ùÿìèí ñþçö èêè øÿêèëäÿ áàøà äöøìÿê îëóð.Ñèòè – áóðàäà õàíûì ìÿíàñûíäà èøëÿäèëìèøäèð. Ìÿù ñþçö èñÿàé äåìÿêäèð. Ìåù (éàõóä ìèù) øÿêëèíäÿ îõóíäóãäà èñÿáþéöê ìÿíàñûíäà áàøà äöøöëóð. Ìÿùñÿòè òÿõÿëëöñö áóíàÿñàñÿí Áþéöêõàíûì âÿ Àéõàíûì ìÿíàëàðûíäà áàøà äöøöëÿáèëÿð. Áó òÿõÿëëöñöí Áþéöêõàíûì ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéèäàùà àüëàáàòàíäûð. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí âÿ òÿçêèðÿ ìöÿëëèôëÿðè-íèí ÷îõó îíó áó øÿêèëäÿ èçàù åäèðëÿð. Áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ,Ìÿùñÿòè þçöíö Ñóëòàí Ñÿíúÿðèí ãàðøûñûíäà êè÷èê (êåù) íþ-êÿðëÿðäÿí áèðè àäëàíäûðûð. Ôàðñúà êè÷èê ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí“êåù” ñþçöíöí ãàðøûëûüû “ìåù”äèð. Ñóëòàí Ñÿíúÿð îíó“êåù” (êè÷èê) éîõ, “ìåù” (áþéöê) àäëàíäûðûð. “Ìåù ùÿñòè”,éÿíè “áþéöêñÿí” äåéèð. Ýóéà ùÿìèí âàõòäàí øàèðÿíèí òÿ-õÿëëöñö Ìÿùñÿòè ãàëûð. Áàøãà áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Ìÿùñÿòèàíàäàí îëàíäà àòàñû óøàüûí ýþçÿëëèéèíè ýþðöá ùåéðàí ãàëûðâÿ äåéèð: “Ìÿù-ÿñòè, éÿíè àéäûð”. Éàõóä “Ìÿù-ùÿñòè, éÿíèàéñàí”. Ýþðäöéöìóç êèìè, øàèðÿäÿí éàäèýàð ãàëàí Ìÿù-ñÿòè òÿõÿëëöñöíöí þçöíöí èçàùûíäà äà ôèêèðëÿð ìöõòÿëèôäèð.Ëàêèí áó òÿõÿëëöñöí Áþéöêõàíûì ìÿíàñûíäà øàèðÿ òÿðÿ-ôèíäÿí ñîíðà ýþòöðöëäöéö, éàõóä êèì òÿðÿôèíäÿíñÿ âåðèë-äèéè åùòèìàëû äàùà àüëàáàòàíäûð. Ëàêèí Àéõàíûì ìÿíàñûíûäà ãÿòè ðÿää åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð äÿëèë éîõäóð.

Ìÿùñÿòè ñþçöíö äàùà ÷îõ “Àéõàíûì” ìÿíàñûíäà èçàùåäÿí Ñÿèä Íÿôèñè éàçûð: “Ìÿùñÿòè “ìàù” ñþçóíöí õÿôèô ôîð-ìàñû îëàí “ìÿù”ëÿ õàíûì ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí “ñèòè” ñþçö-íöí áèðëÿøìÿñèíäÿí äöçÿëìèø àääûð”1. Î, “Áöðùàíå-ãàòå”éÿ__________

1 Ñÿèä Íÿôèñè. Ùÿêèì Íèçàìè Ýÿíúÿâè. “ßðìÿüàí”, ÑàëåÏÿíúîì, øîìàðåéå äîââîì, ñÿù. 281.

6

ÿñàñëàíàðàã ñèòè ñþçöíöí ùèíä äèëèíäÿ ÿí ùþðìÿòëè ãàäûíìÿíàñûíäà èøëÿíäèéèíè äÿ éàçûð1. Ðÿøèä Éàñÿìèíèí “Ìÿù-ñÿòè Ýÿíúÿâè” ìÿãàëÿñèíäÿ èñÿ îõóéóðóã:

“Ìÿùñÿòè èêè ñþçäÿí äöçÿëìèøäèð: “Ìÿù” – áþéöê âÿ“ñèòè” – õàíûì. Âÿ áó åëÿ áèð àääûð êè, î äþâðäÿ ÷îõ èøëÿí-ìèøäèð”2.

Ìÿùñÿòè ñþçöíöí ìÿíàñû èëÿ áàüëû áóíà áÿíçÿð ãåéä âÿèçàùëàð ÷îõäóð, ëàêèí áèç áó èêè ãåéäè íöìóíÿ ýÿòèðìÿêëÿêèôàéÿòëÿíèðèê.

Ìÿùñÿòè áÿçÿí Äÿáèð äåéÿ õàòûðëàíûð. XII-XIII ÿñðëÿðäÿéàøàìûø ýþðêÿìëè Èðàí øàèðè Ôÿðèäÿääèí ßòòàð “Èëàùèíàìÿ”ïîåìàñûíäà Ìÿùñÿòèéÿ ùÿñð åòäèéè ùåêàéÿíè áåëÿ áàøëàéûð:

Î òÿìèç ýþâùÿðëè Ìÿùÿñòè ÄÿáèðÎëìóøäó Ñÿíúÿðëÿ äèë áèð, êþíöë áèð.Úàìàëû äåéèëäè àé êèìè ïàðëàã,Ãÿëáÿí áàüëàíìûøäû øàù îíà àíúàã...

Ìÿùñÿòè äþâðöíÿ éàõûí îëàí, îëà áèëñèí êè, îíó øÿõñÿíýþðÿí ßòòàð Ìÿùñÿòèíè òÿìèç ýþâùÿðëè Äÿáèð àäëàíäûðûð. Çà-ùèðÿí öçö àé êèìè ýþçÿë îëìàñà äà, Ñÿíúÿðèí îíó ñåâäèéèíèéàçûð. Äÿáèð êàòèá, éàçàí, éàçû èøëÿðèíè àïàðàí äåìÿêäèð.Ìÿëóìäóð êè, äÿáèð éöêñÿê ñàâàäà, ýþçÿë õÿòòÿ ìàëèêîëìàëû, ùàçûðúàâàáëûüû, èíúÿ çþâãö, äèïëîìàòèê êåéôèééÿò-ëÿðè èëÿ ñå÷èëìÿëè èäè. Øàèðÿíèí áÿäàùÿòÿí øåèðëÿð äåéÿ áèë-ìÿñè äÿ áó èøäÿ êþìÿéèíÿ ýÿëèðìèø. Áèçÿ ýþðÿ, Ìÿùñÿòè-íèí Äÿáèð äåéÿ õàòûðëàíìàñû îíóí éöêñÿê ñàâàäà ìàëèê áèð__________

1 Ñÿèä Íÿôèñè. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè.2 Ðÿøèä Éàñÿìè. Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè, “Àéÿíäå”, 1927, ¹2,

ñÿù.141.

7

çèéàëû îëäóüóíó, Ñóëòàí Ñÿíúÿð ñàðàéûíäà àïàðûëàí éàçûø-ìàëàðäà éàõûíäàí èøòèðàê åòäèéèíè ýþñòÿðèð. Ìàðàãëû áóðà-ñûäûð êè, ßòòàð Ìÿùñÿòèíèí òÿõÿëëöñöíö Ìÿùÿñòè êèìè âåðèð.Áó øÿêèëäÿ òÿõÿëëöñ “àéñàí”, éàõóä “áþéöêñÿí” ìÿíàñûí-äàäûð. Ìÿùñÿòè àäû èëÿ áàüëû áèð ùåêàéÿ äÿ Ñÿíàèíèí “Ùÿäè-ãÿòöë-ùÿãàèã” ÿñÿðèíäÿäèð. Ëàêèí áó ùåêàéÿ øàèðÿ ÌÿùñÿòèÝÿíúÿâè ùàããûíäà äåéèë, Ìÿùñÿòè àäû äàøûéàí âÿ Ìÿùñÿòè-äÿí õåéëè ÿââÿë éàøàìûø áèð øÿõñ áàðÿñèíäÿäèð.

Ñÿíàè éàçûð êè, î, ùÿìèí ùåêàéÿíè àòàëàðäàí, äöíéà ýþð-ìöø ùöíÿðëè ãîúàëàðäàí åøèòìèøäèð. Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè ùàã-ãûíäà î, áåëÿ ùåêàéÿ äàíûøà áèëìÿç âÿ àòàëàðäàí äà áèð øåéåøèäÿ áèëìÿçäè. Ùåêàéÿäÿ ýþñòÿðèëèð êè, ýóéà Òÿêàâ êÿí-äèíäÿ áèð ãàäûí îëóð. Îíóí Ìÿùñÿòè àäëû ãûçû, ö÷ äÿ èíÿéèâàðìûø. Áèð ýöí Ìÿùñÿòè õÿñòÿëÿíèð. Ãàäûí Àëëàùà éàëâàðûðêè, Ìÿùñÿòèíè éîõ, îíó õÿñòÿëÿíäèðèá þëäöðñöí. Áó âàõò ãà-ïû à÷ûëûð. Ùåéáÿòëè áèð øåé è÷ÿðè äàõèë îëóð. Ãàðû åëÿ áèëèð êè,Àëëàù îíóí õàùèøèíÿ ýþðÿ ßçðàéûëû ýþíäÿðìèøäèð. Ãàðû ãîð-õóð, ßçðàéûëà éàëâàðûð êè, åé ßçðàéûë, ìÿí Ìÿùñÿòè äåéèëÿì,õÿñòÿëÿíÿí îäóð, àëûðñàí, ýåò îíóí úàíûíû àë. Ìÿí êèìñÿñèçâÿ çÿèô áèð ãàðûéàì. ßñëèíäÿ ãàïûäàí ýèðÿí èíÿêëÿðäÿí áèðèèìèø. Èíÿê ìÿòáÿõÿ ýèðèá ãàáäàêû óíó éåìèø, ñîíðà ãàááóéíóçóíäà éàòàã îòàüûíà ýÿëèáìèø. Áó éóìîðèñòèê ùåêàéÿñàõòà ìÿùÿááÿòÿ ýöëìÿê ö÷öí éàçûëìûøäûð. Îíóí ÌÿùñÿòèÝÿíúÿâè èëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Ýþðöíöð êè, ÌÿùñÿòèÝÿíúÿâèäÿí áàøãà áèð Ìÿùñÿòè äÿ îëìóøäóð.

Áó èêè Ìÿùñÿòèíèí îëìàñû ùàìûíû ÷àøäûðìûø, çèääèééÿòëèôèêèðëÿðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. “ßìèð ßùìÿä âÿÌÿùñÿòè” äàñòàíûíäà Ìÿùñÿòèíèí Õîúÿíäëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèë-ìÿñè äÿ åëÿ áóíóíëà áàüëû îëìàëûäûð. Èêè Ìÿùñÿòèíèí îëäó-

8

üóíó áèëìÿéÿí äàñòàí ìöÿëëèôè îíëàðûí ùàããûíäàêû ðÿâà-éÿòëÿðè áèðëÿøäèðìèø, ùÿì õîúÿíäëè, ùÿì äÿ ýÿíúÿëè îëàí øàè-ðÿ Ìÿùñÿòè ñóðÿòèíè éàðàòìûøäûð. Ìÿùç áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ20 éàøëû Ìÿùñÿòè àíàñû èëÿ áèðëèêäÿ Õîúÿíääÿí Ýÿíúÿéÿýÿòèðèëìèø, Õàðàáàò ìÿùÿëëÿñèíäÿ îíà éåð âåðèëìèøäèð. Ñîí-ðà èñÿ Ýÿíúÿäÿí Áÿëõÿ ñöðýöí îëóíìóøäóð. Áóðàäà äà ÷îõ-ëó ñÿùâëÿðÿ éîë âåðèëìèøäèð. Ùàëáóêè áöòöí ìÿíáÿëÿð îíóýÿíúÿëè êèìè òÿãäèì åäèð. “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñ-òàíûíäà, ÿñëèíäÿ, éåíè – ö÷öíúö áèð Ìÿùñÿòè éàðàäûëìûøäûð.

ßñë Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè ùàããûíäà èëê ãåéäÿ Íèçàìèíèí“Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ïîåìàñûíäà ðàñò ýÿëèðèê. Þçö èëÿ ìöãà-éèñÿäÿ Íèçàìè Ìÿùñÿòèéÿ î ãÿäÿð äÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòâåðìèð, áèð ýåúÿäÿ áèð ãÿçÿë ö÷öí áèð õÿçèíÿ àëàí Ìÿùñÿ-òèäÿí þçöíöí ÷îõ öñòöí îëäóüóíó õàòûðëàäûð âÿ øèêàéÿòëÿ-íèð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ 1233-úö èëäÿ Øÿìñ Ãåéñ Ðàçè îíóíøåèðëÿðèíäÿí íöìóíÿ ýÿòèðèð, Ñÿíàèéÿ íÿçèðÿ éàçäûüûíû ñþé-ëÿéèð. XIII ÿñðäÿ Úÿìàëÿääèí Õÿëèë Øèðâàíè îíóí äèâàíûíûýþðöð âÿ 75 ðöáàèñèíè þç áàéàçûíà êþ÷öðöð. XIV ÿñð Àçÿð-áàéúàí àëèìè Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíè îíäàí ßìèð ßùìÿäèíàðâàäû, ùÿì äÿ Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâèíèí ìöàñèðè êèìèäàíûøûð. Áàøãà ñþçëÿ, îíóí X ÿñðèí ñîíó, XI ÿñðèí ÿââÿëëÿ-ðèíäÿ éàøàäûüûíû ñþéëÿéèð. Ãèéàñÿääèí Õîíäÿìèð èñÿ þçö-íöí “Ùÿáèáöñ-ñèéÿð” àäëû áþéöê òàðèõè ÿñÿðèíäÿ áèçÿ ìÿ-ëóì îëìàéàí “Òàðèõè-Úÿëàëè” àäëû ÷îõ ìþòÿáÿð áèð ìÿíáÿ-éÿ ÿñàñëàíàðàã Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíèíèí áó ñÿùâèíè äöçÿëäèð.Øàèðÿíèí ÿðè ßìèð ßùìÿäëÿ áèðëèêäÿ XI ÿñðèí ñîíó – XIIÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà éàøàäûüû ôèêðèíè èðÿëè ñóðöá, ÑóëòàíÌàùìóä Ñÿëúóãè âÿ Ñóëòàí Ñÿíúÿð ñàðàéëàðûíäà éàøàäûüûíûéàçûð.

9

XV ÿñð òÿçêèðÿ÷èñè Äþâëÿòøàù Ñÿìÿðãÿíäè äÿ ÌÿùñÿòèíèÑóëòàí Ñÿíúÿð äþâðöíöí ÿí éàõøû øàèðëÿðèíäÿí áèðè êèìèõàòûðëàéûð. Îíóí àäûíû ßäèá Ñàáèð, Ðÿøèä Âÿòâàò, ßáäöë-âàñå Úÿáÿëè, Íÿâèä Êàòèá, ßíâÿðè, Ìÿëèê ßìàðè, Ñóçÿíè,Ñåééèä Ùÿñÿí Ãÿçíÿâè êèìè øàèðëÿðëÿ áèð ñûðàäà ÷ÿêèð.Ìÿùñÿòèíèí ÿëäÿ îëàí ÿñÿðëÿðè àðàñûíäà ßäèá Ñàáèðÿ ìöðà-úèÿòëÿ éàçûëìûø áèð ãèòÿ-ìÿêòóá âàðäûð. Áóðàäàí àéäûíëàøûðêè, Ñàáèð Ìÿùñÿòèéÿ ìÿêòóá éàçûáìûø. Ìÿêòóá Ìÿùñÿòèíè÷îõ ñåâèíäèðèð. Øàèð äîñòóíà Ìÿùñÿòè øåèðëÿ úàâàá éàçûð:

Ñàáèð, î íàìÿíè àëäûì, îõóäóì,Ðóùóìà ñàíêè ãàíàä áÿõø åëÿäè.Î ÿäÿá êàíû îëàí ìèñðàëàðûíÊþíëöìÿ íóðëó ùÿéàò áÿõø åëÿäè.Èøâÿëè, äóçëó ñþçöí ÌÿùñÿòèíèíÃóðó úèñìèíÿ ñÿáàò áÿõø åëÿäè.Öðÿéèì ñþùáÿòèíèí åøãè èëÿÑÿáðèíè ãåéðÿ ðàùàò áÿõø åëÿäè*.

Áó øåèð Ìÿùñÿòèíèí XII ÿñðäÿ Ñóëòàí Ñÿíúÿð ñàðàéûíäàéàøàìàñû ôèêðèíè áèð äàùà òÿñäèã åäèð.

Ñîíðàêû òÿçêèðÿ âÿ òàðèõ ìöÿëëèôëÿðè äÿ Ìÿùñÿòèäÿí ýÿí-úÿëè øàèðè êèìè áÿùñ åòìèø, ÿñÿðëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð âåð-ìèøëÿð. Ìÿùñÿòè ùàããûíäàêû ìÿëóìàòëàð ýþñòÿðèð êè, î, XIIÿñð Àçÿðáàéúàí øåèðèíèí èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðèîëìóøäóð. Ìÿùñÿòèíèí ÿäÿáè èðñè çàìàíûí êåøìÿêåøëÿðèíÿòèúÿñèíäÿ ïÿðàêÿíäÿ äöøìöø, áöòþâ áèð ìÿúìóÿ, éà äè-âàí øÿêëèíäÿ ýÿëèá áèçÿ ÷àòìàìûøäûð. Ëàêèí õîøáÿõòëèêäÿíáó ýþçÿë ãàäûí øàèðèí èðñè òàìàì èòèá áàòìàìûøäûð. Øåèð âÿ __________

* Þí ñþçäÿ ýåäÿí øåèðëÿðèí òÿðúöìÿñè áèçèìäèð – Õ.É.

10

ñÿíÿò ùÿâÿñêàðëàðû îíóí äà øåèðëÿðèíè ÿçáÿðëÿìèø, ùàããûíäàðÿâàéÿòëÿð äöçÿëòìèø, øåèðëÿðèíäÿí ÿëäÿ åäÿ áèëäèêëÿðèíèäÿôòÿðëÿðèíÿ êþ÷öðìöøëÿð. Îíëàðûí áÿçèëÿðè áó øåèðëÿðè àüûç-äàí-àüûçà åøèòäèéè ö÷öí ÿñÿðëÿðè ãàðûøûã ñàëìûø, Ìÿùñÿòèíèíøåèðëÿðèíè áàøãà øàèðèí, áàøãà øàèðèí ðöáàèëÿðèíè èñÿ Ìÿùñÿòè-íèí àäûíà éàçìûøëàð. Øÿðãäÿ ðöáàèëÿðèí ìöõòÿëèô ìöÿëëèô-ëÿðÿ àèä åäèëìÿñè ýåíèø éàéûëìûø áèð ùàäèñÿäèð. ÌÿøùóðÞìÿð Õÿééàìûí àäûíà ìèíÿ ãÿäÿð ðöáàè éàçûëìûøäûð.Ùàëáóêè áóíóí îíäàáèðè áåëÿ, Õÿééàìûí äåéèëäèð. “ßìèðßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíûíäà Ìÿùñÿòèéÿ àèä åäèëÿíøåèðëÿðèí äÿ ÷îõó Ìÿùñÿòèíèí äåéèëäèð. Ìÿùñÿòèíèí îëäóüóøöáùÿ äîüóðìàéàí øåèðëÿð äÿ ÷îõäóð. Ëàêèí áó øåèðëÿð íèñ-áÿòÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿ òÿðòèá îëóíìóø, êþ÷öðöëìöø ÿëéàç-ìàëàðûíäàäûð. Áåëÿ ÿëéàçìàëàðû ÷îõ äåéèëäèð. Îíëàðäàí áèðèØÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿä áåí Ãåéñ Ðàçèíèí “ßë-ìîúÿì ôèìÿàèðå-ÿøàðöë-ÿúÿì” àäëû ïîåòèêà êèòàáûäûð. Áó êèòàáäàòÿçàääàí äàíûøûëàðêÿí Ìÿùñÿòèíèí áèð ðöáàèñè íöìóíÿ ýÿòè-ðèëìèøäèð. ßñÿð 1233-úö èëäÿ éàçûëìûøäûð. Ùÿì äÿ ìöÿëëèôéàçûð êè, Ìÿùñÿòè ùÿìèí ðöáàèíè (“Õàñèééÿòäÿ ãûøñàí, öçäÿèëê áàùàð”) Ñÿíàè Ãÿçíÿâèéÿ òÿãëèäÿí éàçìûøäûð. ÑÿíàèíèíÕàãàíè, Íèçàìè êèìè Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðè òÿðÿôèíäÿí ñåâèë-äèéèíè íÿçÿðÿ àëñàã, Ìÿùñÿòèíèí äÿ îíäàí òÿñèðëÿíÿðÿê ðöáàèéàçìàñûíû òÿáèè ùåñàá åòìÿëèéèê. Þç íþâáÿñèíäÿ ÑÿíàèÃÿçíÿâè Ìÿùñÿòèíèí ÿðè êèìè ãåéä îëóíàí Ýÿíúÿ Õÿòè-áèíèí îüëó ßìèð ßùìÿäèí áèð øåèðèíÿ úàâàá éàçìûøäûð.Ñÿíàè “Êó” (“Ùàíû”) ðÿäèôëè ãÿçÿëèíäÿ éàçûð:

Ùÿì áÿäèí âÿçí, åé ïåñÿð, Ïóðå-Õÿòèáå-Ýÿíúå ãîôò:“Íîóáàùàð àìÿä, íåãàðà, áàäåéå-ãîëíàð êó?”Åé îüóë, áó âÿçíäÿ Ýÿíúÿ Õÿòèáèíèí îüëó äåìèøäèð:“Íîâáàùàð ýÿëäè, åé íèýàð, ýöë ðÿíýëè øÿðàá ùàíû?”

11

Ýÿíúÿ ÿäÿáè ìöùèòè èëÿ Ñÿíàèíèí áó ÿëàãÿñè Øÿìñ ÃåéñÐàçèíèí Ìÿùñÿòèíè Ñÿíàè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿñèíÿ ìöÿééÿíùàãã ãàçàíäûðìàãëà áÿðàáÿð øåèðèí Ìÿùñÿòèéÿ àèä îëìàñûôàêòûíû äà òÿñäèã åäèð.

Ìÿùñÿòè èðñèíèí èêèíúè ÿí ãÿäèì âÿ ìöùöì ìÿíáÿéèXIII ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí øàèðè Úÿìàëÿääèí Õÿëèë Øèðâàíè òÿ-ðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ” àäëû ìÿãàëÿ-ëÿð ìÿúìóÿñèäèð. ßñàñÿí Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿ-ðèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø áó ìÿúìóÿäÿ Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíÿäàùà ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. Áóðàäà Ðÿçèééÿ Ýÿíúÿâè àäëûñîí äþâðëÿðÿ ãÿäÿð íàìÿëóì îëàí âÿ XIII ÿñðÿ ãÿäÿðêèäþâðäÿ éàøàìûø äèýÿð áèð Àçÿðáàéúàí øàèðèíèí 9, ÞìÿðÕÿééàìûí 33, Íèçàìèíèí 10, Ìÿùñÿòèíèí èñÿ 75 ðöáàèñèãåéä åäèëìèøäèð. “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ”äÿ Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿ-ðèíÿ áåëÿ ýåíèø éåð âåðèëìÿñè, îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿí Íèçàìèéÿíèñáÿòÿí éåääè äÿôÿäÿí ÷îõ, Þìÿð Õÿééàìà íèñáÿòÿí èñÿèêè äÿôÿäÿí ÷îõ íöìóíÿ ãåéä îëóíìàñû èñòÿð-èñòÿìÿç áèçèáåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàüà âàäàð åäèð êè, Ìÿùñÿòè þç äþâ-ðöíäÿ, åëÿúÿ äÿ ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ ìöÿééÿí úÿùÿòëÿðÿ ýþðÿÿí ãöäðÿòëè ðöáàè óñòàäû êèìè òàíûíìûø èìèø. Øàèðÿ ùàããûíäàéàðàíìûø ìöõòÿëèô ðÿâàéÿòëÿð äÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð áó ôèêðèòÿñäèã åòìÿêäÿäèð. Áóðàäà Ìÿùñÿòè àäûíà éàçûëàí øåèðëÿðèíÿñë Ìÿùñÿòè ÿñÿðëÿðè îëäóüóíó èñáàò åòìÿéÿ åùòèéàú éîõ-äóð. Äîüðó îëàðàã Ôðèñò Ìåéåð äÿ áó øåèðëÿðè Ìÿùñÿòèéÿìÿõñóñ îëàí ðöáàèëÿð êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð.

Áóðàäà ãåéä îëóíìóø ðöáàèëÿðèí Ìÿùñÿòèéÿ àèä îëäóüó-íóí øöáùÿ äîüóðìàìàñû âÿ îíëàðûí ñàéúà êèôàéÿò ãÿäÿð÷îõ îëìàñû îíëàðû Ìÿùñÿòè éàðàäûúûëûüû ö÷öí ÿñàñ þë÷ö ýþ-òöðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ìÿñÿëÿí, “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ”äÿêèÌÿùñÿòè ðöáàèëÿðè àðàñûíäà “õÿééàìàíÿ”, åëÿúÿ äÿ ìåé-

12

äÿí, ñàãèäÿí, õàðàáàòäàí áÿùñ åäÿí, áÿçÿí äÿ ñóôèçì ÿòðëèðèíäàíÿ øåèðëÿðèí îëìàìàñû ýþñòÿðèð êè, ñîí äþâð ìÿíáÿëÿ-ðèíÿ, î úöìëÿäÿí “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíûíàèñòèíàä åäÿðÿê áó ãÿáèëäÿí îëàí øåèðëÿðè Ìÿùñÿòèíèí ùåñàáåòìÿê ñÿùâäèð.

Àáäóëëàù Úþâùÿðè Òÿáðèçèíèí 1287-úè èëäÿ òÿðòèá åòäèéèìÿúìóÿäÿ äÿ Ìÿùñÿòè øåèðëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð âàðäûð.“Øÿðùè ãÿñèäåéå-ùîóëèéÿ” àäëàíàí ùÿìèí ìÿúìóÿäÿÌÿùñÿòèíèí ö÷ ðöáàèñè âåðèëìèøäèð. Áó ðöáàèëÿðäÿí áèðèìÿçìóí úÿùÿòäÿí íþãñàíëû îëäóüóíäàí îíó, Ìÿùñÿòèíèíùåñàá åòìèðèê, îíóí îëñà áåëÿ, ÷àï åäèëìÿñèíè ëàçûì áèëìè-ðèê. Áåëÿëèêëÿ, Àáäóëëàù Úþâùÿðè Òÿáðèçèíèí ìÿúìóÿñèí-äÿí èêè ðöáàè ÿëäÿ åäèëèð.

Ìöçÿôôÿð Èñôàùàíè òÿðÿôèíäÿí 1225-úè èëèí àâãóñòóíäàòÿðòèá îëóíìóø ìÿúìóÿäÿ Ìÿùñÿòèíèí àíúàã áèð ðöáàèñèãåéä îëóíìóøäóð.

Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíèíèí “Òàðèõè-ãîçèäå” (1330) ÿñÿðèíäÿäÿ Ìÿùñÿòèíèí àíúàã áèð ðöáàèñè ãåéä îëóíìóøäóð. Ëàêèí“Òàðèõè-ãîçèäå”äÿ áóíäàí ÿëàâÿ Ìÿùñÿòè ùàããûíäà áèð ðÿ-âàéÿò âÿ ùÿìèí ðÿâàéÿòèí è÷èíäÿ äàùà áèð ðöáàè âàðäûð êè,ùÿìèí ðöáàèíè äÿ ìÿçìóíúà íþãñàíëû îëäóüó ö÷öí áóêèòàáà äàõèë åòìèðèê.

Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâèíèí ðöáàèëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð ãåéäîëóíìóø ìþòÿáÿð ìÿíáÿëÿðäÿí áèðè äÿ Áÿäðÿääèí Úàúÿð-ìèíèí 1342-úè èëäÿ òàìàìëàäûüû “Ìóíèñöë-ÿùðàð ôè äÿãàè-ãöë-ÿøàð” àäëû ðöáàè òîïëóñóäóð. Ùÿìèí ìÿúìóÿíèí àâòî-ãðàôûíäà áèëàâàñèòÿ øàèðÿíèí àäûíà 34 ðöáàè éàçûëìûøäûð êè,îíëàðäàí áèðè åéíèëÿ “Òàðèõè-ãîçèäå”äÿ âàðäûð. Áóíäàíÿëàâÿ, “Ìóíèñöë-ÿùðàð”äà ìÿçìóí âÿ ôîðìà úÿùÿòäÿíÌÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíè õàòûðëàäàí áèð ñûðà øåèðëÿð âàðäûð êè, îí-

13

ëàðûí êèìÿ ìÿõñóñ îëäóüó àâòîãðàôäà ýþñòÿðèëìÿìèøäèð.Ùÿìèí ðöáàèëÿðäÿí áÿçèëÿðè “Ìóíèñöë-ÿùðàð”ûí 1838 âÿ1839-úó èëëÿðäÿ êþ÷öðöëìöø íöñõÿëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ áèðñûðà áàøãà ìÿíáÿëÿðäÿ Ìÿùñÿòè àäûíà éàçûëûð. Áó úöð ðö-áàèëÿðäÿí áÿçèëÿðèíè äÿ Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíèí íàøèðëÿðè îíóíàäûíà éàçûðëàð. Ìÿñÿëÿí, åëÿ Ô.Ìåéåð þçö “Ìóíèñöë-ÿù-ðàð”äà ìöÿëëèôñèç ãåéä îëóíìóø âÿ ñîíðàêû ìÿíáÿëÿðèí ùå÷áèðèíäÿ Ìÿùñÿòèíèí îëäóüó ýþñòÿðèëìÿéÿí ðöáàèëÿðäÿíéåääèñèíè ìÿçìóí âÿ öñëóá õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Ìÿùñÿòèÿñÿðëÿðèíèí ñûðàñûíà äàõèë åäèð. “Ìóíèñöë-ÿùðàð”äà ìöÿë-ëèôñèç ãåéä îëóíàí, ëàêèí ñîíðàêû ìÿíáÿëÿð âÿ éà íàøèðëÿðòÿðÿôèíäÿí Ìÿùñÿòè àäûíà éàçûëàí ðöáàèëÿðèí äÿ ñàéû 34-äöð. Ëàêèí áèç áó ðöáàèëÿðèí ùàìûñûíû Ìÿùñÿòè àäûíà ÷àï åò-ìÿéè äîüðó ùåñàá åòìèðèê. Áó øåèðëÿðäÿí àíúàã ñîíðàêûìþòÿáÿð ìÿíáÿëÿð òÿðÿôèíäÿí Ìÿùñÿòè àäûíà éàçûëàíëàðûíûîíóí ÿñÿðëÿðè êèìè ÷àï åòìÿéè äöçýöí ñàéûðûã.

Áÿäðÿääèí Úàúÿðìè áàéàçûíûí àâòîãðàôûíäà Ìÿùñÿòèàäûíà ãåéä îëóíàí ðöáàèëÿðäÿí äÿ áèðè ìÿçìóíúà íþãñàí-ëûäûð. Äåìÿê, áó ìÿúìóÿ ÿââÿëêè ìÿíáÿëÿðÿ àíúàã 32ðöáàè ÿëàâÿ åäèð.

Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðèíäÿí 1387-úè èëäÿ òÿðòèá îëóíìóø“Ìÿúìÿöë-áöùóð âÿ ñÿêèíÿòöë-úöìùóð” (Èñòàíáóë óíèâåð-ñèòåòè êèòàáõàíàñûíûí ÿëéàçìàëàðû, ¹ 417) àäëû òîïëóäà àí-úàã áèð íöìóíÿ âåðèëìèøäèð. Ôó-587 íþìðÿëè øèôð àëòûíäàÈñòàíáóë Óíèâåðñèòåòè êèòàáõàíàñûíäà ñàõëàíûëàí âÿ Ù.Ðèòòå-ðèí ìöÿééÿí åòäèéè êèìè XIV ÿñðäÿ òÿðòèá îëóíàí áàéàçäàÌÿùñÿòè àäûíà 5 ðöáàè, áàøãà áèð ðöáàèäÿí àéðûúà èêè ìèñðàâÿ ðÿìÿë áÿùðèíäÿ äþðä ìèñðàëûã áèð ìöÿììà ãåéä åäèë-ìèøäèð. Ùÿìèí ðöáàèëÿðäÿí áèðè åéíèëÿ “Íöçùÿòöë-ìÿúà-ëèñ”äÿ, áèðè èñÿ “Ìóíèñöë-ÿùðàð ôè äÿãàèãöë ÿøàð”äà äà âàð-

14

äûð. Äåìÿê, áó áàéàç Ìÿùñÿòè èðñèíÿ àíúàã 5 ïàð÷à øåèðÿëàâÿ åäèð.

Òÿõìèíÿí XIV ÿñðèí îðòàëàðûíäà òÿðòèá åäèëÿí âÿ ÒåùðàíÌèëëè Ìÿúëèñ Êèòàáõàíàñûíäà ñàõëàíûëàí 900 íþìðÿëè øåèðòîïëóñóíäà Ìÿùñÿòèíèí 13 ðöáàèñè ñàõëàíûëûð. Áóíëàðäàí áèðèåéíèëÿ Àáäóëëàù Úþâùÿðè Òÿáðèçèäÿ äÿ âàðäûð. Ãàëàí 12 ðö-áàèäÿí áèðèíè “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ” áàøãà ìöÿëëèôèí àäûíàéàçûð. Áåëÿëèêëÿ, áó òîïëó ÿââÿëêè øåèðëÿðÿ 11 ðöáàè ÿëàâÿåòìèø îëóð.

Ìÿùñÿòè èðñè èëÿ áàüëû ãèéìÿòëè øåèð òîïëóëàðûíäàí áèðè äÿÀ-27261 íþìðÿëè øèôð àëòûíäà Áðèòàíèéà ìóçåéèíäÿ ñàõ-ëàíûëàí “Úöíýè-Èñêÿíäÿðè” àäëû ìÿúìóÿäèð.

1410-úó èë ñåíòéàáð – 1411-úè èë îêòéàáð òàðèõëÿðè àðàñûí-äà òÿðòèá îëóíìóø áó òîïëóäà Ìÿùñÿòè àäûíà 26 ðöáàè éà-çûëìûøäûð êè, 16-ñû ÿââÿëêè ìÿíáÿëÿðäÿ äÿ âàðäûð. Äåìÿê“Úöíýè-Èñêÿíäÿðè” ÿââÿëêè ìÿíáÿëÿðÿ äàùà 10 ðöáàèÿëàâÿ åäèð.

Ô-1203 íþìðÿëè øèôð àëòûíäà Èñòàíáóë óíèâåðñèòåòè êèòàáõà-íàñûíäà ñàõëàíûëàí Õ ÿñðÿ àèä ðöáàèëÿð òîïëóñóíäà äàÌÿùñÿòè èðñèíäÿí õåéëè íöìóíÿ ãåéä îëóíìóøäóð. Ìàðàã-ëûäûð êè, áóðàäà âåðèëÿí 50 ðöáàèäÿí 37-ñè åéíèëÿ “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ”äÿ äÿ âàðäûð. Éåðäÿ ãàëàí 13 ðöáàè èñÿ éåíèäèð.

Äþâëÿòøàù Ñÿìÿðãÿíäèíèí 1487-úè èëäÿ òàìàìëàíìûø“Òÿçêèðÿòöø-øöÿðà” ÿñÿðèíäÿ Ìÿùñÿòèíèí àíúàã áèð ìÿä-ùèééÿ-ðöáàèñè ãåéä îëóíìóøäóð êè, îíó äà èíàìëà Ìÿùñÿòèÿñÿðëÿðèíèí ñèéàùûñûíà äàõèë åòìÿê îëàð.

Ìöñàôèð áåí Íàñèðèíèí 1349-úó âÿ éà 1446-úû èëäÿ òÿðòèáîëóíìóø “ßíèñöë-ùÿëâà âÿ úÿëèñöë-ñÿëâà” àäëû øåèð ìÿú-ìóÿñèíäÿ Ìÿùñÿòèíèí áèð ðöáàèñè ãåéä åäèëìèøäèð. Áó, Úà-úÿðìè ìÿúìóÿñèíäÿ ìöÿëëèôñèç ãåéä åäèëÿí ðöáàèëÿðäÿí-

15

äèð. Áó ìÿíáÿëÿð Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíèí ÿí ìþòÿáÿð ìÿí-áÿëÿðèäèð. Ùÿìèí ìÿíáÿëÿðäÿ ãåéä îëóíìóø øåèðëÿð Ìÿù-ñÿòè ÿäÿáè èðñèíèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà îõóúóäà êè-ôàéÿò ãÿäÿð äöçýöí òÿñÿââöð îéàäûð âÿ ñîí äþâð ìÿíáÿëÿ-ðèíäÿ Ìÿùñÿòè àäûíà éàçûëàí øåèðëÿðèí îíà àèä îëìàñûíûíìöìêöí îëóá-îëìàäûüûíû ñþéëÿìÿê ö÷öí ÿñàñ ìåéàð,ìÿùÿê äàøû ðîëóíó îéíàéà áèëÿð. Ìÿùç áó 153 ðöáàè ÿñà-ñûíäà áèç ÕÛÂ-Õ ÿñðëÿðäÿ òÿðòèá îëóíìóø äèýÿð ìÿíáÿ-ëÿðäÿ Ìÿùñÿòè àäûíà éàçûëàí øåèðëÿðè ñàô-÷öðöê åäÿðÿê îí-ëàðäàí Ìÿùñÿòè èðñèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ óéüóí ýÿëÿíëÿðèñå÷èá ùÿìèí èðñÿ ÿëàâÿ åäÿ áèëÿðèê.

Ìÿùñÿòèíèí áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòàí ðöáàè, ãÿçÿë âÿ ãèòÿ-ëÿðèíèí íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè ýþñòÿðèð êè, Ìÿùñÿòè äþâðöíöíùóìàíèñò ïîåçèéàñû èëÿ éàõûíäàí áàüëû îëìóø, äèíè èäåîëî-ýèéàíûí ùàêèì îëäóüó áèð øÿðàèòäÿ äöíéÿâè ùèññëÿð òÿðÿí-íöì åäÿí ÿñÿðëÿð éàðàòìûø, èíñàíû, îíóí ýþçÿëëèéèíè, àðçóâÿ èñòÿêëÿðèíè èôàäÿ åòìèø, îíóí ùÿéàò åøãèíÿ, ðÿíýàðÿíýäóéüóëàðûíà áÿðàÿò ãàçàíäûðìûøäûð. Øàèðèí ÿñÿðëÿðèíèí öñòöíúÿùÿòè îäóð êè, îíëàðäà èíñàí ìÿùÿááÿòè ÿñàñ éåð òóòóð.Îíó ñåâýèëèñèíèí ãàø-ýþçö, ñà÷ëàðû, áîé-áóõóíó, ùÿðÿêÿò-ëÿðè äàùà ÷îõ úÿëá åäèð. Î, ñåâÿí ãÿëáèí ñåâèíúèíè, êÿäÿðèíèðÿíýàðÿíý áîéàëàðëà ãÿëÿìÿ àëûð. Øàèð êëàññèê Øÿðã ïîåòè-êàñûíûí áÿäèèëèê öñóëëàðûíäàí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åäèð. ßí-ÿíÿâè öñóë, îáðàç âÿ òÿøáåùëÿðëÿ ñÿìèìè èíñàí äóéüóëàðû-íûí èíèêàñûíà íàèë îëóð. ×îõ âàõò ìöÿééÿí áèð ôèêèð âÿ éàùèññè èôàäÿ åòìÿêëÿ áÿðàáÿð, ýþçÿë áÿäèè ëþâùÿëÿð éàðàäûð.Ìÿùñÿòè áþéöê ùåéðàíëûãëà èíñàí ýþçÿëëèéèíè, äàùà ÷îõ áóýþçÿëëèéèí òÿñèðèíäÿí äîüàí ùèñëÿðè ÿêñ åòäèðèð:

Áà ëàëåðîõàíå-áàü ñÿðâ ÿç ñÿðå-íàç,Ìèêÿðä çå øÿðùå-ãÿääå-õîä ãåññå äåðàç,

16

ßç áàäå-ñÿáà ÷î âÿñôå-ãÿääÿò áåøåíèä,Çàâàçåéå-ãàìÿòå-òî àìÿä áåíÿìàç1.

Ñÿðâ íàçëàíàðàã áàüûí ëàëÿöçëöëÿðèëÿÞç áîé-áóõóíó ùàããûíäà óçóí-óçàäû ñþùáÿò åäèðäè.Ñÿáà éåëèíäÿí ñÿíèí áîéóíóí òÿðèôèíè åøèäÿí êèìèÃàìÿòèíèí ñîðàüû ãàðøûñûíäà ñÿúäÿéÿ ýÿëäè.

Áó øåèðäÿêè îáðàçëàð, áÿíçÿòìÿëÿð éåíè äåéèëäèð. Ëàêèíøàèð îíëàðû åëÿ çþâãëÿ, åëÿ ìÿùàðÿòëÿ èøëÿìèøäèð êè, ýþçÿëïîåòèê áèð ëþâùÿ éàðàíìûøäûð. Ñåâýèëè áèð òÿðÿôäÿ ñÿðâëÿ, îáèðè òÿðÿôäÿ áàøãà ýöëëÿð-÷è÷ÿêëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìèøäèð.Ñåâýèëè áèðáàøà ñÿðâëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìèð. Ñÿðâèí ãûñà ùÿéàòòàðèõ÷ÿñè äàíûøûëûð. Áàüäà îëàí áöòöí ëàëÿöçëöëÿðèí, ýöëëÿ-ðèí, éàðàøûãëû àüàúëàðûí éàíûíäà íàçëàíûá þçöíö þéÿí, äöç,éàðàøûãëû ãàìÿòè èëÿ ôÿõð åäÿí ñÿðâ ñÿùÿð éåëèíäÿí ìÿøóãÿ-íèí ãàìÿòèíèí òÿðèôèíè åøèäèð. Îíóí þçöíö ýþðìÿìèø ãàìÿ-òèíèí ñîðàüû ãàðøûñûíäà ñÿúäÿéÿ äóðóð. Äöç, óúà, éàðàøûãëûãàìÿò ìöúÿññÿìÿñè îëàí ñÿðâ èíñàí ýþçÿëëèéè ãàðøûñûíäà áàøÿéèð. Øàèðÿ ýþçÿëèí êîíêðåò òÿñâèðèíè âåðìèð. Ëàêèí áèç ýþ-çÿëëèéèíèí ñîðàüû èëÿ ñÿðâ àüàúûíû ñÿúäÿéÿ ýÿòèðÿí ñåâýèëè-íèí ýþçÿëëèéèíÿ èíàíûðûã. Îðòà ÿñðëÿð øÿðàèòèíäÿ èíñàí ýþ-çÿëëèéè ùàããûíäà îõóíàí áó ùèìí, áó ïîåòèê èíñàí ùåéêÿëèÌÿùñÿòè éàðàäûúûëûüû ö÷öí äÿ, áöòöí XI-XII ÿñðëÿð Àçÿð-áàéúàí ÿäÿáèééàòû ö÷öí äÿ ýþéäÿíäöøìÿ ùàäèñÿ äåéèëäè.

Áó, äþâðöí ãàáàãúûë àäàìëàðûíûí øöóðóíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿíáþéöê áèð äþíöøöí, äÿéèøìÿíèí íÿòèúÿñè èäè. Áó, “Òþùôÿòöë-Èðàãåéí”, “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” êèìè èí-ñàí øÿõñèééÿòèíè ñîí äÿðÿúÿ éöêñÿëäÿí áÿäèè ÿñÿðëÿðèí__________

1 Ôðèñò Ìåéåð. Ýþçÿë Ìÿùñÿòè. Âèñáàäåí, 1963, ñÿù. 255.

17

éàðàíäûüû áèð äþâðöí èíñàíà ìöíàñèáÿòèíèí èôàäÿ ôîðìàëà-ðûíäàí áèðè èäè. Èíñàíà, îíóí íÿúèá äóéüóëàðûíà îëàí áó äÿ-ðèí ìÿùÿááÿò øàèðèí ìöõòÿëèô øåèðëÿðèíäÿ éåíè-éåíè øÿêèë-ëÿðäÿ ÿêñ åòäèðèëìèøäèð.

Éîëäà òóòäóì îíó àíä-àìàíëà ìÿí,Òÿðëÿäè ýöë öçö ùÿéà-øÿðìäÿí.Ñîëüóí áÿíèçèìÿ ýöëäö ëöòô åäèá,ßêñ îëäó áÿíèçèì äèøèíäÿ, ÿùñÿí1.

Íàç åäèð öçöíÿ çöëôöí î ãÿäÿð,Ãîðõóðàì ãûñãàíûá ìÿí îëàì êàôÿð.Î éåëÿ ãóë îëëàì, åé Òÿðàç øàìû,Ýþòöðÿ çöëôöíö öçäÿí áèð òÿùÿð2.

Áó øåèðëÿðäÿ èíñàíà, îíóí äóéüóëàðûíà äÿðèí ìÿùÿááÿòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Îíëàðäàêû ñÿìèìèëèê, òÿáèèëèê, úàíëûëûã âÿîáðàçëûëûã Ìÿùñÿòèíè äþâðöíöí ÿí ìöòÿðÿããè ýþðöøëö éàçû-÷ûëàðûíäàí áèðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ ùàãã ãàçàíäûðûð.Ìÿùñÿòèíèí øåèðëÿðèíäÿ èíñàí ýþçÿëëèéèíèí, ùèññëÿðèíèí áåëÿýåíèø òÿñâèð åäèëìÿñè òÿñàäöôè ùàë îëìàéûá øàèðÿíèí ùÿéàòàáàüëûëûüûíû, ùóìàíèçìèíè ýþñòÿðÿí úÿùÿòëÿðäèð.

Ìÿùñÿòèíèí áèð ãèñì ðöáàèëÿðèíäÿ àøèãèí âöñàë äÿìëÿðèí-äÿ êå÷èðäèéè ñåâèíú ùèññëÿðè ÿêñ îëóíóð. Áó òèïëè øåèðëÿðèíäÿäÿ ôèêèðëÿðèíè êè÷èê ëþâùÿëÿð úûçìàãëà èôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàíøàèð îéíàãëûüà, øóõëóüà õöñóñè äèããÿò éåòèðèð, àøèãëÿ ìÿøó-ãÿíèí ýþðöøöíäÿí êè÷èê åïèçîäëàð âåðèð, úàíëû ìÿíçÿðÿëÿðéàðàäûð.__________

1 Ôðèòñ Ìåéåð. Ýþçÿë Ìÿùñÿòè. Âèñáàäåí, 1963, ñÿù. 257.2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 257.

18

Äöíÿí òóòäó ìÿíè î ñÿðõîø íèýàð,Äåäè: “Ãóðòàðìàçñàí ÿëèìäÿí, åé éàð”.Äåäèì êè, ýåúÿäèð, ÿëèìè áóðàõ,Éàð, áèçè ÿë-ÿëÿ áèð ýþðÿí îëàð1.

Éàõóä:Ñà÷ûìû çöëôöíÿ áàüëàéàì ýÿðÿê,Äóðóá ãà÷ìàéàñàí òà äöíÿíêè òÿê.Äåéÿì, ìÿñò îëìàìûø êþíëöìäÿ íÿ âàð,Áèð äÿ äåìÿéÿñÿí, ìÿñò îëäó ýåð÷ÿê2.

Ñÿìèìè äóéüóëàðûí, úàíëû, ðåàë èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðèíèíèôàäÿñè îëàí áó ðöáàèëÿðäÿ ýöëöìñÿéÿí ùÿéàò èíäè äÿ áèçÿäîüìà âÿ òàíûøäûð. Èíñàíû, îíóí èñòÿêëÿðèíè ïîåçèéàñûíûíìÿùâÿðèíÿ ÷åâèðÿí øàèðèí ðöáàèëÿðè ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûí-äà ùÿéàòûí, ìÿùÿááÿòèí ïîåòèê òÿñäèãèäèð.

Áèð ýåúÿ ÿëèìÿ êå÷äè î úàíàí,Éöç-éöç þïöø àëäûì áàë äîäàüûíäàí.Î ñþéìÿê èñòÿäè ìÿíè, àììà ìÿíÑþéóøö þïöøëÿ ñûíäûðäûì éàìàí3.

“Ìöñÿëìàí èíòèáàùû”íûí áèð ÷îõ íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ éà-íàøû, Ìÿùñÿòè äÿ èíñàíû, îíóí äóéüóëàðûíû ìöäàôèÿ åäèð,ñÿìèìè, òÿìèç èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðèíè ãóðó åùêàìëàðà, òÿðêè-äöíéàëûüà, ðèéàêàðëûüà ãàðøû ãîéóá ìÿùÿááÿò íÿüìÿëÿðèéàðàäûð. Áó øåèðëÿðÿ éöíýöë øÿùâàíè ùèññëÿð òÿáëèü åäÿíÿñÿðëÿð êèìè áàõìàã áþéöê ñÿùâ îëàðäû. Áó, ùÿð øåéäÿíÿââÿë èíñàíûí ìÿíÿâè àçàäëûüûíû ìöäàôèÿ åòìÿê, åùêàìëà-ðûí çöëìÿò ïÿðäÿñèíÿ áöðöíìöø èíñàíè äóéüóëàðû ÿñàðÿòäÿí __________

1 Ôðèòñ Ìåéåð. Ýþçÿë Ìÿùñÿòè. Âèñáàäåí, 1963, ñÿù.165 .2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 154.3 Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 259.

19

ãóðòàðìàã úÿùäè èäè. Åùêàìëàðûí, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèí, òÿíÿ âÿìÿçÿììÿòëÿðèí ãîðõóñóíäàí ùèññëÿðèíè ýèçëÿäèá àøèãèíè“ñþéìÿê” èñòÿéÿí ìÿøóãÿéÿ “íàùàã éåðÿ þçöíö éîðìà”äåìÿê èäè.

Èíñàíûí ýöíÿøÿ áÿíçÿð íÿúèá èñòÿê âÿ àðçóëàðûíû ïàë÷ûãëàñóâàìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Èíñàí ýåú-òåç ùÿð úöð áóõîâ-ëàðäàí ãóðòàðàúàãäûð. Ìÿùñÿòèíèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû ìÿùçäþâðöí ìÿíÿâè áóõîâëàðûíäàí àçàä îëìóø èíñàíäûð. ÎíóíÀëëàùû äà, Êÿáÿñè äÿ ñåâýèëèñèäèð. Î, àíúàã ñåâýèëèñè ùàã-ãûíäà äöøöíöð, îíóíëà ÿëàãÿäàð êå÷èðäèéè ùèññëÿðäÿí ñþù-áÿò à÷ûð. Èíñàíà éàä îëìàéàí ùÿð áèð äóéüó îíà äà äîüìà-äûð. Î áÿçÿí ñåâýèëèñèíè òîðïàüà, ñóéà, ýöíÿøÿ äÿ ãûñãàíûð.

Éåðëÿðÿ áàõìà êè, òîðïàã, ñó ýþðÿð,Ýþéëÿðÿ áàõìà êè, ýöí ñàëàð íÿçÿð.Ãåéðÿòäÿí þëÿðÿì, åé ðóùóì, ñÿíèßýÿð éóõóäà äà ýþðñÿ áèð íÿôÿð1.

Àøèãèí áó ãûñãàíúëûüû õóäáèíëèê, ñåâýèëèñèíÿ îíà ìÿõñóñîëàí áèð ÿøéà êèìè áàõìàñûíûí íÿòèúÿñè îëìàéûá, ìÿùÿá-áÿòèíèí áþéöêëöéöíöí èôàäÿñèäèð. Áóðàäà àøèã þç ùèññëÿðèèëÿ äàùà úàíëû âåðèëìèø, îíóí øÿõñèééÿòè, ìÿíÿâè êåéôèé-éÿòëÿðè òÿùðèô åäèëìÿìèøäèð. 800 èëäÿí ÷îõ êå÷ìÿñèíÿ áàõ-ìàéàðàã, Ìÿùñÿòèíèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû áèçèì ìöàñèðëÿðèìè-çÿ íÿ ãÿäÿð áÿíçÿéèð. Ìÿùñÿòèíèí øåèðëÿðèíäÿ èíñàíûí ïñè-õîëîýèéàñû ÷îõ òÿáèè âÿ èíàíäûðûúû ÿêñ îëóíóð. Ìöõòÿëèô âÿ-çèééÿòëÿðäÿ òÿñâèð åäèëÿí ëèðèê ãÿùðÿìàíûí êå÷èðäèéè ùèññ-ëÿð, åòäèéè ùÿðÿêÿòëÿð îíóí ùàëûíà óéüóíäóð.

__________

1 Ôðèòñ Ìåéåð. Ýþçÿë Ìÿùñÿòè. Âèñáàäåí, 1963, ñÿù. 285.

20

Äÿðääÿí ñþç à÷ìàüà ìÿíäÿ ùàíû úàí,Éà ãÿì øÿðù åòìÿéÿ öðÿê, åé úàíàí?Êàüûçû, ãÿëÿìè úàíñûç, öðÿêñèçÀëûð, àüëàéûðàì, àòûðàì, àìàí1.

Ëèðèê ãÿùðÿìàíûí âÿçèééÿòèíè, äóéüóëàð àëÿìèíè, öìèä-ñèçëèéèíè, ùÿðÿêÿòèíè òÿñâèð åòìÿê úÿùÿòäÿí áó ðöáàè ìà-ðàãëûäûð. Ãÿùðÿìàíûí áó êè÷èê ìîíîëîãó ìöÿééÿí áèð øÿ-ðàèòäÿ îíó áèçÿ éàõøû òÿãäèì åäèð. Ñåâýèëèñèíäÿí àéðû äöøÿíàøèã îíóí õÿéàëû èëÿ éàøàéûð, êÿäÿðëÿíèð, êå÷èðäèéè ãÿìëÿðè,èçòèðàáëàðû ìÿêòóáëà îíà øÿðù åòìÿê èñòÿéèð. Ëàêèí áóíóíö÷öí þçöíäÿ ëàçûìè òàãÿò, öðÿê ýþðìöð, êàüûç âÿ ãÿëÿìèýþòöðöð, àüëàéûð, àòûð. Ïñèõîëîæè úÿùÿòäÿí øèåð î ãÿäÿð ìÿ-ùàðÿòëÿ ãóðóëìóøäóð êè, ùÿñðÿò âÿ äöøöíúÿ ìÿíýÿíÿñèíäÿñûõûëàí àøèãèí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè ùàããûíäà îõóúóäà àéäûí áèðòÿñÿââöð éàðàíûð. Ìöàñèð îõóúóíó Ìÿùñÿòè ðöáàèñèíèí ëèðèêãÿùðÿìàíû òÿìèí åòìÿéÿ äÿ áèëÿð, îíóí çÿèôëèéè, ãÿìëÿðÿëèíäÿ ÿñèð îëóá äÿðäèíè øÿðù åòìÿéÿ ÷àëûøìàñû éàáàí÷û ýþ-ðöíÿð. Ëàêèí ìÿñÿëÿéÿ òàðèõè áàõûìäàí éàíàøìàã, áó ãÿù-ðÿìàíûí íÿ âàõò éàøàäûüûíû íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. ßêñùàëäà áèç éàíëûø íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëÿ áèëÿðèê.

Ìÿùñÿòèíèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû ñåâýèëèñèíäÿí àéðû êÿäÿð-ëÿíÿíäÿ, öìèäñèçëÿøÿíäÿ äþâðöí ãàáàãúûë àäàìëàðûíûíêÿäÿð âÿ öìèäñèçëèéèíè èôàäÿ åäèð. Áóíóí ö÷öí Ìÿúíóí îá-ðàçûíû õàòûðëàìàã êèôàéÿòäèð. Ìÿùñÿòèíèí ãÿùðÿìàíû Ìÿú-íóíóí ìöàñèðèäèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, îíó äà äåìÿê ëàçûìäûðêè, Ìÿùñÿòèíèí ãÿùðÿìàíû àíúàã êÿäÿðëÿíìèð. Î, ñåâ-ýèëèñèíèí âöñàëûíà ÷àòûá ñåâèíèð äÿ. Øàèðèí âöñàë äÿìëÿðèíèíñåâèíúèíäÿí áÿùñ åäÿí ðöáàèëÿðè áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.__________

1 Ôðèòñ Ìåéåð. Ýþçÿë Ìÿùñÿòè. Âèñáàäåí, 1963, ñÿù. 285.

21

Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðèíäÿ âöñàë ñåâèíúèíèí òÿñâèðè ìöÿé-éÿí éåð òóòñà äà, øàèð ùèúðàí ãÿìëÿðèíäÿí äàùà ÷îõ øèêà-éÿòëÿíèð. Î äþíÿ-äþíÿ àéðûëûãäàí, ÷ÿêäèéè ÿçàáëàðäàí ñþçà÷ûð. Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû äà éàðûí çöë-ìöíäÿí, àéðûëûüûíäàí ôÿðéàä åäèð, ëàêèí áó ãÿìè ùÿð øåé-äÿí ÿçèç òóòóð. Àøèã áàøà äöøöð êè, ñåâýèëèñèíèí “ãÿìè åëÿáóëóääóð êè, éàüûøû áÿëàäûð, åëÿ áèð áóäàãäûð êè, ìåéâÿñèìþùíÿòäèð”, “åëÿ áèð çÿùÿðäèð êè, äÿðìàíû éîõäóð” âÿ ñ. Áó,ëèðèê ãÿùðÿìàíû ãîðõóòìóð, î, éàðûí ãÿìè îëìàñà, äÿðäëÿðÿäö÷àð îëàúàüûíû ñþéëÿéèð.

Çàìàíûí áó ãàáàãúûë øÿõñèééÿòè ÿí éöêñÿê èäåàëëàðûíà÷àòà áèëìÿñÿ äÿ, ÷îõ âàõò îíäàí óçàã äöøñÿ äÿ, áó èäåàë-ëàðûí ãÿìè èëÿ éàøàìàã, ÿçàáëàð ÷ÿêìÿê îíà õîøäóð.

Ùÿð÷ÿíäè îäëàðà éàíäûðûð ìÿíè,Ãÿì áîüàð îëìàñà, åé íèýàð, ãÿìèí1.

Ñÿíñèç úàí áÿäÿíÿ ãîé ïåéêàí îëñóí!Ãÿìèì éîõñà, öðÿê ãîé âèðàí îëñóí.Ãÿìèíäÿí àéðû áèð ñåâèíúèì îëñà,Þç äÿðèì áÿäÿíÿ áèð çèíäàí îëñóí2.

Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðèíäÿ èêè ÿñàñ ãÿùðÿìàí âàðäûð: àøèãâÿ ìÿøóãÿ. Øàèð ôèêèðëÿðèíè ùÿìèøÿ àøèãèí äèëè èëÿ âåðèð,îíóí ýþçö èëÿ ýþðöð, îíóí öðÿéè èëÿ äþéöíöð.

Ìÿùñÿòèíèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû äà äàèì ÿçàáäàäûð, ñåâäè-éèíäÿí àíúàã úÿôà ýþðöð, ëàêèí î, ñÿäàãÿòèíäÿí äþíìöð, þçàìàëûíà õÿéàíÿò åòìèð, éàðäàí ýÿëÿí áÿëàëàðû ñåâèíúëÿ ãÿáóë__________

1 Ôðèòñ Ìåéåð. Ýþçÿë Ìÿùñÿòè. Âèñáàäåí, 1963, ñÿù.321.2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù.198.

22

åäèð. Ìÿùñÿòèíèí ìÿøóãÿ îáðàçû äà áàøãà øàèðëÿðèí ìÿøó-ãÿëÿðè êèìè úÿôàêåø, çàëûì, áàøãàëàðû èëÿ ìåùðèáàí, þç éàðûèëÿ ñîéóãäóð.

Õàñèééÿòäÿ ãûøñàí, öçäÿ èëê áàùàð,Þçýÿñèéëÿ ìåéñÿí, áèçèìëÿ õóìàð.Áèçèì áÿõòèìèçèí ïèñëèéèäèð áó,Éîõñà ñÿí îëìàçäûí àìàíñûç, åé éàð1.

Ìþùòàúà éåíè ãÿì éåòèøÿð ùÿð àí,Äÿðäëèéÿ éåíè îõ äÿéÿð úÿôàäàí.Úÿùä åòìÿ àøèãè þëäóðìÿéÿ ÷îõ,Áèð õÿòÿð éåòèøÿð åéëÿìÿ, àìàí2.

Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíäÿêè áó úèçýèëÿð ýþñòÿðèð êè, øàèðèí òÿñ-âèð åòäèéè ìÿùÿááÿòèí ìÿçìóíó äàùà ýåíèø âÿ ÿùàòÿëèäèð,äþâðöí çèääèééÿòëÿðèíèí ëèðèê, ðÿìçè èíèêàñûäûð. Ëèðèê ãÿù-ðÿìàíûí øèêàéÿòëÿðèíäÿ ìöÿééÿí ìÿíàäà äþâðäÿí, çÿìà-íÿäÿí øèêàéÿò âÿ íàðàçûëûã ÿêñ îëóíìóøäóð. Ìÿùñÿòèíèíÿëäÿ îëàí ÿñÿðëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ñûðô èúòèìàè-ñèéàñè, ÿõëàãè, ôÿë-ñÿôè ìÿçìóíëó øåèðëÿð àç îëñà äà, îíóí áèð ÷îõ øåèðëÿðèíäÿùÿéàòà, úÿìèééÿòÿ âÿ èíñàíà äÿðèí ùóìàíèñò ìöíàñèáÿòèíèôàäÿñèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð.

Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ àéðû-àéðû ïåøÿ ñàùèáëÿ-ðèíèí òÿðÿííöìöíÿ ùÿñð îëóíìóø áèð ñûðà øåèðëÿð äÿ âàðäûð.Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó úöð øåèðëÿð Éàõûí Øÿðã ÿäÿáèé-éàòûíäà Ìÿùñÿòèäÿí ÿââÿë äÿ ìÿëóì èäè. Àéðû-àéðû ñÿíÿòâÿ ïåøÿ ñàùèáëÿðèíèí ÿäÿáèééàòà ýÿòèðèëìÿñè, îíëàðûí ÿìÿ-éèíèí ùÿð ùàíñû øÿêèëäÿ îëóðñà-îëñóí òÿðÿííöì îëóíìàñû,__________

1 Ôðèòñ Ìåéåð. Ýþçÿë Ìÿùñÿòè. Âèñáàäåí, 1963, ñÿù.367.2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù.141.

23

øöáùÿñèç, ùóìàíèçìèí, åëÿúÿ äÿ Èíòèáàùûí òÿçàùöð ôîðìà-ëàðûíäàí áèðè ñàéûëìàëûäûð. Äöçäöð, Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíäÿ,ìÿñÿëÿí, Íèçàìè ÿñÿðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè ñàäÿ çÿùìÿòàäàìëàðûíûí ÿìÿéè þç ýåíèø ÿêñèíè òàïà áèëìèð. Ìÿùñÿòèÿìÿê àäàìëàðûíûí éàääà ãàëàí öìóìèëÿøäèðèëìèø îáðàçëà-ðûíû éàðàòìûð âÿ ðöáàè êèìè ñîí äÿðÿúÿ êè÷èê ùÿúìëè øåèð-ëÿðëÿ áåëÿ áèð âÿçèôÿíèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ äÿ áèëìÿçäè. Ëà-êèí áóíóíëà áåëÿ, Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðèíäÿí áÿçèëÿðèíäÿÿìÿê àäàìëàðûíäàí äàíûøûëìàñû, îíëàðà ìÿùÿááÿò èçùàðîëóíìàñû ùå÷ äÿ òÿñàäöôè ùàë äåéèëäèð. Áó, ãóðàí, éàðàäàíèíñàíà Èíòèáàù äþâðöíÿ õàñ ìöíàñèáÿòèí íÿòèúÿñèäèð. Áèð÷îõ îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðèíäÿ Ìÿùñÿòèíèí àéðû-àéðû ñÿíÿò âÿïåøÿ ñàùèáëÿðèíÿ ðöáàèëÿð ùÿñð åòìÿñè, ÿñàñÿí, éàíëûø áàøàäöøöëìöø, áåëÿ øåèðëÿð ÿòðàôûíäà ìöõòÿëèô ðÿâàéÿòëÿð óéäó-ðóëìóøäóð.

Ìÿùñÿòèíèí “Ïàïàã÷û ñåâýèëèì øþâãèëÿ áàéàã” ìèñðàñûèëÿ áàøëàéàí ðöáàèñèíÿ ÿñàñÿí øàèðÿíèí ïàïàã÷ûéà àøèã îë-ìàñû ùàããûíäà óéäóðóëàí ðÿâàéÿò áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.Ìÿùñÿòè áó ðöáàèëÿðëÿ âÿ åëÿúÿ äÿ áöòöíëöêëÿ þç ïîåçèéàñûèëÿ ýþñòÿðèð êè, î, ùÿð ùàíñû êîíêðåò áèð ïàïàã÷ûéà, òîðïàãÿëÿéÿíÿ âÿ ñ. äåéèë, öìóìèééÿòëÿ, ñàäÿ çÿùìÿò àäàìëàðû-íà àøèãäèð, îíëàðà ìÿùÿááÿò áÿñëÿéèð. Î, àéðû-àéðû ïåøÿ âÿñÿíÿò ñàùèáëÿðèíÿ ìÿùÿááÿò èçùàð åòìÿêëÿ ÿìÿê àäàìëà-ðûíà þç ðÿüáÿòèíè áèëäèðèð. Áó áàõûìäàí Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿðèí-äÿêè ÿìÿê òÿðÿííöìöíö Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíäà îëàíÿìÿéÿ ìöíàñèáÿòèí èëê ðöøåéìëÿðè ùåñàá åòìÿê îëàð. Åéíèçàìàíäà áóíó Ìÿùñÿòè éàðàäûúûëûüûíäàêû Èíòèáàù ìåéëëÿðè-íèí òÿçàùöð ôîðìàëàðûíäàí áèðè êèìè ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð.

Ìÿùñÿòèíèí ïåøÿ àäàìëàðûíà ùÿñð îëóíìóø ðöáàèëÿðèíäÿíùàçûðäà ÷îõ àç áèð ùèññÿ ÿëäÿäèð êè, áóíëàðäàí äà áÿçèëÿ-

24

ðèíèí îíà àèä îëìàñû øöáùÿëèäèð. ßí ìþòÿáÿð ìÿíáÿëÿðäÿíîëàí “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ”äÿ áåëÿ ðöáàèëÿðäÿí àíúàã áèðè,Úàúÿðìèíèí “Ìóíèñöë-ÿùðàð ôè äÿãàèãöë-ÿøàð”ûíäà èñÿñÿêêèçè ãåéä îëóíìóøäóð. Ùÿìèí ðöáàèëÿðäÿ àéðû-àéðû ïåøÿñàùèáëÿðè åëÿ ñÿìèìè áèð ìÿùÿááÿòëÿ òÿðÿííöì åäèëìèøäèðêè, èëê áàõûøäà ùÿìèí øåèðëÿð øÿõñè ñåâýè ùèññëÿðèíèí èôàäÿñèòÿñèðèíè áàüûøëàéûð. Ëàêèí ìÿñÿëÿéÿ áèð àç äÿðèíäÿí éàíàø-äûãäà, áóíóí ùå÷ äÿ áåëÿ îëìàäûüû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèðèê.Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðèíäÿ ÷þðÿê÷è, ïàïàã÷û ìöÿççèí, òîõó-úó, íàëáÿíä, äöëýÿð, áàøìàã÷û, ãÿññàá, äÿðçè, ãàíàëàí, òîð-ïàãÿëÿéÿí âÿ á. ñÿíÿò ñàùèáëÿðèíÿ ìÿùÿááÿò èçùàð îëóíóðêè, áóíëàðûí ùàìûñûíûí øÿõñè ñåâýèíèí òÿçàùöðó îëäóüóíóäåìÿê ÷îõ áþéöê ñÿùâ îëàðäû. Áó, éóõàðûäà äåäèéèìèç êè-ìè ÿìÿê÷è èíñàíà, øÿùÿð ñÿíÿòêàðëàðûíà îëàí ðÿüáÿòèí áÿäèèÿêñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Ìÿùñÿòè øàùëàðû, úÿíýà-âÿðëÿðè, ñÿðêÿðäÿëÿðè, ïåéüÿìáÿðëÿðè, þâëèéàëàðû äåéèë, Èíòè-áàù äþâðöíäÿ éàøàìûø áèð ñûðà áàøãà ñÿíÿòêàðëàð êèìè ñàäÿÿìÿê àäàìëàðûíû þç ÿñÿðëÿðèíÿ ãÿùðÿìàí ñå÷èð, îíëàðûí èñ-òÿê âÿ àðçóëàðûíû þç èñòÿê âÿ àðçóñó êèìè òÿðÿííöì åäèð.

Ìÿùñÿòèíèí àéðû-àéðû ïåøÿ ñàùèáëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ðö-áàèëÿðè “òàðèõèëèê” áàõûìûíäàí äà ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ùÿìèíøåèðëÿð ÷îõ öìóìè øÿêèëäÿ îëñà äà, îäþâðêö Àçÿðáàéúàíøÿùÿðëÿðèíäÿ îëàí ñÿíÿò âÿ ñÿíÿòêàðëàð ùàããûíäà ìÿëóìàòâåðèð. Ìÿñÿëÿí, àøàüûäàêû ðöáàèíè ýþòöðÿê:

Ýÿíúÿäÿ èêè ýÿíú èéíÿãàéûðàíØàùà øèêàéÿòÿ îëäóëàð ðÿâàí.Äåäè äÿðçèëÿðÿ Àððàíûí øàùû:Èéíÿíè ýàù îíäàí àëûí, ýàù áóíäàí.

Áóðàäà Ìÿùñÿòè XII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ýÿíúÿäÿ èéíÿãàéûðàíëàð âÿ äÿðçèëÿð îëìàñûíû äåìÿêäÿí ÿëàâÿ, îíëàð

25

àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðÿ äÿ òîõóíóð. Ñÿíÿòêàðëàð àðàñûí-äàêû ìöíàãèøÿëÿðèí ìöÿééÿí áèð éîëëà ùÿëë îëóíäóüóíóáèëäèðèð. Ìÿùñÿòèíèí ïåøÿ âÿ ñÿíÿò àäàìëàðûíà áåëÿ ðÿüáÿòëèìöíàñèáÿòè îíóí ÿõèëÿðÿ, ÿõè ýþðöøëÿðèíÿ éàõûíëûüû ùàããûí-äà äöøöíìÿéÿ äÿ èìêàí âåðèð. Øàèðÿíèí Ýÿíúÿäÿ éàøàäûüûÕàðàáàò ìÿùÿëëÿñè ÿõèëÿðèí äÿ ÷îõ òîïëàøäûüû éåð èäè. Ìÿù-ñÿòèíèí ñàäÿ ÿìÿê àäàìëàðû èëÿ áàüëûëûüû áó øåèðëÿðäÿ àéäûíùèññ îëóíóð.

Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ þç äþâðöíöí ùþêìäàðëà-ðûíà ìöðàúèÿòëÿ éàçûëìûø âÿ éà áÿäàùÿòÿí äåéèëìèø, áÿçè“ìÿäùèééÿâàðè” øåèðëÿð äÿ âàðäûð. Áó øåèðëÿð ìÿíáÿëÿðèíÌÿùñÿòèíèí Ñóëòàí Ìàùìóä Ñÿëúóãè âÿ Ñóëòàí Ñÿíúÿð ñà-ðàéëàðû èëÿ ÿëàãÿñèíÿ äàèð âåðäèéè ìÿëóìàòû áèð äàùà òÿñäèãåäèð. Áóíëàðäàí áèðè Äþâëÿòøàù Ñÿìÿðãÿíäèíèí ýþñòÿðäèéèàøàüûäàêû ðöáàèäèð:

Åé øàùûì, ùàìûäàí öñòöí áèëÿðÿêÁÿõò àòûíû ñÿíÿ áÿõø åòäè ôÿëÿê.Ãûçûë íàëëû àòûí áàòìàñûí äåéÿÉåðëÿðÿ ñÿðìèøäèð ýöìöø áèð þðïÿê*.

Ýþðäöéöíöç êèìè, Ìÿùñÿòè ðöáàèíèí èìêàíëàðû äàõèëèíäÿìÿäùèééÿ ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñàäèã ãàëàðàã ÷îõ ìàðàãëû áèð ÿñÿðéàðàòìûøäûð. Äþâëÿòøàùûí éàçäûüûíà ýþðÿ, ýóéà, ÑóëòàíÑÿíúÿðèí ñàðàé ìÿúëèñëÿðèíäÿí áèðèíäÿ èøòèðàê åäÿí Ìÿù-ñÿòè àðàäà áàéûðà ÷ûõûð. Ãàéûäàíäà Ñóëòàí îíäàí ùàâàíûííåúÿ îëäóüóíó ñîðóøóð. Ìÿùñÿòè èñÿ áÿäàùÿòÿí éóõàðûäàêûðöáàèíè äåéèð âÿ áóíóíëà áàéûðäà ãàð éàüäûüûíû áèëäèðèð. Áóðöáàè äîüðóäàí äà áåëÿìè éàðàíìûøäûð? Áó ñóàëà èíäè ãÿòè__________

* Òÿðúöìÿ Í.Ðÿôèáÿéëèíèíäèð.

26

úàâàá âåðìÿê ÷ÿòèíäèð. Àíúàã øåèð þçö áó ðÿâàéÿòèí äîüðóîëìàäûüûíû äåìÿêäÿäèð. Îëà áèëñèí êè, øàèðÿ áó øåèðè ÑóëòàíÑÿíúÿð, ùÿòòà éàõóä áàøãà áèð ùþêìäàð ìöÿééÿí áèð ùÿðáèÿìÿëèééàòäàí, ñÿôÿðäÿí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ãàéûäàí çàìàí,éàõóä áåëÿ áèð ñÿôÿð ÿðÿôÿñèíäÿ îëàðêÿí äåìèøäèð. ßëáÿòòÿ,ùàçûðäà áóíóí î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Áèçèì ö÷öíáó øåèðèí ÿùÿìèééÿòè îíäàäûð êè, áó ðöáàè ÿñàñûíäàÌÿùñÿòèíèí ìÿäù äåìÿêäÿ äÿ ãöäðÿòëè áèð ñÿíÿòêàð îëäó-üóíó ýþðöðóê. Øàèð øàùûí ýþéëÿð òÿðÿôèíäÿí ñÿàäÿò àòûíàìèíäèðèëäèéèíè, ýþéëÿðèí îíó áöòöí ùþêìäàðëàðäàí äàùàöñòöí òóòäóüóíó áèëäèðèð, ãàð éàüìàñûíû äà øàùà ãàðøû îëàíáó õîø ìöíàñèáÿòèí áèð òÿçàùöðö êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð. ßñ-ëèíäÿ, ýóéà, ãàð éàüìàìûøäûð, ùþêìäàðûí ãûçûë íàëëû àòûíûíàéàüû éåðÿ äÿéìÿñèí äåéÿ ýþéëÿð éåðè ýöìöøÿ äþíäÿðìèø-äèð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ ìÿùàðÿòëÿ éàçûëìûø ìÿäùèééÿ-ðöáàèíèàíúàã éöêñÿê øàèðàíÿ òÿõÿééöëÿ, èíúÿ çþâãÿ, ìöêÿììÿëÿäÿáè òÿùñèëÿ ìàëèê áèð ñÿíÿòêàð éàðàäà áèëÿðäè. Ùÿìèí ðö-áàè ÿñðëÿðèí êåøìÿêåøèíäÿí êå÷ÿðÿê òÿñàäöôè îëàðàã ýÿëèááèçÿ ÷àòìàìûøäûð, îíóí ùàããûíäà éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèçðÿâàéÿò äÿ òÿñàäöôè éàðàíìàìûøäûð.

ÕÛÛÛ ÿñðäÿ àç òàíûíìûø Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíäÿí ÀáäóëëàÚþâùÿðè Òÿáðèçèíèí òÿðòèá åòäèéè áèð ìÿúìóÿäÿ àøàüûäàêûðöáàè äÿ ìÿäùèééÿäèð.

Ö÷ ìèí èë äîëàíûá ýöíÿø äöíéàíû,Éàðàäàð áèð ãûçûë, éà ýþâùÿð êàíû.ßëèìè, îâúóìó áèð ñþçëÿ, åé øàù,Ñÿí åòäèí ùÿì ãûçûë, ùÿì ýþâùÿð êàíû.

27

Áó ðöáàèäÿ äÿ Ìÿùñÿòè áþéöê óñòàëûãëà îíà íÿ ìöíàñè-áÿòëÿñÿ áîëëóúà áÿõøèø âåðÿí ùþêìäàðà þç ìèííÿòäàðëûüûíûáèëäèðèð. Éóõàðûäàêû ðöáàèäÿ îëäóüó êèìè, Ìÿùñÿòè áóðàäàäà þç ãöäðÿòèíè íöìàéèø åòäèðÿ áèëìèøäèð. Áèðèíúè ðöáàèäÿÌÿùñÿòè ãàð éàüìàñûíäàí ùþêìäàðûí ìÿäùè ö÷öí íåúÿèñòèôàäÿ åäèðñÿ, áóðàäà äà ùþêìäàðûí îíà âåðäèéè áÿõøèøäÿíåëÿúÿ ìÿùàðÿòëÿ ôàéäàëàíûð. Øàèðÿ ùþêìäàðûí ñÿõàâÿòèíèòÿðèôëÿìÿê ö÷öí îíó ö÷ ìèí èë ÿðçèíäÿ éà áèð ýþâùÿð êàíûâÿ éà áèð ãûçûë ìÿäÿíè éåòèðÿí ýöíÿøëÿ ìöãàéèñÿ åäèð.ßýÿðýöíÿø ö÷ ìèí èë ÿðçèíäÿ áèð ýþâùÿð êàíû âÿ éà áèð ãûçûë ìÿ-äÿíè éåòèðèðñÿ, øàùûí áèðúÿ ñþçö øàèðÿíèí ãóúàüûíû ýþâùÿðêàíû âÿ ãûçûë ìÿäÿíèíÿ äþíäÿðèð.

Áó ðöáàè Ìÿùñÿòèíèí ìÿäùèééÿ éàçìàãäà óñòàä áèð øàèðÿîëäóüóíó ýþñòÿðìÿêäÿí ÿëàâÿ, îíóí ùÿéàòû ùàããûíäà äàìöÿééÿí ìÿëóìàò âåðìÿêäÿäèð. Áóðàäàí àéäûí îëóð êè,øàèð ñàðàéëàðäà îëäóüó ìöääÿòäÿ ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíìûø,ìöÿééÿí âàõòëàðäà ãèéìÿòëè áÿõøèøëÿð äÿ àëìûøäûð.

Àøàüûäàêû ðöáàèäÿ Ìÿùñÿòè ùþêìäàðûí ÿäàëÿòèíäÿí, îíóíäöøìÿíëÿðÿ äèâàí òóòóá îíëàðû ÿñèð åòìÿñèíäÿí äàíûøûð.Êèìëèéè áèçÿ ìÿëóì îëìàéàí ùÿìèí ùþêìäàðûí þç äöø-ìÿíëÿðè èëÿ ìöÿééÿí áèð èõòèëàôûíäàí ñþùáÿò à÷ûëûð.

Ñÿíèí ÿäë öçöéöí, åé äöøìÿí éûõàí,Áó óúà ýþéëÿðÿ îëìóø íÿðäèâàí.Ùþêìöíëÿ áèðëÿøäèð áöòöí àëÿìè,Ñÿíèí ùþêìöí íîõòà, åøøÿêäèð äöøìàí.

×îõ åùòèìàë êè, áó ðöáàè Ñóëòàí Ñÿíúÿðÿ ìöðàúèÿòëÿ éà-çûëìûø âÿ áóðàäà îíóí îüóçëàðëà îëàí ìöíàãèøÿëÿðèíÿ èøàðÿåäèëìèøäèð. Áóðàäà äà ìÿìäóùó ìÿäùèééÿëÿðÿ õàñ îëàí áèðòÿðçäÿ, ìöáàëèüÿëè øÿêèëäÿ òÿðèôëÿìÿê, îíóí ÿëåéùäàðëàðûíû

28

èñÿ êè÷èëòìÿê, ùÿòòà òÿùãèð åòìÿê ìåéëè þçöíö àéäûí øÿ-êèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ìÿùñÿòèíèí éàøàäûüû äþâðäÿí êå÷ÿí 850 èëÿ éàõûí áèð çà-ìàí ÿðçèíäÿ ùå÷ êÿñ îíóí áèð øàèðÿ êèìè òàðèõè øÿõñèééÿòîëìàñûíà øöáùÿ èëÿ éàíàøìàìûøäûð. Ìÿùñÿòèíèí òàðèõè øÿõ-ñèééÿò îëäóüóíó øöáùÿ àëòûíà àëàí èëê ìöÿëëèô ìÿøùóð ðóñøÿðãøöíàñû É.Å.Áåðòåëñäèð. Î, þçöíöí “Íèçàìè” (áó ÿñÿð1940-úû èëäÿ éàçûëìàüà áàøëàíìûø, ëàêèí éàðûì÷ûã ãàëìûøâÿ ìöÿëëèôèí þëöìöíäÿí ñîíðà ïðîô. Ù.Àðàñëûíûí ðåäàêòÿñèàëòûíäà 1962-úè èëäÿ Ìîñêâàäà íÿøð îëóíìóøäóð) âÿ “Ôàðñ-òàúèê ÿäÿáèééàòû òàðèõè” (Ì., 1960) ÿñÿðëÿðèíäÿ ÌÿùñÿòèÝÿíúÿâèíèí òàðèõè øÿõñèééÿò îëìàäûüûíû áèëäèðÿðÿê îíóÍèçàìèíèí ìöàñèðè ùåñàá åäÿí òÿäãèãàò÷ûëàðû åùòèéàòñûçëûã-äà òÿãñèðëÿíäèðìèøäèð. Áåðòåëñèí ôèêðèíúÿ, Ìÿùñÿòè ÕII ÿñðèíáèðèíúè éàðûñûíäà éàøàìûø øàèð Úþâùÿðè Çÿðýÿð òÿðÿôèíäÿíéàçûëìûø “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíûíûí ãÿùðÿìà-íûäûð. Ýóéà, òàðèõäÿ Ìÿùñÿòè àäëû øÿõñèééÿò îëìàìûø, òÿç-êèðÿ ìöÿëëèôëÿðè “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíûíàÿñàñëàíàðàã îíó òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè ýþñòÿðìèøëÿð1.É.Å.Áåðòåëñ Íèçàìè äþâðöíöí ÿäÿáè õöëàñÿñèíè èøëÿðêÿíÌÿùñÿòèíè Íèçàìèíèí ìöàñèðè âÿ òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè áóõöëàñÿéÿ äàõèë åòìÿìèøäèð. Ëàêèí îíóí Àçÿðáàéúàí ÿäÿ-áèééàòû òàðèõèíÿ äàõèë åäèëìÿñè âÿ ÿñÿðëÿðèíèí íÿøð îëóíìà-ñû ôàêòûíûí öñòöíäÿí ñöêóòëà êå÷ÿ áèëìÿìèøäèð. “Íèçàìè”ìîíîãðàôèéàñûíûí “ÕII ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè ùÿéàò”ôÿñëèíÿ ÿëàâÿ îëàðàã “Øàèðÿ Ìÿùñÿòè ìÿñÿëÿñèíÿ äàèð” àäëûãûñà áèð áÿùñ éàçìûøäûð.

__________

1 Å.Ý.Áåðòåëüñ. Íèçàìè è Ôèçóëè. Ì., 1963, ñòð. 77-81.

29

É.Å.Áåðòåëñ åëÿ èëê úöìëÿäÿí Ìÿùñÿòèíèí òàðèõÿí îëìóøáèð øàèðÿ êèìè âàðëûüûíà øöáùÿ åäÿðÿê éàçûð: “Áÿçè òÿäãè-ãàò÷ûëàð Íèçàìèíèí ìöàñèðè îëàí ìöÿëëèôëÿð ñûðàñûíà ñîí äÿ-ðÿúÿ ìöñòÿñíà õöñóñèééÿòÿ ìàëèê îëàí øàèðÿ Ìÿùñÿòèíè äÿäàõèë åòìÿéÿ ìåéë ýþñòÿðèðëÿð”1. ...Áóðàäà ìöÿëëèôèí ãÿíà-ÿòè áöòöí àéäûíëûüû èëÿ èôàäÿ îëóíìóøäóð. É.Å.Áåðòåëñ Ìÿù-ñÿòèíè Íèçàìèíèí ìöàñèðè îëàí ñÿíÿòêàðëàðäàí ùåñàá åäÿíìöÿëëèôëÿðëÿ ðàçûëàøìûð âÿ áó íàðàçûëûüûíû ìöõòÿëèô öñóë-ëàðëà ÿñàñëàíäûðìàüà ÷àëûøûð. Î úöìëÿäÿí, Äþâëÿòøàù Ñÿ-ìÿðãÿíäèíèí Ìÿùñÿòèíè Ñóëòàí Ñÿíúÿð ñàðàéû èëÿ áàü- ëàéàí ìÿøùóð ðÿâàéÿòèíè “ÿýÿð áó ëÿòèôÿäÿ ùÿð ùàíñû áèðòàðèõè ÿñàñ âàðñà”1 äåéÿðÿê øöáùÿ àëòûíà àëûð. Ìöÿëëèô Ìÿù-ñÿòèíè äàùà ÷îõ, ýóéà, Úþâùÿðè Çÿðýÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûëàí“ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” ðîìàíûíäà éàðàäûëìûø áÿäèèîáðàç ñàéûð, áöòöí ñîíðàêû ìöÿëëèôëÿðèí Ìÿùñÿòèíè òàðèõèøÿõñèééÿò âÿ øàèð êèìè òÿãäèì åäÿíäÿ áó ðîìàíà ÿñàñëàí-äûãëàðûíû ýþñòÿðèð.

Ðîìàíûí þçö âÿ îðàäàêû øåèðëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ äÿÉ.Å.Áåðòåëñ þç øöáùÿëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìèð. “Ðîìàíûí õàðàê-òåðèíè, îðàäàêû àéðû-àéðû åïèçîäëàðûí ñûðô øÿðòèëèéèíè íÿçÿðÿàëàðàã, äöøöíìÿê îëàð êè, îíóí àðõàñûíäà ùå÷ áèð òàðèõè çÿ-ìèí (ÿñàñ) éîõäóð”2. “Áèð øöáùÿñèç âÿçèééÿòè ãåéä åòìÿêèñòÿðäèì êè, Úþâùÿðèíèí ðîìàíû ÿñàñûíäà, ÿëáÿòòÿ, Ìÿùñÿ-òèíèí ÿñë ñèìàñûíû éàðàòìàüà ÷àëûøìàã îëìàç. Áó ðîìàí àí-úàã “ßñëè âÿ Êÿðÿì” âÿ îíà áÿíçÿð äèýÿð õàëã ðîìàíëàðû(äàñòàíëàðû) íÿ äÿðÿúÿäÿäèðñÿ, î äÿðÿúÿäÿ òàðèõè ñÿíÿääèð”3.__________

1 É.Å.Áåðòåëñ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñÿù.77.2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù.79.3 Éåíÿ îðàäà, ñÿù.80.

30

Ìÿùñÿòèíè XII ÿñð Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðû ñûðàñûíà äàõèëåäÿí ìöÿëëèôëÿðëÿ ðàçûëàøìàéàí, “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿù-ñÿòè” äàñòàíûíäàêû ðöáàèëÿðè “ùÿãèãÿòÿí áó øàèðÿéÿ ìÿõ-ñóñ” ñàéàíëàðûí ìþâãåéèíÿ øöáùÿ åäÿí É.Å.Áåðòåëñ áåëÿãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè, “Ìÿùñÿòè õöñóñè àä äåéèë, àíúàã ôÿõðè òè-òóëäóð. Ñÿëúóã ùàêèìëÿðèíèí ýåíèø ùÿðÿìõàíàëàðûíäà, îëàáèëñèí êè, áåëÿ òèòóë äàøûéàí úàðèéÿ-õàíÿíäÿëÿð àç îëìà-ìûøäûð”1. É.Å.Áåðòåëñ áåëÿ ùåñàá åäèð êè, Ìÿùñÿòè îáðàçûíûíéàðàíìàñûíà èëêèí òÿêàíû, ýþðöíöð êè, òàðèõÿí îëìóø âÿ áÿ-äàùÿòÿí ðöáàè äåéÿ áèëÿí áèð õàíÿíäÿ âåðìèøäèð. Ùÿì äÿáó èëê Ìÿùñÿòè, îëà áèëñèí êè, Ñÿíúÿðäÿí ÷îõ ÿââÿë éàøàìûøâÿ Ñÿíàèíèí ïîåìàñûíà äöøìöøäöð. Ìöõòÿëèô ñàðàéëàðäàòÿêðàð åäèëÿí áó òèòóë ýþçÿë õàíÿíäÿ âÿ áÿäàùÿòÿí øåèðäåìÿêäÿ ìàùèð îëàí öìóìè ÿäÿáè îáðàçûí éàðàíìàñûíàýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð2.

Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, É.Å.Áåðòåëñ ìÿñÿëÿíèí áóøÿêèëäÿ ùÿëëè öçÿðèíäÿ èñðàð åòìÿìèø3, îíóí øÿõñèééÿòèíè,ÿäÿáè èðñèíè äàùà äÿðèíäÿí þéðÿíìÿéè áèð âÿçèôÿ êèìè ãàðøûéà ãîéìóøäóð. “Ìÿùñÿòèíè ðåàë ñèìà ùåñàá åòìÿêîëàðìû, ÿýÿð Ìÿùñÿòè ðåàë øÿõñèééÿòäèðñÿ, î, ùàðàäà éàçûáéàðàòìûøäûð: Îðòà Àñèéàäà, Èðàíäà, éàõóä Àçÿðáàéúàíäà?Î, XII ÿñðèí îðòàëàðûíäà éàøàìûøäûð, éîõñà õåéëè ÿââÿë?” –äåéÿ ýÿëÿúÿê òÿäãèãàòëàð ãàðøûñûíäà úèääè ñóàëëàð ãîéàíàëèì Ìÿùñÿòèíè XII ÿñð Àçÿðáàéúàí ñÿíÿòêàðëàðû ñûðàñûíàäàõèë åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìèøäèð. Áó áàðÿäÿêè äöøöíúÿëÿðèíè,ãÿíàÿòëÿðèíè, åòèðàçëàðûíû èñÿ ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç ãåéä-ëÿðèíäÿ âåðìèøäèð.__________

1 É.Å.Áåðòåëñ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñÿù. 80.2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 80. 3 Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 81.

31

Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Ìÿùñÿòèíèí øÿõñèééÿòèâÿ ÿñÿðëÿðèíÿ ìöíàñèáÿò áàõûìûíäàí À.Å.Êðûìñêè äÿÉ.Å.Áåðòåëñëÿ, ÿñàñÿí, ùÿìðÿéäèð1.

Ìöÿëëèôèí “Ìÿùñÿòè ìÿñÿëÿñèíÿ äàèð” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿíàéäûí îëóð êè, îíà àíúàã Äþâëÿòøàù Ñÿìÿðãÿíäè (XV ÿñð),ßìèí ßùìÿä Ðàçè (XVI ÿñð) âÿ Ñÿíàöääþâëÿíèí (ÕÕ ÿñð)ãåéäëÿðè ìÿëóì èìèø. Áöòöí áóíëàð ýþñòÿðèð êè, É.Å.Áåðòåë-ñèí áåëÿ áèð ñÿùâ ìöääÿà èðÿëè ñöðìÿñèíÿ ñÿáÿá îíóíÌÿùñÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð ìÿíáÿëÿðè ëàéèãèíúÿ þéðÿíìÿìÿñè,áó ñàùÿäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð òÿäãèãàò àïàðìàìàñû îëìóøäóð.Ñîíðàëàð äà ìöÿëëèô áó ìÿñÿëÿ èëÿ ìÿøüóë îëìàìûø âÿ þì-ðöíöí àõûðûíà ãÿäÿð ùÿìèí ñÿùâ ìöääÿàíûí öçÿðèíäÿ ãàë-ìûøäûð. Îíà ýþðÿ äÿ Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâèíèí òàðèõè øÿõñèééÿòîëäóüóíó áèð äàùà òóòàðëû äÿëèëëÿðëÿ ñöáóò åòìÿéÿ úèääè åù-òèéàú äóéóëóð.

ßñàñ ìÿñÿëÿéÿ êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë éóõàðûäà ùàããûíäà äà-íûøûëàí “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíû öçÿðèíäÿ äàéà-íàã. É.Å.Áåðòåëñèí ôèêðèíÿ ýþðÿ, ùÿìèí äàñòàí XII ÿñðèíîðòàëàðûíäà Ùÿìèäÿääèí Úþâùÿðè Çÿðýÿð Ùÿðÿâè òÿðÿôèíäÿíéàçûëìûøäûð. Ëàêèí Úþâùÿðè Çÿðýÿðè ìöÿëëèô ùåñàá åòìÿêö÷öí ùÿëÿëèê ùå÷ áèð ÿñàñ éîõäóð. Àíúàã Äþâëÿòøàù Ñÿìÿð-ãÿíäè (XV ÿñð) ùÿìèí äàñòàíûí Úþâùÿðè Çÿðýÿð òÿðÿôèíäÿíéàçûëäûüûíû åùòèìàë åäÿðêÿí áåëÿ éàçûð: “ßìèð ßùìÿä âÿÌÿùñÿòè” äàñòàíûíû Úþâùÿðè íÿçìÿ ÷ÿêìèøäèð. Äåéèðëÿð,Øåéõ Íèçàìè (éÿíè Íèçàìè Ýÿíúÿâè) íÿçìÿ ÷ÿêìèøäèð, àí-úàã äîüðóñóíó Àëëàù áèëèð”. Ýþðäöéöìöç êèìè, Äþâëÿòøàùáó äàñòàíûí êèì òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíû äÿãèã áèëìèð. Áÿçèÿëàâÿ ôàêòëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿêëÿ àéäûí îëóð êè, Úþâùÿðè__________

1 Áàõ: À.Å.Êðûìñêèé. Íèçàìè è åãî ñîâðåìåííèêè. Á.,1981, ñòð. 292-295.

32

Ùÿðÿâè “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíûíûí ìöÿëëèôè îëàáèëìÿç. Ìÿíáÿëÿðèí ýþñòÿðäèéè êèìè, Úþâùÿðè Çÿðýÿð Ìÿù-ñÿòèíèí ìöàñèðè îëìóøäóð. Ùàëáóêè, äàñòàíäàêû àéðû-àéðûèøàðÿëÿð ýþñòÿðèð êè, îíó Ìÿùñÿòèäÿí õåéëè ñîíðà éàøàìûø áèðìöÿëëèô éàçìûøäûð. ßââÿëà, äàñòàí ìöÿëëèôè ùÿð ùàíñû áèððÿâàéÿò âÿ ÿùâàëàòû äàíûøàðêÿí “áåëÿ äåéèðëÿð”, “áåëÿ ðÿâà-éÿò åäèðëÿð” ñþçëÿðèíè èøëÿäèð, “ìöàñèðëÿðè äåìèøëÿð êè, ðöáàèéàçìàã Ìÿùñÿòè èëÿ áèòìèøäèð” êèìè èôàäÿëÿð îíóí Ìÿùñÿòèèëÿ ìöàñèð îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð.

Èêèíúèñè, äàñòàíäà âåðèëÿí ðöáàèëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿ ×èíýèçõàí àäûíûí ÷ÿêèëìÿñè âÿ “ìîíãîë ÷óáóüó” èôàäÿñèíèí èø-ëÿíìÿñè îíóí ìîíãîë èñòèëàñûíäàí ñîíðà éàçûëäûüûíû ýþñòÿ-ðèð. Ö÷öíúöñö, øöáùÿñèç Ùàôèçÿ ìÿõñóñ ðöáàèëÿðäÿí áèðèåéíèëÿ ðîìàíäà äà âàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Äþâëÿòøàùûí åùòè-ìàëûíà ÿñàñëàíàðàã “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíûíûíXII ÿñðèí îðòàëàðûíäà Úþâùÿðè Çÿðýÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûëäû-üûíû âÿ îíóí XII ÿñðèí íÿñð íöìóíÿñè îëäóüóíó äåìÿê òà-ìàìèëÿ ñÿùâäèð. Ùÿìèí äàñòàíäà Ìÿùñÿòèéÿ àèä åäèëÿíðöáàèëÿðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ äåìÿê ëàçûìäûð êè, îíëàðûí ùàìûñûäåéèë, àíúàã ìöÿééÿí ùèññÿñè Ìÿùñÿòèíèíäèð.

Ìÿùñÿòèíèí òàðèõè øÿõñèééÿò îëìàñû èñÿ øöáùÿñèçäèð. Áó-íó áèð ÷îõ îðòà ÿñð øàèð âÿ àëèìëÿðèíèí ìöõòÿëèô ãåéäëÿðèòÿñäèã åäèð. Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâèíèí òàðèõè øÿõñèééÿò îëäóüóíóÔÿðèäÿääèí ßòòàð (1136-1229), Øÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿäáåí Ãåéñ Ðàçè (XII-XIII ÿñðëÿð), Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíè (XIVÿñð), Äþâëÿòøàù Ñÿìÿðãÿíäè (XV ÿñð), Ãèéàñÿääèí Õîí-äÿìèð (XVI ÿñð), ßìèí ßùìÿä Ðàçè (XVI ÿñð) âÿ á. àëèìâÿ øàèðëÿð òÿñäèã åäèðëÿð. Áó ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ øàèðèíùÿéàòû âÿ øÿõñèééÿòè ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàòà ðàñò ýÿë-ìÿñÿê äÿ, îíëàðûí þòÿðè ãåéä âÿ ôèêèðëÿðè Ìÿùñÿòèíèí òàðè-

33

õÿí éàøàìûø áèð ñÿíÿòêàð îëäóüóíó òÿñäèã åòìÿê ö÷öí òà-ìàìèëÿ êèôàéÿòäèð. Ôèêðèìèçè èñáàò åòìÿê ö÷öí îíëàðäàíáÿçèëÿðèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê.

Ýþðêÿìëè Øÿðã øåèðè íÿçÿðèééÿ÷èñè âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñûØÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿä áåí Ãåéñ Ðàçè þçöíöí “ßëìî-úÿì” ÿñÿðèíäÿ (1230-úó èëäÿ òàìàìëàíìûøäûð) òÿçàääàíäàíûøàðêÿí Ìÿùñÿòèíèí àøàüûäàêû ðöáàèñèíè íöìóíÿ ýþñòÿðèð:

Õàñèééÿòäÿ ãûøñàí, öçäÿ èëê áàùàð,Þçýÿñèéëÿ ìåéñÿí, áèçèìëÿ õóìàð.Áèçèì áÿõòèìèçèí áÿäëèéèäèð áó,Éîõñà ñÿí îëìàçñàí àìàíñûç, åé éàð1.

âÿ ãåéä åäèð êè, áó øåèðè Ìÿùñÿòè Ñÿíàè Ãÿçíÿâèéÿ (òÿõ.1151-úè èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð) òÿãëèäÿí éàçìûøäûð.

Ìÿùñÿòèíèí Ñÿíàèéÿ òÿãëèä, íÿçèðÿ éàçûá-éàçìàìàñûôèêðèíè áèð éàíà ãîéàã. Ãåéñ Ðàçèíèí íöìóíÿ ýÿòèðäèéè áóðöáàè “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíûíäà, Ìÿùñÿòèðöáàèëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíúà âÿ ðóñúà íÿøðëÿðèíäÿ éîõäóð.Äèýÿð òÿðÿôäÿí Ãåéñ Ðàçèíèí ÿñÿðèíèí àäû ÷ÿêèëÿí äàñòàí-äàí ÿââÿë éàçûëäûüû äà øöáùÿñèçäèð. Äåìÿê, ùÿëÿ “ßìèðßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòàíû éàçûëìàìûøäàí ÿââÿë Ìÿù-ñÿòèíèí þçö âÿ ÿñÿðëÿðè éàõøû ìÿëóì èìèø, ôàðñäèëëè ïîåçè-éàéà áÿëÿä îëàí àäàìëàð ëàçûì îëäóüó âàõòäà îíóí ÿñÿð-ëÿðèíäÿí íöìóíÿ ýþñòÿðèðëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí þçö ÕÛÛ ÿñðèíàõûðû XIII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø áèð àëèì ö÷öíÌÿùñÿòè áèð øàèð êèìè òàìàìèëÿ ðåàë øÿõñèééÿòäèð.

XIV ÿñð Èðàí òàðèõ÷èñè Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíè èñÿ þçöíóí1330-úó èëäÿ òàìàìëàíìûø “Òàðèõè-ãîçèäå” ÿñÿðèíäÿ __________

1 Øÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿä áåí Ãåéñ-ÿð-Ðàçè. ßëìîúÿì ôè ìÿàèðåÿøàðóë-ÿúÿì, Òåùðàí, 1341, ñÿù.246.

34

ýþñòÿðèð êè, “Ìÿùñÿòè âÿ îíóí ÿðè Òàúÿääèí ßùìÿä Ýÿí-úÿâè Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâèíèí (1030-úó èëäÿ þëöá)ìöàñèðè îëìóøëàð, ùÿð èêèñèíèí ýþçÿë øåèðëÿðè âàð...”1. Äå-ìÿê, Ùÿìäóëëàù Ãÿçâèíèéÿ ýþðÿ äÿ Ìÿùñÿòè òàðèõè øÿõ-ñèééÿòäèð. Ëàêèí Ãÿçâèíèíèí ñþçëÿðèíäÿí éåíè áèð çèääèééÿòìåéäàíà ÷ûõûð. ßýÿð äîüðóäàí äà, Ìÿùñÿòè Ñóëòàí Ìàù-ìóä Ãÿçíÿâèíèí ìöàñèðè îëìóøñà, éÿíè XI ÿñðèí ÿââÿëëÿ-ðèíäÿ éàøàéûáñà, î, XI ÿñðèí àõûðû XII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿéàøàìûø Ñÿíàè Ãÿçíÿâèéÿ íåúÿ òÿãëèä éàçà áèëÿðäè? Áóìöÿììàíû áàøãà áèð îðòà ÿñð ìöÿëëèôè – XVI ÿñð òàðèõ÷èñèÃèéàñÿääèí Õîíäÿìèð à÷ûð. Î éàçûð: “Ìöõòÿñÿð Úÿëàëèòàðèõè”íäÿ ãåéä åäèëìèøäèð êè, Ìÿùñÿòè âÿ Ýÿíúÿ Õÿòèáèíèíîüëó Ñóëòàí Ìàùìóä Ñÿëúóãèíèí (1118-1131-úè èëëÿðäÿùþêìðàíëûã åòìèøäèð) ìöàñèðè îëìóøëàð. “Òàðèõè-ãîçèäÿ”ìöÿëëèôè îíëàðû Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâèíèí ìöàñèðè êèìèýþñòÿðèð. Áóíó éà î þçö ñÿùâ åòìèøäèð, éà äà êàòèá ãÿëÿòéàçìûøäûð”2. Äåìÿê, XVI ÿñð ìöÿëëèôè ö÷öí äÿ Ìÿùñÿòèòàðèõè øÿõñèééÿòäèð. Õîíäÿìèð ùÿòòà ùÿëÿëèê åëì àëÿìèíÿìÿëóì îëìàéàí áèð ìÿíáÿéÿ ÿñàñëàíàðàã Ìÿùñÿòèíèíéàøàäûüû äþâðö äÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ìÿíáÿ î äÿðÿúÿäÿìþòÿáÿðäèð êè, ìöÿëëèô îíà ÿñàñëàíàðàã èíàìëà þç ñÿëÿôèíèíñÿùâèíè äöçÿëäèð âÿ ýþñòÿðèð êè, Ìÿñùÿòè Ñóëòàí ÌàùìóäÑÿëúóãèíèí ìöàñèðè îëìóøäóð. Úÿëàëè ñþçö Ñóëòàí ÌÿëèêøàùÑÿëúóãèíèí (1092-úè èëäÿ þëöá) ôÿõðè ëÿãÿáè îëàí Úÿëàëöä-äþâëÿíèí ãûñà ôîðìàñûäûð. Ëàêèí ÷îõ ãöââÿòëè åùòèìàëà ýþðÿ,____________________

1 Ùÿìäóëëàù Ìóñòîâôè Ãÿçâèíè. Òàðèõå-ãîçèäå, Ëîíäîí, 1910.ñÿù. 816-829.

2 Ãèéàñÿääèí Õîíäÿìèð. Ùÿáèáöñ-ñèéÿð, Òåùðàí, 1270,ñÿù.1880.

35

áóðàäà Ìÿùñÿòèíèí ñàüëûüûíäà éàçûëìûø âÿ Ñÿëúóãèëÿð ñöëà-ëÿñèíèí òàðèõèíäÿí áÿùñ åäÿí áèð ÿñÿðäÿí ñþùáÿò ýåäèð.Õîíäÿìèðèí áó ÿñÿðÿ èñòèíàä åäÿðêÿí ýþñòÿðäèéè èíàìäàí,ãÿòèëèêäÿí àéäûí îëóð êè, áó ìÿíáÿ ÷îõ ìþòÿáÿð áèð ìÿí-áÿäèð. Ùÿìèí ìÿíáÿéÿ ýþðÿ, Ìÿùñÿòè òàðèõè øÿõñèééÿò îë-ìóø âÿ áèð øàèðÿ êèìè Ñóëòàí Ìàùìóä Ñÿëúóãèíèí äþâðöí-äÿ, éÿíè XII ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà éàøàìûøäûð.

Ñóëòàí Ìàùìóä Ñÿëúóãèíèí Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâèéÿ÷åâðèëìÿñè ùÿð ùàíñû ìåõàíèêè áèð ñÿùâèí íÿòèúÿñèíäÿíáàøãà áèð øåé äåéèëäèð. XV ÿñð òÿçêèðÿ÷èñè Äþâëÿòøàù èñÿÌÿùñÿòèíè Ñóëòàí Ñÿíúÿðëÿ áàüëàéûð. Î éàçûð êè, ÑóëòàíÑÿíúÿð (1118-1158) äþâðöíäÿ ßíâÿðè, Ñàáèð Òèðìèçè, ßá-äöëâàñå Úÿáÿëè..., Ìÿùñÿòè êèìè áþéöê øàèðëÿð éàçûá-éàðàò-ìûøëàð1. Ñîíðà Ìÿùñÿòè ùàããûíäà áèð ðÿâàéÿò íÿãë åäèð.Àäëàðû ÷ÿêèëÿí øàèðëÿð êèìè, Ìÿùñÿòèíèí äÿ òàðèõè øÿõñèééÿòîëäóüó ùå÷ áèð øöáùÿ äîüóðà áèëìÿç.

Áöòöí áó âÿ äèýÿð îðòà ÿñð ìöÿëëèôëÿðèíèí áó úöð ãåéäëÿ-ðèíè òÿíãèäè ñóðÿòäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà ãÿòèééÿòëÿäåìÿê îëóð êè, Ìÿùñÿòè ùÿãèãÿòÿí òàðèõè øÿõñèééÿò îëìóø-äóð. Î, òÿõìèíÿí XI ÿñðèí ñîí èëëÿðèíäÿ, äàùà äÿãèã äåñÿê,1095-úè èëäÿ àíàäàí îëìóø âÿ XII ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäàéàçûá-éàðàòìûøäûð. Þç èíúÿ ðóùëó øåèðëÿðèëÿ øþùðÿòëÿíÿíøàèðÿ þìðöíöí ìöÿééÿí ìöääÿòèíè Ñóëòàí Ìàùìóä Ñÿë-úóãè âÿ Ñóëòàí Ñÿíúÿð ñàðàéëàðûíäà êå÷èðìèøäèð. Îðòà ÿñðìÿíáÿëÿðè Ìÿùñÿòèíè “ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” äàñòà-íûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè ýþñòÿðìÿìèø,ÿêñèíÿ ùÿëÿëèê íàìÿëóì îëàí áèð ìöÿëëèô òàðèõè øÿõñèééÿò ________________

1 Äþâëÿòøàù Ñÿìÿðãÿíäè. Òÿçêèðÿòöø-øöÿðà, Áîìáåé, 1318,ñÿù. 60.

36

îëàí øàèðÿ ùàããûíäàêû ðÿâàéÿòëÿð âÿ îíóí ðöáàèëÿðè ÿñàñûí-äà áèð äàñòàí äóçÿëòìèøäèð. Áó äàñòàíäà òÿêúÿ Ìÿùñÿòèíèíþçöíÿ èñòèíàä åäèëÿí ðöáàèëÿðèí ìöÿééÿí ùèññÿñè äåéèë, ùÿò-òà áàøãà ïåðñîíàæëàðûí äèëèíäÿí äåéèëìèø áÿçè ðöáàèëÿð äÿáó ýþçÿë Àçÿðáàéúàí øàèðÿñèíÿ ìÿõñóñäóð. Áóíó ñîíäþâðëÿðäÿ áèð ñûðà ìþòÿáÿð ìÿíáÿëÿðäÿí àøêàð åäèëìèø âÿÌÿùñÿòèíèí îëäóüó øöáùÿ äîüóðìàéàí ðöáàèëÿð òÿñäèã åäèð.

Åéíè çàìàíäà áÿçè ðöáàèëÿðèí ùÿì Ìÿùñÿòèéÿ, ùÿì äÿáàøãà ìöÿëëèôëÿðÿ èñíàä åäèëìÿñè äÿ Ìÿùñÿòèíèí òàðèõè øÿõ-ñèééÿò îëìàìàñû äåìÿê äåéèë. ßêñèíÿ, îíóí áèð ñÿíÿòêàðêèìè Éàõûí Øÿðã Èíòèáàù ìÿäÿíèééÿòèíèí Õÿééàì, Õàãàíè,Íèçàìè, Çÿùèðÿääèí Ôàðéàáè, Ùàôèç âÿ áàøãà ýþðêÿìëè íö-ìàéÿíäÿëÿðè èëÿ áèð ñûðàäà äóðäóüóíó ýþñòÿðèð. Áóíó ñîíäþâðëÿðäÿ ÿí ãÿäèì âÿ ìþòÿáÿð ìÿíáÿëÿðäÿí ýþòöðöëìöøâÿ ÷îõó éóõàðûäà àäû ÷ÿêèëÿí äàñòàíäà îëìàéàí ðöáàèëÿðáèð äàùà à÷ûã-àéäûí òÿñäèã åäèð. Ùÿìèí ìÿíáÿëÿðäÿí áèðèâÿ ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè XIII ÿñðèí îðòàëàðûíäà ÚÿìàëÿääèíÕÿëèë Øèðâàíè àäëû èíäèéÿ ãÿäÿð íàìÿëóì áèð Àçÿðáàéúàíøàèðèíèí òÿðòèá åòäèéè ðöáàèëÿð ìÿúìóÿñèäèð. “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ” (“Ìÿúëèñëÿðèí ñåâèíúè”) àäëàíàí áó ìÿúìóÿ ùà-çûðäà Èñòàíáóëóí Úàðóëëàù êèòàáõàíàñûíäà ñàõëàíûëûð. XIIIÿñðèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð éàçûá éàðàòìûø âÿ ÷îõó àçÿðáàéúàíëûîëàí 380 íÿôÿð øàèðèí ðöáàèëÿðè òîïëàíìûø ùÿìèí áó ìÿú-ìóÿíèí ÿñàñ ÿùÿìèééÿòè îíäàäûð êè, áóðàäà ùàìûäàí ÷îõÌÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíÿ éåð âåðèëìèø âÿ îíëàðäàí 75 íöìóíÿýþñòÿðèëìèøäèð. Ùàëáóêè, ëèðèê øåèðëÿð äèâàíû èéèðìè ìèí áåé-òÿ éàõûí îëàí Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ðöáàèëÿðèíäÿí úÿìè îí,Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ðöáàè øåèðèíèí ÿí ýþðêÿìëè íöìà-éÿíäÿñè êèìè òàíûíàí Þìÿð Õÿééàìûí øåèðëÿðèíäÿí èñÿàíúàã 33 íöìóíÿ ýþñòÿðèëìèøäèð.

37

Éåðè ýÿëìèøêÿí äåìÿê ëàçûìäûð êè, Íèçàìèíèí áó îíðöáàèñè äÿ èíäèéÿ ãÿäÿð íàìÿëóì èäè, îíëàðû èëê äÿôÿ 1956-úû èëäÿ Èðàí àëèìè Ñÿèä Íÿôèñè ÷àï åòäèðìèøäèð. Ìÿúìóÿäÿîëàí Ìÿùñÿòè ðöáàèëÿðèíè èñÿ äèýÿð ìþòÿáÿð ìÿíáÿëÿðäÿíýþòöðöëìöø øåèðëÿðëÿ áèðëèêäÿ èëê äÿôÿ 1963-úö èëäÿ àëìàíøÿðãøöíàñû Ôðèòñ Ìåéåð íÿøð åëÿìèøäèð. Áèçúÿ, “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ”äÿ Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâèíèí âÿ Íèçàìèíèí àäûíàéàçûëàí ðöáàèëÿðèí ùÿìèí ñÿíÿòêàðëàðà ìÿõñóñëóüóíà ùå÷áèð øöáùÿ îëà áèëìÿç. Ìÿùñÿòèíèí áó ìÿúìóÿäÿêè ðöáàèëÿ-ðèíèí, äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû òàìàìèëÿ éåíèäèð âÿ éóõàðûäààäû ÷ÿêèëÿí äàñòàíäà éîõäóð. Áó ðöáàèëÿð áèð äàùà òÿñäèãåäèð êè, Ìÿùñÿòè áèð øàèð êèìè íÿèíêè òÿêúÿ òàðèõè øÿõñèééÿòîëìóø, åéíè çàìàíäà î, ðöáàè æàíðûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìà-éÿíäÿñè êèìè òàíûíìûøäûð. “Íöçùÿòöë-ìÿúàëèñ”äÿ Ìÿùñÿòèðöáàèëÿðèíäÿí 75 íöìóíÿ âåðèëìÿñè áåëÿ áèð åùòèìàë èðÿëèñöðìÿéÿ èìêàí âåðèð êè, øàèðèí øåèðëÿðè XIII ÿñðèí îðòàëà-ðûíäà áèð ìÿúìóÿ-äèâàí øÿêëèíäÿ ìÿëóì âÿ ìÿøùóð èìèø.Úÿìàëÿääèí Õÿëèë Øèðâàíè äÿ ùÿìèí äèâàíäà îëàí øåèð-ëÿðäÿí 75 ðöáàèíè ñå÷ÿðÿê þç áàéàçûíà äàõèë åòìèøäèð1.

Ìÿùñÿòèíèí ùÿéàòû âÿ øåèðëÿðè þç çÿìàíÿñèíäÿí áàøëàéà-ðàã øåèð âÿ ñÿíÿò àäàìëàðûíûí äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäèð. Îðòàÿñðëÿðäÿ îíóí ùàããûíäà ðÿâàéÿòëÿð âÿ õöñóñè áèð äàñòàí éà-ðàíìûøñà, ìöàñèð ñÿíÿòêàðëàð îíà øåèðëÿð, ïîåìàëàð, ðî-ìàíëàð ùÿñð åòìèøëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäèíèí “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì”ðîìàíûíäà Ìÿùñÿòè ìöäðèê, õàëã òÿðÿôäàðû îëàí áèð ñÿíÿò-êàð êèìè òÿãäèì îëóíìóøäóð. Ìèðâàðèä Äèëáàçèíèí ïîåìà-

__________________

1 Áàõ: X.Éóñèôîâ. Ìÿùñÿòèíèí øÿõñèééÿòè, ÀÄÓ-íóí “Åëìèÿñÿðëÿðè”, 1978, ¹2, ñÿù.12-16.

38

ñûíäà, Í.Ðÿôèáÿéëèíèí øåèðèíäÿ, Êÿìàëÿ Àüàéåâà âÿ Ìÿì-ìÿäùöñåéí Òÿùìàñèáèí ïéåñëÿðèíäÿ èñÿ î, õÿëãè, ùóìàíèñòáèð øàèðÿ êèìè úàíëàíäûðûëìûøäûð.

XII ÿñðäÿ áåëÿ èñòåäàäëû áèð ãàäûí øàèðèí éåòèøìÿñè ùÿìèíäþâðäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èúòèìàè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ñà-ùÿäÿ ãàçàíäûüû íàèëèééÿòëÿðèí òÿçàùöðëÿðèíäÿí áèðèäèð.Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè Èíòèáàù äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèé-éàòûíûí àñèìàíûíäà þç éåðè îëàí, ýþçÿ òåç ÷àðïàí ïàðëàã óë-äóçëàðäàí áèðèäèð.

Ìÿùñÿòèíèí îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí èíäèêè íÿøðè èêèáþëìÿäÿí èáàðÿòäèð. Áèðèíúè áþëìÿéÿ Ôðèòñ Ìåéåðèí 1963-úö èëäÿ Âèñáàäåíäÿ íÿøð åòäèðäèéè “Ýþçÿë Ìÿùñÿòè” àäëûêèòàáäàí, Øèùàá Òàùèðèíèí “Äèâàíè Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè”(Òåùðàí, 1336 ù.ñ.) êèòàáûíäàí ýþòöðöëìöø ðöáàèëÿð äàõèë-äèð. Áó ðöáàèëÿð äöíéàíûí äöðëö êèòàáõàíàëàðûíäà ñàõëàíûëàíäàùà ìþòÿáÿð ÿëéàçìàëàðûíäàí ýþòöðöëìöø âÿ îíëàðûíÌÿùñÿòèéÿ àèä îëìàñû øöáùÿ äîüóðìóð. Áó øåèðëÿðè 1984-úö èëäÿ “Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè” êèòàáûíà ÿëàâÿ êèìè ÷àï åòäèð-ìèøäèê. Áó ðöáàèëÿð òÿðÿôèìèçäÿí âÿçíèíäÿ, ðöáàè þë÷öñöí-äÿ òÿðúöìÿ åäèëèá.

Èêèíúè áþëìÿéÿ äàõèë îëàí øåèðëÿðèí ÷îõó “ßìèð ßùìÿäâÿ Ìÿùñÿòè” êèòàáûíäàí ýþòöðöëìöø âÿ áÿçè ñîí äþâðëÿðÿàèä ãàéíàãëàðäàí ýþòöðöëÿí øåèðëÿð äÿ îíëàðà ÿëàâÿ îëóí-ìóøäóð. Áó áþëìÿéÿ äàõèë îëàí øåèðëÿðè èëê äÿôÿ 1940-úûèëäÿ Ùÿìèä Àðàñëû íÿøð åòäèðìèøäèð. Ñîíðàëàð ùÿìèí øåèðëÿ-ðèí òÿðòèáè èëÿ Ì.Ñóëòàíîâ ìÿøüóë îëìóøäóð. Íèýàð Ïÿôèáÿé-ëèíèí óñòàëûãëà Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ ÷åâèðäèéè áó ðöáàèëÿðîõóúóëàð òÿðÿôèíäÿí ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíìûø, äþíÿ-äþíÿ(1957, 1975, 1981-úè èëëÿðäÿ) ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Âàõòèëÿ

39

É.Å.Áåðòåëñ áóíà ãÿòè åòèðàç áèëäèðìèø, áÿäèè ÿñÿð îëàí“ßìèð ßùìÿä âÿ Ìÿùñÿòè” êèòàáûíäà ÿñÿðèí áèð ñóðÿòè îëàíÌÿùñÿòèíèí äèëèíäÿí äåéèëÿí øåèðëÿðèí îíóí ÿñÿðëÿðè êèìèñå÷èëèá íÿøð îëóíìàñûíû åëìè úÿùÿòäÿí äîüðó ñàéìàìûøäûð.Àíúàã áó øåèðëÿðèí îõóúóëàð òÿðÿôèíäÿí ñåâèëäèéèíè, Ìÿùñÿòèñåâÿðëÿðèí áó øåèðëÿðè ÿçáÿð áèëäèéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, îíëàðûíäà Ìÿùñÿòè ÿñÿðëÿðèíèí áó íÿøðèíäÿ âåðèëìÿñèíè ôàéäàëû âÿëàçûìëû áèëäèê. Áÿçè øåèðëÿðèí òÿðúöìÿëÿðè ùÿð èêè áþëìÿäÿâàðäûð. Áó î äåìÿêäèð êè, âàõòèëÿ íÿøð îëóíàí, Ìÿùñÿòèíèíñàéûëìàéàí øåèðëÿðè àðàñûíäà äà ÿñë Ìÿùñÿòè ÿñÿðëÿðè âàðäûð.Áóíëàðû Ìÿùñÿòè øåèðëÿðè êèìè íÿøð åòìÿìÿê éàíëûø îëàðäû.Õÿëèë Éóñèôëèíèí “Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè” (“Éàçû÷û” íÿøðèééàòû1984) êèòàáûíà ÿëàâÿ êèìè âåðèëÿí øåèðëÿðèí èñÿ Ìÿùñÿòèÿñÿðëÿðè êèìè èëê äÿôÿ áó øÿêèëäÿ íÿøðè îõóúóëàð ö÷öí ãèé-ìÿòëè áèð ùÿäèééÿ îëàúàãäûð.

Õÿëèë Éóñèôëè

40

Û áþëìÿ

42

Ñÿðõîøëàðà ýöë ñà÷ìàüà éåëëÿð ýÿëäè,Äèëäàðûíà ìåé ñöçìÿéÿ äèëáÿð ýÿëäè.Þëäöðìÿéÿ ýÿëìèøäèð î ýþç ùöøéàðû,Õàð åòìÿéÿ ÿòòàðû î ÿíáÿð ýÿëäè.

Ãÿì ýþðìöøÿ ùÿð ýöí éåíè áèð ãÿì éåòèøÿð,Äÿðä èëÿ éàíàí ãÿëáÿ äàâà êÿì éåòèøÿð.Àøèãëÿðè þëäöðìÿéÿ ÷îõ ìåéë åòìÿ,Áèð ýöí ñÿíÿ äÿ áÿëà, åé ñÿíÿì, éåòèøÿð.

Ýþðñÿí ìÿíè áèð ñþéëÿ íÿäÿí äèíìèðñÿí?Ãàí òþêìÿéÿ òÿøíÿäèð ýþçöí, äþíìöðñÿí.×ÿðõèíìè úÿôàñûäûð ÷àòûëìûø ãàøëàð,Úÿëëàäìûñàí, èíñàíëûüà þéðÿíìèñÿí?

Ñÿí ñþéëÿäèí, åé ýþçÿë: “Öçöì áèð úÿííÿò,Éóðäóí, éóâàí îíäàí òàïàúàã ìèí çèéíÿò”.Äöçäöðìö ñÿíèí ñþçöí, éàëàíäûð éîõñà,Äèëëÿíìÿéÿ êþíëöíäÿ êèìèí âàð úöðÿò?

Ýöëëÿð ýöë öçöíäÿí ëàï ÿúÿá ãàëäû õÿúèë,Àüçûí äàäûíû ýþðäö, ðöòÿá ãàëäû õÿúèë.Êþíëöíäÿ ÿäÿáñèçëèê ÿýÿð âàðñà, ÷ÿêèí,Åòñÿí äÿ ÿäÿáñèçëèê, ÿäÿá ãàëäû õÿúèë.

Äöøìÿíëÿðèìÿ ùÿìèøÿ ñÿí äÿì òóòäóí,Ýÿëäèí ìÿíÿ íàç åéëÿäèí, öç òóðøóòäóí.Ýþé ïÿðäÿñè àðäûíäà îéóíëàð âàðäûð,Íàçûíëà ìÿíè éåòÿð, éåòÿð, ãîðõóòäóí.

ßðëÿð éûõàí àü áîéíóíà áèð õàë ãîíìóø,Áîéíóíäà î, áèð òèëñèì èìèø, ÿôñóíìóø,Çÿíí åòìÿ íèøàíäûð î ýöë ÿíäàìûíäà,Áîéíóíäà ãàëàí öðÿê ãàíûìäûð, äîíìóø.

Áèð áóñÿ ö÷öí, – äåäèì, – ëÿáèì ìåùìàíäûð.Áèð áóñÿì ö÷öí, – äåäè, – áàùà áèð úàíäûð.Àüëûì ýÿëÿðÿê âóðäó ìÿíèì áþéðöìäÿí,Éÿíè, – äåäè, – àë, áó ìöôòÿ ìàë ùàðäàíäûð?

43

44

Çöëôöìëÿ ýÿðÿê òóòóì ñÿíè çÿíúèðäÿ,Àõòàðìàéûì àõøàìêû êèìè ùÿð éåðäÿ.Ìÿñò îëìàäàí ÿââÿë ñþç à÷ûì äÿðäèìäÿí,Ìÿñò îëäó äåéèá ýöëìÿ ìÿíÿ ñÿí áèð äÿ.

Àõøàì ìÿíè òóòäó éåíÿ ñÿðõîø äèëäàð,Ýþç âóðäó, áàúàðñàí, éåíÿ áèð ãà÷, ãóðòàð.Äèíäèì: “Ýåúÿäèð, òóòìà ÿëèìäÿí, ýåí äóð,Áèðäÿí áèçè áó ùàëäà ýþðÿðëÿð, çèíùàð”.

Ìÿñò èäè éåíÿ ñöáù äöíÿí áöëáöë äÿ,Ýÿëìèøäè òóòóá ìöæäÿ ö÷öí úàí ÿëäÿ.Ñþéëÿðäè ÿñÿí éåëëÿðÿ: “Äå, Òàíðû ö÷öí,Ýöëäÿí íÿ ñîðàã âàð ýþð îáàäà, åëäÿ”.

Òà à÷äû ñÿíèí íàìÿíè éîðüóí áÿíäÿí,Þïäö íÿ ãÿäÿð õÿòòèíè ìÿôòóí áÿíäÿí.Âÿäèíëÿ ñÿíèí êþíëö, ýþçö øàä îëäó,Ýþç äèêäè ýÿëÿí éîëëàðà âóðüóí áÿíäÿí.

Éåð âåðìÿç öðÿê ýþçäÿ ñÿíÿ, õàð îëàñàí,Ãÿëáèíäÿ äÿ ãîéìàç êè, ýöëöì, çàð îëàñàí.Úàíûìäà ñÿíÿ éåð âåðÿðÿì àíúàã ìÿí,Ñîí äÿìäÿ ýÿëèá, áÿëêÿ, ìÿíÿ éàð îëàñàí.

Ãÿëáèí äåäèéèëÿ íÿ ãÿäÿð õàð îëäóí,Áèð çàëûìà ñÿí ýþð íÿ ýèðèôòàð îëäóí.Àíëàðñàí öðÿê, åøã íÿ äèâàí òóòìóø,Áèð ýöí éóõóäàí îíäà êè áèäàð îëäóí.

Áèð úèñìèìÿ áàõ: è÷èíäÿ ãÿëáèì âèðàí!Áèð úàíûìà áàõ: äöøöáäöð îääàí òóôàí!Áèð áàõ ýþçöìÿ, áèð ýöë öçöí åøãèíäÿíÉàøëàð ñöçöëöð ùÿð çàìàí öììàí-öììàí.

Áèð úöò ýþçöí èëÿ íÿ ãÿäÿð ãàí åòäèí,Çöëôöíëÿ íÿ ÷îõ ãÿëáè, äå, âèðàí åòäèí!Àëëàù þçö ãîé ãÿëáèíÿ èíñàô âåðñèí,Áÿëêÿ, éàçûã àøèãëÿðÿ äÿðìàí åòäèí.

45

Ùöñíöí àéû ùå÷ þçöíäÿí àðòûã ñàéìàç,Áèð êèìñÿéÿ ÿôñóíëà äà ùå÷ âàõò óéìàç.Áèð õÿòò ÷ÿêèá äþâðÿñèíÿ, òà îðäàíÁèð äàìúû äà ãàí ãà÷ìàüà èìêàí ãîéìàç.

Õÿòòèí ÷ûõàðûá áÿíþâøÿëÿð òÿð ýöëäÿí,Õÿòò ÷ÿêìèø àéà, êþíëö íÿ èñòÿð ýöëäÿí?Äàèì ýåúÿäÿí ñöáù äîüàðäû, àíúàãÄîüìóø ýåúÿ ñöáùöíäÿí – î äèëáÿð ýöëäÿí.

Ýþçäÿí éàø àõûòìà, áó èøÿ ñÿí éàä îë,Ãîé ãÿìëÿðè ìÿí ÷ÿêèì, ñåâèí, ñÿí øàä îë.Ìÿøóãÿéÿ îëìàç àüëàìàã, éàø òþêìÿê,Òÿðê åò áóíó áè÷àðÿ ìÿíÿ, àçàä îë.

Ùèúðèíëÿ éåòÿð, ñÿáðèìè, åé ýöë, ãûðìà!Çóëìöíëÿ éåòÿð, ÿùäèíè ýÿë ñûíäûðìà!Äÿéìèðñÿ äÿ íàìÿì éàçàñàí áèðúÿ úàâàá,Áàðû îõó, îäëàðäà ìÿíè éàíäûðìà.

46

Áàüëàðäà ýöëöçëÿð ýþðÿðÿê ñÿðâ, éàìàíÍàç èëÿ äåéèðäè þç áîéóíäàí äàñòàí.Áèð ñþç äåäè ãÿääèíäÿí îíà ñöáù éåëè.Ãàðøûíäà ñÿíèí ñÿúäÿéÿ äóðäó àñàí.

Çöëôöí íåúÿ åéëÿð öçöíÿ íàç, ýþð áèð,Ãîðõóì âàð îëóì ïàõûëëûüûìäàí êàôèð.Ìÿí áÿíäÿñè îëëàì î éåëèí, àü öçäÿíÃàëäûðìàüà ýþðñöí ñà÷ûíû áèð òÿäáèð.

Àõøàì éåíÿ òóòäóì î éàðû ìÿí áèðäÿí,Éöç-éöç þïöø àëäûì î õóðìà ëÿáëÿðäÿí.Éàð èñòÿäè ñþéñöí ìÿíè, ùÿð áóñÿìëÿÀüçûíäàúà ãûðäûì ñþéöøö äÿðùàë ìÿí.

Èíúèòìÿ, – äåäèì, – éàðûìû, åé ãûçäûðìà!Àëëàùû ýþð, èíñàô åëÿ, ýåò òåç, äóðìà.Ãûçäûðìà äåäè: “ßñìÿ îíà ìÿíäÿí ÷îõ,Ñÿíäÿí ÷îõ îíà ìÿí éàíûðàì, öç âóðìà”.

47

Òà äöøäö áó úöð îðòàéà ùèúðàí, êþíëöì,Ãîðõóì âàð, îëà úàí åâè âèðàí, êþíëöì.Ýåí äöøìÿìèñÿí ñÿí êè éàíûíäàí éàðûí,Öçð èñòÿ ìÿíèì äèëèìúÿ îíäàí, êþíëöì.

Äÿðäèíëÿ ãÿìèí êþíëöìÿ îëìóø ãèñìÿò,Àðçóíëà öðÿê ýþéíÿäè ùÿñðÿò-ùÿñðÿò.Íóðóéëà öçöí ãÿëá åâèìÿ øàì òóòäó,Àíäûì ëÿáèíè, òàïäû êþíöë ìèí çèéíÿò.

Åòäèì äÿâÿ öñòöíäÿ éàìàí àù-ÿôüàí!Ñÿïäèì äÿâÿíèí éîëëàðûíà äöðð, ìÿðúàí.Êàðâàí ñó è÷èá áîøàëäûëàí ùÿð ãóéóíóÄîëäóðäóì î äÿì ìÿí ýþçöìöí éàøûíäàí.

Äåðñÿí: èêè éàãóò äîäàüûì øÿêêÿð, áàë,Áèð áóñÿ äèëÿðñÿí, úàíûíû ýþíäÿð àë.Úàí òàïñàì ÿýÿð, àëëàì îíó éöç áîðúà,Áèð áóñÿéÿ âåððÿì èêè éöç úàí äÿðùàë.

48

Áèð áàõ, î áÿíþâøÿëèê íÿ õîøäóð, äèëêÿø!×þëëÿðäÿ òóòóá ñàíêè êöêöðä îä, àòÿø.Ãÿìëÿð ÷ÿêÿí èíñàí òÿê ÿéèëìèø ãÿääè,Éàð ÿòðè êèìè ÿòðè ýþçÿëäèð, ìÿùâÿø.

Áèð ýþç êè áàõûá éîëëàðûíà ùÿñðÿòëÿ,Ãîéìà êîð îëàð àüëàéàðàã ìþùíÿòëÿ.Áèð õÿñòÿ êþíöë êè ñÿíè, àíúàã ñÿíè ñåâìèø,Çöëôöíäÿ ÿñèðäèð, îíó òóò ùþðìÿòëÿ.

Ãÿìäÿí íÿ ãÿäÿð ñèëñèí öðÿê öçäÿí ãàí,Áèð âÿñëèíÿ åòñèí íÿ ãÿäÿð úàí ãóðáàí,Ðÿùì åéëÿ êè, úàí éàüìûð àõû ýþéëÿðäÿí,ßôâ åéëÿ, öðÿê ýþéÿðìÿéèð òîðïàãäàí.

Îëìàç áó ãÿäÿð àüûëëû ùå÷ áèð èíñàí,Ìåùðèí, ãûëûüûí åòäè ìÿíè ëàï ùåéðàí.Øàä îëìóøàì, åé éàð, áó ýåúÿ âÿñëèíäÿíÃîðõóì áóäóð àíúàã ýÿëÿ áèðäÿí ùèúðàí.

49

Ñþçëÿ ìÿíè ãÿìäÿí î ýöí àçàä åòäèí,Âÿäèíëÿ äöíÿí ãÿëáèìè ÷îõ øàä åòäèí.×ûõìûøñà î ýöí ñþéëÿäèéèí ôèêðèíäÿí,Áÿëêÿ äåäèéèí âÿäèíè áèð éàä åòäèí?!

Ãÿëáèì ñÿíÿ áàüëàíäû, íàùàã åòäèì ìÿí,Åøãèí éîõ èìèø, ãÿëáèìè èíúèòäèì ìÿí.×ÿêäèì ãÿìèíè, ãåéðëÿ ñÿí øàä îëäóí,Àëëàù ñÿíÿ ñÿí òÿê âåðÿ éàð, ýåòäèì ìÿí.

Ñåâýèí, äåìÿðÿì, êþíöëäÿ ïåéäà îëñóí,ßêñèí ýþçöìÿ, èñòÿìÿ, øåéäà îëñóí.Êþíëöìäÿ, ýþçóìäÿ îëìàñûí ñåâýèí ãîé,Éóðäóí íÿ úÿùÿííÿì, íÿ äÿ äÿðéà îëñóí.

Äÿðäèíëÿ ñÿíèí ùÿð ýåúÿ áèð ãÿì ýþðäöì,Àüëàð ýþçöìö ùÿñðÿò èëÿ íÿì ýþðäöì.Íÿðýèñ ýþçöí àëäàòäû, éóõóì ãåéá îëäó,Þìðöìäÿ øèðèí áèð éóõó ìÿí êÿì ýþðäöì.

50

Ãóðäó ñóéóí àùûéëà ôÿëÿê ÷àðäàüû,Òîíãàë ãàëàäû úàíäà ãÿìèí éûüíàüû.Éåëëÿð êèìè äàèì ýÿçèðÿì äöíéàíû,Ùàðäàíäû ýþðöì âöúóäóìóí òîðïàüû.

Ùÿð êèìñÿ êè åøã èëÿ éàíàí îëìóøäóð,Àõøàìëàðû ñÿúúàäÿñè ãàí îëìóøäóð.Àëÿì áèëèð, åøãèí ÷àäûðû äöíéàäÿÝþéäÿí äÿ óçàãäà äàéàíàí îëìóøäóð.

Ùàðäàí ýåúÿ áèëñèí ÷ÿêèð àøèã íÿ ñèòÿì,Áèëñèí íÿ áÿëàëàð ÷ÿêèð î òàëåéè êÿì.Èíñàíëàð îíó ìÿùâ åëÿéÿð ñèðð à÷ñà,Ýèçëÿòñÿ, îíó ìÿùâ åëÿéÿð ìöòëÿã ãÿì.

Ãÿëáèì êèìÿ åøãèíäÿí ÿýÿð ñþç ñþéëÿð,Áàøëàð ñþçó, ùèúðàí ãÿìèíè éöç ñþéëÿð.Áàõñàí éåíÿ íàç èëÿ, ýöëÿð ãÿì âóðìóø.Âàð îë, ìÿíè ýöëäöðìöñÿí, åé ýþç, ñþéëÿð.

51

Åøãèíëÿ éàíàí ãÿëáèìÿ ñàëäûí îäëàð,Áàõäûí ñóäà þç ùöñíöíÿ òÿêðàð-òÿêðàð.Ýþðäöí ñà÷ûíû, áÿõòèìÿìè îõøàòäûí,Àòäûí î ãàðà çöëôö éåðÿ, åé äèëäàð.

×ÿêäèì íåúÿ ãÿì, ýþð êè, ñÿíèí ùèúðèíäÿí,Áèð äîñò îëóá àüëàäû ìÿíÿ ùÿð äöøìÿí.Åòäèì î ãÿäÿð íàëÿ ñÿíèí åøãèíëÿ,Éàíäû ùàëûìà áöòöí ýåúÿ øàì ãÿëáÿí.

Ñÿíäÿí íÿ äîéàð, íÿ äþííÿì àñàíëûãëà,Þëäöðñÿí ÿýÿð, íÿ äèííÿì àñàíëûãëà.Íÿ þçýÿíè éàä åéëÿéÿðÿì õîøëóãëà,Áèð ãåéðè íÿ äÿ áÿéÿííÿì àñàíëûãëà.

Áèð ñþéëÿ, íÿ îëìóø î ÿùä, ïåéìàíëàð,ßùä åòìÿéÿ úÿùä åéëÿäèéèí äþâðàíëàð.Ìÿí áèð ýöíàù åòìÿìèø íÿäÿí áàë ñþçëÿð,Äþíìöø çÿùÿð îëìóøäóð, àäàì ïåøìàíëàð.

52

Êþíëöì ùàíû äÿðäèìäÿí à÷ûì ìÿí ñþùáÿò,Ãÿìäÿí äåìÿéÿ úàíûìäà éîõäóð òàãÿò.Ôèêðèìäÿí ÿýÿð êå÷ñÿ äÿ ìÿêòóá éàçìàã,Éîõäóð áóíà ãÿëáèìäÿ ìÿíèì ýöú, ãöäðÿò.

Çöëì èëÿ àëûá ãÿëáèìè éàðûì úàíäàí,Ãàéòàðñà äà, àëìàðàì ãà÷ûá ìÿí îíäàí.Ìÿùøÿðäÿ öðÿêñèçúÿ äóðóá ãîé éåðäÿí,Îëñóí áó, áÿùàíÿ, éàïûøûì úàíàíäàí.

Ìÿí êè áó ãÿäÿð àüëàðàì àøêàð-ïöíùàí,Çÿíí åéëÿìÿ ãîðõóòäó ìÿíè òÿê áèð úàí.Ýÿëäèí, ýþçöìÿ ñóäàí ëÿòèô ýþðñÿíäèí,Àüëàòäû áó ùàëûí ìÿíè íàëàí-íàëàí.

Äÿðäèí î áóëóääóð ýÿòèðÿð ãÿì, ùÿñðÿò,Äÿðäèí î áóäàãäûð áèòèðÿð éöç ìþùíÿò.Íåéëèì áó çöëìêàð, áó èíàäêàð áÿõòè,Äÿðäèí ìÿíÿ çöëì èëÿ åäèáäèð ãèñìÿò.

53

Àðõûíäà ñóéóí àõìàñà äà áÿíäÿíëÿ,Èíñàíëûüû òÿðê åéëÿìÿðÿì ìÿí ñÿíëÿ.Ñîðäóí êè, íÿ åòìèøÿì ñÿíÿ, à÷ ñþéëÿ,Àðòûã íÿ äåéèì, íåéëÿìÿäèí ñÿí ìÿíëÿ.

Áàõìà éåðÿ, òîðïàã, ñó ýþðÿð, åé äèëáÿð,Áàõìà ýþéÿ, ýöí ñàëàð íÿçÿð, åé äèëáÿð.Ýþðñÿ, þëÿðÿì, èíàí êè, ìÿí ãåéðÿòäÿíÁèð êÿñ ñÿíè ðþéàäÿ ÿýÿð, åé äèëáÿð.

Äÿðäèí î áóëóääóð êè, òþêÿð ýþçäÿí ãàí,Äÿðäèí î çÿùÿðäèð êè, îíà éîõ äÿðìàí.Ùÿð ëÿùçÿäÿ ìèí ãÿëáè éûõàð äÿðä èëÿ,Äÿðäèí íÿ öðÿê ãîéàð, íÿ äÿ ñàüëàì úàí.

Éàøëàð àõûäàð ãÿìëè öçöìäÿí äÿðäèí,Çöëì åòìÿäÿ ãàëìàçäûð þçöíäÿí äÿðäèí,Éàíñàì äà ìÿí îäëàðäà ñÿíèí äÿðäèíäÿí,Ãÿìäÿí éàíàðàì, ýåòñÿ ýþçöìäÿí äÿðäèí.

54

55

Éîõäóðñà áó ãÿìëÿðäÿ ìÿíÿ áèð éàí îë,Åé ýþç, äàùà ãàí àüëà, êþíöë ñÿí ãàí îë.Åøãèí ãÿìèíè ñÿí êè òÿçÿ ÷ÿêìèðñÿí,Êþíëöì, íÿ äåéèì åøãÿ íåúÿ ãóðáàí îë.

Ùèéëÿéëÿ òóòóá ÿëëÿðèìè áàüëàðñàí,Çöëôöíëÿ äÿ áöòïÿðÿñòÿ ýöí àüëàðñàí.Íÿðýèçëÿðèíÿ ñöáù áóéóðñàí ùÿðýàù,Ùöøéàðû òóòóá ìÿñò äåéÿ ñàõëàðñàí.

Ýþéäÿ àéû íóð ñà÷äû, öçöí ñûíäûðäû,Ñÿðâèí áåëèíè ñÿðâ ãàìÿòèí ãûðäû.Ìÿí úàíûìû àëìûøäûì öðÿê ãàíûìëà,Ýåòäè ñÿíÿ ãóðáàí, ìÿíè áó éàíäûðäû.

Áèëìèð íèéÿ êþíëöì íåúÿ äèëäàð îëäóì,Êþíëöì íÿ ÷ÿêèð, ýþð íåúÿ àüëàð îëäóì.Ãÿù! Ãÿù! Íÿ éàòûðñàí ýåúÿëÿð àñóäÿ!Áÿù! Áÿù! Ýåúÿìÿ ýþð íåúÿ áèäàð îëäóì.

Ìèøêèíäèð öçöí, ñà÷ûíñà ãàíäàí ÿëâàí,Àììà êè áèëèðñÿíìè íåúÿ, åé úàíàí,Öç ìèøêäèð, àììà êè ùÿëÿ íàôÿäÿäèð,×ûõìûøñà äà íàôÿäÿí, îëóá çöëôöí ãàí.

Ñÿñ ñàëäû áöòöí àëÿìÿ áó ãÿì, ìþùíÿò,Òóø ýÿëìÿäè âÿñëèí ìÿíÿ, ãàëäûì ùÿñðÿò.Çöëìöíäÿí îëóá ãÿìèì ìÿíèì ùÿääÿí ÷îõ,Äþçäöì íåúÿ áó ãÿìëÿðÿ ùåéðÿò, ùåéðÿò!

Äöøìöø áó ýåúÿ áÿõòèìÿ òÿêëèê, ùèúðàí,Êþíëöìäÿ ãàëàð ñàáàù áó ãÿìäÿí òóôàí.Áóéìóø ïàéûí, åé ýþçöì, éåòÿð ãàí àüëà,Îäëàðäà éàí, åé êþíöë, áó îëìóø ôÿðìàí.

Ýöëýöíäöð öçöí, áÿíçÿð îíà òÿð ýöëëÿð,Áÿíçÿð ñÿíÿ ãàìÿòäÿ äÿ ñÿðâ, åé äèëáÿð.Áöëáöë ñîðóøóð ñÿñèíäÿ ãÿìëÿð ýöëäÿí:“Àëÿìäÿ ýöëÿ âàðìû ýþðÿí òàé, áÿíçÿð?”

56

Åøãèíëÿ ñÿíèí úàí îäà éàõñàí, àçäûð,Ýþç éàøû îëóá öç áîéó àõñàí, àçäûð.Çöëôöíäÿ äàðàãëàð êèìè ýÿçìÿê õîøäóð,Ñà÷ëàðäà èòèá çöëôöíÿ áàõñàí, àçäûð.

Ýþðñÿ öçöíö ùóðè õÿúàëÿòäÿ ãàëàð,Ýþéëÿð ýöíÿøè íóðó öçöíäÿí ïàé àëàð.Ùÿð äÿì öçöìöç ýöë öçöíÿ ùÿñðÿòäèð,Àéðûëñà öçöíäÿí öçöìöç éàøëà äîëàð.

Ñÿíñèç íÿôÿñèì êþêñöìÿ ïåéêàí îëñóí,Ñÿíñèç éàøàñà, ãÿëá åâè âèðàí îëñóí,Êþíëöìäÿ ñåâèíú îëñà ãÿìèíäÿí ãåéðè,Êöëëÿí áó âöúóäóì îíà çèíäàí îëñóí!

Ãàí òþêìÿñÿ ýþçëÿð éåíÿ ýþçëÿðäèì ìÿí,Ãÿëáèìäÿ ñÿíèí ñèððèíè ýèçëÿðäèì ìÿí.Îëìàçñà áó ñîëüóí áÿíèçèì, ôÿðéàäûì,Ùÿð ñèððèíè úàí-áàøëà ÿçèçëÿðäèì ìÿí.

57

Îëñàéäû ÿýÿð ìÿíäÿ äåéÿê éöç ìèí úàí,Ãàðøûíäà ìÿí îíëàðû âåðÿðäèì ãóðáàí.Ãÿëáèíäÿ áó ùèúðàíà äåäèí òàá âàðìû,Ãÿëá îëñà èäè, ãÿëáèìÿ íåéëÿð ùèúðàí.

ßââÿë ñÿíÿ þç ãÿëáèìè ýþñòÿðìÿçäÿí,Àñóäÿ èäèì åøãÿ êþíöë âåðìÿçäÿí.Àëëàùà øöêöð, ñÿíèí ãóëóíäóð ãÿëáèì,Áàüðûì êèìè áàõ éîõñà òþêÿðäèì ýþçäÿí.

Íÿéìèø ýþðÿñÿí äÿðäè, î ÿíáÿð ñà÷ëàð×ûõìûø, äå, áàøûíäàí áó ñàéàã, åé äèëäàð?Äÿðäèíäÿí ÿýÿð òöê êèìè èíúÿëñÿì äÿ,Áàðû áåëÿ ÷ûõìàðàì áàøûíäàí, çèíùàð!

Ýÿëäè ýåúÿ, çöëìÿòäÿ éîõ îëäó àëÿì,Ýÿëäè ìÿíÿ äÿ ãèñìÿò îéàãëûã ùÿìäÿì.Áèëäèðäè ýöíÿø äÿ àéà: áåçäèì áÿñäèð!Ñûíäûðäû ôèêèð ÷ÿíáÿðèíè ÷ÿðõèí ãÿì.

58

Çöëìÿò ýåúÿ ãÿì ÷ÿêìÿéÿ íÿ ùÿìäÿìñÿí,Úèñìèì êèìè èíúÿëìÿìèñÿí, ìþùêÿìñÿí.Àøèãëÿðÿ ãèéìÿò âåðÿ áèëìÿçñÿí ñÿí,Àøèã äåéèë, åøã ÿùëèíÿ íÿ ìÿùðÿìñÿí.

Øåùäÿí ïàéûç è÷ìèøäèð àüàúëàð áàäÿ,Ñÿðõîøúà áèð èë ÷è÷ÿê òóòóð ðþéàäÿ.À÷ñûí äåéÿ áàüëàðäà ÷è÷ÿê ëàëÿëÿðèÌèí òåøò êèìè äöçöá ÷ÿìÿí ñÿùðàäÿ.

Äàð êþêñöìö ãÿìëÿðèí ñå÷èáäèð ìåéäàí,Ýöëëÿð öçöíö ýþðöá ãàëàðëàð ùåéðàí.Äàø ãÿëáèíÿ òÿñèð åëÿìèð ýþç éàøûì,Áèð ñþéëÿ, íÿ äàøäûð öðÿéèí, íÿ çèíäàí!

Ñÿí ùÿð íÿ ãÿäÿð èñòÿìÿñÿí ãÿìëÿð âàð,Ñåâýèíäÿ äÿ ùèúðàí äîëó ÷îõ äÿìëÿð âàð.Àéðûëìàüûí ÿééàìû ýÿëèá, áèð äèëëÿí,Áèð äÿìäÿ, þçöí ýþð, íåúÿ àëÿìëÿð âàð.

59

Ùÿðýàù êè, ýþçöìäÿí éàøûì ÿëâàí òþêöëÿð,Àüëàð ìÿíÿ ýþé, éàøû áèð öììàí òþêöëÿð.Ñÿíäÿí ýþçöì àéðûëäûüû ýöí ãàí òþêäö,Àéðûëñà áÿäÿíäÿí áàø ÿýÿð, ãàí òþêöëÿð.

Äèäàðûíà, åé ýöë, î âóðóëìóø ýÿëäè,Êþíëöíäÿêè ùÿñðÿò, î ãîð îëìóø ýÿëäè.Èíñàô äÿíè ñÿï, òàçÿ ãÿôÿñ ãóð áèð äÿ,Áèð äÿ î ãàíàäëàðû ãûðûëìûø ýÿëäè.

Ùÿñðÿò éåíÿ áàüðûìäà ìÿíèì ãþâð åéëÿð,Äþâðÿìäÿ ýÿçÿð ãÿìèí, ìÿíÿ úþâð åéëÿð.Úàí ãóðáàí åäèì åøãèíÿ ñþéëÿð êþíëöì,Áåéíèìäÿ äÿ àíúàã áó õÿéàë äþâð åéëÿð.

Ñåâäàéà ýÿðÿêäèð úàíû ãóðáàí åò ñÿí!Øàä îëìàéà êþíëöí, îíó âèðàí åò ñÿí!Âÿñëèíäÿí îíóí çÿððÿ ãÿäÿð ïàé ýþðìÿ,Äÿðä èëÿ àòûá àëÿìè ÿôüàí åò ñÿí!

60

Øÿùëà ýþçöí, åé ýþçÿë, áàõñà ìÿñòàíÿ,Ñÿðõîø äà ýÿëÿð, ìåé äÿ ýÿëÿð ÿôüàíÿ.Ðÿãñ åéëÿñÿ ñà÷ëàðûí ñÿíèí áèð ëÿùçÿ,Éöç ôèòíÿ ãîïàð, êþíöë ýÿëÿð òöüéàíÿ.

Þìðöì, – äåäèì, – îëäó äàùà ïó÷, ðÿùì åéëÿ!Äöíéà, – äåäè,– êîðëàíäû ùÿñÿääÿí áåéëÿ,Áèð áóñÿ âåðÿðñÿíìè, – äåäèì, – úàí âåðñÿì?Áóñÿì, – äåäè, – àë÷àëäû ùà÷àíäàí, ñþéëÿ!?

Áè÷àðÿ òÿáöê ãîðõìàñà ñÿíäÿí, úàíàí,Ùÿð áèð éåðèíÿ ìÿí êèìè îëìàç ùåéðàí.Ñÿíäÿí íÿ ãÿäÿð òÿïèê éåéèð, ùå÷ áåçìèð,Òåç-òåç ãàéûäûð, þïöð àéàãëàðûíäàí.

Àðõûíäà àõàí ùÿð ñóéà ãóðáàí îëëàì,Õàñèééÿòèí îä! Éîëóíäà úàíäàí îëëàì,Ùÿð òàïäàäûüûí òîðïàüà îëëàì áèð ãóë,ßòðèíëÿ ýÿëÿí éåëëÿðÿ ùåéðàí îëëàì.

61

Ãÿì øàäëûüà ÷åâðèëÿð ñÿíèí ëöòôöíäÿí,Äàèìè îëàð þìöð äþíöá áàõñàí ñÿí.×àòäûðñà éàíûíäàí îðà éåë áèð òîðïàã,Äöçÿõäÿ îëàð ùÿéàò ñóéó îä áèðäÿí.

Çöëì åòñÿ ìÿíÿ ÷þðÿê÷è äèëáÿð ùÿðýàù,Êèí èëÿ äåéèë, íàç èëÿ åéëÿð ýàù-ýàù.Ãàëäûì ãÿìèíèí ÿëèíäÿ ìÿí ñàíêè õÿìèð,Ãîðõóì áóäóð: àòñûí îäà éàðûì íàýàù.

Ïöñòÿíäÿ ýöëöøëÿð ýÿçèð, åé äèëáÿð, áàõ!Áèð ýöí êèìèäèð öçöí, ýþçÿëäèð, ïàðëàã!Ýþðäöì êè, éîíóð, ðÿíäÿ ÷ÿêèðñÿí ýàù-ýàù,Éîõäóð ñÿíÿ áÿíçÿð éîíóëó ùå÷ àíúàã.

Ýþðäöê íÿ ãÿäÿð çöëì ýþçÿë ãÿìçÿíäÿí,Äöøäöê ãÿìÿ ãÿääèí êèìè áèð äöøìÿíäÿí.Øàùìàòûíû äöç îéíà âÿôà òàõòûíäà,Áèð ýöí ìàò åäÿð, ùåéôèìè àëëàì ñÿíäÿí.

62

Äàðòàð éàéû éàüäûðàð î òöðêöì îõëàð,Àøèãëÿðè êþêñöíäÿí î ùÿð äÿì îõëàð.Ýþð áèð íÿ ÷åâèê óñòà áèð èíñàíäûð êè,Ãàëõàð ýåúÿ çÿðáèíäÿí îíóí àõ-îõëàð.

Ëÿëèí áàùàðûí òàõòûíû òàëàí åòäè,Ìÿñò åòäè î áàäàì ìÿíè íàëàí åòäè.Øàôòàëûíà ùÿñðÿò ìÿíÿì, åé àëìà éàíàã,Ùåéâà êèìè ìÿí ñàðàëäûì, î ãàí åòäè.

Áàøìàã÷û âåðèð áàøìàüà ùÿð äÿì çèéíÿò,Ëÿëè òîõóíóð áàøìàüà ýàù-ýàù, ùåéðÿò.Áèð áàë äîäàüûí ñöñëÿäèéè áèð áàøìàãÝþéëÿðäÿ ýöíÿø òàúû îëàð, åé àôÿò.

Îüëàí, ñÿíÿ åòäèì íÿ ãÿäÿð õèäìÿò ìÿí,Ðÿùì åéëÿéÿñÿí – äåäèì – ìÿíÿ áèð ýöí ñÿí.Áèð áÿíäÿ êèìè ÷ûõìàðàì ÿìðèíäÿí ùå÷Åé úàí, íÿ äÿ äþííÿì ñÿíèíëÿ ÿùäèìäÿí.

63

Íÿñðèíèí î ýöí âóðäó ìÿíÿ àòÿøëÿð,Éåëëÿð áèçÿ ýþñòÿðäè äöíÿí ñöíáöëè-òÿð,Ñÿíñèç ñóäàéàì áó ýöí ñàíêè íèëóôÿð,Òîðïàã òþêÿðÿì ñàáàù áàøà, åé äèëáÿð.

Îä âóðäó î ýöí Íèøàïóðà òÿð ýöëëÿð,Ýþñòÿðäè äöíÿí ñó Ìÿðâäÿ íèëóôÿð.ßñäèêúÿ áó ýöí Ùåðàò éåëè úàí áÿñëÿð,Îëìàçìû ñàáàù Áÿëõäÿ òîðïàã ÿíáÿð?!

Îäëàðäàí î ýöí ÷ÿêäè ëàëÿëÿð õÿíúÿð,Àòäû ñóéà ãàëõàíû äöíÿí íèëóôÿð,Åé éåë, çèðåùè áó ýöí ñÿìÿíäÿí òóëëà,Áèð ãþí÷ÿíè éåð ñàáàù äÿáèëãÿ åéëÿð.

Òÿð ëàëÿéÿ áÿíçÿð î ìöÿççèí îüëàí,Ýþðñÿ öçöíó ÷ÿêÿð õÿúàëÿò ëàï ãàí.Ãÿääèíäÿí îíóí ñþç äöøÿíäÿ àëÿìäÿ,Ñÿðâ åéëÿäè ñÿúäÿ îíà ùåéðàí-ùåéðàí.

64

ßëàäûð öçöí òÿð-òÿçÿúÿ ýöëëÿðäÿí,Õÿòòèí, ãûðûøûí Õÿëëöõ èëÿ Áÿðáÿðäÿí.Áÿðáÿðëè ÿýÿð ýþðñÿ ñÿíè áÿíäÿí îëàð,Áàø ãîé ñèíÿìÿ þïöì èïÿê òåëëÿðäÿí.

Åé çöëôö òþêÿí áóðóì-áóðóì, ùÿì ÷èí-÷èí,Õÿòòèíëÿ ñÿíèí áèð-áèðèíÿ äÿéìèø ×èí.×èí ìöëêöíÿ ãà÷ìûøäûð ÿëèíäÿí ùóðè,Âåðìèø ñÿíÿ äöíéàíû, ñþçöí ÷ûõìûø ÷èí.

Éàðûí íàçûíà àðòûã î òàãÿò éîõäóð,Êþíëöìäÿ äàùà î îä, ùÿðàðÿò éîõäóð.Ãÿëáèìäÿêè îäëàðäàí ÿñÿð ýþðñÿíìèð,Äèëáÿðäÿ äÿ î ùöñí, òÿðàâÿò éîõäóð.

Ëÿëèíäÿí îíóí ýþðöá ïàé óìäóí, åé ñàï!Ëÿëèíÿ òÿðÿô éåë êèìè úóìäóí, åé ñàï!Þìðöí íÿäÿí èéíÿäÿ ýþäÿêäèð áþéëÿ,Ñÿí êè î ùÿéàò ñóéóíäà ÷èìäèí, åé ñàï!

65

Éàðûì äåäè êè, äóðìà, ÿëÿ áèð úàì àë.Ãÿì ÷ÿêìÿ, ìåé è÷, áó äöíéàäàí èëùàì àë.Ñîðäóì êè, íîüóë, ùåéâà, éîõñà íàð îëñóí?Àëìàñû äåäè: – Øàôòàëó, îíäàí êàì àë.

Øàìäûð öçöí, åé ýþçÿë, êþíöë ïÿðâàíÿ,Çöëìöíäÿí îëóá åøãÿ äöøÿí äèâàíÿ.Åøãèí âåðÿúÿê êàòèáè áèð ýöí ôÿðìàíËÿá õÿòòè èëÿ àü öçöíÿ ìÿðäàíÿ.

Øóõ îëìàëûäûð ñåâýèëè, îéíàã, äèëäàð!Àøèã ýÿðÿê åéëÿñèí íàëÿ, ìèí àù-çàð.Ãÿëáèí, – äåäè, – ìÿíäÿäèð àïàð ýÿë, äóðìà!Áèëäèðäèì îíà: – Ñÿíñÿí àëàí, ñÿí ãàéòàð.

Çöëôöí òÿçÿíÿ, íåéäèð î øöìøàä ãàìÿò,Ñÿíäÿí íÿ ýþéÿð÷èíáàç îëàð, åé àôÿò!×ûðïûíìàäàäûð öðÿê ýþéÿð÷èíëÿð òÿê,Âÿñëèí íåéèíÿ òà ãàëàúàã êèì ùÿñðÿò.

66

Îä òÿê éóâà ãóðñàí äà äàøäàí, åé ñàãè,Àõìàçìû ÿúÿë ñåëè áàøäàí, åé ñàãè.Äöíéà ãóðó òîðïàãäûð, îõó, åé ìöòðöá,Éåëäèð áó íÿôÿñ, áàøëà áàøäàí, åé ñàãè.

Éîëëàðäàêû òîçëàð êèìè òàïäàíñàí äà,Éåëëÿð êèìè ùåé ãà÷ìàüà ãàòëàíñàí äà,Çèíùàð, ÿýÿð âåðñÿ ñÿíÿ àáè-ùÿéàò,Àë÷àãëàð ÿëèíäÿí ñó àëìà, éàíñàí äà.

Éàðûìëà î ýöí åòäèì ÿúÿá áèð ñþùáÿò,Äîéäóíìó, – äåäèì, – ìÿíäÿí? Î äåäè: – ßëáÿò.Äèëëÿíäè äåäè: – Àüçûíû à÷, áèð ñþç äå.Äèíäèì: – Íÿ äåéèì? Äåäè: – Áóäóð ùÿ ãèñìÿò.

Øàôòàëóíà áàõ áèð ñÿí, à øöìøàä ãàìÿò,Ýÿëäè ìÿí þïöì äîéóíúà, ùåéðÿò, ùåéðÿò!Îä ñàëäû éàìàí êþíëöìÿ î àëìà áóõàã,Ùàðäàí ãîõóéàð ùåéâà, éàíàí, åé àôÿò?!

67

Îëìàç î øÿêÿð òöíýö ùå÷ àüçûí òÿê äàð,Éîõ ýöëäÿ öçöíòÿê áåëÿ òÿð, ýöëðöõñàð.Ãÿëáèì ñÿíèí åøãèíëÿ îëóá éöç ïàð÷à,Êèïðèêëÿðèí åòñèí îíà ÷àðÿ íÿ îëàð?

Äóçñàí, åëÿ áèë, òàìàì ëÿòàôÿòñÿí ñÿí.Òÿð ýöë êèìèñÿí, áöòöí òÿðàâÿòñÿí ñÿí.Áèëäèì êè, ëÿòàôÿò äþøöíäÿí ÿìäèí ñöä,Ïåéüÿìáÿð èìèøñÿí, íåúÿ àôÿòñÿí ñÿí.

Éàëâàðäûì î ýöí äÿðçèéÿ, òÿðïÿíñÿí áèð!Àëëàùû ñåâÿðñÿí, àøàüû åíñÿí áèð!Äèëëÿíäè: – Âöñàë ãÿáàìû àëìûðñàí ñÿí,Úàíëà àëàðàì, – äåäèì, – áÿðè äþíñÿí áèð!

Îëìóøäó äöíÿí ýåúÿì òöêÿíìÿç éÿëäà,Ãîéäó ýþçöìö ãÿñäÿí î äèëáÿð éîëäà.Òþêäöì ýåúÿ ìÿí ñöáùÿ êèìè ýþçäÿí äöðð,Ãîéìà, – äåäèì, – Àëëàù, ìÿíè íà÷àð ùàëäà.

68

Åé òöðê, ñÿí Àëëàù, ìÿíè þç ãîéíóíà ÷ÿê!Íîëàð ìÿíè áèð àüóøóíà àë áÿðê-áÿðê.Áèð ùàëäà êè, èøëÿðèì äöéöí äöøìöøäöð.Åé ãÿìëè ýþçöì, ñÿí äÿ òåç îë àüëà ýþðÿê.

ßñäè ãàðà éåë, éàíäû íÿñèí ïàëòàðû,Éàíäû áó íÿñèí íÿñëèéèíÿ Ðóì éàðû.Ñþíäöðìÿéÿ ìÿí øÿìè éåðèìäÿí äóðäóì,Ýþðäöì êè, íÿ øàì ãàëûá, íÿ äÿ ìóìëàðû.

Áöëáöë éåíÿ òîðïàãäà î ýöí ÷ÿíý ÷àëäû,Áÿðáÿòëÿ òóðàú äöíÿí ãÿëáÿ îä ñàëäû.Ãàðüà ðöáàá àòìûø ñóéà, åé äîñò, áó ýöí,Íåé ÷àëìàüà, åé ãóìðó, ñöáùÿ éåë ãàëäû.

Åøãèíäÿí, à òîðïàã ÿëÿéÿí, ñîëäóì ìÿí,Áèð êèìñÿéÿ áèð ñþç äåìÿäèì äÿðäèíäÿí.Îâúóìäà ãûçûë ìÿí ñÿíè ýÿçäèì ùÿð ýöí,Òîðïàã ÿëÿéèá àììà çÿð àõòàðäûí ñÿí.

69

Åé ýöë, öçöíö áÿíäÿ êèìè éàä åòñÿê,Çöëôöíëÿ ñÿíèí êþíëöìöçö øàä åòñÿê,Ãÿì øàùìàòûíû îéíàìûøûã áèç ñÿíëÿ,Êþíëöí ýÿðÿê èíúèíìÿéÿ áèç ìàò åòñÿê.

Îëìóø ìÿíÿ ñÿíäÿí ãÿìö ñåâäà ùàñèë,Ùèúðàíûí ÿúÿá ãàòèë èìèø, åé ãàòèë.Áèð þéëÿ ýþçÿëñÿí êè, ñÿíÿ ñþç ÷àòìàç,Äöíéàéà ýÿëèá àëÿìè åòäèí áàòèë.

Åé úàí, äèëÿéèì öðÿéèìèí äÿðìàíû,Áàüëàðäà ñÿíèí öçöí êèìè ýöë ùàíû?×èí íÿãøè õÿúèë îëäó ñÿíèí ùöñíöíäÿí,Áèð áþéëÿ áöò îëìàç àðà, ýÿç äöíéàíû.

Ìÿí Ìÿùñÿòèéÿì, ùöñíöìÿ éîõ òàé, îðòàã,Îëìóø ìÿíÿ ùåéðàí î Õîðàñàíëà Èðàã.Åé Ïóðè-Õÿòèáè-Ýÿíúÿ, ýÿë ñÿí àëëàù,Ãîéìà ìÿíè òà éàíäûðà îäëàðà ôÿðàã.

70

Áèð ýöí èêè èéíÿ÷è ÷ûõûá ìåéäàíäàí,Ýåòìèøäè øàùà øèêàéÿòÿ äþâðàíäàí.ßìð åéëÿäè øàù äÿðçèëÿðÿ Àððàíäà:“Ýàù èéíÿíè ñèç áóíäàí àëûí, ýàù îíäàí!”

Ýþðäöì î ýþçÿë ýÿíúè êè, Ñÿððàúàíäà,Îëìàç áåëÿ ëàçûìëû îíóí òÿê úàí äà.Éàñëàðäà ãàëàð îíóí ãÿìèíäÿí èíñàí,Åøãèíäÿí îíóí ìèí ôÿðÿù àðòàð úàíäà.

Çöëôöíäöð îòóç çÿíúè, ñàíêè ñÿðõîøäóð,Éàòìûø î îòóç ýöìöøëöêäÿ, áèùóøäóð.Éà ôèë ñöìöéö, éîõñà ýöìöøäöð áîéíóí?Àëñàí äà îòóç áóñÿ ñÿí îíäàí, õîøäóð.

Ùÿð ñÿìòÿ, ýöëöì, âóðìà áó äàð ìåéäàíäà,Öçäÿí ñà÷ûíû ýþòöð, ãàëàðñàí ãàíäà.Åøãèíäÿí ÿýÿð èéíÿ ãÿäÿð îä äöøñÿ,Áèð éàíäà ãàäûí éàíàð, êèøè áèð éàíäà.

71

Ýþðäöì áàúàäàí äöíÿí ýþçÿë áèð îüëàí,Îíäàí äå, ýþçÿëëèêäÿí ÿýÿð äÿì âóðñàí.Ðÿùì åéëÿìÿäè êþíëöìÿ î áèð çÿððÿ,Òöñòöì áàúàäàí ÷ûõäû, ëàï îëäóì ùåéðàí.

Ýåòäèí è÷ÿñÿí áàäÿ, õîø àäÿòäèð áó!Éàð îëñàí ÿýÿð, ÿùäÿ ñÿäàãÿòäèð áó.Éîëäóðäóí öçö, àëÿìÿ îëìóø ìÿëóì,Íÿ öçëÿ áàõûì ñÿíÿ, íÿ ñóðÿòäèð áó?!

ßãðÿá êèìèúÿ úàíûìû çöëôöí ÷àëäû,Èìàíûìû îõ ãÿääèí ÿëèìäÿí àëäû.Õÿòòèí, åëÿ áèë, áóéðóüóäóð øàùëàðûí,Éÿíè êè, òÿâÿêêöë áèð Àëëàùà ãàëäû.

Ýàù ôàéäà ýþðöá ýþçöì ìÿíèì, ýàù äà çèéàí,Àë÷àã, éà óúà, éàõûí-óçàã, éà éàääàí.Àììà ÿúÿá èø áóäóð, î äîñò, äöøìÿí òÿê,Éàõøû-ïèñèìè ñþéëÿéèð àøêàð-ïöíùàí.

72

Ýþñòÿðäè ùÿâÿñ ïàïàã÷û äèëáÿð ãÿëáÿí,Àòëàñ ïàïàüà âóðäó íàõûø ìöñòÿùñÿí.Ùÿð áèð íàõûøà ñþéëÿäèì ÿùñÿí ìèí-ìèí,Ùÿð äþðäöíÿ àíúàã áÿñèéäè áèð ÿùñÿí.

Îëìóø öçöíÿ ãàäûí, êèøè ëàï ùåéðàí,Äÿðäèíäÿí öðÿê äÿðäÿ äöøöá, úàí âèðàí.Èëëÿðëÿ àòàí ñàòäûüû ùÿð ïàëòàðûÁèð ýöíäÿ úûðàð àøèãèí, åé éàð, àñàí.

ßäëèí áèð öçöê, áÿíäèíÿ äöøìöø äöøìÿí,Ãîéäóí ýþéÿ íÿðäèáàí þçöí ÿäëèíäÿí.Ùþêìöí ÷èðèøèéëÿ ãîé úàùàí áèðëÿøñèí,ßìðèí ïàëàí, îíëàð áèð óëàã, ñàùèá – ñÿí.

ßñìèøäèð î ýöí ëàëÿ, ýöë öñòäÿí éåëëÿð,Òîðïàãäà äöíÿí áèòèðäè ñöíáöë ÷þëëÿð.Àáè-ùÿéàò è÷ñÿí, áó ýöí è÷, àëäàíìà;Îäëàðäà éàíàðñàí ñàáàù, ãàëàð êöëëÿð.

73

Þëäöðñÿ áû÷àãëà êèìè éàðûì ùÿðýàù,Ñîíðà òóòàð àüçûíäà ëÿáèéëÿ ýàù-ýàù.Þëäöðäöéöíÿ áèð äÿ áû÷àã ÷ÿêñÿ ÿýÿð,Þëäöðäöéö úàí òàïàð ëÿáèíäÿí íàýàù.

Úàí õÿñòÿ äöøöá áèð òîõóúó îüëàíäàí,Çöëôöíäÿ ÿñèð îëóá áÿäÿí ÷îõäàíäàí.Ùÿð äÿì êè äàðàãñûç äàðàéàð éàð çöëôö,Ùÿð ëÿùçÿ éàíàð áàüðûì àùö-ÿôüàíäàí.

Äóðìóøäó äöêàíäà éåíÿ ãÿññàá îüëàí,Ñÿô ÷ÿêìèø àäàìëàð éåíÿ ñàüäàí-ñîëäàí.×ÿêäèêúÿ ÿëè éàíëàðûíà ñþéëÿðäè:ßùñÿí ìÿíÿ! Îëìàç áåëÿ áóääàí, ãîëäàí.

Åøãèíëÿ áó äöíéà ìÿíÿ áèð úÿííÿòäèð,Ãÿì øàùìàòûì àíúàã öçöíÿ ùÿñðÿòäèð.Íåé÷öí ìÿíè ìàò õàíÿñèíÿ ñàëìûøñàí,Éîõñà ñÿíÿ îëìàã áó ãàéäà àäÿòäèð?

74

Áèð íàë ýþòöðöá ýÿëäè î íàëáÿíä îüëàí,Íàë âóðìàã ö÷öí ÿéèëäè, ãàëäûì ùåéðàí.Êèì ýþðäö áó úöð ìþúöçÿíè àëÿìäÿ,Âóðñóí ùèëàë àò äûðíàüûíà áÿäð îëàí.

Ýåòäè ãàíàëàí éàíûíà î øóõ ùÿìäÿì,Òóòäó ãàíàëàí, áàüëàäû ìþùêÿì-ìþùêÿì.Ìÿðúàí, åëÿ áèë, ñû÷ðàäû òÿð áöëëóðäàí,Íåøòÿð äàìàðà äÿéèá îíó ÷ÿðòÿí äÿì.

Ýÿëìèøäè ×åýåëäÿí áó ýþçÿë îüëàíëàð,Éà Ðÿá, íåúÿ òîðïàãëà éîüðóëóá îíëàð?ßíäàìû ýöìöø, ëÿáëÿðè áàë, ñþçëÿð ãÿíä,Éà Ðÿá, íåúÿ éåðäÿí ÷ûõûá áó øóõ úàíëàð?

Ãÿëáèíäÿ ñîéóã ãûøäûð, öçöí ýöë, íÿñðèí,Äöøìÿíëÿðÿ ñåâýè, áèçÿ ýþñòÿðäèí êèí.Éàòìûø, äåéÿñÿí, ÷îõäàí óüóðñóç òàëå,Éîõñà áèçÿ ñÿí áèð áåëÿ çöëì åòìÿçäèí.

75

Éàç âàõòû ñó öñòöíäÿí þçýÿ éåð ñå÷ìÿ,Áèð éàñÿìÿí öç éàðûí ñþçöíäÿí êå÷ìÿ.ßíáÿð ñà÷ûíû ãîõëà î éàðûí äàèì,Ýöë ðÿíý øÿðàáäàí êÿíàð íÿ âàð, è÷ìÿ.

Èñàéà ñÿíè àíä âåðèðÿì, åé äèëáÿð,Ýÿëñÿí áèçÿ, ãîðõóäàí òàìàì öç äþíäÿð.Ýàù íÿìëè ýþçöìäÿí éàøû ñèë, åé òÿðñà,Ýàù-ýàù ëÿáèìÿ òîõóíñóí î òÿð ëÿáëÿð.

Ñöðòöá ñà÷ûíà ÿíáÿðè, íàçëàíñàí ñÿí,Äöíéà íåúÿ òÿðñàëûüà äþíìÿç áèðäÿí.?!Éåääè ôÿëÿê öñòöíäÿ ýÿçèðñÿí ñÿí êè,Íåé÷öí áåëÿ ãîðõóá éàíûìà ýÿëìèðñÿí?

Ýÿë ñàéìà õàðàáàòû îéóíúàã, ýÿëìÿ,ßââÿëúÿ ãÿëÿíäÿðëèê åëÿ, áàõ, ýÿëìÿ.Ùÿð êèì êè ýÿëèá, êå÷èá úàíûíäàí áóðäà,Úàíäàí êå÷ÿí îëìàñàí ýåò, àíúàã ýÿëìÿ.

76

Øàäëûã àòûíû ñöðñÿí, à÷àðñàí ìåéäàí,Ñåùðèéëÿ òÿáè èíñàíû åéëÿð ùåéðàí.Àò, ôèë, éà òîïó, ïèéàäàíû, éà ôåðçè,Óñòà, ÷åâèê îéíàðñàí, óäàðñàí àñàí.

Ýöëäöí, ÷ÿìÿíÿ ãûðìûçû ýöëëÿð ñÿðäèí,×îâüóíëó ãûøû ýöëëö éàçà äþíäÿðäèí.Áèëäèí êè, êþíöë âåðìÿéÿúÿì ìÿí ýöëëÿ,Õàùèøÿ ýåäèá áÿíþâøÿíè ýþíäÿðäèí.

Êþíëöìäÿ ìÿíèì, àù, åé êÿëÿêáàç îüëàí,Ãîéìóø ãÿìèíèí ãóøó áàëà ÷îõäàíäàí.Êþíëöìäÿêè ãûâðûëìà î çöëôöíäÿäèð,Àøêàðäûð, èëàíäàí òþðÿéÿð àíúàã èëàí.

Êþíëöì ãÿìèíÿ îëìóø ÿçÿëäÿí ìÿñêÿí,Úàíäà ÿáÿäè ãÿìèíëÿ äîñò îëäóì ìÿí.Ñåâäèì úàíûìû, êþíëöìö îíäàí þòðö,Âàð áóíäà äàüûí, îíäà íèøàí äÿðäèíäÿí.

77

Îëìóø éàíàüûí ìèøê, ñà÷ûí ãàí, åé ìàù,Áèð ñþç äåìÿðÿì äÿëèëñèç îëñàì ùÿðýàù.Öç – ìèøê, ùÿëÿ íàôÿäÿ ãàëìûø àíúàã,Çöëôöí óúó – ãàí, ÷ûõûð íàôÿäÿí ýàù-ýàù.

Øîð áÿõòèì öçöíäÿí ãàíûíû, åé úàíàí,Àëäàòäû ÿýÿð òþêäöñÿ çàëûì äþâðàí.Ýÿëäèí, ãèñàñ àëäûí áó éàçûã àøèãäÿí,Áàõìàãëà ýþçöìäÿí íåúÿ ýþð òþêäöí ãàí.

Ñåâäèì ñÿíè, ýþðäöì íÿ ãÿäÿð êèí ñÿíäÿí,Ñàíêè àðàäàí àõàí ñóéàì, åé éàð, ìÿí.Éà ìÿí ýöíàù åòìèøÿì, òóòóáäóð ùèðñèí,Éà þçýÿ éàðûí âàð, î äà ýèçëèí ìÿíäÿí.

Äÿðäèíëÿ ìÿíèì òÿê, äå, éàíàí ùàðäà âàð?!Çöëìöíëÿ áó úöð ãÿëáè ñûíàí ùàðäà âàð?!Åøãèíäÿ òÿçÿ ïåéäà îëàíëàð ÷îõäóð,ßùäèíäÿ ìÿíèì òÿê äàéàíàí ùàðäà âàð?!

78

Ñÿíñÿí äèëèìèí ÿçáÿðè, åé éàð, ùÿð äÿì,Ôèêðèí ýåúÿ-ýöíäöç ìÿíÿ ìóíèñ, ùÿìäÿì.Çöëì åòìÿ ìÿíÿ, áèð èø ÷ûõàðäàð íàýàù,Êþíëöìäÿêè îäëàð, éà Õóäàì, éà íàëÿì.

Ìÿí ýåòäèì, öðÿê ÷îõ ãàëàúàãäûð áóðäà,Ùÿð äÿðäèíÿ ùÿìäÿðä îëàúàãäûð áóðäà.Úèñìèì ýåäèð, ÿââÿëêè êèìè, ãÿëá àììàÅøãèíëÿ ñÿíèí êàì àëàúàãäûð áóðäà.

Îëëàì áó çÿèôëèêäÿí åëÿ ìÿí ïöíùàí,Ãàëëàì, íÿ ãÿäÿð äåñÿí, ýþçöíäÿí ïöíùàí.Úèñìèì ÿðèéèá, áèðúÿ äÿôÿ àù ÷ÿêñÿì,Àùëà ýåäÿðÿì ÿðøÿ þçöìäÿí ïöíùàí.

Àüçûí, ýþçöí, åé ëàëÿ öçëö, øóõ, ýþé÷ÿê,Àëìûø åëÿ áèë, ïöñòÿ, áàäàìäàí þðíÿê.Áèð ýþð íÿ êè÷èêäèð ýþçöíëÿ àüçûí êè,Ñûüìàç áóíà éàø òþêìÿê, îíà áèð ýöëìÿê.

79

Ñåâäèê íÿ êèëèì áèç, íÿ äÿ êè ñÿúúàäÿ,Úÿëá åòäè áèçè òÿêúÿ õàðàáàò, áàäÿ.È÷ìèð øÿðàáû, áàäÿíè ãîðõóð ãàçè,Õîøäóð îíà äà éåòèì ìàëû äöíéàäÿ.

Éîõäóð ãàíàäûì, ìÿí éàçûã, àúèç áèð ãóø,Äöøäöì òîðóíà ñÿíèí õÿáÿðñèç, áèùóø.Äàüëàðäàí àüûð áèð ãÿìÿ äöøìöø êþíëöì,Ùÿð éåðäÿ èøèì àù èëÿ ÿôüàí îëìóø.

Éàíäûì íÿ ãÿäÿð ãÿìèíäÿí, åé ãÿññàá, ìÿí,Äÿéñèí ñöìöéÿ áû÷àã, – äåäèì, – ãîé áèðäÿí.Ñàòìàã ñÿíÿ þëäöðäöéöíö àäÿòäèð,Ñàòìà ìÿíè þëäöðñÿí ÿýÿð, íîëàð ñÿí.

Åé ãóìðó êèìè ñåâýèéÿ éàä äèëáÿð ñÿí,Òàâóñ ãóøóíó ùöñí èëÿ ìàò åéëÿðñÿí.Êþêñöìäÿí ó÷àð öðÿê ýþéÿð÷èíëÿð òÿê,Êÿêëèê êèìè ñÿí ÿýÿð ãàïûìäàí ýèðñÿí.

80

Ðÿùì åéëÿ, äåéèí ùàìàì÷û ýåòñèí òåçäÿí,Éàòñûí áó ýåúÿ, àðõàéûí îëñóí áèçäÿí.Òåçäÿí òÿëÿñèê äóððàì, îáàøäàí ýÿëëÿì,Ãÿëáèìäÿí îúàã, áîëëó ñó âåððÿì ýþçäÿí.

Ìåéõàíàäà áöòëÿðëÿ òÿùèééàò õîøäóð,Ïóäëóã ãÿäÿù ÿëëÿðäÿ ìöíàúàò õîøäóð.Òÿñáèùëÿ ðèéàêàðëûã åòìÿê èéðÿíúäèð,Çöííàð îëà ÿéíèíäÿ, õàðàáàò õîøäóð.

Ãÿëáèìäÿêè îääàí çÿìàíÿ – àòÿøýàù!×îõ êþùíÿ îëàð äöíéà âöúóäóìäàí, àù!Ãàðäàøëàðûìûí òîðïàüû öñòäÿí ÷ûõìûøÁèð êóçÿ ñó è÷ñÿê, ìÿñÿëÿí, áèç ùÿðýàù.

Åé ÷ÿðõè ôÿëÿê, àëÿìè âèðàí åòäèí,Çöëìöíëÿ úàùàí ìöëêöíö òàëàí åòäèí.Éàðñàã ñèíÿíè ñÿíèí ÿýÿð, åé òîðïàã,Ýþððöê, íåúÿ ýþâùÿðëÿð óäóá ãàí åòäèí.

81

Áèð ùàëäà êè, ýþðìÿäèì ñÿäàãÿò ñÿíäÿí,Áÿñäèð íÿ ýÿðÿê ýèëåé, øèêàéÿò ñÿíäÿí.Äöíéàäà ñÿíÿ áèð ýþðöíöð äöøìÿí, äîñò,Ýåò, ýåò, íÿ ýÿðÿê åäèì ùåêàéÿò ñÿíäÿí.

Åòäèì íÿ ýöíàù, ñÿí ìÿíÿ ýþñòÿðäèí êèí,Íåé÷öí áó ãÿäÿð çöëì, ÿçèééÿò âåðäèí?Îëìóøäóð îëàí, ðÿùì åëÿ áóíäàí ñîíðà,Ãàí òþêìÿ, éåòÿð, áèð ñó÷ó éîõäóð ãÿëáèí.

Àíúàã ýöë öçöíëÿ öðÿéèì, áèë, øÿíäèð,Îëñàí ùàðàäà, îðà ìÿíÿ ýöëøÿíäèð.Áèð òÿê êè, î úöòäöð, î êàìàí ãàøëàðäûð,Áèð úöò êè, î òÿêäèð, î áîéóí, êþëýÿíäèð.

Ãîéìóø ãàïûéà áèð êþòöê î ãÿññàá éàð,Ùÿð ýöí êþòöê öñòöíäÿ òÿçÿ áèð ãàí âàð.Òþêñÿí ãàíûìû, áóðäà ãîéàð êèì ãèéìÿò,Áèð àðïàéà äÿéìèðñÿ áóðäà ÷îõ ãàíëàð.

82

Ýÿëäèì åâèíÿ, ýþðäöì î äþâëÿò éîõäóð,Êþíëöì äèëÿéÿí áèð àäè ñÿðâÿò éîõäóð.Ùÿð øåé áóðàäà áîëúà, äåéèðñÿí, âàðäûð,Âàðäûð îðàäà ùÿð øåé, î íåìÿò éîõäóð.

Îëñàí ãîúà, áèð éåðäÿ áèçè êèì ñàõëàð?Ãÿìëÿð äîëó åâëÿðäÿ áèçè êèì ñàõëàð?Çÿíúèð êèìèäèð çöëôöì, þçöí áàõ, åé øåéõ,Áóðäà äàùà çÿíúèðäÿ áèçè êèì ñàõëàð.

Áèð ùóðè ñÿáóù âàõòû ýÿëñÿ ñöáù åðêÿí,Âåðñÿ ìÿíÿ áàäÿéëÿ äîëó úàì áèðäÿí,Ùÿð÷ÿíä áó úöð ñþç ìÿíÿ îëìàç ëàéèã:Èòäÿí äÿ ïèñÿì, úÿííÿòè éàä åòñÿì ìÿí.

Éàðûí öçöíÿ èñòÿäè áó êÿú äþâðàíÌÿùâ åòìÿéÿ î ùöñíö éàçà áèð ôÿðìàí,Äóéäó åëÿ áèë ôèêðèíè ÷ÿðõèí ÿââÿë,Ýåòäè äàùà òåç úÿííÿòÿ î øóõ úàíàí.

83

Äîñò îëäó, áóäóð, ÷ûõäû áóõàãäàí ñàããàë,Áàðìàã ãûúàäû öçÿ óçàãäàí ñàããàë.Ñàããàë ÷ûõàðûá ñîíðà äà éîëäóí, áèëäèì,Éîõñà ùàðà áÿñ ýåòäè íàùàãäàí ñàããàë.

ßôñóñ, ýöëöí öñòöíäÿ òèêàíëàð áèòäè,Áèð ãàðüà ñÿíèí ëàëÿíè òàëàí åòäè,Àëäû ãÿëÿìè ýöìöø çÿíÿõäàí, åé éàð,Ëÿëè-ëÿáèíè ãàðàëäûá î èíúèòäè.

Éàòäûì ýåúÿëÿð íàç èëÿ, îíëàð ýåòäè,Ãÿìçÿìëÿ î äöðð äåøäèéèì àíëàð ýåòäè.Îëäóí úàíûìà, êþíëöìÿ ìóíèñ, ùÿìäÿì,Ýåòäèí, áåëÿúÿ î õîø çàìàíëàð ýåòäè.

Þç äàéÿñèíÿ äöíÿí î íàäèð äèëáÿð,ßðç åéëÿäè ýþâùÿð êèìè ÷îõ õîø ñþçëÿð.ßðç åòäè ôèëàí êàìûíà éåòñèí, éà éîõ,Ëàë îëñóí îíó, ñþéëÿäè: – Éîõ! Éîõ! – ÿçáÿð.

84

Éàíäû öðÿê îäëàðäà î ýöí ÷îõ ïöíùàí.Éåëëÿð äÿ äåäè äöíÿí ýþçÿë áèð äàñòàí!Ùÿð êèì êè áó ýöí öçöíäÿ âàðäûð áèð ñó,Òîðïàãäà éàòàð ñàáàù, ÷ûõàð ìåéäàíäàí.

Îéíàã éåðèøèí, ýÿçìÿéèíÿ ìÿí ãóðáàí,Îëñóí î çÿðèô ïàëòàðûíà ãóðáàí úàí.Ìöìêöíìö ðÿãèá îëìàéàíäà êóéèíäÿÁèð áóñÿ àëûì, åé éàð, àéàãëàðûíäàí.

Äöíéàäà äàðàã, äàø êèìè âåðñÿí ôÿðìàí,Ëÿëèíëÿ äåñÿí áèðúÿ äÿôÿ, åé úàíàí,Çöëôöíäÿ ÿëèì, èíàí, îëàð éöç áàðìàã,Ìèí ëÿáëÿ þïÿð ëÿáèì àéàãëàðûíäàí.

Ýþéäÿ ýöíÿ, éÿíè öçöíÿ àíä îëñóí!Ìèøêèí ñà÷ûíûí ýöíäöçöíÿ àíä îëñóí!Ýþçäÿí ñó âåðèá ñóâàððàì, åé úàí, êþíëö,Òÿêúÿ î ñÿíèíäèð, þçöíÿ àíä îëñóí!

85

Êþíëöì ñèòÿì îõëàðûíà îõäàí îëñóí,Äàèì éàøàéàí ñÿí êèìè úàíàí îëñóí.Úàí âåðäè êþíöë ãàïûíäà éöç øàäëûãëà,Ðÿùìÿò äåìÿéÿ áàðû áèð èíñàí îëñóí.

Ðèíäëÿðëÿ õàðàáàò òàïà äàèì çèéíÿò,Éàíäûðñûí îäà çàùèäè ùÿð ãÿì, ìþùíÿò.Áèð äöðä è÷ÿíèí ãàëñûí àéàã àëòûíäàÑóôè ýåéèíÿí úûíäûð, î éóí ýþé õÿëÿò.

Ùÿð éåðäÿ ñÿí îë êþíëöìÿ, åé ýöë, ùÿìäÿì,Éàãóò ëÿáèíÿ äÿéìÿéÿ äöíéà áèð äÿì.Ùàíñû ýåúÿ ñÿí éàíûìäà îëñàí, åé éàð,Òà ìÿùøÿðÿúÿí îëìàéà ýöíäöç àëÿì.

Åé éåë, äèëèíÿ ñÿíèí ôÿäà îëñóí úàí,Ýþðñÿí ñÿí ÿýÿð éàðûìû, ýåòñÿí áóðäàí,Òåç Ìÿùñÿòèíè, ñþéëÿ êè, ýþðäöì éîëäà,Äÿðäèíëÿ ñÿíèí åäèðäè î, úàí ãóðáàí.

86

Õÿòòèí ñÿíèí, åé ýöë, áîë îëäó òà éóíäàí,Àðòûã éàíàüûí êþíëöìö åòìÿç ùåéðàí.Øàôòàëóíà ìåéë åéëÿìÿðÿì ìÿí áèð äÿ,Äöøìöø éàíàüûí éóí ñÿáÿòÿ, åé úàíàí!

Äàèì áó äöøöíúÿéëÿ îëóð ãÿëáèì ãàí,×îõìó ãîéàúàãäûð áèçè íàêàì äþâðàí.Ëöòôöí ìÿíÿ ÷îõìó îëàúàã ùÿð ýöí êÿì,Åøãèì ìÿíèì àðòàúàã ñÿíÿ, åé úàíàí.

Úåéðàí ×èíè þç ìèøêèíÿ ãÿëòàí åéëÿð,ßòðèéëÿ ñà÷ûí ìèøêè ïåøèìàí åéëÿð.Äÿðäèíëÿ ñÿíèí áèð ýåúÿ êèì éàð îëäó,Òà ñöáùÿ ãÿäÿð àù èëÿ ÿôüàí åéëÿð.

Áÿõò àòûíà âóðìóø éÿùÿð, åé øàù, äþâðàí,Òóòìóø ñÿíè öñòöí î áöòöí øàùëàðäàí.Çÿð íàëëû àòûí ýÿçìÿéÿ òà òîðïàãäà,Þðòöíäö ýöìöø þðïÿéÿ, áèð áàõ, ùÿð éàí.

87

Àðòûã íÿ äåéèì ìÿí, èøòèéàãûí íÿ åäèá?!Ùèéëÿí, éàëàíûí, ðèéàí, íèôàãûí íÿ åäèá?!Çöëôöí êèìè áèð óçóí ýåúÿ ëàçûìäûð,Áèð-áèð ñÿíÿ ñþéëÿéèì ôÿðàãûí íÿ åäèá!

Éàðûì ïàïàüû òèêèð íÿ øèðèí-øèðèí!Ùÿð êèì îíó ýþðñÿ, äåéÿð, ÿùñÿí ìèí-ìèí.Ùÿð ýöí áÿçÿð àòëàñ ïàïàüû ëÿë èëÿ,Öñòöíäÿêè ñàïëàð ýöìöøö, éà çÿððèí.

Åé øàù, ñÿíÿ ìÿíäÿí áó ñÿíà áÿñäèð, áÿñ!Àúèç ãàðûäàí ñÿíÿ äóà áÿñäèð, áÿñ!Ìÿí êè äåéèëÿì þêöç, íÿ ëàçûì áóéíóç,Îëñàì, èêè áóéíóç äà äàùà áÿñäèð, áÿñ!

×ÿêñÿí éàéû, þç ÷èéíèíÿ ýöú âåðñÿí ñÿí,Àüçûíäàí þïöð îõ íåúÿ áèð ýþðñÿí ñÿí.Ñàíêè êèðèøè ìÿíèì ñþçöìäÿí ùþðäöí,×àòìûð ãóëàüà, ùÿð íåúÿ, èñòÿðñÿí ñÿí.

88

ßëäÿí, íÿ äåéèì, ýþð íåúÿ âàðûì ýåòäè,Éÿíè ãà÷ûá î çöëôö õóìàðûì ýåòäè.Ãîéäóì ÿëÿ ìÿí ùÿíà íèýàðûì ýþðñöí,Éàòäûì äóðóá ÿëäÿí î íèýàðûì ýåòäè.

×ûõìûøäûð öçöíäÿí äàùà äèëäàðûí õÿò,Ñàíìà àçàëûá îíäàêû î ùöñí, ÿëáÿò.ßââÿë öçöíöí áàüûíäà ýöëëÿð âàðäû,Âåðäè îíà áóðäàí äà ýþé îòëàð çèéíÿò.

×àòäûãúà ýöúö, ôèêðè áóäóð êÿú äþâðàí,Ãîéñóí ìÿíè íàêàì, åëÿñèí ùåé äèâàí.ßùä åòäè ôÿëÿêëÿð éåðèí ÿòðàôûíäàÔûðëàòñûí þçöéëÿ ìÿíè íàëàí-íàëàí.

Øàùëàð ùàìû ìÿúëèñäÿ è÷ÿðëÿð áàäÿ,×ÿíýè, íåéè ùÿð äÿìäÿ ñàëàðëàð éàäÿ.Øàäëûã ñåâÿð ÿëëÿðèì, îíó, åé øàù, ñÿíÝÿë ñàõëàìà ýþíäÿ, çÿðÿ òóò äöíéàäÿ.

89

Îëìóø áèëÿéèí ýþð íåúÿ éóìøàã éóí òÿê,Äöíéàäà êèì èñòÿð áåëÿ éóíäàí äþíìÿê.Éóíäàí ýåéèíèáëÿð áó ýþçÿë îüëàíëàð,Ãóéðóã äà ýåéÿð ÿéíèíÿ éóíäàí êþéíÿê.

Ìÿí ñþéëÿäèì: – Åé ýöë, ìÿíÿ òåç ìåé âåð ýÿë,Äèëëÿíäè, äåäè: – Àäíà ýöíö áèð äèíúÿë.– Ýöëëÿð ýÿëÿí èë à÷àð, – äåäèì ìÿí, – áèð äÿÙÿð ùÿôòÿäÿ áèð àäíà âàð, à÷ìà ÿíýÿë.

Ãÿëáèíäÿ êöôð âàð, íÿ íàìàç, éà èìàí?Êå÷ìèø áó çÿùÿð úàíà, íÿ åéëÿð äÿðìàí?Ùÿð éåðäÿ òàíûòäûí þçöíö ñÿí çàùèä,×èðêèíäèñÿ íÿôñèí, áó õåéèð âåðìÿç, ãàí!

Äàèì òþêöëÿð ãÿìèíëÿ ýþçäÿí éàøëàð,Åé ìåùðèíè ìÿíäÿí êÿñÿí, íÿ ãÿñäè âàð?Ùþðìÿòëÿ éàíàø, áó ãàíëû éàø – áèð êàðâàí,Ýÿëìèøäèð öðÿê êÿáÿñèíäÿí, åé äèëäàð!

90

Ýþðäö ýþçöíö ýþçöì, ýþçö áÿðê à÷äû,Ýåí äöøäö ýþçöí, éóõóì ýþçöìäÿí ãà÷äû.Íóð òàïäû ýþçöíäÿí íÿ ãÿäÿð ýþç âàðñà,Ýþðìÿç áåëÿ ýþç ýþçöì, áó íÿ ýþç-ãàøäû?

Áöòäöðñÿ öçöí, áöòÿ ýÿòèððÿì èìàí,Ìåé âåðñÿí ÿýÿð, õîøäóð î ìÿñòëèê, úàíàí,Åøãèíëÿ ñÿíèí îíäàí þòðö îëäóì éîõ,Õîøäóð ìÿíÿ áó ìèí äÿôÿ âàð îëìàãäàí.

Ëÿëèíäÿí åøèòäèì íÿ ãÿäÿð õîø ñþùáÿò,Îëäó ìÿíÿ àõûð áó ýþðöøìÿê ãèñìÿò.Äöðð äàíÿñè âàð, äåéÿí, ãóëàãëàðûíäà,Ýþçäÿí òþêöëÿí éàøûìäûð î äöðð, ÿëáÿò!

Êþíëöì äèëÿéèð êè, äöøÿ ôöðñÿò áèðäÿí,Òà ñþùáÿò à÷àì ãÿëáè éàõàí ãÿìëÿðäÿí.Áèëìÿì î çàìàí ùÿð éàðàìàç àë÷àãëàðÝþéäÿíìè éàüûð, éà úöúÿðèðëÿð éåðäÿí.

91

Ãÿñäèí ñÿôÿð åòìÿêñÿ, äàéàí, åé ñàðâàí,Ðÿää åòìÿ, êå÷èá ýåòìÿ, àìàí, åé ñàðâàí.Ùÿð÷ÿíä äÿâÿ éöê äàøûéûð, àììà ñÿí,Ãÿì éöêëÿ àïàððàì ìÿí, èíàí, åé ñàðâàí.

Ýþéëÿðäÿ ìèí èëëÿðëÿ ýöíÿø äþâð åéëÿð,Áèð êàí çÿð îëàð, î éà êè áèð êàí ýþâùÿð,Òÿê áèðúÿ ñþçöíëÿ ÿëèì, îâúóì, åé øàù,Îëìóø, äöçö, ýþâùÿð êàíû, ùÿì, áèð áàõ, çÿð.

Åé Ïóðè-Õÿòèá, äèíëÿ þéöä ýÿë ùÿðäÿí,Øàäëûãëà ìåé è÷ áàäÿ äîëó ñàüÿðäÿí.Àëëàù äà ãà÷ûð èòàÿòäÿí, öñéàíäàí.Äöíéàäà êàì àë áàäÿ èëÿ äèëáÿðäÿí.

Ñÿðìÿñò äöøöá éîëäà î ýöí ýþðäöì éàð,×þêäöì éåðÿ, òóòäóì ÿëèíè ìÿí íà÷àð.Äöøìöð áó ýöí îíëàð éàäûíà ùå÷ éàðûí,Éÿíè “õÿáÿðèì éîõäó” – äåéèð, ëàêèí âàð.

92

Î ùöñí, ýþçÿëëèê íÿäèð, î ùèéëÿ, êÿëÿê,Àøèãëÿðÿ ÷àòäûãúà ýöúö çöëì åòìÿê?Íàç-ãÿìçÿñèíèí ùÿääè-ùöäóäó éîõäóð,Ñàããàëëà, åé Àëëàù, Ñÿí îíà õÿíúÿð ÷ÿê.

Éàëâàðäûì îíà éîëäà òóòóá áèð ýöí ìÿí,Òÿð áàñäû õÿúàëÿòäÿí îíó, áàõ, áèðäÿí.Ëöòô èëÿ áó ñîëüóí öçöìÿ áèð ýöëäö,ßêñ îëäó öçöì äèøèíäÿ ÿùñÿí, ÿùñÿí!

Ýåòäè î ýåäÿí, áàøäà õóìàðûì ãàëäû,Êþíëöìäÿ íÿ ñÿáðèì, íÿ ãÿðàðûì ãàëäûÔèêðèìäÿ äåäèì êè, ýÿëÿúÿê éàð ìöòëÿã,Ñàíêè íÿ ýåäèá, íÿ èíòèçàðûì ãàëäû.

Åé õàñëàðà ôèòíÿ, åë ö÷öí áèð àôÿò,Ýþéëÿð äÿ ýöíÿø öçöíÿ åéëÿð ùåéðÿò.×ûõñàí äàìà Áÿëõ åëëÿðèíäÿ, åé àé, ñÿí,Øàìäà ãóéóäà ãÿñÿá ýÿçÿð êîð, ÿëáÿò.

93

Ëÿëèíäÿí þïöá ñîíðà ñîðìàã àðçóìäóð.Ñÿíëÿ ìåé è÷èá áàäÿ âóðìàã àðçóìäóð.Ñÿðõîø äà ìÿí îëñàì, õóìàð äà, ùóøéàð äà,×ÿíýèíëÿ îòóðìàã, îòóðìàã àðçóìäóð.

Ãàçäûì íÿ ãÿäÿð àðõ öçöìäÿ äûðíàãëà,Ýþçäÿí ìÿí îðà ñó áàüëàäûì øûðíàãëà.Áèð ìöääÿò öçöì ñóñóç ãàëûá éàíìûøäû,Áîë-áîë ñó àõûòäûì öçöìö úûðìàãëà.

Äóð, ýÿë, íÿ ýþçÿë ùöúðÿéÿ ñàùìàí âåðäèì,Ìÿúëèñ áÿçÿäèì, ñÿíäÿí þòðö úàí âåðäèì.Äóð ýÿë êè, øÿðàá èëÿ êàáàáûì âàðäûð,Ãÿëáèìëÿ ýþçöìäÿí îíó, åé úàí, âåðäèì.

94

II áþëìÿ

Êèøè þë, ÿýÿð ñÿí ãàäûí äåéèëñÿí,Áèð àí îõøàìàçñàí áàøûìû íÿäÿí?Çÿð âåðÿð áóñÿìÿ äöíéà øàùëàðû,Çÿðñèç ñÿí áèð áóñÿ àëìàçñàí ìÿíäÿí!

Ýþðöøäÿ øÿôòÿëè áèð áÿùàíÿäèð,Àëìà, öçöì, äóçëó ïöñòÿ, äå, íÿäèð?Íàðûì, àë÷à îëìà, áàäàì ýþçëÿðèìÖçöì ýèëÿñè òÿê éàø òþêÿð áèð-áèð.

Ùÿð èêè äöíéàíûí êÿðèìè Ñÿíñÿí,Ãîúàéà, úàâàíà êþìÿê åäÿíñÿí!Ñÿíèí ðÿùìÿòèíÿ ÿìèíèê, Àëëàù,Êþíëöìöç øàä îëóð ñÿíèí ôåéçèíäÿí.

Ìÿíè êàì àëìàüà ãîéìàäû çàìàí,Ýöúö ÷àòàí ãÿäÿð åëÿäè äèâàí.Äåéÿñÿí ÿùä åòìèø, äîëàíäûãúà ùåéÌÿíè äÿ þçöéëÿ ùÿðëÿòñèí äþâðàí.

96

Õèäìÿòäÿí ãîâóëìóø áèð êÿñäèð öðÿê,Àäûí-ñàíûí éîõñà, ùÿéàòäàí ÿë ÷ÿê.Áó äöíéà åëÿ áèð êàðâàíñàðàäûðÊè, ãàðà ïóëà äà äÿéìÿçìèø, ýåð÷ÿê.

Ãÿëáèíÿ åøãäÿí ñþç éàçàí áèð êÿñÁèð ëÿùçÿ þìðöíÿ ïó÷ äåéÿ áèëìÿç,Áèð ùÿìäÿì àðàäûã þìðöìöç áîéó,Áèçÿ ùÿìäÿì îëäó éàíûã áèð íÿôÿñ.

Åøãèí ìÿíáÿðèíÿ ÷ûõàíäàí êè áèçÅøãäÿí áàøãà ñþç áèëìÿäèê ùÿðýèç.Áèçèì áó ìÿíçèëÿ àéàã ãîéìàñûíÅøã èëÿ éàíìàéàí, áóç êèìè ùèññèç.

Àøèãëÿð åâèíèí äÿðâàçÿñè, áèë,Îëìóø ÷îõäàí áÿðè áèçèì áó ìÿíçèë.Ìÿùñóëóìóç ãÿìäèð, áèùóøóã ìöäàì,Øàäëûã áó õàíÿíèí ãîíàüû äåéèë.

97

Þçýÿäÿí ùå÷ çàìàí ýþçëÿìÿ êþìÿê,Ãóðó áóäàã êþëýÿ ñàëìàç, åé öðÿê!Ãÿíàÿò ÿçèçëÿð, òàìàù õàð åäÿð,Àç îëàí øåéëÿðÿ ãÿíàÿò ýÿðÿê.

Áàøãà ìÿäÿíäÿíäèð åøãèí ýþâùÿðè,Ñå÷ìèøëÿð àøèãëÿð áèð þçýÿ éåðè.Åøã äÿíè éåéÿí ãóøóí éóâàñûÁèð éåðäèð áó èêè äöíéàäàí ãåéðè.

Áèð ãÿëï ïóëó áèçäÿí àëìûðëàð, èíàí!Ñöïöðÿð ùàìûíû ÿúÿë äöíéàäàí.Õÿðàáàòäàí ÷ûõûá äåäè áèð ãîúà:“Øàä éàøà, òîðïàãäà ÷îõ éàòàúàãñàí”.

Äàä öðÿê ÿëèíäÿí, äàä åøã ÿëèíäÿí,×îõëàðûäÿê äöøäöì áó ìþùíÿòÿ ìÿí.Öðÿêäèð ñÿáÿáè áó àùö-çàðûí,Äàä öðÿê ÿëèíäÿí, äàä åøã ÿëèíäÿí,

98

Åé öðÿê! Þìðöíö âåðìèñÿí áàäÿ,Ýöëöá éåòìÿìèñÿí êàìÿ, ìóðàäÿ.Êèìñÿ éåòèøìÿäè äàäûìà, ùåéùàò!Ìÿí ñÿíèí ÿëèíäÿí ýÿëäèì ôÿðéàäÿ.

Ãÿìèíëÿ öðÿêäÿ ãàëìàìûø ùÿâÿñ,Úàâàíëûã øþâãö äÿ êå÷ÿúÿê ÿáÿñ.Åøãèí áèð þëöìäöð, ãàëìûøäûð éàëíûç,Éàøàìàã àäûéëà áèð ãóðó íÿôÿñ.

Õàëãûí áàøûíäà ýÿð îëñàí äà áèð òàú,Àüëàäàð ñÿíè äÿ áèð ýöí åùòèéàú.Õàëãûí äÿðäèíÿ ãàë, îíà éàõûí îë,Ãîðõ î ýöíäÿí þçöí îëàñàí ìþùòàú.

Áó äöíéà áèð ãûçûë êóçÿéÿ áÿíçÿð,Ñóéó ýàù øèðèíäèð, ýàù äà êè çÿùÿð.×îõ äà þéöíìÿ êè, óçóíäóð þìðöí,ßúÿë êþùëÿíèíäÿ ùàçûðäûð éÿùÿð.

99

Ùàâàäà, ñÿùðàäà îëàí òîç, òîðïàãÊåéãóáàä, Ôèðèäóí òîðïàüûäûð, áàõ!Ôÿëÿéèí òÿêíÿñè äåéèë áó äöíéà,Î áèð ãàí òåøòèäèð, ãàí òàñû àíúàã.

Ãîúà áèð ýóøÿäÿ ÿëèíäÿ áàäÿ,È÷èá àüëàéûðäû, ýÿëèðäè äàäÿ:– Òþâáÿíè êèì ïîçäó, éà Ðÿá, ìÿíÿìñÿ,Áàðû Ñÿí ðÿùìèíè ïîçìà äöíéàäÿ!

Ãûçûë äåäè: “Ìÿíÿì ùÿð ýöíÿ ýÿðÿê,Äóç êèìè ìþùòàúäûð ìÿíÿ ùÿð õþðÿê.Ìÿíè þëö êèìè áàñäûðìàéûí ñèç,Ùÿéàò ö÷öí ìÿíÿì ÿí éàõûí êþìÿê”.

Íÿìëè ýþçëÿðèìäÿí àõàí ýèëÿëÿðÕÿíúÿðäÿí äàìëàéàí àë ãàíà áÿíçÿð.Ãÿëáèì êàáàá îëìóø, òþêöð ãàíëû ñó.Êàáàáäàí ãàíëû ñó äàìëàìàç ìÿýÿð?!

100

Ùöíÿðèí ñÿôàñû àúûäûð ìöäàì,Îäóð, ùöíÿð ñóéó è÷ìèð áèð àäàì.Àë÷àã àäàìëàðûí úÿùàëÿò îäóÙöíÿðè êöëÿéÿ âåðìèøäèð òàìàì.

Ñÿíÿ ãèñìÿò îëñà áåø ýöí áó ùÿéàò,Þç êþíëöíëÿ éàøà, ãÿëáèíè éàøàò...Ùÿìíÿôÿñ àõòàðìà, öçëÿòÿ ÷ÿêèë,Ùÿìíÿôÿñ àéíàíû ïàñëàäûð, ùåéùàò!

Ìÿí êè ÷þëäÿ áèòÿí áèð îòàì, åé ìàù.Íÿ ñóéóì âàð ìÿíèì, íÿ òàëåéèì, àù!..Íÿñèùÿò ÿáÿñäèð; ãûçûë òåøò è÷ðÿÊÿñèëìèø áèð áàøûí íÿ õåéðè, åéâàù!

Áîé-áóõóíó, ÷èéíè íþãñàíëûäàí äàä,Íàìÿðä êèøèëÿðäÿí éàõøûäûð àðâàä.Áèâÿôà äîñòëàðäàí äöøìÿí éàõøûäûð,Åòèáàðñûç äîñòó éàäûíäàí ÷ûõàðò.

101

Øàì áàøûíäàí éàíàð, ýþç éàøû òþêÿð,Ýÿëäèéè ãàïûäàí î ÷ûõûá ýåäÿð.Áàøûíëà þéöíìÿ, øàìÿ äèããÿò åò,Ìÿùâ îëóð áàøûéëà àéàüà ãÿäÿð.

Íÿäÿí ñÿíè áåëÿ éàíäûðäûëàð, øàì,Éîëäàí ÷ûõàðòäûëàð áóðäà áèð àõøàì?Ñÿí þçöí äèëÿ ýÿë, íåéëÿñèí, ÿýÿðÉàðàíìûøñà àíúàã éàíìàã÷öí àäàì?!

Îëóðñà Ìèñèð, Ðóì, ×èí ñÿíèí, àíúàãÁèë êè, áöòöí äöíéà ñÿíèí îëàúàã.Êåôèíè êþê ñàõëà, ÷öíêè ñîí ãèñìÿòÎí àðøûí êÿôÿíäèð, ö÷ àðøûí òîðïàã!

Áóëóäëà ÷àðïûøàí ýþðöðÿì ñÿíè,Ýöíÿøè àðàéàí ýþðöðÿì ñÿíè.Áó ýþç áÿáÿéèìäÿ âàðñàíñà, íå÷öíÑóéà ãÿðã îëìóøñàí, ýþðöðÿì ñÿíè.

102

Ãÿìèíèí åøãèëÿ úàùàíà ýÿëäèì,Úàíûìû åøãèíÿ ãóðáàíà ýÿëäèì.Áó êþíëöì ãÿìèíèí ìÿêàíûäûð, éàð,Ãÿìèíè ÷ÿêäèêúÿ ìÿí úàíà ýÿëäèì.

Åé äîñò, ìÿùÿááÿòèí þìðÿ äóçàãäûð,Àðçóì èñòÿéèíäèð, áó ñþçöì ùàãäûð!Àëäû ãÿðàðûìû ñèôàðèøëÿðèí,Ñÿáèð äåäèêëÿðè ìÿíäÿí óçàãäûð.

Õÿðàáàòäàí ÷ûõàí áèð àé óúàëäû,Ôÿëÿéèí äàìûíäà áèð ÷àäûð ñàëäû.Ãÿôëÿòÿí óúàëäû Ùàòèôäÿí áèð ñÿñ:“Áó äöíéà áèð ñàìàí ÷þïöíÿ äÿéìÿç!”

Êþíöëñöç Õÿðàáàò è÷ðÿ ñÿí ýÿëìÿ,Äÿðâèøëèê ðÿìçèíè áèëìÿñÿí, ýÿëìÿ!Áàøûíäàí êå÷ÿíèí éîëóäóð áó éîë,Áó éîëäà úàí ãóðáàí âåðìÿñÿí, ýÿëìÿ!

103

Õÿðàáàò – éåðèäèð èýèä ÿðëÿðèí,Áóðäà éåðè éîõäóð áÿäýþâùÿðëÿðèí,Ùþðìÿòëÿ ãÿäÿì ãîé áó éîëà, ÷öíêèÉåðè äåéèë áóðà ùèéëÿýÿðëÿðèí.

Ñÿí, åé èøâÿñèéëÿ ýþçÿë ýþðöíÿí,ßéëÿø, àúûãëàíìà, ÿë ÷ÿê ôèòíÿäÿí.ßéðèäèð âÿäèí äÿ ãàøëàðûí êèìè,ßéñÿí äÿ áó úàìû, ýÿë äàüûòìà ñÿí!

Ýþçëÿðèìäÿí ãàí-éàø àõûòäûì äöíÿí,Ýþéëÿðÿ ñîâóðäóì òîðïàãëàðû ìÿí.Êèìèí äóàñûäûð, áèëìèðÿì, åé äîñò,Êè, þëìÿäèì ñÿíèí äÿðéà ãÿìèíäÿí.

Èãáàë ýÿëèá áó ýöí êàøàíÿìèçÿ,Äöíéà äåéèð èíäè: áèð ãóëàì ñèçÿ,Äþâëÿò êè, àüûëëû àõòàðàð äàèì,Èíäè êþìÿê÷èäèð òàëåéèìèçÿ.

104

Àðâàäëà êèøèíè áàüëàéàð êÿáèí,Áó èøÿ éîë âåðèð øÿðèÿò, àéèí.Ìÿíèìñÿ êÿáèíèì áèð ðöáàèäèð,Âàðìû áó êÿáèíÿ éîë âåðÿí áèð äèí?

Äàøäà îä îëñàí äà, åé ñàãè, ÿýÿð,ßúÿë ñóéó ñÿíè áèð ýöí ñþíäöðÿð.Áó äöíéà òîðïàãäûð, ìöòðöá, ãÿçÿë äå,Ñàãè, íÿôÿñ éåëäèð, áàäÿ âåð, éåòÿð!

Áöòïÿðÿñòëèê õîøäóð, ñÿí áèð áöò îëñàí,Ìÿñòëèê õîøäóð, øÿðàá âåðñÿí úàìûíäàí.Åëÿ éîõ îëäóì êè, åøãèíäÿ ñÿíèí,Áó éîõëóã âàðëûãäàí éàõøûäûð, èíàí.

Î äÿðéà òÿáèíëÿ áÿùñÿ ýèðÿðÿê,Èñòÿñÿí ëîâüàëûã åòìÿñèí ôÿëÿê,Ëöòô-êÿðÿì ãûëûá áóéóð ñàãèéÿ,Ñÿíèí ïèéàëÿíè äîëäóðñóí òÿê-òÿê.

105

Öðÿéèì äîëóäóð åøãèíëÿ, íÿ ãÿì!Áèð ñþçëÿ áó ùàëû äåéÿ áèëìÿðÿì.Ñûõûëûð öðÿéèì, éîõ òàãÿò, ñàãè,Áèùóøëóã äàùà õîø äåéèëìè áó äÿì?

Ãÿìëÿ äîñò åëÿäè úàìàëûí ìÿíè,Ãûçûë òÿê ñàðàëòäû õÿéàëûí ìÿíè.Ñÿíèíëÿ è÷ÿðÿì øÿðàáû àíúàã,ßáÿäè ìÿñò åäÿð âöñàëûí ìÿíè.

Úàìàëûí íóð ñà÷ûð áèçÿ áèãÿðàð,Ùàðà ýåòñÿì, ãÿëáèì ñÿíÿ úàí àòàð.Êÿíèçèí ÿëèíäÿí áàäÿíè àë è÷,Ãÿëáèìäÿ ùÿð çàìàí ñÿíèí ÿòðèí âàð.

ßëèìäÿ ãÿäÿùëÿ ñÿíèí êö÷ÿíäÿíÙÿð ýåúÿ, ñåâýèëèì, ñÿðõîø êå÷äèì ìÿí,Åøãè øÿðàá êèìè òþêäöì ãÿäÿùÿ,Ùóøà ýåòäèì, äöøöá ñûíäû ÿëèìäÿí.

106

Ýþçÿë, áàõ, áèð ìÿíÿì, áèð ñÿí, íÿ õîø ùàë!Íóø åäÿê øÿðàáû, úîøñóí úàù-úÿëàë.Ýåúÿ éàð çöëôö òÿê óçàíñûí, ôÿëÿê!Ñöáùöí à÷àðûíû ñÿí ãóéóéà, ñàë!

Äóð ÷ÿíýè äèíäèðÿê, áèð öëôÿò ãàòàã,Øÿðàá è÷ÿê, óòàíúàãëûüû àòàã.Ùèéëÿ øèøÿñèíè ÷àëûá äàøëàðà,Úàíàìàçû áèð úàì øÿðàáà ñàòàã.

Äåäèì: ìÿñëÿùÿò âåð áèçÿ, åé öðÿê!Øèðèí ìåéäÿí è÷ÿê, àúûäàí è÷ÿê?Äåäè: àúûäàí è÷, éîõñà ØèðèíÿÂóðüóí äåéèëñÿí êè, ñÿí äÿ Ôÿðùàä òÿê.

Äîéóíúà ìåé è÷ÿí äîëàøàð ÷ûëïàã,Êå÷èíÿð äöíéàäà áèð äÿëèñàéàã.ßôè äöøìÿíëÿðèì êîð îëñóí äåéÿ,Áó éàãóò øÿðàáû è÷èðÿì àíúàã.

107

Ëàëÿíè ñöñëÿìÿê âàõòûäûð òàìàì,Ýöë öñòÿ, åé õàúÿ, ýÿë ãàëäûðàã úàì;Äÿôòÿðè ñàòàðàã, øÿðàá íóø åäÿê,Ýÿëèá ìÿäðÿñÿäÿ ãóðàã èíòèçàì.

Ìåéõàíÿ þíöíäÿ õóìàð ýþçëÿðèíÄöí ìöæäÿ âåðèðäè àøèãÿ ìèí-ìèí.Çöëôöíÿ ôÿðìàí âåð, àüûð çÿíúèðäÿíÕèëàñ åòñèí úàíûí áó äèâàíÿíèí!

Ãàòûðû ñàòìàã÷öí òþâëÿéÿ ýèðäèí,Ãûçûë òàïìàã ö÷öí îíó èòèðäèí.Ñàò, éåíÿ î ïóëó ñÿðô åò ìÿúëèñÿ,È÷ÿê, òà äåìÿéÿê çÿðÿð ýÿòèðäèí.

ßëèìäÿ ãûçûë ïóë, ãûçûë òÿê öçöì,Õÿðàáàòà ýèðäèì úöðÿòëÿ þçöì.Õÿðàáàò øàýèðäè ãîâëàäû ìÿíè,Ñþéëÿéèí, áó ùàëà ìÿí íåúÿ äþçöì?

108

Ñÿíÿ äÿì âåðèðÿì ýöë äîäàüûìäàí,Ãàðà çöëôëÿðèìäÿí, øóõ éàíàüûìäàí.Ìÿñò, àéûã, éà õóìàð ðÿãñ åëÿéèðÿì,×ÿíý ÷àëûðàì ñÿíèí ãàðøûíäà ùÿð àí.

Ìÿí òèêàíñûç, òÿçÿ, ÿòèðëè ýöëÿì,Ãÿìëÿðèíè ÷ÿêÿí øåéäà áöëáöëÿì.Øàùëàðûí ãîëóíäà îòóðàí ãûðüûÄöøìöøäöð òîðóíà, åéëÿìÿ ñèòÿì!

Àéëà Çþùðÿ êèìè öçöíëÿ ýþçöí,Éóñèôëÿ ãóéó òÿê õàëûíëà öçöí;Ñÿí áóüäàéû, ìÿíñÿ ñàìàíòÿê ñàðû,Ñàìàíñûç áóüäà ùå÷ ýþðäöíìö þçöí?

Çöëôöí úàìàëûíà áèð éàðàøûãäûð,Õÿðàáàò ÿùëèíÿ íóðäóð, èøûãäûð.Åé Øÿðã ýöíÿøèíèí íóðó, õîø ýÿëäèí!Ýþçÿëëÿð øàùûíà ãàïû à÷ûãäûð.

109

Áèçè íÿ îõ ýöúö áèð àí ñàõëàéàð,Íÿ äÿ êÿäÿð äîëó ãóðó äþðä äèâàð.Çöëôëÿðèí áîéíóíäà çÿíúèð îëàíûÇÿíúèðëÿ åâäÿ ùå÷ áÿíä åòìÿê îëàð?

Þëäöðöá áèð êÿñè áû÷àãëà ÿýÿð,Î øèðèí ëÿáèíäÿ òóòñàí áèð ãÿäÿð,Ñîíðà î áû÷àüû âóðñàí þëöéÿ,Äîäàüûí çþâãöíäÿí þëö äèðèëÿð.

Áèð áóñÿ âåð ìÿíÿ ãÿíä ëÿáëÿðèíäÿí,Áèð éîõ, èêè, ö÷, äþðä, áåøèíè âåð ñÿí,Àëòû, éåääè, ñÿêêèç, äîããóçóíó âåð,Ñîíðà äà îí áóñÿ ëöòô åéëÿ áèðäÿí.

Î ìèì ëÿáèíäÿäèð áó äîäàãëàðûì,Î ýöìöø ãîéíóíäóð ýöëëö áàùàðûì...Èêè àéðû úàíäà áèð öðÿéèê áèç,Áèëèðÿì ãÿäðèíè, íàäèð ìèðâàðûì!

110

Úàíàí, àüçûí êèìè öðÿéèì òÿíýäèð,Áÿõòèì çöëôöí êèìè ãàïãàðà ðÿíýäèð;Ùàíû öçöíäÿêè î àé, î ýöíÿø,Ãÿìèíäÿí áöêöëìöø òÿíèì õÿð÷ÿíýäèð…

Ìÿíè äîäàüûíëà ñàòûí àë, úàíàí?Ìÿêêÿ ãàïûñûíà àïàð, åò ãóðáàí.Ýöíàùûì âàð èñÿ, ãîé çèíäàí îëñóíÌÿí òÿê ýöíàùêàðà ÷àùè-çÿíÿõäàí.

Ìÿíè ñåâèðìèøñÿí äîüðóäàí, åé éàð!Ãîéìóðñàí ýþçöíäÿí áèðúÿ àí, åé éàð!Çàðàôàò åéëÿéèá áèð éàëàí äåäèì,Íÿ éàõøû îíó äà äóéìóñàí, åé éàð!

Áàøûìû éîëóíäà ãóðáàí äà âåðñÿì,Åøãèíäÿí áó êþíöë àéðûëìàç áèð äÿì.Áèð ýöí ýþðÿúÿêñÿí êè, ñÿíèí, ñÿíèí,Ñÿíèí àéàüûíà äöøöá þëìöøÿì.

111

×ÿíÿíèí ãóéóñó çèíäàíäûð ìÿíÿ,Úàìàëûí Êÿáÿ òÿê ìÿêàíäûð ìÿíÿ,Î êàôèð çöëôöíöí ãûâðûìëàðû, éàð,×îõäàíäûð ìàéåéè - èìàíäûð ìÿíÿ...

Éàðûí äàìàðûíû ÷ÿðòÿíäÿ, àìàí,Äèããÿò åò, èíúèòìÿ ñÿí, åé ãàíàëàí!Ãîëóíà âóðäóüóí ùÿð áèð íåøòÿðèíÓúó öðÿéèìÿ ñàíúûëûð, èíàí!

Ãÿëáèì éàðàëûäûð, ðÿùì åëÿ, åé éàð,Ãàëìàäû êþíëöìäÿ áèð ñÿáðö-ãÿðàð.Áèð àíëûã âÿñë ö÷öí òÿñÿëëè âåð êè,Íÿ áàøãà áèð àðçóì, íÿ öìèäèì âàð.

Àúûãëàíìà, – äåäè, – åé éàð, áó ýåúÿ,Äèíëÿ íÿñèùÿòè, äèëäàð, áó ýåúÿ!À÷àðàì ãîéíóìó ñÿíÿ, ñÿáèð åëÿ,Ýÿë ãèñàñ àõòàðìà, çèíùàð, áó ýåúÿ!

112

Ñÿí àðõ êÿíàðûíäà ìÿñò îòóðìóñàí,Åé ñÿðâ ãàìÿòëè, àéöçëö úàíàí!Êóçÿéëÿ éàíûíà ýÿëèðÿì, ñàíìà,Ìÿí ñó äîëäóðìàüà ýÿëèðÿì àðõäàí.

Êþíëöìÿ éàð îëäó áó ýåúÿ äèëáÿð,Éàëãûç ýåúÿëÿðäÿí øèêàéÿò åéëÿð.Åé ýåúÿ, êÿäÿðèì îëñàí äà, ýåòìÿ,Ñÿàäÿò äÿ îëñàí, ýÿëìÿ, åé ñÿùÿð!

Áó ýåúÿ éîëà ýÿë, ðÿùì åëÿ, úàíàí,Ìÿí éàíûðàí, ñÿí äÿ áó àòÿøëÿ éàí,Çöëôöíöí óúóéëà ãàëäûð éàíüûíû,Î äà áó ýåúÿ òÿê óçóíäóð, àìàí!

Þìðöí áó äöíéàäà ÿáÿäè îëñóí,Êþíëöí ñÿàäÿòëÿ, øàäëûãëà äîëñóí.Ñÿíèí èñòÿéèíÿ óéìàéàí áàøëàðÑöðàùû áàøûòÿê áÿäÿíñèç ãàëñûí.

113

Ñà÷ëàðûí ÿòðàôà õîø ÿòèð ñà÷àð,Ñÿùÿð éåëè îíó âóðóá äàüûäàð.Ãîëóíó áîéíóìäà ýþðñÿ áèð çàùèä,Ùå÷ îëà áèëÿðìè î, áèð äÿ äèíäàð?!

Äå, ùàðäàí ýÿëèðñÿí, åé ðàùÿòè-úàí,Ýþçëÿðèìèí íóðó, ñåâýèëè úàíàí?Ñÿíèíëÿ ìåé è÷èì, – äåäèí, – áó ñÿùÿð,Åé ñÿùÿð ìóíèñèì, ýÿë, ýÿë, ùàðäàñàí?!

Áó âöñàë ýåúÿñè àìàíäûð, éàòìà!Ìóðàäà éåòìÿéÿ çàìàíäûð,éàòìà!Õóìàð ýþçëÿðèíè ãàïàìà, åé éàð!Áó, ÿëÿ äöøìÿéÿí áèð àíäûð, éàòìà!.

Ùÿëÿ ìåé âàð èêÿí, åé íèýàð, éàòìà,Áóñÿñèç ãàëàðñà äîäàãëàð, éàòìà!Ýåúÿ ãàðàíëûãäûð, áàäÿëÿð àéäûí,Õÿëâÿò áèð ýóøÿäèð, ìåé äÿ âàð, éàòìà.

114

Î ýöë äîäàãëàðûí ñÿïÿíäÿ øÿêÿð,Úàí ãóøó ãÿôÿñäÿ ÷ûðïûíìàã èñòÿð.Ýÿë ýöíàù èøëÿéÿê áàë äîäàüûíëà,Êàôÿðñÿí áó èøè ðÿää åòñÿí ÿýÿð.

Èø ñÿíèí äåéèëñÿ, áèòìÿñèí áèð àí,Ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí áó äþâëÿò, áó úàí.Ãÿìèíäÿí áàøãà áèð àðçóìóç âàðñà,Ãûçûë òÿê ÿðèòñèí ãîé ìÿíè ùèúðàí.

Éàðûí áàðìàüûíäà öçöê îëàéäûì,Îíóí ÿëëÿðèíäÿ êàø êè ñîëàéäûì!Îõ àòàíäà ìÿíè äöçÿëäÿ èäè,Î ýöë äîäàüûíäàí þïöø àëàéäûì.

Ñÿíäÿ ðàùàòëàíûð áöòöí éàðàíàí,Éîõ, ìÿøóã äåìèðÿì, ñÿí áèð ìÿáóäñàí!Ãÿçÿëäÿ õÿòòöõàë àäûíû ÷ÿêñÿì,Áÿùàíÿäèð, ãÿñäèì òÿê ñÿíñÿí, èíàí!

115

Êåéô ÿùëè òÿçÿäÿí èøðÿòÿ áàøëàð,Êåéô åäÿð ÿëäÿ úàì, ãàáàüûíäà éàð.Áÿõøàéèø âåðìÿéè þéðÿíÿð ñÿíäÿíÌÿúëèñäÿ ïèéàëÿ ãàëäûðàí øàùëàð.

Äåäèì: “Áèð ýÿë”. Äåäè: “Ùàðà äåéèðñÿí?”Äåäèì: “Ãóúàüûìà”. Ñþéëÿäè: “ßùñÿí!”Äåäèì: “Ýÿë ìåé è÷ÿê”. Äåäè: “Èêèìèç”.Êå÷ìÿê îëàðìû ùå÷ áåëÿ äèëáÿðäÿí?..

Ýÿë ãîé äîäàüûíû äîäàüûìà, éàð,Ñÿí ìÿíè éåíèäÿí ùÿéàòà ãàéòàð.Åøãèíäÿí î ãÿäÿð ìÿñò îëìóøàì êè,Íåéëÿñÿí, áèëìÿðÿì äöíéàäà íÿ âàð.

Áèð íàð ýöëö êèìè éàíûðñàí, úàíàí,Êÿíàðà ÷ÿêèðñÿí þçöíö õàëãäàí.Éàíäûðûá ãîëóíó áèð éàð åøãèíÿ.Îëìóñàí, äå, ùàíñû âöñàëà ãóðáàí?

116

Êþíëöìÿ éàð îëäó áó ýåúÿ äèëáÿð,Áó ýåúÿ ñåâýèëèì íÿâàçèø åéëÿð.Ìÿí áó ïàðëàã øàìû àëäûì ÿëèìÿ,Íÿ îëàð, åé ýåúÿ, ýÿëìÿñèí ñÿùÿð.

Î ýöíÿøöçëöéÿ îëóììó ùåéðàí,Éîõñà êàì àëûììû ãàðà ñà÷ëàðäàí?Ëÿòèôäèð, ýþçÿëäèð áöòöí ùÿð éåðè,Àõû ùàðàñûíà áÿíä îëñóí èíñàí?!

Ãàðûøãà éîë ñàëàð øÿêÿð öçöíÿ,Ñþéêÿíÿð ëàëÿéÿ áÿíþâøÿ éåíÿ,Î ýöìöø öçöíäÿí áèð õÿíúÿð ÷ûõàð,Âóðàð áó äöíéàíû áèðè-áèðèíÿ.

Åé äîñò, î ãÿìçÿíäèð áåëÿ úàí àëàí,Ñà÷ëàðûí òÿð-òÿçÿ, ãàøëàðûí êàìàí.Î ÷ÿìÿí ñÿðâèíÿ ñÿúäÿ åäÿíëÿð,Äàä åäÿð î óúà áîéóíäàí, àìàí!

117

Ýöë äåäè: “Ýþçöìö à÷ìàìûø ùÿëÿ,Ñÿàäÿò áàüûíäàí äÿðìÿìèø ýèëÿ,Ýöëàá ÷ÿêìÿê ö÷öí äÿðäèëÿð ìÿíè,Ýþðöì î ÿëëÿð äÿ êÿñèëñèí áåëÿ!”

Éàøûë îòëàð öñòÿ úèëâÿëÿíèð ýöë,Áöëáöë øóðÿ ýÿëèá à÷ûð øèðèí äèë.Îíëàð ùÿð èêèñè ùåéðàí îëìóøëàð:Ýóë ýþäÿê þìðöíÿ, òÿêëèéÿ áöëáöë.

Ñÿíÿ ùÿñÿä åäèð éàñÿìÿí, ýþçÿë,Åé íàçû ìèí ôèòíÿ åéëÿéÿí ýþçÿë!Éîëóíóí öñòöíäÿ áèð ÷åøìÿ ýþðäöìÊè, ñóéó àõìàäà ýþçöìäÿí, ýþçÿë!

Ùÿð ìÿúëèñ ÷è÷ÿêëÿ, ýöëëÿ áÿçÿíÿð,Êþéíÿéè úûðûëìûø óøàüà áÿíçÿð.Òÿðëÿéèá ãûçàðìûø, ùÿéàëû ãþí÷ÿÀüçûíäà òóòìóøäóð, ñàíêè, ñèìö-çÿð.

118

Øàùëàð ñåâèíúèíÿ õÿáÿðñÿí, åé ýöë!Áöëáöëÿ èëùàìñàí, ùöíÿðñÿí, åé ýöë!Áó ëÿòèô ùöñíöíëÿ, ãîðõóðàì êè, ñÿí.Ñÿðõîø àéàãëàðà äöøÿðñÿí, åé ýöë!

Ýöë öçäÿí íèãàáû à÷ ýöë ÿééàìû,Äîëäóð ýöë ôÿñëèíäÿ øÿðàáëà úàìû.Ñÿí êèìè éàð èëÿ ñÿùÿð ìåé è÷ÿíÀøèãèí ýöë âàõòû úîøàð èëùàìû.

Òîõóíìà êþíëöíÿ áè÷àðÿ ýöëöí,Èíúèòìÿ ãÿëáèíè àâàðÿ ýöëöí.Ñÿáàíûí åøãèéëÿ îëìóøäóð, åé äîñò,Î ãàíëû êþéíÿéè ñÿäïàðÿ ýöëöí.

Ýöë éîëà áàõûðäû, ðÿíýè ñîëìóøäó,Áöëáöëöí åøãèéëÿ ýþçö äîëìóøäó.Áàéàã áÿçÿíäèéè éàøûë ïàëòàðûÈíäè ïàð÷àëàéûá äÿëè îëìóøäó.

119

Ýöëÿ ìÿíçèë îëìóø éåíÿ äÿ ÷ÿìÿí,Êþéíÿéè éûðòûëìûø òà ÿòÿéèíäÿí.Äåäèì: Êèì éûðòìûøäûð ñÿáèð ïÿðäÿíè? –Ãàëõûá ñÿùÿð éåëè ñþéëÿäè êè: “Ìÿí”.

Ñöáùöí î ìöøê èéëè éöíýöë íÿôÿñèÒîõóíäóãúà ýöëÿ, ýÿëèð ùÿâÿñè.Ýöëöð òÿçÿ-òÿçÿ áàùàð áóëóäó,Ãàëõäûãúà áöëáöëöí àùö-íàëÿñè.

Áàü àëûøûá éàíäû ãûðìûçû ýöëäÿí,Áèð ýöë êþéíÿéèäèð þìðöìöç ùÿìÿí;ßúÿëèí êöëÿéè éûðòìàìûø îíó,Ýöë èëÿ áàäÿíè áóðàõìà ÿëäÿí.

Ýöë äåäè: “Áèð ñÿðâ ãàìÿòëè ÿýÿðÎëñà, ýþçÿë áàüû áèð úÿííÿò åäÿð”.Ìåù òÿíÿ âóðäó êè: “Ãîíøóí òèêàíäû,Ãîíøóäóð ÷èðêèíëÿ äàèì ýþçÿëëÿð”.

120

Åé ðÿíýè øÿôòÿëè ýöëö òÿê îëàí,Äîäàüûíûí ÿòðè äÿðäëÿðÿ äÿðìàí!×ÿíÿíèí àëòûíäà áèð áàü÷à ýþðäöì,Øÿôòÿëè èñòÿðÿì ìÿí î áàü÷àäàí.

Öçöíöí ðÿíýèäèð ýöëöí öçàðû,Ýöëÿ áÿçÿê åò ñÿí î ýóð ñà÷ëàðû,Äóð áàüà ÷ûõ, ñÿíñèç ýöëäÿ ñÿôà éîõ,Ñÿðâèí êþëýÿñèíäÿ ÿòèð ñà÷ áàðû.

Ìÿí, åé Õÿòèáîüëó, ñÿíÿ úàíàíàì,Áèë, þëöíúÿ ñÿíÿ ñàäèã èíñàíàì,Þëìÿéÿ ùàçûðäûð éîëóíäà ÷îõó,Ìÿíñÿ èñòÿéèðÿì åøãèíëÿ éàíàì.

Éåòìÿçìè ãÿðèáÿ âåðäèí èøêÿíúÿ,Úÿôàíûí ùöäóäó îëìàçìû, ñÿíúÿ?!Äåìèøäèí: Ýÿíúÿäÿ êàìÿ éåòÿðñÿí,Èíäè áó ìÿí, áó ñÿí, áàõ, áó äà Ýÿíúÿ!

121

Ýöìöø áÿõø åäÿðÿì Ùàòÿì òÿê ùÿð àí,Ùÿäèééÿ âåðÿðÿì ×èíè äÿ, úàíàí!Ñÿðõîøêÿí èêè ìèí ÕÿòèáîüëóíóÂåðÿðÿì áèð øèðèí íÿüìÿéÿ ãóðáàí.

Ùå÷ äîéìàçñàí, îüëàí, äîäàüûìäàí ñÿí,Ñîíðà áó ïàéû äà ìÿíäÿí ýþðìÿçñÿí,Ìÿí ñÿíèí õÿñòÿíÿì, åé Õÿòèáîüëó,Íÿäÿí áó äÿðäèìÿ äÿðìàí âåðìÿçñÿí?!

Åé ýþçÿë, ÿëèíäÿí òóòäóüóì çàìàí,Ñÿàäÿò ìöëêöäöð åëÿ áèë úàùàí.Ýÿë, åé Õÿòèá îüëó, áó âöñàëÿ ñÿíÁèð øåèð ñþéëÿ êè, ðàùÿò îëñóí úàí.

Ñÿíÿ ÷îõ éàðàøûð áó õîø ëÿòàôÿò,Ýÿë éàíûìäà îòóð, åé ùóðèñèôÿò!Ýÿíúÿ Õÿòèáèíèí õóäïÿñÿíä îüëó,Ýÿë, áó çàùèäëèêäÿí áàðè òþâáÿ åò!

122

Øÿùÿð òàìàøàíà ÷ûõûáäûð, îüëàí,Çöëìöíäÿí ãîðõàðàã áàõûð óçàãäàí.Ùÿð ïàëòàðû áèð èë ýåéèá éûðòàíëàð,Åøãèíäÿí áèð ýöíäÿ äàüûäûð, èíàí!

Ãàëõ, åé èêèöçëö, èøâÿêàð îüëàí,Áöòöí ÿìÿëëÿðè ôèòíÿêàð îüëàí!Âåðäèéèí âÿäèíè öçöì ñóéó òÿêÃÿäÿùäÿí òþêìÿ ñÿí, åéëÿ àð, îüëàí!

Ãóðóäó äîäàüûì, ãóðóäó ýþçöì,Î çàëûì îõóíà ìÿí íåúÿ äþçöì?!Åøãèíèí îäóíäà ñó òÿê ÿðèäèì,Ñîíðà þç ñóéóìäà ãÿðã îëäóì þçöì.

Âöñàëûíëà äîëó ýåúÿëÿð ýåòäè,Êèðïèéèìäÿí äöøÿí èíúèëÿð ýåòäè.Öðÿê ðàùÿòëèéèì, ìóíèñèì, ùÿð øåéÑÿí ýåòäèí, ñÿíèíëÿ áÿðàáÿð ýåòäè.

123

Íåúÿ äåéèì åøãèí íÿ úÿôà âåðäè,Öðÿéèí ìÿíÿ íÿ âÿôà ýþñòÿðäè.Ýåúÿ çöëôöí êèìè óçóí îëàéäû,Äåéÿéäèì ùèúðèíäÿ ÷ÿêäèéèì äÿðäè.

Åé äîñò, ãÿìëÿ êå÷èð ñÿíñèç ùÿð ýåúÿì,Éàíäûðûð éóõóñóç ýþçëÿðèìè íÿì.Çóëôöíòÿê ãàðûøàð éóõóëàðûì äà,Íÿðýèçëÿðèí êèìè éóõóéà ýåòñÿì.

Áèëèðäèì, âÿôàäàí õåéëè óçàãñàí,Áèëèðäèì, ÿùäèíè ñûíäûðàúàãñàí.Àõûðäà åòäèéèí äöøìÿí÷èëèéè,ßââÿëäÿí ìÿí éàõøû áèëèðäèì, èíàí.

Íåéëÿéèì, åøãèíëÿ õÿðàáÿì, ìÿñòÿì,Úèéÿðèì êàáàáäûð, þçöì øèêÿñòÿì.Úàìàëûí ùÿñðÿòè éàíäûðûð, ëàêèíÑÿíÿ éîë òàïìûðàì, åé áîéó áÿñòÿì!

124

Ìÿíÿ ìåé âåð, ôÿëÿê ãÿìëèäèð éàìàí,Åé éàðûì, þëäöðäö ìÿíè áó ùèúðàí.Ìÿíèì êèìè øàäëûã ñåâÿíè íå÷öíÁàäÿñèç, úàíàíñûç ÿçèð áó äþâðàí?

Úÿìàëûíà ùÿñðÿò éàøàìàã îëìàç,Åøãèíëÿ ùå÷ ðàùàò éàøàìàã îëìàç.Ñÿí ìÿíè àíëàéûá, ñàêèò éàøàðñàí,Ñÿíñèç ìÿíÿ, ÿëáÿò, éàøàìàã îëìàç!

Íÿ ö÷öí ñÿí ìÿíè àòûá ýåòäèí, éàð,Ùèúðèíäÿ åéëÿäèí ìèí äÿðäÿ äö÷àð.Ýÿë ìÿíè øàä åéëÿ âöñàëûíëà ñÿí,Ñÿíäÿí ãåéðè ìÿíÿ éàíàí êèìèì âàð?

Ñÿí éàäà äöøÿíäÿ öðÿéèì éàíûð,Ãàíëû ýþç éàøûéëà öçöì èñëàíûð.ßòðèí ìÿñò åòäèêúÿ ùÿð éàíäàí ìÿíèÑÿáðèìèí êþéíÿéè ùåé ïàð÷àëàíûð.

125

Îëóì, ñàáàù éåëè, ìÿí ñÿíÿ ãóðáàí,Ìÿëÿê áàëàñûíà õÿáÿð âåð, àìàí!Ñþéëÿ êè, èíòèçàð è÷èíäÿ, éàçûãÌÿùñÿòè éîë öñòÿ ýþðäöì âåðèð úàí.

Ñÿíäÿí àéðûëìàìà òÿäáèð òþêäöëÿð,Ùèúðèíäÿ áåëèìè èêè áöêäöëÿð.Ùÿäÿð îëìàçìû áó ÷àëûøäûãëàðû,Ñàáàù áèç ñÿíèíëÿ ãîâóøñàã ÿýÿð?

Èíàíìà êè, ñÿíñèç îëàð ãÿðàðûì,Êÿñèð òàãÿòèìè áó èíòèçàðûì.ßëàúûì ãàëìàìûø ñÿáèðäÿí ãåéðè,Ýÿë, ýöëäöð àøèãè, ýöëöçëö éàðûì!

Êþíëöì àéðû äöøäö î íóðëó àéäàí,Áÿçÿíìèøäèð âöñàë öìèäèéëÿ úàí,Îíñóç éàðàëûäûð öðÿéèì ìÿíèì,Ýþðöíöð, áó ùþêìö âåðìèø éàðàäàí.

126

Ùèúðèíäÿ ýöíäöçöì ýåúÿ îëäó, éàð!Çàìàíûí ÿëèíäÿí êþíëöì ãàí àüëàðÝþíäÿð õÿéàëûíû áèçÿ áèð ýåúÿ,Ýþðñöí íåúÿ öçöð ìÿíè èíòèçàð.

Íåúÿ ýÿçäèì ñÿíè, àíäûì, ñîðóøìà,Ùèúðèíè ãÿìõàíÿ ñàíäûì, ñîðóøìà!Íÿ ãÿäÿð âÿñëèíÿ éåòÿí ÿëèìëÿÞç áàøûìà âóðäóì, éàíäûì, ñîðóøìà!

Þìðöì ôÿðàüûíäà ãÿìäèð, êÿäÿðäèð,Øàäëûã öðÿéèìäÿ çÿððÿ ãÿäÿðäèð.Ùèúðèíäÿ ýöíëÿðè ñàéûðàì, ýþçÿë,Ñÿíñèç êå÷ÿí þìðöì ïó÷äóð, ùÿäÿðäèð.

Áó ýåúÿ êöñöøäöê, éàð, ñÿíèíëÿ áèç,Àúûãëàíäûí ýåòäèí, ãàëäûì êèìñÿñèç.Ñÿíñèç ýþçëÿðèìÿ éóõó äà ýåòìèð,Ãèéàìÿòäèð, ñàíêè, áó áÿä ýåúÿìèç!

127

Ýåúÿëÿð öðÿéèì îä òóòóá éàíàð,Àùö-ôÿüàíûìäàí úàùàí îäëàíàð.Êþíëöìäÿí õÿáÿðèí éîõäóð, ãîðõóðñàí,Äèëèíÿ ýÿòèðñÿí, éàíàð äèëèí, éàð!

Öðÿê õåéèð ýþðìÿç ùèúðèíäÿ ùÿðýèç,Ãèéàìÿòè ýþðñöí ýþçëÿðèì ñÿíñèç.Ñÿíÿ áþùòàí äåéÿí ìÿíèì àäûìäàí,Ýþðöì áó äöíéàäà ãîéìàñûí áèð èç!

Éîë öñòÿ äöøöá î ãàëìûøäû õóìàð,Ãàëäûðäûì ÿëèíäÿí, îëäóì ùàâàäàð.Éåíÿ äÿ õÿáÿðèì éîõäóð, áèëìèðÿì.Î ùàðäà ãàëìûøäûð, ùàðäàäûð î éàð?

Äþçöëìÿç áèð àúû çÿùÿðäèð ôÿðàã,Î, øþâãè, ùÿâÿñè éàíäûðûð àíúàã.Þëöì úàí ãóðòàðûð, áþéöê úÿôàäûð –Äöíéàäà ÿçèçäÿí, éàðäàí àéðûëìàã.

128

Ôèðãÿò éóõóñóíäàí àéûëûá ñÿùÿð,Áöëáöë àéðûëûãäàí ùåé íàëÿ ÷ÿêÿð,Äåéÿð: “Èíñàô åëÿ, àìàíäûð, ôÿðàã,Éàíûð àòÿøèíëÿ õÿñòÿ öðÿêëÿð!”

Ìèí áèð ùèéëÿ ãóðóá, àéûðäû ôÿëÿê,Ìÿíè ýþç éàøûéëà äîñò åòäè öðÿê.Áèëìÿäèí ãÿäðèíè ùå÷ âöñàëûìûí,Àéðûëûã çöëìöíö ìÿí ÷ÿêèðÿì òÿê!

Î ýöíÿø öçöíÿ àíä îëñóí, íèýàð,Àíä îëñóí ÿòèðëè ñà÷ëàðûíà, éàð!Ïÿðèøàí ãÿëáèìèí ÷ÿìÿíçàðûíûÙÿð ýåúÿ ýþçöìöí éàøû ñóëàéàð.

Ãÿëáèì àøèãëÿðèí ñÿðäÿôòÿðèäèð,Âåðèëÿí ÿçàáà ÷îõ ìöøòÿðèäèð.Ñÿðò áèð äàø êèìèäèð öðÿéèí ñÿíèí,Äþçäöì î áÿðêëèéÿ ÷îõäàí áÿðèäèð.

129

Èñòÿäèì ÿúÿìäÿí íàìÿ ýþíäÿðÿì,Ãÿëáèì ãàí àüëàäû, áîüäó ìÿíè ãÿì.Ãÿëáèìèí ãàíèéëÿ éàçäûì ìÿêòóáó,Ùÿì ìÿêòóá àüëàäû, ùÿì ìÿí, ùÿì ãÿëÿì.

Ýþçÿë, áó íàìÿíè àëàíäà ÿëÿ,Ýþð êè, éàçûëìûøäûð î, ýþç ãàíèéëÿ.ßýÿð áåëÿ äåéèë, àëìà, àò, ýåò ñÿí,ßýÿð áåëÿäèðñÿ, îõó, ëöòô åëÿ!

Åé ýþçÿë, áó äÿðäëè ìÿêòóáóì êè, âàð,Îõó îíó ýöíäÿ éöç êÿðÿ òÿêðàð,Éîëäàí ýþòöðäöéöí éîðüóí ãÿëáèìè,Ëöòô åëÿ, éåíÿ äÿ éåðèíÿ ãàéòàð.

Èñëàäûð ìÿêòóáó ýþçöìöí íÿìè,Ãàí ðÿíýÿ áîéàéûð ùÿð áèð ðÿãÿìè.Ãÿëÿì äÿ ìÿíèìòÿê ãÿìèíè ÷ÿêèð,Áàøûéëà àüëàéûð éàçäûãúà ãÿìè.

130

Ìèí èë ñÿíÿ ìÿêòóá éàçñàì, à äèëáÿð,Åøãèí ùåêàéÿòè áèòÿðìè ìÿýÿð?Ñûüìàç áó ùåêàéÿò êàüûç-ãÿëÿìÿ,Àíúàã êþíëöì ñÿíÿ áóíó íÿãë åäÿð.

Ñÿíÿ ýþíäÿðäèéèì ìÿêòóáó, úàíàí,Ãàíëû ýþç éàøûìëà éàçìûøàì, èíàí!Áó ãÿäÿð äÿðäèìèí ùåêàéÿòèíèÁèëìèðÿì, ùå÷ íÿ úöð åéëÿéèì áÿéàí?

Áàçàðà ýåòìèøäèì áèð úöìÿ ýöíö,Ýþðäöì, êÿêëèê àëûá ñàðûí öñòöíö.Òåç-òåç äåéèð îíà: “Úÿôà âåðÿíèíÁèð ýöí áåëÿ ãàëõàð ýþéëÿðÿ öíö”.

Ìÿíè éåðÿ éûõûá î ãÿññàá êÿñäè,Äåäè: “Ýöìàí åòìÿ, áó, ñîí íÿôÿñäè”.Äöøöá àéàüûìà öçð èñòÿäè î,Äåìÿ, àéàüûìäàí ñîéìàãìûø ãÿñäè.

131

Ñÿí ãÿññàáñàí, ìÿíñÿ ãóðáàíûíàì, áàõ,Äþçÿðÿì ÷àòñà äà ñöìöéÿ áû÷àã.Àäÿòäèð, ñàòûðñàí êÿñäèéèíè ñÿí,Ìÿíè þëäöðñÿí äÿ, ýÿë, ñàòìà àíúàã!

×þðÿê÷è éàíûíäà øàýèðä îëìóøàì,Ìöÿççèíäÿí ãàáàã éàíäûðàðàì øàì.Îääàí, ñóäàí, óíäàí ãûçûë ÷ûõàðûá,Õÿðàáàòäà ãûçûë ÿëÿðÿì àõøàì.

Ìÿíÿ òþùôÿñèíè ÷þðÿê÷è äèëáÿðÚÿùàëÿòëÿ äåéèë, íàç èëÿ âåðÿð.Ãÿìèéëÿ õÿìèðÿ äþíäÿðäè ìÿíè,Ãîðõóðàì êè, îäà âåðÿ áó ñÿùÿð...

Éóí ÿéèðÿí îüëàí ìÿíèì úàíûìäûð,Îíóí çÿíÿõäàíû áèð çèíäàíûìäûð.Îíóí äîäàüûíäàí áóñÿ âåð, Àëëàù,×öíêè î äîäàãëàð úàí äÿðìàíûìäûð!

132

Ïàïàã÷û ñåâýèëèì øþâã èëÿ áàéàãÒèêèðäè ÿëèíäÿ àòëàçäàí ïàïàã.Ùÿð ïàïàüà éöç-éöç àôÿðèí äåäèì,Äþðäöíÿ áèðè äÿ áÿñ èäè, àíúàã...

Áÿíçÿð, äÿðçè îüëó, öçöí ãÿìÿðÿ,Ñÿíÿ éöç Ìÿùñÿòè äþíÿð ÷àêÿðÿ.ßëèíäÿêè ñàï òÿê éîëóì äöøÿ êàøØÿêÿð äîäàüûíà ýöíäÿ éöç êÿðÿ!

Ëÿë ìÿäÿíèäèð, åé ñàï, ìÿñêÿíèí,Êöëÿéèí àòûéëà éàðûøûð òÿíèí.Èéíÿñèíäÿ éàðûí íÿ àçäûð þìðöí,È÷äèéèí êè, ùÿéàò ñóéóäóð ñÿíèí.

Òîðïàã ÿëÿéÿíèí ìÿí àøèãèéÿì,Äèëèì ýÿëìèð à÷ûá ñèððèìè äåéÿì.Î, òîðïàã ÿëÿéèá ãûçûë àõòàðûð.Ìÿí ÿëèìäÿ ãûçûë îíó ýÿçèðÿì.

133

Î ñÿððàô îüëóíóí àøèãèéÿì ìÿí,Åéí, øèí âÿ ãàôà âóðüóíàì ãÿëáÿí.Èíñàíàì, àõûð ñèí, íóí, êàô äåéèëÿì,Íÿ èñòÿð î ñöçýöí áàõûøëû ìÿíäÿí?

Ìóìêöíñÿ, ùàìàì÷û úàìààò ö÷öíÙàìàì ãûçäûðìàñûí, ñþéëÿéèí áó ýöí,Ìÿí ñÿùÿð ñóéóíó ýþç éàøëàðûìäàí,Îäóíó ãÿëáèìäÿí åëÿðÿì áöòöí.

Åé øàùûì, äèëÿðÿì éàøà ìèí èëëÿð,Ñàéÿíäÿ áÿõòèéàð ýöí ýþðñöí åëëÿð!Ùÿð èë ìèí àé îëñóí, ùÿð àé äà ìèí ýöí,Ùÿð ñààò ìèí ýöíÿ îëñóí áÿðàáÿð!

Øàùëàð êåô ýöíöíäÿ ãàëäûðàð áàäÿ,Õîøäóð ÷ÿíý ñÿñëÿðè ýÿëñÿ ôÿðéàäÿ,Øàäëûã ñåâÿð ÿëèì, ýþíäÿ ñàõëàìà,Çÿðÿ òóò áåëÿ áèð ÿëè äöíéàäÿ.

134

Ôÿëÿéÿ âóðàðäû êþùëÿíèí äûðíàã,Ôÿëÿê àéðû ñàëäû ñÿíäÿí îíó, áàõ!Ýþðäöì êè, áàøûíû êÿñäèëÿð, øöêöð,Ãóéðóüóíà äÿéÿí îëìàäû àíúàã.

Åé øàùûì, øàùëàðäàí öñòöí áèëÿðÿêÁÿõò àòûíû ñÿíÿ áÿõø åòäè ôÿëÿê.Ãûçûë íàëëû àòûí áàòìàñûí äåéÿ,Éåðëÿðÿ ýöìöøäÿí ñàëäû áèð þðïÿê.

Ñÿíè ìÿäù åòäèéèì, åé øàùûì, éåòÿð,Áèð ãàäûí äóàñû áÿñäèð áó ãÿäÿð.Ìÿí þêöç äåéèëÿì, áóéíóç íÿ ëàçûì?Îëñàì äà, áÿñ äåéèë èêèñè ìÿýÿð?

Öçöíöí ÷åâðÿñè, ùåéô, ãàðàëäû,Ãàðüà äèìäèéèíÿ áèð ëàëÿ àëäû.Ýöëöí ÿòðàôûíû áöðöäö òèêàí,Ãûðìûçû äîäàüûí ñîëäó, ñàðàëäû.

135

Õîøáÿõòäèð ðöõöíÿ ðöõ ãîéñà ùÿð êÿñ,Ðöõöí åéëÿéÿíè øàù åäÿ áèëìÿç.Ìÿí îéóíà áàõûì, éîõñà ðöõöíÿ?Áó ùàëëà íåéëÿéèì, ìàò ãàëìàéûì áÿñ?

Øàùûí ãîøóíóíó ôèëèí äàüûäàð,Âÿçèðèí ìèí ãåéñÿð, ìèí õàãàí éûõàð.Ìÿí ñÿíèí ðöõöíÿ ãóðáàí îëóì êè,Øàùëàðû î, àòäàí äöøöðöá ñàëàð.

Çöëöìäöð, ðèéàäûð èøëÿðèí òàìàì,Áèçÿ úþâðö úÿôà âåðÿðñÿí ìöäàì.Ñÿíè ìàò åéëÿñÿì, èíúèìÿ, îüëàí,Áóíóí÷öí åøãèíëÿ ìÿí îéíàéûðàì.

Ùå÷ ïîçàí îëìàäû ãÿçà-ãÿäÿðè,Äîüðàäû öìèäè åøãèí õÿíúÿðè,Åøãèí áàäÿñèíè è÷äèì, úàí âåðäèì,Ùåéùàò, òàïûëìàäû åøãèí ýþâùÿðè!

136

Äåéèðëÿð ïöñòÿíèí àüçû îëóð äàð;Ñÿíèí ãàáàüûíäà îëàð ïöñòÿ õàð.Àüçûíà îõøàìàã èñòÿñÿ ïöñòÿ,Äåìÿê, ÿäÿáñèçäèð, è÷èíè ÷ûõàð.

Éîëäà äàðüà ìÿíÿ ðàñò ýÿëäè äöíÿí,ßëèíäÿ òóòäóüó ÷óáóãëà áÿðêäÿíÄþéöðäö ãÿçÿáëÿ î áèð ãàäûíû,Òàìàøà åäèðäè ùÿð éîëäàí þòÿí.

Òöíä ìÿçàúûí ìÿíè ãóë åäèá ñÿíÿ,Öçöíÿ, çöëôöíÿ ùÿñðÿòÿì éåíÿ.Íèçÿ îéíàòäûìñà òöðêëÿð êèìè, áàõ,Áèð ùèíäëè ãóëóíàì, ýåðè äþíñÿíÿ!

Áèð ýöí Ìèéàíÿíè åëÿäèê âÿòÿí,Àüúàãàíàä éåäè áèçè ñöáùÿòÿí.Äåäèê: “Êèì äÿô åäÿð áèçäÿí áó äÿðäè?”Ãàëõûá ñÿùÿð éåëè ñþéëÿäè êè: “Ìÿí!”

137

Éóäóí õÿòàëÿðè, ñÿí åé ëöòôêàð,Ãóëëóã ñûðüàí áöòöí ãóëàãëàðäà âàð.Ýöíàùûí éöêöíö ýþòöð, åé Àëëàù,Äàð ýöíäÿ êèìñÿíè ñÿí åéëÿìÿ õàð!

138

ÒÀÏÌÀÚÀ

Î íåúÿ îüðóäóð åâÿ ýèðñÿ, òåçÅâ äåøèêäÿí ãà÷àð, äàâàì ýÿòèðìÿç,Åâ àõûð, îüðóéà åâ ÿùëè ëàçûì,Åâ ýåòäè, åâ ÿùëè ÷ûðïûíûð ÿáÿñ?

139

ËÖÜßÒ

Àéèí – ãàéäà, ãàíóíÁÿäàùÿòÿí – áèðäÿí-áèðÿ, òåçÁÿäýþùÿð – íàúèíñ, éàðàìàç×àù – ãóéó×ÿíý – ãÿäèì ÷àëüû àëÿòèÄóçàã – òÿëÿßúÿì – ÿðÿá îëìàéàí (àçÿðáàéúàíëû, èðàíëû...)Ôåéç – ïàé, êàìÔÿðàã – àéðûëûã, ùèúðàíÔèðãÿò – àéðûëûã, ùèúðàíÝþâùÿð – ãèéìÿòëè äàø; áóðàäà: çàò, õèñëÿò, íÿúàáÿòÕóäïÿñÿíä – þçöíö þéÿí, þçöíö áÿéÿíÿíÈøðÿò – øàäëûã, êåôËÿòàôÿò – çÿðèôëèê, èíúÿëèê, òÿçÿÌàù – àéÌàéåéè – èìàí - èìàíûí ÿñàñûÌÿáóä – ïÿðÿñòèø åäèëÿí øåéÌöäàì – ùÿìèøÿÌöÿççèí – àçàí÷û, àçàí âåðÿíÐÿìç – èøàðÿÐóõ – øàùìàò îéóíóíäà òîï ôèãóðóÐöõ – öç

140

Ñèì – ýöìöøØåéäà – àøèã, ìÿôòóíÒÿíý – äàð, áàëàúàÖëôÿò – äîñòëóã, ìåùðèáàíëûãÖí – íàëÿ, èíèëòèÖçàð – öç, éàíàãÖçëÿò – ýóøÿéÿ ÷ÿêèëìÿêÇÿíÿõäàí – ÷ÿíÿÇÿð – ãûçûëÇèáà – ýþçÿë

141

ÊÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄßÊÈËßÐ

Ðÿâàéÿòëÿð äóìàíû àðõàñûíäàí áîéëàíàí ñÿíÿòêàð . . . 4

Û áþëìÿ (Òÿðúöìÿ åäÿíè Õ.Éóñèôëè) . . . . . . . . . . . . . . . 41

ÛI áþëìÿ (Òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Ðÿôèáÿéëè) . . . . . . . . . . . . . 95

Òàïìàúà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Ëöüÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

142

Ìÿùñÿòè Ýÿíúÿâè

ÐÖÁÀÈËßÐ

“Ëèäåð íÿøðèééàò”

ÁÀÊÛ-2004

Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Àëèàííà Äóõàíèíà

Êîððåêòîð: Ñàäèã Ùöñåéíîâ

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 17.09.2004.×àïà èìçàëàíìûøäûð 11.11.2004.

Ôîðìàòû 60õ90 1/32. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 4,5. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 164.

Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.