merkadu peace dividend timor-lesteavaliasaun ba impaktu halo parseria (matchmaking) mikrorelatóriu...

Upload: peace-dividend-trust

Post on 08-Apr-2018

233 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    1/20

    Merkadu Peace Dividend Timor-Leste

    Avaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) Mikro

    Relatriu Distritu Sia

    Relatriu ida Husi:Peace DividendTrust

    Scott McCord

    Dili, [email protected]

    Fevereiru 2011

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    2/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 1!

    ndise

    1. Introdusaun .................... ..................... .................... ........................... .................... ................... 4

    1.1 Kontestu Merkadu nian ....................................................................................................... 41.2 Pontu Jerl kona-b Halo Parseria (Matchmaking) Mikro ............................................. 5

    2. Metodolojia ................................................................................................................................. 52.1 Aproximasaun ....................................................................................................................... 52.2 Limitasaun sira ..................................................................................................................... 6

    3. Rezultadu sira ............................................................................................................................. 73.1 Serbisu sira neeb mak kria ona tuir distritu ................................................................... 7 3.2 Serbisu sira neeb mak kria ona tuir sektr ..................................................................... 8 3.3 Serbisu sira neeb mak kria ona prenxe husi feto sira .................................................... 93.4 Serbisu sira neeb mak hetan ona parseria .................................................................... 103.5 Hatene tuir Rendimentu neeb Derivadu husi Halo Parseria (Matchmaking) nian .. 11

    Edukasaun ............................................................................................................................... 11Ekipamentu ............................................................................................................................. 12

    Empreendimentu Komersil Foun .......................................................................................... 12Rendimentu neeb disponvel ............................................................................................... 12

    4. Konkluzaun ............................................................................................................................... 12

    Apndise ........................................................................................................................................ 14

    1. Pontu Jerl kona-b Halo Parseria (Matchmaking) Mikro nian ........................................ 14

    2. Fornesidr sira neeb entrevista ona ..................................................................................... 152.1 Taxa resposta husi fornesidr sira .................................................................................... 152.2 Karakterstku husi fornesidr sira .................................................................................. 15

    2.3 Fornesidr no parseria sira tuir sektr ............................................................................ 163. Oins mak lukru husi parseria nian nee gasta ona iha distritu sira .................................. 17!

    Rekoesimentu

    Projetu Merkadu Peace Dividend Timor-Leste nian nee patrosinadu ho kontribuisaun laran-luakhusi Fundasaun Famlia Arsenault (the Arsenault Family Foundation), AusAid, Fundu Kanadianu

    nian ba Inisiativa Lokl sira (the Canadian Fund for Local Initiatives), no Eni.

    Peace Dividend Trust ms hakarak atu rekoese ekipa halo parseria (matchmaking) mikro nian

    hotu-hotu iha pasadu no atul, neeb mak iha okos ba supervizionamentu husi Asosiadu HaloParseria (Matchmaking) nian Brigida Soares no Ilidio Ximenes: Ainaro Calistro Menonca noSiller Ramalho; Baucau Helven Bento, Nelia Fatinha Lu no GualdinhaWolo; Bobonaro

    Domingas dos Santos, Domingos Savio dos Reis no Joao Manuel dos Santos Sequeira; Covalima

    Domingos Amaral, Angelita Costa Guterres no Antonio Alves Fahik; Lautem Manuel Cantono Octavio Ximenes L; Manatuto Benigno Umberto Carvalho no Francisco Romeidos Quintao;

    Manufahi Domingos Rodrigues no Silvio da Costa Rocha; Oecusse Jose Hornai, LindaNaheten no Herry Otte Orranta Selan; Viqueque Gilberto Amaral, Vasco Ferreira, Antonio do

    Rosario no Almicar Soares da Cruz.

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    3/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 2!

    Sumriu Ezekutivu

    Peace Dividend Trust (PDT) nuudr empreza sosil ida lukru-laek neeb mak ezaminano tetu ideia foun sira neeb mak hadiak impaktu no efisinsia husi ajudu nomanutensaun ba ps nian. Dezde tinan 2007, PDT nia projetu Merkadu Peace Dividend

    (PDM-TL) nian liga ona sosa-nain no fornesidr sira ba sasn no servisu sira iha Timor-Leste nia laran. Projetu ida-nee imlpementa iha kontestu husi ekonomia ida neeb maksei rekupera hela husi kuaze besik tinan 25 resin iha okupasaun Indonzia nian, nuneems konflitu internl no distrbiu ps-independnsia nian. Maski mina no gs prodsrendimentu neeb makaas, maib sei iha nafatin nesesidadeida neeb kontinuadu hodidiversifika ekonomia, hasae negsiu ho ninia nasaun viziu, Indonzia, no suportaenkomenda rai-laran nian. Agrikultura nee identifika ona husi Banku Mundil kataknuudr indstria ida entre sira seluk neeb iha potnsia ba dezenvolvimentu nian.1

    Relatriu ida-nee aprezenta rezultadu sira husi levantamentu ba fornesidr sira distritusia husi Timor-Leste nian neeb mak hetan ona benefsiu husi PDM-TL nia servisu haloparseria (matchmaking) mikro nian. Nia foka ba iha serbisu sira neeb mak kria onaliuhosi transasaun sira neeb mak PDT fasilita ona.

    Rezultadu sira hatudu katka PDM-TL nia servisu halo parseria (matchmaking) mikronee kria ona serbisu 652 iha sektr kreximentu xave nian sira neeb iha Timor-Leste nialaran. Rezultadu sira-nee domina husi nmeru boot husi serbisu sira neeb mak kria onaiha indstria karau no kaf nian, rea sira neeb mak iha importnsia estratjiku baTimor-Leste nia ekonomia. Indstria hirak-nee sei dezenvolve hela infraestrtutura neebmak mai ho merkadu sira neeb mak tasak liutn. PDT ajuda atu haburas merkadu hirak-nee liuhosi f informasaun neeb mak dezesperadamente presiza atu liga sosa-nain nofornesidr sira. Iha distritu hotu-hotu, iha neeb mak rede kontaktu nian lakon tihadepois de krize tinan 2006 nian, PDT nia pesol sira halo parseria nian ms ajuda hodihatutan lakuna informasaun nian entre sosa-nain domstiku no internasionl sira nofornesidr lokl sira.

    Transasaun sira neeb mak peskiza ona ba avalasaun ida-nee hamosu ona millaun $2.5resin iha rendimentu. Resposta sira hatudu katak porsaun ida husi rendimentu neeinveste hikas ona ba iha edukasaun, empreendimentu komersil foun no ekipamentu,nunee ms uza ona hanesan rendimentu neeb disponvel.

    Tanba Timor-Leste diversifika ninia ekonomia dook husi dependnsia ba iha mina nogs, PDT nia serbisu nee esensil. Avaliasaun impaktu nian ida-nee hatudu katak, sebainhira investe loloos duni, indstria lokl sira bele kria serbisu sira lailais noefetivamente. PDT nia pesol halo parseria nian ajuda distritu ida-idak atu dezenvolve nofaan sira nia indstria hirak neeb mak naturalmente kompetitivu husi karau iha Lautemba kuda kaf iha Ainaro. Emprezriu no negsiu kiik sira presiza apoiu atu bele saiburas, habelar, no kria serbisu sira. Peace Dividend Trust halao ona knaar neeb

    "Banku Mundil, Habelar Timor-Leste nia Esportasaun Los Mina nian iha Tempu Badak nia laran, Agostu 2010,

    pjina ii!

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    4/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 3!

    desizivu hodi f apoiu ida-nee, maib apoiu neeb boot liutn, espesialmente kona-bnvel sira halo poltika nian, presiza duni.

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    5/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 4!

    1. Introdusaun

    1.1 Kontestu Merkadu nian

    Timor-Leste hetan ninia indepensnsia iha tinan 2002. Ninia ekonomia estraga hotu.Durante dkada ida nia laran, nia simu ona prezensa internasionl nian neebsignifikativu neeb mak reprezenta husi Nasoens Unidas no ajnsia multilaterl, bilaterlno naun-governamentl nian sira seluk Nasoens Unidas hah hamenus ninia operasaunsira iha tinan 2005, maib bainhira krize nasionl ida nakfera iha tinan 2006, prezensainternasionl nian fila hikas mai iha nmeru neeb boot tebes. Durante krize tinan 2006nian konstrusaun 1,000 mak kria ona no kapitl Dili largamente abandonadu ba distrbiuno asaltu. Nasaun nee sei sente nafatin efeitu husi katstrofe ida-nee nian tanba iha emabesik 150,000 (pursentu 10 resin husi nasaun nee nia totl populasaun) mak saideslokadu husi sira nia uma no sira barak neeb sai nee hah fila fali sira nia moris.2Tuir CIA nia Livru Faktu Mundil nian (CIA World Fact Book), nasaun nee kontinua

    atu hasoru dezafiu neeb boot hodi harii hikas ninia infraestrutura, hametinadministrasaun sivl nian, no kria serbisu ba joventude sira neeb tama iha forsa serbisunian.

    Nasaun nee hetan ona rendimentu neeb mak presiza tebetebes husi indstria mina nogs nian. Iha fulan Juu 2005, parlamentu Timor-Leste kria ona Fundu Petrolferu idaatu serb nuudr respirativu ba rendimentu petrolferu nian hotu-hotu no ms atuprezerva valr husi Timor-Leste nia rikusoin petrliu nian ba jerasaun sira aban-bainruanian. Maib, sei iha buat barak tebes mak presiza atu hodi diversifika ekonomia nee baiha indstria sira neeb mak intensivu ba serbisu nian ho potnsia atu hamenus nasaunnee nia nvel pobreza no dezempregu nian. Taxa atul husi dezempregu nian, pursentu

    20 iha distritu rul sira no pursentu 43 iha rea urbana sira,3

    hamosu risku ida ba nasaunnee nia estabilidade no dezenvolvimentu iha aban-bainrua nian.

    Dezenvolve indstria agropekuria nian nee vitl ba nasaun nee nia sustentabilidadeekonmiku prazu naruk nian. Banku Mundil f sai relatriu katak pursenut 80 husipopulasaun neeb ativu serbisu iha sektr agrikultura no ms katak nee nuudrindstria ida neeb mak iha potnsia makaas ba esportasaun no ms impaktu pozitivuida ba iha redusaun pobreza nian.

    4

    2USAID, Krize iha Timor-Leste: Kauza, Konsekunsia no Opsaun sira ba Jestaun no Mitigasaun Konflitu nian,

    Novembru 20063Secretaria de Estado da Formao Profissional e Emprego (SEFOPE), Timor-Leste nia Planu Asaun Nasionl ba

    Empregu Juventude (NYEAP) 2009, 2009, pjina 4.4

    Banku Mundil, Habelar Timor-Leste nia Esportasaun Los Mina nian iha Tempu Badak nia laran, Agostu 2010,pjina ii

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    6/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 5!

    1.2 Pontu Jerl kona-b Halo Parseria (Matchmaking) Mikro

    Merkadu Peace Dividend Timor-Leste (PDM-TL) nian hah ninia programa halo parseria(matchmaking) mikro nian iha tinan 2008. Halo parseria (matchmaking) mikro nian fokaba iha atividade ekonmiku iha rea rurl sira husi nasaun nee. Tanba inserteza iha

    merkadu lokl nian, inklui falta iha informasaun kona-b merkadu nia folin no valr,komunidade internasionl ladn buka atu sosa sasn sira lokalmente. PDT nia pesolhalo parseria nian haree ba problema ida-nee hodi responde ba pedidu sira tuirenkomenda nian husi sosa-nain sira neeb mak buka atu hetan sasn no servisu sira.Sira liga emprezriu lokl sira ba komunidade internasionl no, foin lailais nee, emprezanasionl sira. Nuudr organizasaun lukru-laek ida neeb iha koesimentu lokl,relasaun no persia neeb klean, PDT nuudr fasilitadr ida neeb konfivel no neutruba transasaun negsiu nian sira iha Timor-Leste.

    Servisu nee evolve ona hah kedas iha ninia insepsaun tanba nesesidade no tiputransasaun husi negsiu sira muda tiha ona. Diferensa ida neeb bele nota mak katakprograma halo parseria (matchmaking) nian nee agora inklui ona sosa-nain nasionlsira, duk instituisaun ka pesol sira internasionl nian deit, iha ninia lista kliente nian.Krize tinan 2006 nian5 iha partikulr destrui tiha ona rede sira neeb iha kleur tebes onaiha Timor-Leste. Hodi liga, ka iha tempu balun liga hikas fali, sosa-nain nasionl sira nofornesidr nasionl sira, programa nee hametin relasaun negsiu nian sira neebsustentvel iha Timor-Leste nia laran. Transasaun barak neeb iha valr aas iha sektragropekuria nian akontese ona ho sosa-nain nasionl sira. Daudaun nee, foku espesilms f ona ba iha komrsiu kruza fronteira nian ho nasaun nee nia parseiru komrsiuneeb boot liu, Indonzia.

    2. Metodolojia

    2.1 Aproximasaun

    Ba propzitu husi raltriu ida-nee nian, halo parseria (matchmaking) mikro nian refereba atividade neeb liga sosa-nain ida ba fornesidr ida hodi fasilita transasaun ida ihaneeb mak osan sei troka hoa sasn ka servisu sira iharea rurl sira. Serbisu ida neebkria ona ba instnsia ida iha neeb mak presiza, ka permite, duni transasaun ida,empreza-nain ida atu kontrata traballadr adisionl, nunee kria serbisu ida neeb makantes nee la eziste iha empreza nee nia laran. Serbisu ida neeb mak halo ona parserianee refere ba instnsia ida iha neeb mak projetu ka kontratu-nain nian ida buka helatraballadr no pesol halo parseria nian hetan kandidatu (sira) neeb apropriadu atu

    prenxe pozisaun (sira) nee, nunee halo parseiru entre oportunidade serbisu nian hotraballadr ida.

    Relatriu ida-nee haree liu ba iha totl valr husi dollar husi transasaun sira halo parseria(matchmaking) mikro nian ba nmeru serbisu sira neeb mak kria ona nuudr rezultaduida husi parseria hirak-nee nian. Informasaun nee halibur liuosi levantamentu ida ba

    5UNMIT Misaun Integradu Nasoens Unidas nian iha Timor-Leste, UNMIT Background, krize Abrl/Juu 2006,

    http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/unmit/background.shtml , heta asesu iha loron 15 Fevereiru 2011

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    7/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 6!

    fornesidr sira neeb mak ho susesu mann ona kontratu liuhosi PDM-TL nia servisuhalo parseria (matchmaking) mikro nian. Fornesidr sira neeb mak hola parte ba ihaparseria ida neeb ho folin liu $1,0006 nian deit mak inkluidu. Halo ona entrevistahamutuk atus lima hitunulu resin-tolu ba iha fornesidr niku sira hamutuk nain 352(fornesidr nain 71 mak hetan benefsiu husi parseria liu ida).

    Relatriu ida-nee klasifika traballadr sira iha maneira rua. Klasifikasaun primeiru nianmak tuir jneru. Klasifikasaun segundu nian distribui tuir durasaun husi kontratutraballadr nian ida-idak ba iha permanente no temporriu. Traballadr permanente siranee ho esperansa katak sei nafatin iha serbisu nee ba durasaun liu fulan 6, enkuantutraballadr temporriu nian nee ho esperansa katak sei kompleta sira nia kontratu neemolok ba prazu fulan 6 nian ka too iha prazu fulan 6 nian.

    Relatriu ida-nee kombina rezultadu sira husi distritu rurl sira hotu-hotu neeb makPDM-TL nia servisu halo parseria (matchmaking) mikro nian nee iha funsionamentu. 7Distritu ida-idak funsiona tuir kondisaun sira neeb lahanesan iha relasaun ba durasaun

    operasaun nian, nvel kontratasaun nian, no ms nvel rekursu nian. Maski nunee,komparasaun ida ba rezultadu sira iha distritu hotu-hotu fornese anlize ida neebvaliozu kona-b distritu ida-idak nia merkadu no ms knaar neeb mak PDT nia servisuhalo parseria nian halao ona. Detallu barak tn kona-b bainhira loos mak PDM-TL hahhalo ninia funsionamentu iha distritu ida-idak bele haree iha Apndise.

    2.2 Limitasaun sira

    Levantamentu ida ho tipu ida-nee nian sempre hasoru dezafiu balun. Primeiru, tanbakuantia husi tempu neeb mak pasa ona entre finalizasaun husi parseria ida no ms datasira ba entrevista levantamentu nian, informasaun neeb halibur ona nee refleta saidamak entrevistadu bele hanoin hikas iha tempu prezente, neeb karik bele muda ona

    uitoan husi rezultadu iha pasadu. Segundu, nasaun nee nia falta iha infraestrutura(nomeadamente kondisaun estrada nian no ms kobertura telekomunikasaun nian neeblimitadu) difikulta ona peskizadr sira atu reloka no halo kontaktu ho fornesidr siraneeb mak hela sai husi sentru distritu nian.

    Terseiru, fornesidr barak neeb mak involve iha parseria hirak-nee nia laran nuudremprezriu individul sira, la nesesriamente negsiu neeb mak rejista ona, neeb makantes ba nee troka tiha ona sira nia rezidnsia ka nmeru telefone (ema hirak-nee balun,partikularmente iha rejiaun sira rurl nian, laiha telefone atu kontaktu). Ho kondisaun ida-nee, PDT nia peskizadr sira labele grava porsaun ida husi entrevistadu sira neebentendidu. Taxa susesu nian husi entrevista sira-nee lahanesan husi ditritu ba distritu.

    Detallu barak tan kona-b taxa resposta nian nee bele haree iha Apndise.

    Apezarde dezafiu sira-nee, informasaun nee oferese informasaun neeb valiozu ba ihaimpaktu husi programa halo parseria (matchmaking) negsiu nian iha Timor-Leste.Maski nunee, leitr tenke nota katak rezutadu sira-nee iha posibilidade atu muda tiha ba

    6Valr monetriu nian hotu-hotu hatoo iha USD.

    7Rezultadu sira husi dsitritu rua, Baucau no Lautem, nee aprezenta iha relatriu ida-idak, haree

    http://www.peacedividendtrust.org/en/impactAssessment_Timor_Leste.html

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    8/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 7!

    iha fornesidr sira neeb mak hetan liu susesu desde hah halo sira nia parseria. Nvelglobl husi kriasaun serbisu nian neeb aprezenta iha relatriu ida-nee nia laran tenkeharee hanesan klkulu mnimu ida husi impaktu neeb mak PDM-TL kria tiha ona noms sosa-nain no fornesidr sira neeb mak nia ajuda tiha ona.

    3. Rezultadu sira

    Estudu ida-nee hatudu kona-b serbisu sira neeb mak kria ona iha distritu hotu-hotuiha neeb mak PDM-TL halo funsionamentu ba ninia servisu halo parseria nian. Osan hofolin $2,549,776 mak hamosu ona liuhosi atividade sira parseria nian neeb ho valr liu$1,000 kria tiha ona oportunidade ba serbisu nian hamutuk 652 neeb mak seidauk ezistemolok ba PDM-TL nia intervensaun halo parseria nian. Husi transasaun individulhamutuk 488, pursentu 44 husi parseria nian pelumenus kria ona serbisu ida. Iha niniamdia, parseria ida-idak neeb mak prods serbisu konsege kria ona serbisu tolu, kaserbisu ida ba $2,497 husi valr kontratu nian.

    Tanke halo distinsaun ida entre serbisu sira neeb mak kria ona no ema neeb kontrataona. Iha maioria husi distritu sira, serbisu sira neeb mak kria ona nee niku, serbisu badala ida nian. Iha kazu sira husi distritu tolu nian (Ainaro, Bobonaro no Covalima), nuentantu, oportunidade serbisu hirak-nee mak balun kria fila-fila ona, tanba transasaunsira neeb mak foin fasilita nee permite fornesidr ida atu kontrata hikas fali pesolanterir nian. Iha neeb mak fenmenu ida nee sai bviu8, partikularmente iha Ainaro,rezultadu sira alteradu apropriadamente ona hodi nunee sei la f todan demais ba nvelkriasaun serbisu nian.

    3.1 Serbisu sira neeb mak kria ona tuir distritu

    Serbisu sira 652 neeb mak kria ona nee namkari iha distritu sia iha neeb mak ekipahalo parseria (matchmaking) mikro nian nee halo funsionamentu. Figura 1 hatudu katakkreximentu neeb boot liu iha nmeru husi ema neeb mak emprega ona husi negsiusira neeb mak halo ona levantamentu nee mak akontese iha Covalima.

    Iha distritu rua, Baucau no Oecusse, iha serbisu permanente barakliu mak kria ona dukserbisu temporriu sira. Ida-nee rezulta ona husi nmeru aas husi parseria iha sektrBens Imobiliriu no Seguru nian nunee ms Viajen nian, sektr Alojamentu no Alugl.Iha sektr hirak-nee nia laran, pozisaun sira neeb mak kria ona hodi hamoos ka tau-matan ba uma neeb mak ema internasionl nian aluga, ka iha kazu Baucau nian,hanesan empregu iha uma aluga kuartu (guesthouse) ida. Iha distritu neen sira seluk,

    8Halo parseria nian iha Ainaro revolve liu ba iha indstria kaf nian no prods rezultadu sira neeb diferente uitoan

    husi distritu walu seluk neeb mak iha atividade halo parseria nian, orijinalmente relata kona-b serbisu 967 neebmak kria ona. Pesol sira halo parseria nian frekuentemente hakbesik husi organizaaun internasionl balun neebinteresadu atu sosa kaf neeb mak kuu tiha ona, hanesan Koperativa Nasionl ba Administrasaun Negsiu nian(National Cooperative Business Administration (NCBA)) no Japaun nia Ajnsia ba Kooperasaun Internasionl (Japan

    International Cooperation Agency (JICA)). Hodi hatn ba nee, pesol sira halo parseria nian organiza grupu no lderkoperativa nian atu halibur kaf neeb natn hodi hatn ba pedidu sira-nee. Nuudr rezultadu ida, kria fila-fila ona(dala 40 resin) serbisu balun (28) husi fornesidr niku ida. Tanba parseria hirak-nee akontese iha perodu tempufulan rua nia laran, serbisu sira-ee klasifika hikas fali nuudr serbisu temporriu hamutuk 28.

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    9/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 8!

    nmeru husi serbisu temporriu nian nee iha nmeru neeb aas liu fali nmeru husiserbisu permanente sira.

    Figura 1: Nmeru husi serbisu sira neeb mak kria ona iha distritu hotu-hotu

    3.2 Serbisu sira neeb mak kria ona tuir sektr

    Rezultadu sira hatudu katak halo parseria (matchmaking) mikro nian kria ona serbisuneeb barakliu iha sektr agrikultura nian (haree Figura 2). Iha Lautem, pesol sira haloparseria nian gasta ona porsaun signifikativu ida husi sira nia tempu hodi buka tuir faan-nain karau nian sira no halo liga sira ho intermediriu sira. Pesol sira halo parseria niansira iha Ainaro frekuentemente serbisu ho sosa-nain kaf nian sira no ms komunidadelokl sira neeb mak kuda kaf. PDT ajuda distritu ida-idak hodi dezenvolve no faansira nia indstria sira neeb mak naturalmente kompetitivu.

    Iha distritu rua deit, Baucau no Oecusse, mak tuir relatriu katka iha parseria ho folin liu$1,000 ba iha sektr agrikultura nian. Iha Oecusse konsege fasilita ona parseria balunneeb mak iha valr aas, neeb mak se karik too duni ona ba fornesidr sira, posveltebes atu hatudu nmeru husi serbisu sira neeb mak kria ona nee sai aas liutn.

    Sektr konstrusaun no renovasaun nian ms kria ona nmeru aas husi serbisu nian.Komunikasaun mak importante tebes iha sektr ida-nee nian hodi asegura katakfornesidr sira neeb mak bazeadu iha distritu hatene kona-b kontratu sira neeb makf sai husi governu no organizasaun internasionl nian sira. PDT nia servisu halo parserianian informa empreza sira neeb mak bazeia iha distritu iha rotina kona-b kontratu sirakonstrusaun nian, fasilita kontratu sira neeb mak oferese loklmente iha distritu waluhusi distritu sia neeb iha.

    Sektr Bens Imobiliriu no Seguru nian nuudr fonte importante ida husi atividadekomersil nian iha distritu hotu-hotu exetu Manufahi, no hatudu nmeru aas husitransasaun sira, dollar neeb fasilita ona, no serbisu sira neeb mak kria ona. Iha sektr

    0

    50

    100

    150

    200

    250

    300

    350

    400

    450500

    N

    meruhusiserbisusirane'ebkria

    ona

    Distritu

    Serbisu sira ne'eb kria

    ona iha 2010

    Serbisu sira ne'eb kria

    ona iha 2009

    Serbisu sira ne'eb kria

    ona iha 2008

    Numero husi ema sira

    ne'eb emprega onamolok ba

    involvimentu halo

    parseria nian

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    10/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 9!

    ida-nee nian, serbisu foun sira kria tpikamente bainhira ema estranjeiru ida aluga umaida no kontrata pelumenus ema nain ida atu f servisu sira hodi halo serbisu domstikanian. Ida-nee hatudu kona-b efeitu sira neeb mak frekuentemente la relata husiprezensa asistnsia estranjeiru nian neeb aas. Ho ema internasionl barak neeb maknamkari iha nasaun tomak, dalabarak mak sei kria serbisu se karik informasaun kona-b

    oportunidade empregu (mezmu funsaun bziku sira hanesan hamoos uma-laran no tein)nian nee apropriadamente tau iha avizu.

    Indstria automotive nian, neeb mak jeralmente kompostu husi parseria sira iha neebmak ema ida aluga sira nia kamioneta ba propzitu sira konstrusaun nian, kria onanmeru substansil husi serbisu nian. Parseria hirak-nee dalabrak permite fornesidr siraatu aluga kondutr adisionl hodi prenxe kontratu nee.

    Figura 2: Serbisu sira neeb mak kria ona tuir sektr

    3.3 Serbisu sira neeb mak kria ona prenxe husi feto sira

    Serbisu atus ida mak prenxe husi feto sira kria ona iha distritu sia nee nia laran. Figura 3hatudu katak iha oportunidade barak tebes mak kria ona ba mane sira duk feto sira, tuirneeb mak dadus nee hatudu katak feto sira ladn serbisu iha sektr bruto rua husi toluneeb mak iha: agrikultura no konstrusaun no Renovasaun. Baucau no Oecusse, neebiha relatriu uitoan deit kona-b parseria iha sektr rua nee nian, kria ona maioria husi

    0

    50

    100

    150

    200

    250

    300

    350

    400

    Nmeruhusiserbisusirane'bekriaona

    Sektr

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    11/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 10!

    serbisu sira neeb mak prenxe husi feto sira nunee ms iha razaun neeb mak aas liuhusi traballadr feto nian kompara ho mane.

    Figura 3: Pursentajen husi serbisu sira neeb mak kria ona no prenxe husi feto sirakompara ho pursentajen husi serbisu sira neeb mak prenxe husi feto sira molok

    ba parseria

    3.4 Serbisu sira neeb mak hetan ona parseria

    Pesoal sira halos parseria nian nee gasta porsaun signifikativu ida husi sira nia tempu

    hodi buka traballadr sira atu prenxe vaga sira iha distritu ida-idak. Atu koordena grupuboot traballadr nian, partikularmente ba projetu sira konstrusaun nian, pesol sira haloparseria nian sira serbisu besik liu hos xefe suco no lder komunitria sira.

    Dadus kona-b parseria serbisu nian nee foti husi dadus neeb mak PDT uza hodimonitoriza ninia serbisu envezde husi levantamentu nee. Anlize kona-b baze de dadusida-nee9 nian hatudu katak:

    Iha nasaun tomak, pesol sira halo parseria nian konsege prenxe pozisaun 3,382ho ema sira neeb mak buka hela serbisu. Pozisaun sira-nee hah husitraballadr konstrusaun prazu badak nian ba iha ofisil projetu ONG nian ba

    kontratu sira neeb iha durasaun too tinan.

    Ekipa Viqueque nian mak ida neeb ativu liuhotu iha relasaun ba halo parseria baserbisu, ajuda hodi prenxe oportunidade serbisu nian hamutuk 1,655 liuhositransasaun 59 ketak-ketak. Tolunulu husi transasaun hirak-nee mak hodi asisti

    9Konsistente ho dadus levantamentu nian, informasaun ida-nee halibur husi serbisu hotu-hotu neeb mak hetan

    parseria ho folin liu $1,000.

    0%

    10%

    20%

    30%

    40%

    50%

    60%

    70%

    80%

    90%

    100%

    Ainaro

    Baucau

    Bobonaro

    Covalima

    Lautem

    Manatuto

    Manufahi

    Oecusse

    Viqueque

    Total

    Pursent

    ajenhusiserbisusirane'eb

    makkriaonanoprenxehusifetosira

    Distritu

    Serbisu sira ne'eb mak

    prenxe husi feto sira

    molok ba parseria

    Serbisu sira ne'eb mak

    prenxe husi feto sira

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    12/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 11!

    Organizasaun Mundil ba Traballu (International Labor Organization (ILO)) nianhodi buka serbisu-nain ba projetu konstrusaun oioin.

    Iha Baucau serbisu walu deit mak konsege hetan parseria. Iha projetu konstrusaunnian neeb uitoan liu iha Baucau duk iha parte sira husi nasaun nee nian neeb

    ladn dezenvolvidu, neeb mak trads ba iha menus iha enkomenda ba PDT niaservisu sira hodi prenxe vaga serbisu nian sira.

    3.5 Hatene tuir Rendimentu neeb Derivadu husi Halo Parseria (Matchmaking) nian

    Enkuantu diskusaun sentrl husi entrevista sira avaliasaun impaktu nian nee involvekriasaun serbisu, husu ms ba entrevistadu sira kona-b oins sira utiliza rendimentuhirak neeb hetan liuhosi parseria nee.10 Ida-nee f komprensaun ida neeb klean liukona-b impaktu neeb servisu halo parseria (matchmaking) nian nee hamosu ona, losdeit ba iha kontratu-nain no maun-de-obra sira, maib ms ba iha sira nia famlia nokomunidade sira.

    Entrevistadu sira reponde tuir baze husi parseria ida-idak. Pur ezemplu, se karik sirahetan ona asistnsia hodi hetan parseria liu ida, sira sei f resposta mltiplu ba perguntaida-nee. Maioria husi resposta sira-nee bele organizadu ba iha kategoria haat nia laran:edukasaun, ekipamentu, empreendimentu komersil foun no rendimentu neebdisponvel. Kategoria tolu ida uluk husi kategoria sira-nee nian reprezenta investimentutantu iha kapitl umana ka fziku nian. Figura 4 hatudu anlize dadus nian. Figura sira ihaApndise iha kraik nee hatudu anlize husi resposta sira tuir distritu.

    Figura 4: Gasta rendimentu husi halo parseria mikro nian

    10Dadus ida-nee kompletamente hatoo rasik husi fonesidr ida-idak no labele verifika husi PDT nia pesol sira halo

    parseria nian. Maib, tenke nota katak maioria husi respondente sira sinseru uitoan.

    0

    50

    100

    150

    200

    250

    300

    350

    400

    Edukasaun Ekipamentu Empreendimentu

    Komersial Foun

    Rendimentu

    ne'ebe

    Disponivel

    D

    alahiramakfornsedrsiragasta

    rendimentu

    Kategoria investmentu nian

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    13/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 12!

    Edukasaun

    Pursentu haatunulu resin-ida husi resposta sira hatudu katak porsaun ida husi rendimentuneeb mak hetan liuhosi servisu halo parseria nian nee investe ona ba iha edukasaun.Kuaze repondente hotu-hotu iha kategoria ida-nee nian hatudu katak sira uza ona osan

    nee hodi selu ba sira nia oan sira nia edukasaun, enkuantu fornesidr sira-nee baluninveste hikas fali ona osan nee hodi f formasaun ba sira nia empregadu sira.

    Ekipamentu

    Investimentu iha ekipamentu mak nuudr fenmenu komn ida iha distritu hotu-hotu.Puserntu haatnulu husi fornesidr sira nia resposta hatudu katak porsaun ida husirendimentu neeb mak hetan husi parseria ida gasta ona tantu atu hodi hadiakka sosaekipamentu. Ezemplu komn sira-nee inklui halo luan tan uma aluga kuartu(guesthouse) ida no fatin ka luhan ida ba karau.

    Empreendimentu Komersil Foun

    Resposta sira-nee balun hatudu katak osan nee uza hodi harii negsiu foun ida. Kioskebarak, ka loja kiik neeb mak loke ona iha estrada ninin hodi faan nesesidade siraloroloron nian no ms produtu jerl sira hanesan hahn no hemu. Ezemplu sira seluk husiempreendimentu komersil foun nian sira inklui negosiante karau nian ida iha Lautemhah loke ona empreza halo bloku nian no karpinteiru ida harii uma aluga kuartu(guesthouse) ida iha Covalima.

    Rendimentu neeb disponvel

    Iha pursentu 63 husi instnsira sira, rendimentu neeb mak hamosu liuhosi parseria neegasta ona ba nesesidade no hakarak partikulr husi respondente nia famlia sira.Fornesidr barak mak hatudu katka sira uza tiha ona osan nee hodi halo adat, ka hariiuma adat, Adat nee liafuan Bahasa Indonesia nian ba tradisaun, maib ms bele aplikaba atividade sosil barabarak bainhira uza iha Tetum. Halo adat nia tradusaunpelumenus dehan katak atu halo tradisaun, neeb mak bele inklui halo festa ida ka halaoeventu kulturl ida. Harii uma adat ida ka Timor-Leste nia uma tradisionl nisn neems nuudr fonte ida neeb komn hodi gasta osan.

    4. Konkluzaun

    Rezultadu sira hatudu katak PDM-TL nia servisu halo parseria (matchmaking) mikro

    nee kria ona serbisu 652 iha sektr kreximentu xave sira iha Timor-Leste nia laran.Rezultadu sira nee domina husi nmeru boot husi serbisu sira neeb mak kria ona ihaindstria karau no kaf nian, rea sira neeb mak iha importnsia estratjiku ba Timor-Leste nia ekonomia. Indstria hirak-nee sei dezenvolve hela infraestrutura neeb makmai ho merkadu sira neeb mak maduru liutn. PDT ajuda atu haburas merkadu hirak-nee liuhosi f informasaun neeb mak dezesperadamente presiza atu liga sosa-nain nofornesidr sira.

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    14/20

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    15/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 14!

    Apndise

    1. Pontu Jerl kona-b Halo Parseria (Matchmaking) Mikro nian

    Iha loron 4 Fevereiru 2008, PDM-TL introduza programa parseria sira pilotu nian ihadistrirtu rua: Baucau no Bobonaro. Maizumenus iha fulan ida liutiha, atividade sira ihaAinaro, Covalima, Lautem no Oecusse hah loke ona. Atividade sira parseria nian hahiha ditritu tolu ikus, Manatuto, Manufahi no Viqueque iha loron 2 Fevereiru 2009.Atividade sira halo parseria (matchmaking) mikro nian lao tuir ona faze ida hodi taka,hah ho Ainaro, Lautem no Manufahi iha fulan Maiu no Juu 2010 no tuir mak Baucauno Manatuto iha fulan Setembru 2010. Atividade sira iha Oecusse no Bobonaro tuirprograma sei taka iha fulan Fevereiru 2011 nia rohan, ho atividade sira iha Covalima noViqueque nian tuir programa sei taka iha fulan Marsu 2011 nia rohan. Figura iha kraiknee hatudu montante dollar nian neeb fasilita ba tinan ida-idak avalia ona iha estudu

    ida-nee.

    Tabela 1: Perodu tempu Transasaun nian2008 2009 2010

    Distritu # Parseria Valr Totl # Parseria Valr Totl # Parseria Valr TotlAinaro 8 $23,530 68 $439,588 2 $7,500

    Baucau 28 $67,537 34 $57,696 9 $60,412

    Bobonaro 8 $21,440 32 $214,279 4 $210,775

    Covalima 31 $175,097 11 $203,603 14 $435,700

    Lautem 4 $19,560 71 $149,591 39 $82,734

    Manatuto 0 n/a 28 $61,900 4 $7,100

    Manufahi 0 n/a 15 $51,191 1 $1,428Oecusse 1 $30,184 13 $69,400 5 $7,800

    Viqueque 0 n/a 38 $104,089 20 $47,643

    Total 80 $337,348 310 $1,351,336 98 $861,092

    Tabela 2: Anlize ba Rezultadu nianHalo Parseria nian Harii ba Dala Uluk iha

    Distritu sira

    Fevereiru 2008

    Data atu Taka Programa Halo Parseria nianneeb Programadu

    Marsu 2011

    Perodu Relatriu nian Fevereiru 2008 Jullu 2010

    Dollar neeb Fasilita ona $8,651,414

    Nmeru husi Transasaun neeb Taka ona 11,869Average Dollar Amount per Transaction $729

    Transasaun neeb Konta ona ba AvaliasaunImpaktu nian

    48811

    Nmeru husi Entrevista neeb Halao ona 57312

    11Halo ona levantamentu ba parseria 488 husi totl neeb elijvel hamutuk 697. Husi parseria hirak-nee, fornesidr

    niku 315 mak konsege kontaktu no hao levantamentu husi totl fornesidr niku posvel hamutuk 667.

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    16/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 15!

    Nmeru husi Fornesidr Ida-idak 352

    Valr husi Transasaun neeb Konta ona $2,549,776

    2. Fornesidr sira neeb entrevista ona

    2.1 Taxa resposta husi fornesidr sira

    2.2 Karakterstku husi fornesidr sira

    Ba propzitu husi komprensaun kona-b karakterstiku sira komunidade negsiu nianneeb mak asiste ona liuhosi PDM-TL nia servisu halo parseria (matchmaking) nian,importante atu iha definisaun ida neeb diakliu kona-b termu luan husi fornesidr.Besik pursentu 60 husi fornesidr sira ida-idak mak ema ida ka empreza ida deit neebmak funsiona mesak molok hetan kontratu. Pursentu sanulu resin-hitu husi fornesidrsira-nee ida-idak ema nain rua (dalabarak laen ida no feen ida) mak halao negsiu kiikida. Pursentu sanulu resin-sia mak nuudr fornesidr sira neeb emprega entre ema naintolu too nain lima, inklui nia nain. Pusentu neen deit husi fornesidr sira mak empregatraballadr liu nain lima, inklui nia nain. Figura 5 aprezente informasaun iha tabela ida-nee.

    12Iha transasaun balun mak presiza levantamentu mltiplu, tanba pesol sira halo parseria nian hetan produtu no

    servisu sira husi fornesidr mltiplu, neeb mak sira ida-idak utiliza reseita neeb mak sira hetan tuir dalan neebdiferente. (Iha okaziaun balun, la konsege entrevista hotu fornesidr sira neeb mak involve iha parseria nia laran.)

    Tabela 3: Taxa Resposta tuirDistrituDistritu Pursentajen neeb

    entrevista ona

    Ainaro 100%

    Baucau 97%

    Bobonaro 39%

    Covalima 62%

    Lautem 64%

    Manatuto 94%

    Manufahi 100%Oecusse 66%

    Viqueque 67%

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    17/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 16!

    Figura 5: Nmeru husi fornsedir sira neeb mak entrevista ona

    Molok ba transasaun sira halo parseria (matchmaking) nian, nmeru agregadu husi serbisu niku

    sira entre MPD-TL nia kliente fornesidr sira neeb mak peskiza ona, inklui kontratu-nain sira,mak hamutuk 1,083. Ida-nee signifika katak husi negsiu hotu-hotu neeb mak MPD-TL niapesol sira halo parseria nian serbisu hamutuk ona iha distritu sia nia laran neeb rezulta iha

    transasaun sira neeb ho folin aas liu $1,000, iha ema nain 1,083 mak emprega ka ativu diriji baiha intervensaun husi pesol halo parseria nian. Husi ema nain 1,083 nee, pursentu 70 mak mane

    no pursentu 30 mak feto, no pursentu 31 husi ema sira-nee klasifikadu nuudr traballadr

    espesializadu enkuantu pursentu 69 mak klasifikadu nuudr traballadr neeb la espesializadu.

    2.3 Fornesidr no parseria sira tuir sektr

    PDM-TL kategoriza tipu husi parseria sira neeb mak taka ona tuir sektr. Parseria siraneeb mak taka ona iha levantamentu ida-nee nian ditribui tuir sektr 13 nee, lista onaiha tabela iha kraik nee.

    Tabela 4: Sektr Operasaun nianSektr Distritu sira Nmeru

    Parseria

    Nmeru

    Fornesidr

    Valr

    Agrikultura Hotu-hotu exetu

    Baucau no Oecusse

    251 192 $1,810,570

    Automotive Hotu-hotu exetuOecusse

    41 34 $117,063

    Konstrusaun no Renovasaun Hotu-hotu exetu

    Covalima

    49 37 $177,170

    Hahn no Hemu Baucau 37 10 $58,004

    Makinaria/Ekipamentu Boboot,Jeradr, A/C no Potnsia Solr

    Ainaro, Bobonaro,Covalima, Lautem no

    Viqueque

    19 10 $76,010

    0

    50

    100

    150

    200

    250

    1 2 3 to 5 Greater than 5

    Nmerufornsedrsi

    ra

    Nmeru serbisu sira (inklui negoisu nain)

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    18/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 17!

    Servisu sira Uma-Kain no Indstria

    nian

    Bobonaro 2 1 $9,315

    Mobiliriu, Ekipamentu noSuprimentu Eskritriu nian

    Baucau no Manatuto 5 2 $13,100

    Mina, Kravu, Kombustvel no Gs

    Naturl

    Baucau 1 1 $4,080

    Bens Imobiliriu no Seguru Hotu-hotu exetuManufahi

    57 46 $233,700

    Restaurante no Abastesimentu Hotu-hotu exetu

    Covalima, Lautem noOecusse

    9 7 $16,940

    Servisu sira Telekomunikasaun no

    Ekipamentu

    Bobonaro 1 1 $1,800

    Servisu sira Treinamentu,Konsultadoria no Sientfiku nian

    Covalima no Manufahi 4 5 $9,861

    Viajen, Alojamentu no Alugl Ainaro, Baucau noViqueque

    12 6 $22,163

    3. Oins mak lukru husi parseria nian nee gasta ona iha distritu sira

    Figura 6: Despeja ba edukasaun

    0

    10

    20

    30

    40

    50

    60

    70

    Dalahiramakfornsedrsi

    rainveste

    ihaareaedukasaun

    Distritu

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    19/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 18!

    Figura 7: Despeja ba iha ekipamentu

    Figura 8: Despeja ba iha empreendimentu komersil foun

    0

    10

    20

    30

    40

    50

    60

    70

    Dalahiramakfornsedrsirainveste

    ihaareaekipamentu

    Distritu

    0

    5

    10

    15

    20

    25

    Dalahiramakfornsedirsirainveste

    ihaareaempreend

    imentukomersil

    fo

    un

    Distritu

  • 8/7/2019 Merkadu Peace Dividend Timor-LesteAvaliasaun ba Impaktu Halo Parseria (Matchmaking) MikroRelatriu Distritu Sia

    20/20

    !

    Peace Dividend Trust 2011 19

    Figura 9: Despeja neeb disponvel

    0

    20

    40

    60

    80

    100120

    140

    160

    180

    Dalahiramakfornsedrsirainveste

    Distritu