Anno 11Numero 4Ottobre 2013

Mensile di attualità e cultura italo-albaneseDirettore editoriale: Hasan Aliaj

Distribuzione gratuita in:Albania, Australia,

Belgio, Canada, Germania, Grecia, Francia, Italia,

Stati Uniti e Svizera

cmyk

Gli Hittiti sono Troiani e quindi Illiro - Albanesi

Page 5

Hëna dhe Dielli, simbole kultike në dy kokat e shqiponjës pellazge

Nga FATbArDHA DeMI

Mbi simbolin e flamurit shqipëtar, shqiponjës dy krenore të zezë në fushë të kuqe, janë bërë studime

të shumta. Studiuesit e lashtësisë, pohojnë njëzëri se, shqiponja është një nga figurat kultike më të lashta, më të fuqishme dhe më jetëgjata. Edhe në ditët e sotme, ajo vazhdon të përfaqësoje gjuhën, kombin, emërtimin e Shqipetarëve, por edhe simbolet shtetërore të vëndeve të tjera, brënda dhe jashtë Europës. Megjithatë, simboli i shqiponjës nuk ka aritur të trajtohet shkencërisht në domethënien e saj historike. Ka patur shumë hamëndësime, sidomos për qënien e dy kokave të drejtuara në anë të kundërta, përmendja e të cilëve do të hante shumë vend e kohë, dhe mendoj se janë të bazuara thjesht në ngjarjet historike dhe simbolin e dyfishtë, se sa pikërisht në natyrën e saj, si simbol kultik i BESIMIT të Pellazgëve hyjnorë.

Përse Flamuri i shqipëtarëve (dhe jo vetëm ay, tek Kombi ynë) përfaqëson : Historinë e lindjes së besimit, njohjes së natyrës, zhvillimit dhe e organizimit politik, e njeriut të parë në Lashtësi? Që t’iu pergjigjemi të gjitha këtyre atributeve të flamurit tonë, duhet të zbulojmë fillimisht se si u krijua emërtimi dhe kulti i shqiponjës dhe domosdoshmërisht të hyjmë në labirinthin e thellësisë së kohrave.

Kur lindi gjuha dhe besimi, teK njeriu primitiv?

Një prej themeluesve të historisë moderne të besimit, Mircea Eliade (1907-1986) është shprehur se: “Duke qënë një dukuri njerëzore, besimi është edhe një dukuri shoqërore, gjuhësore dhe ekonomike – është i pakuptueshëm njeriu jashtë gjuhës dhe jetës në bashkësi”. Prof. Anxhelo Karkanji (Angelo Carcagni), duke studiuar vizatimet e njeriut primitiv në shpellën Grotta dei Cervi në Porto Badisco (Itali), ka nxjerrë përfundimin se lindja e besimit është e lidhur me lindjen e gjuhës. Shtytja ndaj besimit mund të jetë e lindur, me qënëse e vërejmë në të gjithë botën, por sot mundet të pohojmë nga llogjika e fakteve, se besimi është zhvilluar krahas me gjuhën (si mjet komunikimi), afërsisht 50 mije vjet përpara. Për të shprehur besimin e tij, njeriu primitiv fillimisht ka zhvilluar në formën e mjaftueshme për komunikim – gjuhën, dmth një sasi të caktuar fjalësh. Për këtë arësye në besimin pellazg, por edhe në fetë e reja që lindën prej tij, thuhet se: “E para ishte fjala”. Prof Angelo Carcagni në studimin e tij “Gjuha dhe mendimi simbolik”, pohon se fjala që krijoi njeriu primitiv, nuk përcaktonte vetëm një send apo dukuri, siç ndodh sot, por shprehte një mendim të tërë. Për rrjedhojë, fjala luante rolin e një simboli: “ Me zhvillimin e të folurit, njeriu primitiv përftoi një mundësi të re të marrdhënieve në komunitet, të shkëmbimit simbolik (fjala-simbol)...

Roli i saj zanafillor (i fjalës) është ndërtues në zhvillimin e njeriut dhe duhet të njihet në përbërësit e saj kryesor: Të vendosë identitetin e grupit, të krijojë një rregull shoqëror të lidhjes dhe të bashk-jetesës,të disiplinojë sjelljet subkoshiente...Kur flasim për shenja dhe simbole të (Vijon në faqen 2)

Pelasgetë kishinë nje besë te bukur’ e vjershëtore. Besonin gjithe shenjat’ e natyres e trupet’ e qjellit; i faleshinë djellit, henes, yjevet te medhenj, qiellit,revet,eresë,detit e te tjerave. Kjo besë, qe thuhet “mythologji” eshte bes’ e te parevet prinder tanë, pelasgvet. – Sami Frasheri

botës neolitike, të jetës neolitike, të qytetrimit neolitik, nuk bëhet fjalë për çështje thjesht emërtimesh...nuk gjëndemi përballë “shënjave” të thjeshta, sepse mbrapa këtyre shënjave, mbrapa këtyre simboleve përcaktuese (fjales) ndodhen ide, koncepte, këndvështrime mbi botën e deri edhe ndjenja dhe emocione. Duke kuptuar se gjuha e parë që krijoi njëriu, përbëhej nga fjalë-simbole që shprehnin një mendim të thjeshtë (më vonë edhe ide të kuptueshme vetëm nga “njerëz të zgjedhur”), kemi gjetur ÇELËSIN që hap portën e labirintit të Lashtësisë dhe të besimit pellazg, nga e ka origjinën edhe emri dhe miti i shqiponjës i flamurit tonë kombëtar.

Ku e MbesHTes KëTë MeNDIM?

Lieblein, në një paragraf të shkruar në vitin 1884 pohonte se: “ Vete idea e Zotit ishte zhvilluar në një periudhe më të herëshme të gjuhëve sesa gjuha indo-europiane… Kur të kemi arritur deri kaq larg (sa të zbulojme këtë gjuhë zanafillore-shën im), ka shumë të ngjarë, që në këtë gjuhë parahistorike, të gjejmë edhe fjalë që shprehin idenë e Zotit “ Për lidhjen e fjalës me besimin ka shkruar Ptahhotepi (2400 pk): “Fjala shkruhet me një yll, sepse synohet të përndritet shpirti i lexuesit me një dritë me prejardhje hyjnore”. Prof Angelo Carcagni dhe studiuesit e tjerë, dëshmuan natyrën simbolike të gjuhës së parë, të krijuar në lashtësi dhe lidhjen e saj me besimin, por nuk kanë mundur ta vërtetojë me fjalorin e gjuhëve të lashta apo të atyre që fliten sot. Të parët që e kanë faktuar me anën e gjuhës këtë lidhje, kanë qënë studiuesit arbër. Në veprën madhore “Thoti fliste shqip” Xhuzepe Katapano zbërthen emrin e shqiponjës (AIN në arbërisht), duke pohuar filozofinë e besimit Pellazg: A=At,Parimi i Parë, Zot At i Përjetshëm, I=Fjala Krijuese, N= protomateria (lënda fillestare, e parë, prej nga u krijuan të tjerat). Studiuesi zbuloi tek shkrimet në papiruse, gdhëndjet e gurta të Piramideve apo në emertimet e Perëndive të Egjiptit të lashtë, edhe shumë fjalë/simbole të tjera, të besimit pellazgo-ilir, me anën e gjuhës arbërishte (shqipe). Ky fakt mbështetet në gjeografinë historike

të përhapjes së fiseve pellazgo-ilire dhe të miteve të tyre, një prej të cilave është edhe ay i shqiponjës. Spiro Konda pohon se “Atje ku ka fjalë pellazgjike, atje gjënden edhe pellazgë që banojnë”

përfundimi i parë: Gjuha pellazgo-shqipe ka natyrë simbolike (ku një fjalë përfshin një mendim apo frazë të tërë dhe ka disa kuptime) gjë që nuk vërehet në gjuhët e tjera të ashtuquajtura në shk19 “indo-europiane”. Për rrjedhojë, gjuha pellazgo-shqipe është gjuha e parë e njeriut primitiv e hapsirës euro-afro-aziatike. Gjuha shqipe, krahas besimit pellazgjik (sellenizmit), ka një moshë afro 50 mije vjeçare. Shqiponja, që ka përfaqësuar vetë Krijuesin (Zotin) dhe Fjalën e tij, është nderuar si figurë kultike e tij më e rëndësisheme dhe gjuha e krijuar nga njeriu primitiv, u quajt “gjuha e zogut” (e shqipes) dhe ka qënë gjuha e Besimit të parë, që vazhdon të flitet edhe sot nga shqipetarët dhe arbëreshët, në çdo cep të Botës. E panjohura më e madhe rreth figurës së shqiponjës, sigurisht lidhet me paraqitjen e saj në lashtësi, me dy koka të kthyera në anë të kundërta, e zbuluar edhe në tempullin e parë të Pellazgëve në Dodonë, në vitin 1878.(8) Duhet pohuar, se krahas saj, ka qëndruar edhe trajta e shqiponjës me një kokë. Deri më sot, nuk është bërë ndonjë lidhje apo dallim midis tyre apo hershmërisë së njërës ndaj tjetrës. Kjo bashkjetesë është pasqyruar edhe në flamujt apo heraldikat, si dhe në çdo krijimtari të traditës së periudhave të ndryshme. Mendoj se shpjegimi më i saktë i qënjes së dy kokave tek shqiponja, duhet kërkuar tek lidhja e saj (e padyshimtë) me shqiponjën njëkrenore - të zogut që përfaqsoi KRIJUESIN.

KrIjuesI Me FyTyre Te pANjOHur

Le të kthehemi sërisht tek vizatimet në muret e shpellave, që janë dëshmitë e para materiale që kanë mbritur në ditët tona, nga periudha më e herëshme e njeriut që flet dhe mendon.

Në vizatimet e shpellës Grotta dei Cervi, ndërmjet figurave të shumta të botës që e rrethonte njeriun primitiv, duken edhe vizatime abstrakte (ajo sipër), të lidhura sipas studiuesve me besimin. Vënd të veçante, zë portreti i “shamanit” (më poshtë), drejtuesit dhe organizuesit të parë të një bashkësie primitive. Në figuren në të majtë, është “shamani” prehistorik (në shpellën Grotta di Cervi) dhe në të djathtë, i një periudhe shumë më të vonshme, i një mbreti tokësor të hyjnizuar-Perëndia Bes. (më gjatë tek shkrimi “Si u hyjnizua BESA e arbërve në tempujt e faraonëve”)

Emërtimi “shaman” është i shekujve të fundit, por në gjuhën shqipe mund ta shprehim më sakt me emrin “Kreu” apo “Ati”, siç e gjejmë për mbretin-bari të Thesprotisë pellazge (Niko Stillo “Etruskishte Toskerishte”). Pa dyshim se ka qënë, jo vetëm i fortë fizikisht dhe i gatshëm t’i vërsulej kujtdo që mund të rrezikonte jetën e gjinisë së tij, por edhe një verejtës i palodhur i botës që e rrethonte dhe mendimtar, se si te mbrohej prej saj. Duke vërejtur, Kreu mësoi të vlerësojë forcën e natyrës dhe botës shtazore, por dhe të mundësive të njeriut për t’u mbrojtur. Ky “peshim forcash” e shtyu të kërkojë dhe të shpik, për të mbijetuar, “mjetet”(por edhe me pamjen e tij), për “duelin” me kundërshtarin. Ishte Kreu, që morri vëndin e ndërmjetësit, midis gjinisë së tij dhe rrezikut, të cilin e luftonte por edhe e merrte me të mirë. Shumë shpejt, njeriu primitiv vërejti se vetëm me NJE-rën, nuk mund të matej, bile as ta shikonte formën e saj, as ta prekte dhe as t’ia dëgjonte zhurmën apo zërin. Fuqia e saj ishte kaq e madhe, sa mund të zhdukte çdo gjë të lëvizshme apo të palëvizshme në natyrë, bile edhe vetë atë e fisin e tij. Kur çfaqej AJO, çfaqej edhe njeriu dhe bota përreth tij, kur largohej, bashkë me të zhdukej edhe bota që e rrethonte njeriun primitiv dhe sundonte vetëm errësira-Terri. Ishte AJO që krijonte gjithshka! Fuqia e saj bënte të mundur të çfaqej e të zhdukej edhe vetë Terrin . Atëhere Kreu dhe njerëzit e fisit, vendosën ta nderojnë, ta marrin me të mirë, t’i kushtojnë valle dhe muzikë, t’i çojnë një pjesë nga gjahu dhe prodhimet e tyre. Në mëndjen e njëriut primitiv, akoma shumë pranë botës shtazore, AJO ishte

Gli Hittiti sono Troiani e quindi Illiro - Albanesi

Durante le mie peregrinazioni, rivolte in tutte le direzioni, alla ricerca di prove a sostegno della mia tesi sugli Illiri preistorici e storici – che ho

sempre considerato della stessa FARË (stirpe) ETRUSCA-TROIANA-HITTITA - mi capitò fra le mani la voluminosa opera di Marcel Cohén (“La

Grande Invention de l’Écriture et son evolution”, Imprimerie Nationale Paris 1958), che, a dispetto delle 700 pagine dei due volumi e delle 95

tavole illustrative dei vari geroglifici, alfabeti, ecc.., lessi e studiai in pochissimi giorni, con l’entusiasmo del neofita. Tra i geroglifici hittiti, uno

attirò soprattutto la mia attenzione: il segno della vita immortale, il (n)ëngj, il simbolo della VITA, identico a quello ricorrente nell’antichissimo

Egitto: Z

Lo riporto in fotocopia dalle tavole del summenzionato Cohén:

Planche 32

HÈROLGLYPHES HITTITES

CHOIX D’IDÈOGRAMMES

Ai tempi della mia giovinezza visitando il grande Egitto, sui monumenti di Merenptah e di Ramsete III (seppi solo più tardi, studiando Manetone

ed altri autori antichi, che questi sovrani non erano di sangue reale e neppure egiziani, ma ertuschi-troiano-hittiti: zotra (visir) stranieri,

provenienti dalla casta militare), trovai i nomi:

La lingua albanese

Domenico Mustilli, arkeologu italian,

mbrojti problemin e përkatësisë etnike të banorëve të epirit

Nadin zbulon Flamurin e

skënderbeut në afresket e një kishe

në Venecia

Page 10

Page 3

Page 16

DOMENICO MUSTILLI ARKEOLOGU ITALIAN MBROJTI PROBLEMIN E PËRKATËSISË ETNIKE TË BANORËVE TË EPIRIT nga GËZIM LLOJDIA Sinteza e Fabrizio Vistoli në biografinë e Mustilli Emrin e Domenico Mustillit, arkeologut italian, mbrojtësi i problemit të përkatësisë etnike të banorëve të Epirit të titulluar: “Gli Illiri nell’Epiro” (Ilirët në Epir), botuar nga Akademia e Italisë në përmbledhjen me titull “Le terre albanesi redente”, Romë 1941,shpesh e ndesh nga raportimet dhe gjurmimet, që ka kryer misioni arkeologjik italian në Shqipëri. Fabrizio Vistoli sjell shkurtimisht biografin e D.Mustillit. Ai ka lindur në Napoli,thotë F.Vistoli,më 3 dhjetor 1899 nga prindërit Leonardo dhe Maria Testa. Anëtar i një familjeje të lashtë katolike me origjinë nga Ravello, pjesëtarë në Luftën e Parë Botërore ku fituan Kryqin e Trimërisë Ushtarake dhe Kryqin e Meritës së luftës. Ai u kthye për studimet në Universitetin e Napolit. Aty ai kishte studentët e tjerë mes të cilëve, Paola Montuoro, Olga Elia dhe Dominic Zancani. Mësohet se Mustilli u diplomua në dhjetor të vitit 1924, në arkeologjinë klasike, me një tezë përgatitur nën drejtimin e Giulio Emanuele Rizzo. Zgjedhja e një teme të pikturës vazo greke, si dhe predikimet e tij për qeramikën e lashtë dhe përgjithësisht të botës klasike duket se kanë origjinën nga një rrjedh kujtimesh historike dhe artistike e Sant’Agata de ‘Goti (Benevento ). Shtëpi stërgjyshore dhe sidomos nga koleksioni i madh i vazove greke vënë së bashku në ruajtje nga një paraardhës në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe ruajtur me kujdes nga një xhaxha atëror. Student i Shkollës Arkeologjike italiane të Athinës (vitet 1926-28), ai mori pjesë në hulumtim, në ishullin e Lemnos drejtuara nga Alessandro Della Seta. Këtu ndeshet me çështjen e vështirë të gërmimeve në nekropolin e parë, Hephaisti ku ka përgatitur disa të dhëna të dendura informative rreth ‘etruskëve (‘ qytetërimit lokal). Vite më vonë, në kujtesën e madhe u shfaq Shkolla Arkeologjik e Athinës dhe të misioneve italiane në Lindje ( vitet 1932-1933).Rrugëtimi i tij vijon kështu: Kthehet në Itali, ai u vendos në Romë, ku G.E.Rizzo, i cili u zhvendos nga Napoli, e kishte favorizuar (nëntor 1928) me emërimin si asistent të përhershëm në

Nadin zbulon Flamurin e Skënderbeut në afresket e një kishe në Venecia

nga VJOLLCA LISI

Një nga afresket e kishës së Shën Sebastianit në Venecia, ku një nga personazhet (i rrethuar me të kuqe) është i veshur me një flamur me shqiponjën dy krenare.

Flamuri i kuq me shqiponjë, pikturuar nga Veronese, është shquar në Kishën e Shën Sebastianit.

Kush ka pasur rastin të vizitojë Venecian dhe mrekullitë e saj të artit dhe të kulturës me famë botërore,

dhe i ka rastisur të vizitojë Kishën e Shën Sebastianit, -sipas sugjerimit të ndonjë miku italian, njohës i

veprave monumentale të Rilindjes Italiane, zor se ka vërejtur një gjë të rrallë, tejet emocionuese:

flamuri që valëvitet në një nga tri hapësirat ovale të tavanit të kësaj kishe,- që tregojnë historitë biblike

të Esterit dhe të Mardokut-paraqet një shqiponjë të zezë në një sfond të kuq; në ditët tona, deri para pak

muajsh, ky flamur është konsideruar si flamur i Asburgëve. Në fakt, flamuri asburgas nuk dëshmohet të

ketë pasur kurrë një sfond të kuq, por të çelur. Themi deri para pak muajsh, kur Lucia Nadin dha

“lajmin” e madh dhe tronditës; jo vetëm për historinë dhe kritikën e artit venencian, por dhe për lidhjen

e tyre me historinë, kulturën, me jetën spirituale të Shqipërisë, në bregun përballë, me të cilat ka dhënë

e marrë në shekuj…

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 2 Antichità

Hëna dhe Dielli, simbole kultike në dy kokat e shqiponjës pellazge(Vijon nga faqja 1)

DRITA! Studiuesi Jaho Brahaj me të drejtë e emërton “Nëna e Madhe e Dritës së Jetës”. Kështu lindi Besimi i Dritës hyjnore! Për të mos u zgjatur në këtë pikë, po sjell një dëshmi të përkryer, të studiuesit dhe patriotit Adem Demaçi, me titull “Kush është Zoti?” ku shprehen qartë të gjitha karakteristikat fizike, kimike dhe filozofike të kësaj dukurie natyrore. Mjafton në vënd të emrit “Zoti”, të vendosni “Drita” dhe do të vëreni se nuk do të ketë mosperputhje, në asnjë përcaktim: “Zoti është i vetëkrijuari dhe krijuesi i gjithësisë e i asgjësisë. Zoti nuk ka formë as fillim, as mbarim. Zoti nuk ka pamje, as formë, as ngjyrë, as shije, as erë të caktuar. Zoti ngërthen në vetvete të gjitha pamjet, të gjitha ngjyrat, të gjitha shijet e të gjitha erërat e mundshme.

Zoti është edhe përtej teheve të gjithësisë e cila edhe më tutje zgjerohet. Zoti i tejkalon të gjitha dimensionet hapësinore e kohore në kuptimin e mendjes së kufizuar njerëzore e cila njeh vetëm kohë njëvijore që mbështetet në kujtesën e vet të vazhduar që përdorë si pikë të brendshme referuese egon e vet. Prandaj, mendja e kufizuar në kohë e në hapësirë, duke u mbështetur në përvojën e vet, mendon se edhe Zoti edhe shpirti edhe energjia duhet ta kenë një fillim të vetin, duhet ta kenë të kaluarën edhe të tashmen e vet. Në të vërtetë, vetëm mendja dinamike e ka të qartë se Zoti është i amshueshëm, sepse ai është vetëm në të tashmen, vetëm në prezent. Sepse vetëm e tashmja ka të kundërtën e vet… Zoti është gjithkund, sepse Zoti është i gjithëpranishëm. Të gjitha shfaqjet ose manifestimet fizike, bimore e biologjike janë shfaqje,ose manifestime të Zotit. Gjuha e Zotit është heshtja.” Duhet të sqaroj se, Drita është vlerësuar nga njeriu primitiv, por edhe sot e kësaj dite, me ngjyrën e bardhë, ndërkohë që kjo ngjyrë përftohet nga 7 përbërësit e saj me ngjyra të ndryshme. Në këtë kuptim, mund të themi se nuk ka një ngjyrë të vetën specifike, sepse përmban në vetvete edhe ngjyrat e tjera, pra nuk ka ngjyrë. Siç dëshmon Mehdi Frashëri, Shqipetarët edhe sot bëjnë be “Për këtë dritë!”. Këtë pohim na e sjellin edhe studiues të tjerë si Dhimitër Pilika:“Gurra e stërmoçme na bindin se ylli lutej si perëndia e Dritës” Mark Tirta: “Shqiptarët besonin se flaka e zjarrit është një perëndi, prandaj edhe sot bejne be “për këtë zjarr”, “për këtë dritë”. George G. M.James: “Misteret egjiptiane kishin tre nivele studentësh : a)njerëzit e vdekshëm dmth njerëzit në provë b) inteligjentët dmth ata që kishin arritur vizionin e brëndshëm dhe c) krijuesit ose Bijtë e Dritës, të cilët njësoheshin me Dritën (ndergjegjen e vërtetë shpirtërore). Spiro Konda pohon se: ” Rrënja “di”në sanskritisht do te thote “ndrit” ,shkelqej”.

Edhe studiuesi arbëresh Xhuzepe Katapano e shikon Krijuesin në këtë këndvështrim: Prejardhjen dhe natyrën e burimit të ndritshëm: Zotin, mendimin e tij, të shfaqur brënda relativitetit të asaj kohe dhe hapsire, si “dritë bardhësore”. Prandaj mendoj se shkenca ezoterike e lashtë, e pandryshueshme sepse e sakte e mësuar në tempujt e Egjyptit-qëndër e botës-dhe e rrezatuar ngado, është me origjinë « boreale » (ipe-borealet jane dardano-thesprotët - shën im). Duke nënkuptuar Krijuesin si “dritë bardhësore” emrin “bardhë” e gjejmë në toponime, emra njerëzish dhe fisesh. Mbreti Dardan Bardhylus, “Ylli i Bardhë”(449?-359?BC) ishte ai, i cili formoi fillimisht mbretërinë e Maqedonisë dhe që e cila më pas, u shndërrua në perandorinë e famshme maqedonase nga Philipi II (359-336 BC)». Historiani, Dion Kasi, thotë se, “Vendi që quhet sot Maqedoni ish i banuar prej barbarëve: ”Ilirë dhe Bardhë”... ». “Në gjuhen e hititëve dhe në atë ilire, fjala “ALP” do të thotë “i bardhë”, nga vjen edhe emërtimi i vargmalit më të gjatë në Europë, që vijojnë edhe në trevat tona –Alpet. Edhe emri i mbretit të parë të Thesprotisë ka qenë “Alpan” (Alban) (Niko Stillo), si sinonim i mëvonshëm i emrit Bardhyl (bardh+yll – ylli i bardhë). Studiuesit dëshmojnë se Zoti në fillim qe grua, edhe në gjuhën shqipe emërtimi është i gjinisë femërore (Drita) edhe tempulli i parë i institucionalizuar i pellazgëve-Dodona, i kushtohesh një perëndeshe grua (Sellenës/Hëna) emrin e së cilës e mori besimi hënor

pellazg “sellenizmi”, (sot i shperfytyruar në përmbajtje - “hellenizmi”). Edhe shqiponja, përfaqësuesja e saj, në gjuhën shqipe nuk ka gjini mashkullore. Fshehja e emrit të vërtetë të Krijuesit (më sakt Krijueses) në rrjedhën e shekujve është bërë qëllimisht. Fillimisht për ta mbajtur të fshehtë nga fiset e tjera, sepse siç vërejnë studiuesit, besimi lindi si një mjet mbrojtjeje. Në shekujt e më vonshëm, edhe emrat e Perëndive të herëshme prehistorike, nuk tregoheshin dhe autorët e lashtësisë, padrejtësisht dëshmojnë se Pellazgët e gadishullit Ilirik, nuk u kishin vënë emra perëndive të tyre. Që nga kjo periudhë, për Krijuesin u ligjësua që të mos i përmendej emri, ndërkohë u hyjnizuan me emra, “pasardhësit” e saj: Hëna/Sellena, Dielli/Apollon dhe një varg i gjatë Hyjnish e Hyjneshash, të ndër-lidhur ndërmjet tyre, me një fill të ngatëruar farefisnor.

a është shprehur figurativisht drita

hyjnore (Zoti)? Në Europën jug-lindore në qeramikën

neolitike (mijëvjeçari i VII pk) e deri në periudhën e bronxit , dallohen figurina që paraqesin gruan me kokë-zogu, që sipas studiueses Marija Gimbutas (“Il linguaggio della Dea” ) duket se shërbejnë për të njejtin qëllim: “për të shprehur Krijuesen hyjnore”. Ky binjakëzim midis gruas/krijuese dhe zogut/shpendit të lartësisë, ishte shprehje e mënyrës simbolike të përcaktimit, nga ana e njeriut primitiv, të idesë së Krijueses-DRITËS hyjnore, të emërtuar nga studiuesit “Dea-zog” (Hyjnesha-zog), model arkaik i Sfinksit të më vonshëm. Një model i bukur i saj (majtas) ndodhet në muzeun e Prishtinës në Republikën e Kosovës.

Për nga bukuria e paraqitjes,mund t’i quajmë “Mona Lizat” zanafillore Pellazgo-Ilire. Po përse mendojmë se ky zog, ka qenë shqiponja? Për tre arësyje: 1) Studimet paleografike e dëshmojnë Shqiponjën mbreterore në Europë, që në periudhën e Pleistocenit të mesëm (800 000-128 000 pk) (rapaces.lpo.fr/aigle-royal/presentation-de-laigle-royal‎) dhe njeriu primitiv e vlerësonte mbi kafshët e tjera, sepse ishte shpendi qiellor më i fortë, fluturonte më lart dhe ushqehesh në tokë. Pra ishte kafshë e Qiellit dhe e Tokës dhe në këtë drejtim kishte përparësi ndaj luanit. Në periudhat e më vonshme figura e shqiponjës shprehet qartazi tek skulpturat e para të Sfinksit (gruas me krahë dhe këmbë zogu) dhe tek të gjithë Perënditë femërore me krahë dhe shumë më vonë ato mashkullore, si simbol i natyrës së tyre hyjnore dhe siç pohojnë studiuesit, shqiponja dhe jo ndonjë shpend tjetër është kulti më i lashtë. Shume karakteristika të mënyrës së jetesës së shqiponjës, u ndoqën nga njeriu zanafillor dhe u kristalizuan në karakterin e iliro-pellazgëve si: lidhja e fortë me truallin dhe familjen e tij, sulmi i furishëm, besnikrija etj. Lidhja e Dritës hyjnore me “të tjerët”

bëhej nëpërmjet rrezeve në formën e dorës (në një nga flamujt e përdorur nga shqiptarët, ka patur edhe figurën e dorës). Shqiponja dhe Rrezja (Perëndia Ra tek egjiptianët) personifikonin Krijuesen-Dritë.

Rrezet, si simbole të Dritës hyjnore, u vendosën në formë kurore mbi kokën e Mbreterve duke dëshmuar hyjnizimin e tyre pas vdekjes.

Edhe mbi kokën apo dy kokat e shqiponjës, kemi kurora-rreze, që me

shërbëtor manastiri thuhet: “...Ali, e di se do të bënesh njeri i madh e do të kumandoç gjithë Iperon?…Aliu u bë më i madhi e më trimi në Ipero, pas Pirros”. Nuk mund të ri pa thënë, se gjuhëtaret që merren me drejtshkrimin, duhet të mos lejojnë heqjen e gërmave në emërtimet që na vijnë nga të parët tanë. Emri “shqipetar”, siç shkruhesh në kohën e Rilindasve , sot shkruhet padrejtësisht “shqiptar”, me arsyetimin se “kështu shqiptohet sot”, megjithëse emri i vëndit e ka ruajtur formën e tij. Në këtë formë humbet rrënja origjinale “shqipe”(shqiponjë) dhe sot na mbetet “shqipt+ar”që nuk na thotë asgjë dhe ngatërohet me shpjegimin “shqiptoj qartë” qe s’ka asnjë lidhje historike apo mitike me gjuhën tonë. Sot anglishtja, shqiptohet ndryshe nga anglezët dhe ndryshe nga amerikanët, por shkruhet njësoj, pra drejtshkrimi nuk duhet të diktohet nga e folura e përditshme, që shpesh i shtrëmbëron fjalët, për arësye nga më të ndryshme. E bëra këtë parashtrim, për të kuptuar, se në mitet pellazge, zogun hyjnor e gjejmë nën emrin “Ipe” dhe me mbaresat e gjuhëve më të vona- Iperione

apo Hyperion, etj. Për rrjedhojë, emrat “Shq-ipe-tar” dhe “Shq-ipe-ri” vijnë nga kohët mitike të Lashtësisë dhe nuk fillojnë të përdoren nga periudha e Mesjetës. (Se si u krijua forma “shqipetar” do të flitet në një material tjetër). Sipas miteve, Iperioni ishte nga fisi i Titanëve (Titanët janë Pellazgë), bir i Tokës (Gea/Dhea) dhe i Qiellit (Uranit), i dashuruar me motrën hyjnore Teia, Thia apo Tia, pati tre fëmije, po titanë: Hënën (Sellena), Diellin (Elios) dhe Agimin (Eos). (Esiodo, Teogonia)- Emri Tia, mendoj se është shtrëmbërimi i emrit Di-a (ose zëvëndësimi i njohur të “D” me “T-Th”të greqishtes) , Diona e mëvonshme, gruaja e Zeusit në Dodonë dhe se përfaqsonte rrezen e Dritës, për këtë arësye e kishte edhe emrin Aria (ajëri ku kalon rrezja). Në periudhat e më vonshme, Diona tek thesprotët pellazgë, apo Aurora tek latinët, do të përfaqësoje Hyjneshën e Tokës-Dhemitrën pellazge dhe Mater Matutën etruske.

Të mos harrojmë, se në hieroglifet egjiptiane, Krijuesi përfaqsohej nga penda e shqiponjës që shprehte gërmën “I” (…ndina “I” do me thene: ”Ti je Perëndi!”) dhe ndodhet tek të gjithë emrat që kanë

sunduan pas tij, nën shenjën e Shqiponjës, janë të gjithë borealë, “Bijë të Dritës”. Shqiponja ka përfaqësuar shënjtërimin dhe gjatë historisë, shumë figura që kryen vepra të mëdha, u quajtën “shqiponja” duke nënkuptuar emertimin “hyjnorë”. Këtë emërtim nuk e ka marrë vetëm Pirro Burri, por edhe figura të tjera historike si mbreti/Perëndi Horus i Egjiptit apo Tougrul Beig (993 – 1063 era jonë), themeluesi i shteti Selxhuk të Azisë etj. Edhe në shekujt modernë, tek fiset aziatike shqiponja ishte simbol i Krijuesit. Tek fisi Jakuti i Siberisë , Kreu që luante rolin e ndërmjetësit midis popullit dhe Zotit, emërtohesh “bir i shqipes” në kuptimin e njeriut hyjnor. Shqiptarët, duke trashëguar emrin e simbolit të Krijueses-Ipes (Shqiponjës) e kanë quajtur gjatë shekujve, veten, gjuhën dhe vëndin e tyre “hyjnorë”, e drejtë e ligjeruar (jo nga romantizmi apo nacionalizmi i shk19) por nga mitet mijëravjeçare të Historisë së njerëzimit. Por, siç ishte në lashtësi zakoni i përdorimit të disa emërtimeve, pellazgo-ilirët u vet-quajtën edhe me emërtime të tjera: Alban (Alpan)-Arbër -Shqipetar, të gjitha të lidhura me periudhën zanafillore të miteve dhe përbëjne emërtimin më të lashtë kombëtar.

HëNA, bIj e sHqIpONjës, perëNDesHA që suNDOI Në

DODONë Në gjetjet arkeollogjike, simbol të Hënës

kemi Perëndeshën Sellena, dhe në mite është bijë e Shqiponjës (Ipes). Dëshmi për natyrën e saj hyjnore (sepse shqiponja ishte përfaqësuese e Krijuesit), janë krahët e shqiponjës (më gjerësisht shiko “Rruga e zbulimit të emrit të besimit Pellazg dhe i vashës krahë-shqiponje”). Në shekujt e mëvonshëm është haruar domethënia mitike dhe është emërtuar me një nga “punët” e saj (Hëna ndikonte në arritjen e suksesit në luftë) dhe statuja e Sellenës u emërtua “Perëndesha e Fitores”. Ky rol magjik i Hënës ishte i njohur edhe

Dea-zog Prishtine/Kosove,terakote 6000pk. Në krahun e djathtë eshte nje model i saj i më vonshëm (gjysem grua dhe zog) i shk 3 pk-Antigone. (J.Brahaj “Historia e flamurit shqipetar”)

Perëndia Ra tek egjiptianët

kalimin e shekujve u shndëruan në kurora të stilizuara mbretërore, që kishin humbur tashmë kuptimin e tyre hyjnor dhe përfaqsonin pushtetin e mbretit, familjen mbretërore apo fisnikët me lidhje farefisnije me të.

DrITA HyjNOre DHe MITI I sHqIpONjës

Përpara se të flasim për mitin e shqiponjës është e nevojshme të përmëndim, një nga pengesat shumë të rëndësishme të Historiografisë: Mosnjohjen e dialekteve të gjuhës pellazgo-shqipe, gegërishtes, toskërishtes si dhe të gjuhësisë historike. Po sjell një shëmbull pikërisht për emrin e shqiponjës dhe të vendit tonë. Studiuesi Sh.S. duke folur për emerin e popullit “Shqipetar” dhe të vendit tonë “Shqiperi”, pohon se: “Studiuesi me të drejtë u largohet formave romantike dhe madhështuese të shpjegimit të emrit etnonimik të shqiptarëve, përmes një shenje që nuk ka qenë ndonjë herë totem i shqiptarëve, shqiponjës apo formës së shkurtër, shqipes”. Anë të shumtë edhe studiues të tjerë, që emërtimin “shqipetar” dhe “Shqiperi”, e lidhin me ngjarjet e shk 15 në kohën e Skënderbeut, duke e quajtur si një emërtim të vonët mesjetar. Por faktet historike pohojne të kundërtën. Arkeologu Hasan Ceka dëshmon se, shqiponja si emblemë kombëtare shqiptare, nuk është as e shekullit tonë, as e kemi trashëguar vetëm nga mesjeta, por ka zbukuruar shpinën e një tok monedhash të Ilirisë, si psh të Lidhjes Epirote, Bylysit, Apollonisë, Orikut (H.Ceka «Monedhat Antike-burim historik», «Shkenca e Jeta »Tirane,1976 nr.4 f27,28) Gjithashtu, në rast se i drejtohemi folklorit të krahinës së Çamërisë, emërtimi i këtij shpendi dhe i vendit të arbërve i ardhur që nga lashtësia, ka qënë “Ipe” dhe “Iperia”. Sikurse edhe emërtimi në arbërisht “AIN”, ky emër është fjalë/sombol i besimit pellazg. Përdorimi i lashtë i këtij emërtimi, faktohet nga emërtimi “Epir”(Shqipëri) ku dy zanore “i” dhe “e” kanë shkëmbyer vendin tek bashkë-tingllorja e parë “p”, një dukuri e njohur gjuhësore. Kështu nga Iperi, u bë Epiri – Epir. E gjithe krahina e Epirit është një pjesë e Shqiperisë së lashtë, emër i zogut hyjnor të Krijuesit. Sipas R.Bedo, në mburojen e trefishtë të mbretit Geyron, paraqitet shqiponja e zezë, që lidhet me simbolin e lashtë të Epirit. Në gurën popullore të Çamërisë, në këngët kushtuar Ali Pashë Tepelenës, e gjejmë të përdorur pikërisht në këtë formë. Në një goj-dhënë çame për Ali Pashën, treguar nga një

EOS me krahë shqiponje (si bijë e Ipes) e tërhequr prej kuajve hyjnorë. Tia (Di-a) në mite, cilesohet titane e shikimit dhe e dritës, dmth e Dritës që shikon gjithshka dhe së bashku me Iperione

(shqiponjën) përfaqsonin Dritën hyjnore-Krijuesen.

lidhje me dritën. Vasil Tole tregon traditën e shqiptarëve gjatë ritit të vajtimit të të vdekurit: „Populli thotë se kërcet dhoma kur ia marrin një të “qare me bote”, e ja bëjnë të gjitha – i i i Në zanafill, kjo i e zgjatur, ishte thirrja që familjarët i bënin Zotit (Krijuesit) për ta pranuar shpirtin e të vdekurit, por tashmë kuptimi i saj është i panjohur për vajtueset. Shumë studiues “Dritën” e kanë trajtuar si simbol të Diellit. Por siç del nga mitet, për njeriun primitiv, Dielli krahas Henës, Rrufesë, Zjarrit, vetëtimës, etj janë çfaqje të pamjeve të shumta të Dritës hyjnore që u përfaqesua me shqiponjën dhe rrezen/Di-an. Kostandini i Madh-shprehet Xh.Katapano-dhe të gjithë Perandorët e tjerë të Ilirisë ,që

në mesjetë nga të gjitha popullsitë euro-aziatike. Marin Barleti, duke përshkruar rrethimin e Shkodrës, pohon se “Turqit, sipas urdhërit të sulltanit, ishin rradhitur për sulm; vetëm ata prisnin, sipas zakonit të vet, që të dilte Hëna e re. Edhe Shqiponja, është përdorur në formacionet ushtarake, si simbol i forcës dhe fitores hyjnore. Pra Shqiponja me një kokë, për shumë mijëvjeçarë ka përfaqësuar Dritën-hënore, besimin e Pellazgëve hyjnorë (“sellenizmin”), shumë më përpara se të çfaqej shqiponja me dy kokë. Të gjitha Perënditë më të lashta janë hënore dhe kanë, në objektet arkeologjike, krahë shqiponje, duke përfshirë edhe Zeusin vetë, që dëshmonte përkatësinë e tyre ndaj besimit hënor.

Skulptura e Sellenës në Muzeun e Luvrit, gjëndur në Tempullin e Samothrakës.

Këtu paraqitet Kairos, me krahë. Sipas Ione prej Chio, Kairos ishte fëmija e fundit e Zeusit.

(Vijon numrin e ardhshëm)

pagina 3 Anno 11 n.4 Ottobre 2013 Archeologia

• OptOmetria• COntattOlOgia• Rieducazionevisiva• occhialidall’economicoalfirmato• occhialidimaRcaapRezzieccezionali• contRollidellavistagRatuiti

viagaspeRina,220.Roma.tel.06/7231552

NStoriaM . Anno 8 . n. 2 . Giugno 2010 . pagina 20

segue da pagina 13

segue da pagina 13

segue da pagina 11

segue da pagina 11

Origjina shqiptare e qyteterimit ne Sardenja

Le origini albanesi della civiltà in Sardegna

Onufri

Onufri

«L a presenza della diaspora Albanese in Italia è tra le più numerose e tra le più constanti che si conosca nella storia,

cominciando dalla antichità fin ad oggi. Pen-sa che questo legame così antico e la presenza odierna degli albanesi sul territorio, possano aiutarci a creare un clima di reciproca fratel-lanza tra i nostri popoli e di futuri scambi tra i nostri studiosi e scienziati?»

«Sarebbe auspicabile tutto ciò. Purtroppo cadiamo in un momento in cui sia in Italia che in Sardegna si è avuta una certa reazione verso l’immigrato tout court, a prescindere dalla qualità degli individui, e tutto ciò per ragioni di ordine pubblico e della attuale crisi economi-ca. Ragionando in termini antichi, una diaspora illirica potrebbe essere intravista in quei “Popoli del mare” tra cui si annoverano i Shardana, che secondo l’interpreta-zione di studiosi come lo Schachermeyr e il Bonfante, si pensa fossero proprio genti di matrice illirica, che spinte dalla necessità si erano rovesciate verso il del-ta del Nilo, per poi dirigersi verso la Palestina: molti dati parrebbero assicurare questa provenienza: la città di Sarda (l’odierna Shudah), e la tribù dei Sardeates o degli Ardiei, la città di Pelastae, da cui l’etnonimo di Pelaestini o Pelasgi e altre cose ancora.»

«Pensa che ci possano essere altre iniziative - non solo dei saggi scritti, ma anche iniziative accademiche - per mettere più luce su questi ar-gomenti e svelare il mistero del passato dei nostri popoli?»

«Indubbiamente. Bisognerebbe che studiosi albanesi si occupassero della “Cosa sarda” per vedere se indi-viduano loro, nuclei di comune civilizzazione e altret-tanto sarebbe sperabile che se non degli accademici, dei curiosi, degli sperimentatori ragionevoli, delle per-sone prive di pregiudizi e dotate di lume di cervello viceversa si occupassero della “Cosa albanese” tra di noi, magari studiando approfonditamente i loro dialetti, tradizioni e toponomastica. Purtroppo scontiamo un pe-so negativo: che siamo popoli numericamente piccoli e non so quanti in Albania e Sardegna sarebbero disposti ad approfondire queste sottili relazioni.»

«Quale sarebbe il suo messaggio per il lettore albanese, e quale sarà l’argomento della sua prossima opera?»

«Un mio desiderio culturale sarebbe che si sviluppasse un filone anche aldifuori dell’Albania di rivalutazione delle antichità illiriche, come è successo per altre an-tiche popolazioni indoeuropee quasi dimenticate (pen-siamo alla fortuna delle saghe celtiche). Il mio desiderio scientifico è sperare di lavorare a un prossimo saggio in cui possano approfondire alcuni aspetti di ricostruzione storica e culturale lasciati in sordina nelle “Origini al-banesi della civiltà in Sardegna”, cioè non solo parole, ma oggetti, tradizioni, correlazioni, simboli. E ora, se permettete, vorrei congedarmi da voi usando il tipico vostro verbo dei saluti: falem, che secondo il grande Eqrem Çabej deriva dal latino CHALARE, preservato anche in sardo e in corso, solo che nelle due isole si usa col solo valore originario di “scendere”: falare. Pertanto a voi tutti: faleminderit.»

«Grazie a Lei Dott. Areddu per averci lasciato questa piacevole intervista!»

«P rania e diasporës Shqiptare në Itali është ndër më të shumtat dhe më kon-stantet që njihen historikisht, duke ni-

sur që nga antikiteti e duke vazhduar deri më sot në ditët tona. Mendoni se kjo lidhje kaq an-tike dhe prania e sotëme shqiptare në territorin italian, mund të ndihmojnë në krijimin e një klime vëllazërore reciproke midis popujve tanë dhe gjithashtu shkembimeve të ardhëshme midis studjuesve e shkencëtarëve?»

«Unë uroj që kjo gjë të ndodhë. Fatkeqësisht ndodhemi në një moment që ashtu si në Itali edhe në Sardenjë ka patur një farë reagimi ndaj emigrantëve në vetvete (tout court), që nuk merr parasysh cilësitë personale të indi-vidëve, dhe e gjitha kjo për arsye të rendit publik dhe të krizës aktuale ekonomike. Duke arsyetuar në aspektin antik, egzistencën e një diaspore ilire mund ta shohim tek “Popujt e detit” midis të cilëve përfshihen Shar-danat. Populli i Shardanëve, që sipas interpretimeve të studjuesëve Schachermeyr dhe Bonfante mendohej se ishin njerëz me origjinë ilire, të shtyrë nga nevoja u spostuan drejt deltës së lumit Nil, për tu drejtuar më vonë drejt Palestinës. Janë të shumta të dhënat që

I l testo dell’iscrizione è stato tradotto da Theofan Popa: „Quando alzerai le mani presso il Divino, o officiante del Divino, nomina anche me peccatore

e incolto pittore Onufri“. Il contenuto di questa iscrizione lascia intendere

che Onufri a quei tempi non aveva ancora avuto il sa-cerdozio, siccome pregava l’officiante perché si ricor-dasse di lui durante la preparazione dei regali santi. Si pensa che l’iscrizione debba appartenere ad un epoca precedente al 1554, perché partendo da un’altra iscri-zione di Onufri nella chiesa del Venerdì Santo presso il villaggio Valësh della regione di Shpat abbiamo anche quest’aggiunta: „...nomina anche me peccatore, il prete Onufri, pittore e Protopapa di Neokastron“.

Un’altra iscrizione nella stessa chiesa è datata 1554, ciò ci induce a pensare che Onufri sia nato e vissuto nel XVI secolo. Onufri non fu attivo solo nel-le chiese di Shpat e Berat, ma si estese anche oltre il confine albanese. Negli affreschi della chiesa dei Santi Apostoli a Kostur troviamo questa iscrizione scritta per mano di Onufri: „Fu pitturato da Onufri giunto negli ultimi tempi dalla splendida città di Berat“. Gli affre-schi sono datati intorno al 1547. Onufri ha anche pit-turato le icone murali del Monastero di Sepçe a Shkup, la chiesa della „Metamorfosi“ nel monastero di Zërze ecc. Oltre alle pitture murali Onufri ha creato anche molte icone movibili, di cui possiamo nominare quelle della Chiesa Vangelistra e di San Mitri all’interno del castello di Berat.

Nella composizione delle icone bizantine Onufri conserva con fanatismo la tradizione bizantina e i ca-noni della chiesa. Le sue icone rappresentano paesaggi biblici, quali „La nascita di Cristo“, „L’entrata di Santa Maria nel tempio“, „La trasfigurazione“ ecc. Onufri è stato un prete sposato e ha avuto figli, dei quali sono uno è diventato famoso. Egli è Nikolla, che ha prose-guito l’attività di famiglia. Ciò viene testimoniato da un’iscrizione di propria mano da parte di Nikolla sulla porta occidentale all’interno della chiesa di Santa Maria Vllaherna a Berat. „Il pittore è Nikolla, figlio di Onu-fri, anno 7086 secondo il calendario bizantino e 1578 secondo quello gregoriano“. Possiamo pensare che nel 1756 Onufri non era più in vita e che suo figlio Nikol-la si propone di proseguire l’opera del grande maestro dell’iconografia. A Kurjan, Fier, presso la chiesa di San Kolli il teologo Theofan Popa ha scoperto un’altra iscri-zione, in cui il figlio di Onufri Nikolla ha pitturato la chiesa avendo come aiutante un altro iconografo, Joan. „Quando alzerai le mani presso il Divino, o officiante del Divino, nomina anche me peccatore e incolto Joan e Nikolla“.

T eksti i mbishkrimit është përkthyer nga Theo-fan Popa: “Kur të ngresh duart e tua te Perëndia o meshtar i Perëndisë, më përmend edhe mua

mëkatarin dhe të paditurin piktor Onufrin”.Përmbajtja e këtij mbishkrimi na le të kuptojmë

se Onufri në atë kohë nuk ishte dorëzuar ende klerik, sepse i lutet meshtarit që ta kujtojë gjatë përgatitjes së dhuratave të shenjtëruara. Mendohet se ky mbishkrim duhet të jetë shkruar përpara vitit 1554, sepse duke u nisur nga mbishkrimi tjetër i Onufrit në kishën e Shën e Premtes në fshatin Valësh të krahinës së Shpatit ke-mi edhe këtë shtojcë:”…….. më përmend edhe mua mëkatarin, prift Onufrin, piktorin dhe Protopapë të Ne-okastrës”.

Një mbishkrim tjetër po në këtë kishë jep vitin 1554, i cili na bën të mendojmë se Onufri ka lindur dhe jetuar në shekullin e XVI. Onufri veprimtarinë e tij nuk e zhvilloi vetëm nëpër kishat e Shpatit dhe të Beratit, por e shtriu edhe jashtë kufijve të Shqipëri-së. Në afresket e kishës së Apostujve të Shenjtë në Kostur gjejmë këtë mbishkrim të shkruar nga dora e Onufrit: “U pikturua prej Onufrit të ardhur kohët e fun-dit nga qyteti i shkëlqyer i Beratit”. Afresket datojnë rreth vitit 1547. Gjithashtu Onufri ka pikturuar ikonat murale edhe në Manastirin e Sepçes në Shkup, kishën e “Metamorfozës” në manastirin e Zërzes etj. Onufri përveç pikturave murale ka bërë edhe mjaft ikona të lëvizshme, nga të cilat mund të veçojmë ato të Kishës Vangjelistra dhe të Shën Mitrit në kalanë e Beratit.

Në kompozicionin e ikonave bizantine Onufri ruan me fanatizëm traditën bizantine dhe kanonet e kishës. Ikonat e tij paraqesin pasazhe biblike, si “Lindja e Krishtit”, “Hyrja e Shën Mërisë në Tempull”, “Shpër-fytyrimi” etj. Onufri ka qenë prift i martuar dhe ka pa-sur fëmijë, nga të cilët vetëm njëri është bërë i njohur. Ai është Nikolla, i cili ka vazhduar traditën e familjes. Këtë e vërteton një mbishkrim që është shkruar nga vetë dora e Nikollës mbi portën perëndimore brenda ki-shës së Shën Mërisë Vllaherna në Berat. „Piktori është Nikolla, biri i Onufrit, viti 7086 sipas kalendarit bizan-tin dhe 1578 sipas atij Gregorian”. Mund të mendojmë se në vitin 1756 Onufri nuk jetonte më dhe biri i tij Nikolla del si vazhduesi i veprës së mjeshtrit të madh të ikonografisë. Gjithashtu në Kurjan të Fierit në kishën e Shën Kollit teologu Theofan Popa ka zbuluar edhe një mbishkrim tjetër, në të cilin biri i Onufrit Nikolla ka pikturuar kishën duke pasur si ndihmës një ikonograf tjetër Joanin. „Kur të ngresh duart para Perëndisë, o meshtar i Perëndisë, më përmend edhe mua mëkatarin dhe të paditurin Joanin dhe Nikollën“.

na sigurojnë se kjo dyndje ka ndodhur: qyteti i Sarda (Shudah i sotëm), fisi i Sardeates ose i Ardiejve, qyteti Pelastae nga ku kemi emrin etnik Pelaestini ose Pela-sgi, etj, etj.»

«Mendoni se mund të organizohen edhe sipër-marrje të tjera – jo vetëm publikime studimesh por edhe sipërmarrje akademike – për të hedhur më shumë dritë mbi këto argumente që zbulojnë misteret e të kalurës së popujve tanë?»

«Patjetër. Është e nevojshme që studjuesit shqiptarë të merren me “Gjërat Sarde” për të parë nëse edhe ata, nga ana e tyre, identifikojnë bërthama të përbashkëta qytetërimi. Gjithashtu, shpresoj që edhe ne nga ana jonë - qofshim ose jo akademikë por thjesht kureshtarë, ose eksperimentues të arsyeshëm pa paragjykime dhe të pajisur me dritën e llogjikës - të merremi me “Gjërat Shqiptare”, duke studjuar në menyrë më të thelluar dialektet, traditat dhe toponimet shqiptare. Fatkeqësi-sht paguajmë një peshë negative: jemi popuj të vegjël në numër dhe nuk e di sesa do të ishim të gatëshëm si në Shqipëri ashtu edhe në Sardenjë të thelloheshim mbi këto lidhje delikate.»

«Cili ështe mesazhi juaj për lexuesin shqiptar dhe cili do të jetë argumenti i veprës suaj të ar-dhëshme?»

«Njëra nga dëshirat e mia kulturore do të ishte zhvillimi i një rryme edhe jashtë Shqipërisë, që të rivlerësojë antikitetin ilir, ashtu si ka ndodhur për popullsitë e tje-ra antike indoeuropjane gati të harruara si psh. rasti i sagave kelte. Dëshira ime shkencore është që në studi-min e ardhëshëm të thelloj disa aspekte të rindërtimit historik dhe kulturor të lëna në harresë gjatë studimit “Origjina Shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”, pra të sjell jo vetëm fjalë por edhe objekte, tradita, ndërlidhje reciproke dhe simbole. Më lejoni të ndahem nga ju du-ke përdorur një fjalë përshëndetëse tipike shqiptare: falem, që sipas të madhit Eqrem Çabej rrjedh nga lati-nishtja CHALARE e ruajtur edhe sot në gjuhët Sarde dhe Korse në vlerën origjinale “zbres” (falare). Fale-minderit të gjithë juve!»

«Faleminderit Juve Professor Areddu për këtë intervistë shumë të këndëshme!»

Zbulohet kulla e dytë e Rrugës Egnatia

Fatmira Nikolli

Via Egnatia”, e ndërtuar që në kohën e perandorisë roma- ke, na surprizon akoma. Në lagjen ‘Kala’ të Elbasanit, zbulohet një kullë dalëse që lidhte zonën me rrugën ‘Egnatia’. Në vendin e quajtur “Kryqëzimi i Xhepës”, aty ku mendohet të ketë qenë Porta Lindore e kësaj rruge që përshkonte

Kalanë e qytetit mes përmes, nxorën në dritë prej gërmimesh të rastësishme, fragmente të rëndësishme të kësaj rruge historike dhe mure antike të saj. Sipas arkitektit të Institutit të Monumenteve të Kulturës, Latif Lazimi, aty kanë qenë gjurmë të murit të një kulle, por kjo nuk dukej shumë qartë. “Aty afër kullës gjendej një shtëpi, të cilën i zoti i saj mori leje që ta rikonstruktonte. Pikërisht nga këto punime u bë e mundur dalja në dritë e kullës së dytë, që mendohet të ketë qenë portë dalëse e lagjes ‘Kala’ me rrugën e vjetër ‘Egnatia’”, - tregon ai. Sipas arkitektit, që prej vitesh punon pranë IMK-së e që gjatë punës së tij ka parë mjaft prej monumenteve të kulturës shqiptare, shtëpia u shemb. Pas kësaj, në atë vend u bënë gërmime arkeologjike, prej të cilave u zbuluan muret shumëshekullore të kullës. Kulla ka qenë e ndërtuar në formë patkoi dhe ka pasur formë katërkëndëshe. Pjesa e përparme e saj ka qenë me hark. Duhet thënë se muret e saj janë nëntokë, dhe deri tani në sipërfaqe ka dalë vetëm pjesa e sipërme e tyre.

Gërmimet Gërmimet private u bënë në pjesën lindore të lagjes ‘Kala’ në Elbasan dhe zbuluan pjesë kolonash, gurë

dekorativë, mozaikë, enë qeramike. Bashkia e Elbasanit ka ndërprerë punimet në këtë vend, në mënyrë që specialistët të nxjerrin përfundimet për zbulimin e ri. Ata mendojnë se muri dhe fragmente të tjera i për-kasin portës dalëse të ‘Via Egnatia’. Bashkia e Elbasanit ka vendosur që ky fakt të përdoret si sondazh për përfitimin e projektit të Bashkimit Evropian për rikonstruksionin e kësaj rruge të zbuluar. Zbulime të tilla arkeologjike tërheqin edhe turistët në këtë sezon vere. Edhe këtë verë, Elbasanin e kanë vizituar shumë të tillë, ndërkohë që një turist italian që sheh për herë të parë vendin tonë, duket të jetë befasuar nga ato që ka parë. Tashmë projekti i mbështetur nga Bashkimi Evropian parashikon ndërhyrje edhe në bazilikën në qendër të Elbasanit.

Arkitekti Sipas arkitektit të Institutit të Monumenteve të Kulturës, Latif Lazimi, nga këto gërmime kanë dalë

pjesë të rrugës së vjetër ‘Egnatia’. Ky zbulim ka të bëjë me njërën prej kullave hyrëse apo dalëse të lagjes ‘Kala’, me këtë rrugë mjaft të rëndësishme për kohën kur kjo funksiononte. Arkitekti shprehet se ka ide që të ndërtohet një urë, e cila do të bashkojë kullën e parë që ekzistonte me këtë që sapo është zbuluar. Sipas tij, disa specialistë italianë kanë idenë se ura lidhëse mes dy kullave do të ishte mjaft e përshtatshme, por kjo sipas tyre nuk do të bëhet me materialin origjinal, por me një tjetër material. Vlera e këtij zbulimi qën-dron në faktin se tashmë është plotësuar një pjesë e një “harte”, që virtualisht “dihej” se ishte. Pas zbulimit të kullës së parë mendohej që do të kishte edhe një tjetër, por akoma nuk ishte e qartë. Tashmë nuk ka vend për dyshime. Kullat hyrëse e dalëse ishin “portat” që lidhnin lagjen “Kala” të Elbasanit me rrugën e vjetër “Egnatia”. Ky zbulim e bën mjaft të qartë mënyrën e lidhjes së zonës me rrugën e rëndësishme. Sipas La-zimit, nëse bëhen gërmime të reja pranë kësaj kulle, mund të zbulohen të dhëna mjaft interesante që mund të hedhin më shumë dritë mbi kohën kur rruga funksiononte.

Lagjja ‘Kala’Lagjja “Kala”, në qytetin e Elbasanit, një nga lagjet më të vjetra pritet të kthehet pas disa vitesh në një nga lagjet më të preferuara për t’u vizituar nga turistët vendas dhe të huaj. Bashkia e Elbasanit, në bashkëpunim me Institutin e Monumenteve të Kulturës, Universitetin “Aleksandër Xhuvani” dhe Universitetin e Pizës (Itali), ka përfunduar studimin mbi njohjen, ruajtjen dhe evidentimin e vlerave arkeologjike, historike dhe urbane të lagjes “Kala”, që përcakton kriteret e ndërhyrjes në këtë lagje, nga më të vjetrat në qytet. Për këtë qëllim, bashkia ka akorduar fondin prej 7 milionë lekësh, për shtrimin me kalldrëm të rrugëve të lagjes, që do të nisë nga porta e Kalasë, deri te Kisha “Shën Maria”. “Në përfundim të studimit mbi njohjen, ruajtjen dhe evidentimin e vlerave arkeologjike, historike dhe urbane të lagjes ‘Kala’, janë përcaktuar edhe një sërë kriteresh për ndërhyrje në këtë zonë”. Sipas tij, për lagjen ‘Kala’, në të ardhmen do të zbatohen dhe projekte të tjera për përmirësimin total të infrastrukturës, me qëllim rritjen e atraktivitetit të kësaj zone historike për thithjen e turistëve vendas e të huaj. Rrugët e lagjes ‘Kala’ kanë qenë të shtruara me kalldrëm, por me kalimin e viteve gurët kanë dalë nga vendi dhe shtrimi me kalldrëm pritet t’i rikthejë lagjes identitetin. Duke qenë i vendosur në kryqëzimin e rrugëve Veri-Jug dhe Lindje-Perëndim, Elbasani ka shërbyer si pikë e rëndësishme kalimi dhe si stacion i rëndësishëm, duke u përmendur si qendër urbane, ushtarake e peshkopale. Pas bllokimit të rrugës ‘Egnatia’ nga dyndjet e barbarëve, qyteti i Skampinit nuk përmendej më dhe u shkatërrua nga bullgarët dhe ostrogotët gjatë migrimit sllavo-bullgar, diku nga shekulli VI-VII.

“Via Egnatia”Rruga ‘Egnatia’ është ndërhyrja në infrastrukturë me te cilën romakët quajnë dhe organizojnë duke fil-

luar nga gjysma e dytë e shekullit të dytë p.e.s, një vijë drejtuese mijëvjeçare komunikimi midis Perëndimit dhe Lindjes, midis Adriatikut të poshtëm dhe Egjeut verior. Inxhinierët romakë që ndërtuan rrugën arritën të evitonin me përjashtim të pak rasteve të paevitueshme, ndryshime të menjëhershme të lartësisë së rrugës. Në trasenë e rrugës ‘Egnatia’ gjejmë teknikën e ndërtimit romak të rrugës: arritja e qendrave në mënyrë më të drejtpërdrejtë, komode, ekonomike, përpjekjeve për të evituar përmbytjet dhe uljet e terrenit me forcë. Sistemi rrugor i kohës romake në zonat qendrore të Shqipërisë, duket i ndërtuar në kohën perandorake, përbëhet nga 4 drejtime kryesore: 1) rruga gjatësore bregdetare nga Dyrrachium deri në Aulon, e cila ishte pjesë e rrugës nga Epiri jugor deri në Dalmaci; 2) Rrugë tërthore me drejtimin veriperëndim-juglindje, e përbërë nga rruga e brendshme nga Dyrracium deri në Antipatrea, e cila duke u zgjatur arrinte deri në fushën e Larisës; 3) rruga e tretë përbëhej nga rruga ‘Egnatia’, që nga Apollonia në juglindje e drejtohej drejt verilindjes në Elbasan (në ditët tona); dhe e katërta, ishte vazhdim i rrugës nga Apollonia ne Elbasan, që duke u bashkuar me një rrugë perëndim-lindje që vinte nga Dyrrachium kalonte në luginën e mesme të Shkumbinit duke u ngjitur deri në vijën ujëndarëse midis pellgut të Shkumbinit dhe pellgut të Drinit.

Via Gasperina, 220roma - Tel. 06/7231552

•opTomeTria•ConTaTToloGia•rieduCazione VisiVa•oCChiali dall’economico al firmato•oCChiali di marCa a prezzi eCCezionali•ConTrolli della VisTa GraTuiTi

Centro Ottico

elmar

Nga GëZIM LLOjDIA

sINTeZA e FAbrIZIO VIsTOLI Në bIOGrAFINë e MusTILLI

Emrin e Domenico Mustillit, arkeologut italian, mbrojtësi i problemit të përkatësisë etnike të banorëve të Epirit të titulluar: “Gli Illiri

nell’Epiro” (Ilirët në Epir), botuar nga Akademia e Italisë në përmbledhjen me titull “Le terre albanesi redente”, Romë 1941,shpesh e ndesh nga raportimet dhe gjurmimet, që ka kryer misioni arkeologjik italian në Shqipëri. Fabrizio Vistoli sjell shkurtimisht biografin e D.Mustillit. Ai ka lindur në Napoli,thotë F.Vistoli,më 3 dhjetor 1899 nga prindërit Leonardo dhe Maria Testa. Anëtar i një familjeje të lashtë katolike me origjinë nga Ravello, pjesëtarë në Luftën e Parë Botërore ku fituan Kryqin e Trimërisë Ushtarake dhe Kryqin e Meritës së luftës. Ai u kthye për studimet në Universitetin e Napolit. Aty ai kishte studentët e tjerë mes të cilëve, Paola Montuoro, Olga Elia dhe Dominic Zancani. Mësohet se Mustilli u diplomua në dhjetor të vitit 1924, në arkeologjinë klasike, me një tezë përgatitur nën drejtimin e Giulio Emanuele Rizzo. Zgjedhja e një teme të pikturës vazo greke, si dhe predikimet e tij për qeramikën e lashtë dhe përgjithësisht të botës klasike duket se kanë origjinën nga një rrjedh kujtimesh historike dhe artistike e Sant’Agata de ‘Goti (Benevento ). Shtëpi stërgjyshore dhe sidomos nga koleksioni i madh i vazove greke vënë së bashku në ruajtje nga një paraardhës në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe ruajtur me kujdes nga një xhaxha atëror. Student i Shkollës Arkeologjike italiane të Athinës (vitet 1926-28), ai mori pjesë në hulumtim, në ishullin e Lemnos drejtuara nga Alessandro Della Seta. Këtu ndeshet me çështjen e vështirë të gërmimeve në nekropolin e parë, Hephaisti ku ka përgatitur disa të dhëna të dendura informative rreth ‘etruskëve (‘ qytetërimit lokal). Vite më vonë, në kujtesën e madhe u shfaq Shkolla Arkeologjik e Athinës dhe të misioneve italiane në Lindje ( vitet 1932-1933).Rrugëtimi i tij vijon kështu: Kthehet në Itali, ai u vendos në Romë, ku G.E.Rizzo, i cili u zhvendos nga Napoli, e kishte favorizuar (nëntor 1928) me emërimin si asistent të përhershëm në Departamentin e Arkeologjisë në Universitet. Vitet romake u pikëzuar me një numër të madh të përpjekjeve shkencore dhe një hulumtim të ethshme, të cilat dëmtuan shëndetin nervor, por edhe nga një seri e arritjeve të shquara profesionale, disa prej të cilave janë në origjinën e reputacionit dhe nderim në të cilën ishte gjithmonë i rrethuar më vonë, emrin i tij. Në të njëjtën kohë, që përkojnë punimet për ndërtimin e kampusit, ku mbikëqyri riorganizimin sistematik të grumbullimit të pasur së Urbis studim, në lidhje me atë kohë u zhvendos nga vendndodhja e vjetër e bujtinë e S. Michele në mjedise të reja brenda ndërtesës së Fakultetit të letrave. Ky aktivitet i dha llogari në një artikull të botuar në shqyrtimin e arteve në vitin 1936. Pas shtatë vitesh si asistentë së bashku me Rizzo dhe pasi ka marrë diplomë në arkeologji dhe historinë e artit të lashtë (28 nëntor 1933), në korrik të 1935, ai fitoi konkursin për një vend në rolin e inspektorit të Monumenteve, galeritë dhe gërmimet arkeologjike, që hyjnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në Mbikëqyrjen napolitane të Amedeo Maiuri, i cili në atë kohë përbënte një palestër të jashtëzakonshme, për një arkeolog militant të gatshëm.

Gjatë tre viteve të ardhshme ka ushtruar funksionet e kontrollit dhe mbrojtjes së lashtë në faqet e shumta të Campania (Pompei dhe Herkulani) dhe botoi disa shkrime të rëndësishme në revistat antichistica, duke përfshirë edhe ato të lidhura me dy veprave me interes të jashtëzakonshëm në ato zbulime (Apolloni ,zbuluar në vitin 1930 në ujërat e Gjirit të Salerno dhe busti madhështor të perandorit Augustus zbuluar në Fondet në vitin 1936), në të cilën ai u kthye më vonë me punim më të gjerë.Nga 1 dhjetori 1938, menjëherë pas martesës me Anna De Marco në Romë, nga e cila ai nuk kishte fëmijë, ai e la postin e tij si pasojë e emërimit inspektues si profesor i jashtëzakonshëm (dhe pastaj nga viti 1941), arkeologjisë dhe historisë greke dhe Romane në Universitetin e Napolit, ku për një vit ai mbajti emërimin palethnology. Aktivitetet arsimore të përditshme, të ushtruara në Romë pas vdekjes së Rizzo, nuk e kanë penguar atë, që të vazhdojë punën e tij shkencore me zjarr dhe me të vërtetë ka ndihmuar për të zgjeruar fushën.Pas vdekjes së Pirro Marconi, i cili e kishte paraprirë atë edhe në karrigen universitare, Mustilli ka drejtuar në mes të viteve 1938 dhe 1941, Misionin arkeologjik italian në Shqipëri.Aktivitet intensiv dhe të frytshme në vendin ballkanik janë dëshmi jo vetëm për rezultatet e hulumtimit të kryer në akropolin e Butrintit, në zonën e Zadarit dhe malet Acroceraunians, sidomos renditen të pasura në shkrime dhe monografi, që merren me tema, që lidhen me të kaluarën e rajoneve me pamje nga bregu lindor i Adriatikut.

DOMENICO MUSTILLI ARKEOLOGU ITALIAN MBROJTI PROBLEMIN E PËRKATËSISË ETNIKE TË BANORËVE TË EPIRIT nga GËZIM LLOJDIA Sinteza e Fabrizio Vistoli në biografinë e Mustilli Emrin e Domenico Mustillit, arkeologut italian, mbrojtësi i problemit të përkatësisë etnike të banorëve të Epirit të titulluar: “Gli Illiri nell’Epiro” (Ilirët në Epir), botuar nga Akademia e Italisë në përmbledhjen me titull “Le terre albanesi redente”, Romë 1941,shpesh e ndesh nga raportimet dhe gjurmimet, që ka kryer misioni arkeologjik italian në Shqipëri. Fabrizio Vistoli sjell shkurtimisht biografin e D.Mustillit. Ai ka lindur në Napoli,thotë F.Vistoli,më 3 dhjetor 1899 nga prindërit Leonardo dhe Maria Testa. Anëtar i një familjeje të lashtë katolike me origjinë nga Ravello, pjesëtarë në Luftën e Parë Botërore ku fituan Kryqin e Trimërisë Ushtarake dhe Kryqin e Meritës së luftës. Ai u kthye për studimet në Universitetin e Napolit. Aty ai kishte studentët e tjerë mes të cilëve, Paola Montuoro, Olga Elia dhe Dominic Zancani. Mësohet se Mustilli u diplomua në dhjetor të vitit 1924, në arkeologjinë klasike, me një tezë përgatitur nën drejtimin e Giulio Emanuele Rizzo. Zgjedhja e një teme të pikturës vazo greke, si dhe predikimet e tij për qeramikën e lashtë dhe përgjithësisht të botës klasike duket se kanë origjinën nga një rrjedh kujtimesh historike dhe artistike e Sant’Agata de ‘Goti (Benevento ). Shtëpi stërgjyshore dhe sidomos nga koleksioni i madh i vazove greke vënë së bashku në ruajtje nga një paraardhës në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe ruajtur me kujdes nga një xhaxha atëror. Student i Shkollës Arkeologjike italiane të Athinës (vitet 1926-28), ai mori pjesë në hulumtim, në ishullin e Lemnos drejtuara nga Alessandro Della Seta. Këtu ndeshet me çështjen e vështirë të gërmimeve në nekropolin e parë, Hephaisti ku ka përgatitur disa të dhëna të dendura informative rreth ‘etruskëve (‘ qytetërimit lokal). Vite më vonë, në kujtesën e madhe u shfaq Shkolla Arkeologjik e Athinës dhe të misioneve italiane në Lindje ( vitet 1932-1933).Rrugëtimi i tij vijon kështu: Kthehet në Itali, ai u vendos në Romë, ku G.E.Rizzo, i cili u zhvendos nga Napoli, e kishte favorizuar (nëntor 1928) me emërimin si asistent të përhershëm në

DOMeNIcO MusTILLI, arkeologu italian, mbrojti problemin e përkatësisë etnike të banorëve të epirit

Duke studiuar Shqipërinë e lashtë, Mustilli kishte për të përsëritur përballjen me problemet e arkeologjisë prehistorike dhe kjo ishte pikërisht, disiplina për të tërhequr dhe mbajtur interesat e veta afatgjata në mënyrë për ta nxitur atë, për të dhënë një pamje të saktë, sidomos për trajnimin e studentëve të tij të rinj në vëllimin e parë :Një Histori Universale e Vallard-i botuar në vitin 1959.Megjithatë, hulumtimet e tjera ishin më të pëlqyeshëm, veçanërisht ato të aparatit paraprak shkencor përbëhet nga të dhëna historike mbi individualin monumental duke synuar që të thellojë problemet kritike dhe Eksegjetik të pazgjidhura. Kështu ai e mori në detyrën e ardhshme shqyrtimin kritik, fjalimet përkujtimore, shkrimet dhe enciklopedi e rastit, një lloj shumë e veçantë e studimit të orientimit shkencor, u përqendrua në topografi historike e Campania greko-romake dhe qytetërimit të lashtë e Sicilisë dhe Magna Graecia. Në këtë zonë gjurmohen, midis të tjerash, ese origjinale në shenjtëroren Hera Argive (1941, 1943), dyqanet artizanale të Pompeit (1950), i ashtuquajturi Villa i Papyri në Herculaneum pseudourbana (1956), në Qytetin Messapia përmendur nga Straboni (1957), kujtimet e para në rrënojat e Paestum (1959), dhe jo më pak, lidhjet kulturore, që bashkoi rajonin jugor të gadishullit italian dikur kolonizuar nga grekët ,Sicilinë dhe ‘ Italinë veriore (studimi përfshinë vitet 1963, 1966). Nga ky grup i interesave konkrete për sektorin jugor të lashtë dhe origjinën e angazhimin të saj në themel në vitet 1956-1957, Qendra e Studimeve të Universitetit të Napolit, ku ishte rektor

Ernesto Pontieri, si dhe mbështetja dhe pjesëmarrja e vazhdueshme nga viti 1961në konferenca vjetore të Institutit të Historisë dhe Arkeologjisë të Greqisë së lashtë (ISAMG) e Tarantos.

Ai vdiq papritmas në Napoli, në 20 shkurt 1966. Me mendje të hapur, Mustilli iu përkushtua me pasion punës në përhapjen e njohurive të mësuar dhe ka ndjekur me interes të veçantë, sidomos në pjesën e fundit të jetës së tij, arritjet dhe përparimet në teknologji të cilat erdhën gradualisht duke bërë hetim në dispozicionin arkeologjik. Ai ishte anëtar i akademive të ndryshme dhe e emëruan atë për të mbajtur pozita e përgjegjësi të lartë në kuadër të Komitetit Kombëtar për Shkencat historike, filozofike dhe filologjike të Këshillit Kombëtar, të Kërkimit dhe të Këshillit ,të Lartë për Antikitetet dhe Arteve të Bukura.

VLerësIMI I HIsTOrIANIT KrIsTO FrAsHërI

Lidhur me qëndrimet arkeologut italian Mustilli,historiani Kristo Frashëri shkruan: Autori

i tretë, i cili e trajton gjithashtu në mënyrë dinjitoze problemin e përkatësisë etnike të banorëve të Epirit është historiani dhe arkeologu i njohur italian Domenico Mustilli. Ai e trajton këtë problem në një punim italisht të titulluar “Gli Illiri nell’Epiro” (Ilirët në Epir), botuar nga Akademia e Italisë në përmbledhjen me titull “Le terre albanesi redente”, Romë 1941. Problemin e banorëve të lashtë të Epirit, D. Mustilli e

trajton që nga kohët parahistorike. Ai pohon se gjetjet arkeologjike që kanë dalë në dritë tregojnë se treva e Epirit ka qenë e banuar para se të shfaqeshin grekët në histori. Ai vë në dukje se Epiri pësoi një dyndje popullatash në epokën e Bronzit, e cila karakterizohet nga qeramika e pikturuar. Kjo qeramikë, – thekson ai, – nuk ka lidhje fare me kulturën arkaike greke .Për sa i përket fillimeve të epokës së Hekurit, ai vinte në dukje se nuk kishte të dhëna që të provonin praninë e banorëve grekë në këtë trevë. Duke u mbështetur në të dhënat arkeologjike që njiheshin në kohën e tij, ai pohonte se gjurmët më të hershme të pranisë greke në Epir i takojnë periudhës helenistike. Nuk e mohonte faktin se në Dodonë ishin zbuluar objekte të kulturës helenike, si statueta, fragmente skulpturash arkaike, të cilat i takojnë shekullit VI, madje edhe një fibul e tipit aisatik e shekullit VII. Por këto nuk qenë prodhime vendëse. Ato tregojnë marrëdhëniet që kishte Dodona me botën greke. Nga ana tjetër, vazhdon D. Mustilli, në truallin e Epirit janë zbuluar objekte arkeologjike që tregojnë lidhje kulturore me qytetërimin e veriut, pra me viset ilire (një shpatë e tipit krejtësisht verior dhe një sëpatë e tipit hallshtatianë e pranuar edhe nga arkeologë të tjerë). Veç kësaj, vazhdon ai, edhe në Orestidë, e cila bënte pjesë herë në Epir, herë në Maqedoninë Perëndimore, mungojnë gati krejtësisht dëshmitë arkeologjike për kohën pas epokës së Bronzit dhe para shfaqjes së objekteve të qytetërimit dhe të industrisë greke. Vetëm ndonjë enë korinthiane zbuluar këtu, – nënvizon D. Mustilli, formon urën ndërmjet epokës së Bronzit dhe kohës helenistike. Varre arkaike u gjetën pranë Cotylionit dhe kishin kufoma me skelet dhe të djegura me urnë e me enë bronzi. Më tej ai shkruan: Në Epir “mungojnë pra, elemente për të ndriçuar gjendjen pas kohës së Bronzit. Mund të themi vetëm se gërmimet e deritanishme (pra deri në vitin 1941 – K.F.) provojnë në një mënyrë mjaft të qartë importimin (pra jo prodhimin në vend – K.F.) të objekteve nga Greqia në Epir që nga shekulli VII p.e.s., ndoshta edhe nga një kohë më e hershme”.D. Mustilli thotë se dëshmitë për të provuar se banorët epirotë qenë grekë janë shumë të cekëta, kurse teza e kundërt se nuk qenë grekë është mjaft e bazuar. Ai sjell si dëshmi Thukididin, i cili i quan molosët barbarë (I 68; II 80). Po ashtu edhe Straboni (VII, 321). Nuk mund të dyshohet, shkruan historiani italian, se etolët qenë grekë, por territori i tyre pati një imigrim të fortë nga veriu, saqë Filipi në bisedimet për paqe me romakët, para Kinaskefalit pohonte se pjesa më e madhe e etolëve nuk janë grekë (Polibi XVIII 5,8; Livi XXXII, 34). Për Filipin, vazhdon D. Mustilli, nuk ishin grekë as amfilokët, as agrejtë që banonin në verilindje të euritanëve, as apodotët që banonin në luginën e Dafnos.Arkeologu italian vë në dukje se në shekujt e mëvonshëm në Epir vihet re ndikimi i kulturës greke. Ai sjell si shembull fortifikimet e shekullit V p.e.s. të Finiqit dhe të disa ndërtesave të tjera të mëvonshme. Po kështu edhe në Butrint. E njëjta gjë ndodh edhe në Dodonë, ku u ndërtua një faltore madhështore dhe kur u shfaqën mbishkrimet greqishte. Këtu, thotë arkeologu italian, shtrohet pyetja: “Si mund të pajtohet prania që nga shekulli V e gjurmëve helene me mungesën e tyre të plotë para shekullit V”? Pyetja e dytë që shtrohet, sipas tij, është kjo: “Si mund të pajtohet prania pas shekullit V e kulturës materiale greke me të dhënat gjuhësore, të cilat pohojnë në mënyrë të padyshimtë praninë në Epir të elementit ilir”? Nga këto dy pyetje, arkeologu italian shtron për zgjidhje problemin: “Kush ishin këta ilirë? Në çfarë objektesh, në çfarë manifestimesh konkretizohet qytetërimi i tyre nga pikëpamja arkeologjike”? Arkeologu gjen kështu rastin që të kundërshtojë pikëpamjen e përhapur në kohën e tij – pikëpamje të cilën, siç u pa, po e shfrytëzon në mënyrë spekulative Hammondi, – mbi përhapjen e popullsisë së Lausitzit në Epir. Është e vërtetë, pohon ai, se gjurmë mjaft të sigurta të bartësve të qytetërimit të Lausitzit duken në Maqedoni gjatë luginës së Vardarit (Aksiosi antik). Është gjithashtu e njohur pikëpamja se nga përzierja e shtegtarëve të rinj me banorët e mëparshëm u mbrujt qytetërimi maqedon i fillimit të epokës së Hekurit. Vendbanimi i Verrias buzë Haliakmonit tregon përhapjen nga Perëndimi, pohon D. Mustilli në drejtim të Epirit të këtij qytetërimi maqedon të kohës së Hekurit. Megjithatë, deri tani ai ngul këmbë se në Epir nuk janë zbuluar gjurmë të popullit të Lausitzit, pavarësisht se ndonjë element i këtij qytetërimi ka depërtuar edhe më në jug, në krahinat greke. Përkundrazi, sipas D. Mustillit, përveçse në Korkyra ku sundonin liburnët, prania e ilirëve është vërtetuar edhe nga emri Hylloi, i identifikuar në vendin e quajtur sot Chalkiopulos. Deri sot, përfundon ai, nuk kanë dalë objekte arkeologjike që të provojnë praninë e popullit të Lausitzit, qoftë në epokën e Bronzit, qoftë në atë të fillimit të Hekurit. Gjurmë të kulturës ilire gjejmë edhe në Epir. Mjafton të thuhet se në Dodonë nuk mungojnë objekte që provojnë prejardhjen e tyre nga veriu.

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 4 Storia

Nga prof. sHerIF DeLVINA

Kapodistrias, burrë shteti, diplomat megaliideist, ish-ministër i carit dhe më vonë president i shtetit të parë grek pas shpalljes së pavarësisë,

është edhe frymëzuesi i lakmisë për kufirin verior grek deri në Vjosë. Nën petkun e kërkesave greke për çlirimin kombëtar të atdheut, ai i paraqiste Evropës Perëndimore, të pushtuar nga romantizmi, si program maksimal të çlirimit kombëtar, Vjosën si kufi ideal të Greqisë në veri. Luftën për pavarësi të Greqisë Kapodistria e bëri të njohur si ide fetare. Kufijtë e Greqisë i kërkonte sipas parimit greko-fetar: “Kush është ortodoks, është grek”. Në këtë luftë për çlirimin e Greqisë morën pjesë shumë elementë heterogjenë. Është fakt se 9\10 e heronjve të luftës për pavarësi të Greqisë qenë shqiptarë.

Nga Petersburgu J. Kapodistrias i shkruan një letër kontit Neselrodi, e cila mban datën 27 korrik 1827. Në këtë letër ai i lutet këtij konti që të ndërhyjë pranë carit për t’i plotësuar kërkesën e meposhtme:

“Tregtarët e Janinës me banim në Moskë, në marrëveshje dhe së bashku me kolegët e tyre të Janinës, kërkonin që shumat e konsiderueshme të interesit të parave që ishin dhënë nga ata për mbajtjen e jetimoreve të Moskës dhe që shkonin prej vitesh në llogari të mbajtjes së shkollave greke të Janinës dhe të institucioneve publike të atyre anëve, të shkonin në ndihmë të revolucionit grek, sepse Janina ishte shkatërruar qysh prej vitit 1820 në luftën e Ali Pashës kundër turqve. Këto kapitale të dala nga ky interes kapin shumën e 200.000 rublave“. Sipas një studimi të bërë në vitin 1989 nga historiani rus Filatov në arkivat e Moskës, del se në Moskë ndodhen rreth 500.000 dosje që flasin për ndihmën që i kishte dhënë Rusia cariste Greqisë në luftën e saj për çlirimin kombëtar. Është fakt i padiskutueshëm se Rusia i shpalli luftë Turqisë pasi u mor vesh me Austrinë, që, pasi ajo të fitonte luftën me Turqinë, t’i njihej pavarësia Greqisë si nga Rusia ashtu edhe nga Austria. Ajo i premtoi Austrisë se nuk do të kërkonte asnjë metër tokë të Perandorisë Osmane pas mbarimit të luftës.

Në atë letër Kapodistrias nuk kërkonte vetëm interesat e kapitaleve të tregtarëve të Janinës, por, duke kërkuar ato, ai nxiste carin të ndihmonte më tej vendin e tij. Presidenti i ardhshëm i Greqisë në këtë letër shkruante siç mendonte: ai Janinën e quante pjesë të Shqipërisë. Kapodistrias ishte i bindur se Janina ishte shqiptare, prandaj këtë ia bëri të ditur edhe car Nikollës me anë të kontit Neselrod. Car Nikolla ishte i bindur se kolonitë e tij si Gjeorgjia, Turkmenistani etj. ishin joruse, por ato deklaroheshin nga car Nikolla si toka ruse. Sipas arsyetimit të car Nikollës edhe Epiri do të zaptohej nga Greqia në të ardhmen, siç kishte zaptuar Rusia kolonitë e saj që përmendëm më sipër. Sipas logjikës së Romanovëve, edhe Jan Kapodistria, që udhëhiqej nga logjika megaliideiste, besonte se

mendimet dhe emocionet më intime të asaj kohe. Këto janë shkruar nga e njëjta dorë nën influencën e

situatave më kontradiktore. Në letrën e sipërthënë Jan Kapodistria projekton në mënyrë të pavullnetshme

hijen e vet mbi objektet që e rrethojnë. Ai në këtë letër na thotë që Janina është pjesë e pandarë e truallit

shqiptar dhe, si megaliideist, për çudi, në intimitet na thotë të vërtetën, të vërtetën që megaliideistët e kanë

armikun kryesor.

Ku e hodhi stuhia Odisenë?

Nga Nelson ÇABEJ

Pozita gjeografike në Ballkanin perëndimor i bëri ilirët që në një numër rastesh të shërbenin si medium përmes të cilit bota perëndimore u njoh me botën e lashtë greke. Kështu, sipas arkeologut gjerman Wolfgang Helbig (1839–1915) emri etnik grekë (graeci) u përhap në botën perëndimore nëpërmjet iliro-epirotëve, të cilët ishin në kontakt me një fis të vogël të Greqisë së lashtë, të quajtur graikoi (γραικοί) dhe e përdorën emrin e atij fisi për të treguar tërë bashkësinë e fiseve të lashta që kishin të njëjtën gjuhë, prejardhje dhe kulturë. Helenisti i madh Paul Kretschmer, mendonte se kjo ndodhi në një epokë prehistorike, para se ndër ata vetë të gjente përhapje emri “helenë”1, që ishte gjithashtu emëri i një fisi të lashtë grek. Përhapja e emrit “grekë” qysh në lashtësi ndër romakët lidhet me emigrimin e fiseve iliro-epirote, të njohur me emrin e përgjithshëm “mesapë” në Siujdhesën Apenine, nën presionin e dyndjes egjeane ose dorike rreth shekullit XII ose XI, p.e.s. Përmes romakëve, më vonë, ky emër u përhap në tërë kryetruallin (kontinentin) Europian.

Me sa duket, përmes ilirëve, te romakët kaloi edhe emri Ulisses, që është forma latine e Odisesë. Por, lind pyetja “Si shqiptonte heroi emrin e tij Odiseus apo Ulisses? Odiseus apo Oliseus?”. Latinët e shkruanin emrin e tij Ulixes dhe Olixes dhe jo Odyseus sepse ata nuk e morën këtë emër nga eposi

e saj për çlirimin kombëtar. Është fakt i padiskutueshëm se Rusia i shpalli luftë Turqisë pasi u mor vesh me

Austrinë, që, pasi ajo të fitonte luftën me Turqinë, t’i njihej pavarësia Greqisë si nga Rusia ashtu edhe nga

Austria. Ajo i premtoi Austrisë se nuk do të kërkonte asnjë metër tokë të Perandorisë Osmane pas mbarimit

të luftës.

Në atë letër Kapodistrias nuk kërkonte vetëm interesat e kapitaleve të tregtarëve të Janinës, por, duke

kërkuar ato, ai nxiste carin të ndihmonte më tej vendin e tij. Presidenti i ardhshëm i Greqisë në këtë letër

shkruante siç mendonte: ai Janinën e quante pjesë të Shqipërisë. Kapodistrias ishte i bindur se Janina ishte

shqiptare, prandaj këtë ia bëri të ditur edhe car Nikollës me anë të kontit Neselrod. Car Nikolla ishte i bindur

se kolonitë e tij si Gjeorgjia, Turkmenistani etj. ishin joruse, por ato deklaroheshin nga car Nikolla si toka

ruse. Sipas arsyetimit të car Nikollës edhe Epiri do të zaptohej nga Greqia në të ardhmen, siç kishte zaptuar

Rusia kolonitë e saj që përmendëm më sipër. Sipas logjikës së Romanovëve, edhe Jan Kapodistria, që

udhëhiqej nga logjika megaliideiste, besonte se Epiri ishte tokë shqiptare, por që do të bëhej në të ardhmen

tokë greke. Ja, si shprehet ai në atë kohë për Janinën: “Depuis plusiuers annèes des sommes considerables

avaient ètè placées a fonds perdus dans l’hospice des enfants trouvés a Moscou, soit pour les frères Zosimas,

soit par plusieurs autres grecs origineres commes eux de la ville de Janina en Albanie”. (Correspondance du

Comte J. Capodistrias président de la Grèce, comprenant les lettres diplomatique, administratives et

particulieres, écrites par lui depuis le 20 avril 1827 jusqu’ aus octobre 1831, publiées par les soins des fréres et

E. Bitani un des ses secrétaires, Tome premier, Genève, Abraham Cherbuliez et C. Librairie Paris, f 168,

1839). Po japim përkthimin e këtyre rreshtave: “Qysh prej shumë vjetësh fonde të konsiderueshme ishin

vendosur si fonde të pakthyeshme për rritjen e fëmijëve të gjetur në Moskë, qoftë nga vëllezërit Zosima, qoftë

prej shumë grekëve të tjerë me origjinë sikurse ata nga qyteti i Janinës në Shqipëri”.

Për Kapodistrian dhe diplomacinë ruse të kohës Janina ishte shqiptare. Janinën Kapodistria e quan qytet të

Shqipërisë dhe këtë kërkon t’ia bëjë të ditur carit. Në këtë letër kuptojmë sa pa baza ishin pretendimet ruse

që Epiri i përkiste Greqisë. Këtë rivendikim grek Rusia e carëve e mbrojti me ngulm në të gjitha konferencat

Deklarata e Presidentit të shtetit të parë grek, Kapodistrias:

janina është e shqipërisëKapodistrias ishte i bindur se Janina ishte shqiptare, prandaj këtë ia bëri të ditur edhe car Nikollës me anë të kontit Neselrod

Epiri ishte tokë shqiptare, por që do të bëhej në të ardhmen tokë greke. Ja, si shprehet ai në atë kohë për Janinën: “Depuis plusiuers annèes des sommes considerables avaient ètè placées a fonds perdus dans l’hospice des enfants trouvés a Moscou, soit pour les frères Zosimas, soit par plusieurs autres grecs origineres commes eux de la ville de Janina en Albanie”. (Correspondance du Comte J. Capodistrias président de la Grèce, comprenant les lettres diplomatique, administratives et particulieres, écrites par lui depuis le 20 avril 1827 jusqu’ aus octobre 1831, publiées par les soins des fréres et E. Bitani un des ses secrétaires, Tome premier, Genève, Abraham Cherbuliez et C. Librairie Paris, f 168, 1839). Po japim përkthimin e këtyre rreshtave: “Qysh prej shumë vjetësh fonde të konsiderueshme ishin vendosur si fonde të pakthyeshme për rritjen e fëmijëve të gjetur në Moskë, qoftë nga vëllezërit Zosima, qoftë prej shumë grekëve të tjerë me origjinë sikurse ata nga qyteti i Janinës në Shqipëri”.

Për Kapodistrian dhe diplomacinë ruse të kohës Janina ishte shqiptare. Janinën Kapodistria e quan

qytet të Shqipërisë dhe këtë kërkon t’ia bëjë të ditur carit. Në këtë letër kuptojmë sa pa baza ishin pretendimet ruse që Epiri i përkiste Greqisë. Këtë rivendikim grek Rusia e carëve e mbrojti me ngulm në të gjitha konferencat ndërkombëtare ku mori pjesë. Për përbërjen e popullsisë së Janinës në atë kohë po i referohemi një ushtaraku grek, major Qiriakut, konkretisht librit të tij “Theatre de la guerre en Grèce”, Paris, F. G. Levrault – editeur, 1829. Aty Qiriaku shprehet kështu për Janinën: “Popullsia e këtij qyteti përbëhet nga 40.000 vetë. Shumica e tyre janë muhamedanë, ndërsa popullsia e krishterë e Janinës është 2000 banorë”. Pjesa më e madhe e popullsisë së Janinës ishte shqiptare. Edhe mbiemrat e familjeve të tregtarëve janiniotë, që përmend Kapodistrias në vëllimin e parë të këtij libri, nuk janë grekë, por patronime

shqiptare si Bubajt, Gargujt, Palajt, Mirashlit etj.1. Bubë në mitologji është një qenie fantastike

që, sipas paragjykimeve, përfytyrohej si përbindësh e gjarpër i madh me të cilin trembeshin zakonisht fëmijët e vegjël; gogol, dordolec etj. Kuptimi tjetër i patronimit bubë është vemie e rritur para se të shndërrohet në flutur, krimb, zakonisht me push; krimbalesh; krimb mëndafshi në ngjyrë të verdhë, rrëshqanor që ha (gjarpër, zhapi, etj.); morr i vogël; Krahinarizëm – push në rrobat e leshta, : bubat e velenxës.

2. Gargull në mitologji është zog; bregcë; shturë. Gargull (ndajfolje) : deri në buzë; plot e përplot; e mbushi gargull.

3. Palaj kështu thirren pasardhësit e Palit.R4. Mirashli, kështu thirren pasardhësit e Mirashit.Kapodistria quan grekë të gjithë ata ish – banorë

të ish – Bizantit që mbajnë fenë ortodokse. Për këtë mund t’i referohemi një pasazhi të nxjerrë nga letrat e botuara pas vdekjes së tij : “La nation grecque se compose des hommes, qui depuis la conquête de Constantinopole n’ont pas cessé de proffesser la religion orthodoxe, de parler la langue de leurs péres et qui sont demeurés sous la juridiction spirituele

Nga NeLsON ÇAbej

Pozita gjeografike në Ballkanin perëndimor i bëri ilirët që në një numër rastesh të shërbenin si medium përmes të cilit bota perëndimore u njoh me botën e lashtë greke. Kështu, sipas

arkeologut gjerman Wolfgang Helbig (1839–1915) emri etnik grekë (graeci) u përhap në botën perëndimore nëpërmjet iliro-epirotëve, të cilët ishin në kontakt me një fis të vogël të Greqisë së lashtë, të quajtur graikoi (γραικοί) dhe e përdorën emrin e atij fisi për të treguar tërë bashkësinë e fiseve të lashta që kishin të njëjtën gjuhë, prejardhje dhe kulturë. Helenisti i madh Paul Kretschmer, mendonte se kjo ndodhi në një epokë prehistorike, para se ndër ata vetë të gjente përhapje emri “helenë”, që ishte gjithashtu emëri i një fisi të lashtë grek. Përhapja e emrit “grekë” qysh në lashtësi ndër romakët lidhet me emigrimin e fiseve iliro-epirote, të njohur me emrin e përgjithshëm “mesapë” në Siujdhesën Apenine, nën presionin e dyndjes egjeane ose dorike rreth shekullit XII ose XI, p.e.s. Përmes romakëve, më vonë, ky emër u përhap në tërë kryetruallin (kontinentin) Europian.

Me sa duket, përmes ilirëve, te romakët kaloi edhe emri Ulisses, që është forma latine e Odisesë. Por, lind pyetja “Si shqiptonte heroi emrin e tij Odiseus apo Ulisses? Odiseus apo Oliseus?”. Latinët e shkruanin emrin e tij Ulixes dhe Olixes dhe jo Odyseus sepse ata nuk e morën këtë emër nga eposi jonian por nëpërmjet mesapëve, fiseve iliro-epirote që emigruan nga Iliria jugore në Italinë e jugut. Kretschmer-i mendon se l- e Ulixes ka dalë “nga një burim joepik”. Në Athinë, Beoti dhe në Korinth emri i heroit në një sërë mbishkrimesh del si Olysseus (Όλυσσεύς), Olyteus (Όλυττεύς), Olyseus (Όλυσεύς) dhe jo Odyseus (Όδυσσεύς). Këto të krijojnë përshtypjen, shkruan ai, se Odysseus (Όδυσσεύς) i përket vetëm eposit jonik të Homerit dhe ka dalë nga origjinali Olysseus (Όλυσσεύς) nëpërmjet etimologjizimit popullor të fjales greqishte të lashtë

Ku e hodhi stuhia Odisenë?odissestai (όδύσσεσϑαι) që do të thotë “të zëmërohesh”. Kretschmer-i ka argumentuar se shndërrimi i anasjelltë d>l është i pamundur sepse nuk është karakteristik për greqishten.

Kretschmer-i, ashtu si Helbigu dhe Vilamovici, beson se edhe saga e Odisesë është një sagë epirote dhe ka treguar se në dialektin epirot të ilirishtes njihet mundësia e shndërrimit d à l (siç ka ndodhur me emrat e lashtë ilirë të njerëzve, Dasimos à Lasimos). Këtu duhet kujtuar edhe se të shumtën e herëve d e ilirishtes ka dhënë dh në shqipe e kjo vihet re ende sot në disa nëndialekte në jug (Gjirokastër) e në veri (Shkodër) të Shqipërisë ku dh alternohet me ll (p.sh., radhë à rallë dhe dhogë à llogë, etj.).

Në eposin homerik ilirët nuk kanë luajtur vetëm rolin e ndërmjetësit për përhapjen dhe njohjen në perëndim të fqinjëve të tyre grekë. Fqinjësia e lashtë me grekët ka bërë që ilirët, me sa duket, mund të kenë qënë edhe subjekte të atij eposi, siç është vënë në dukje edhe nga Engjëll Sedaj, kurse qytetet e tyre – kanë qënë sheshe veprimi të heroit të munduar e të papërkulur, Odisesë. Pa u ndalur në pikëpamjen e shprehur nga një numër studjuesish rreth prejardhjes epirote të vetë heroit, natyra meditative dhe gjakftohtësia e të cilit sipas Karl Shuhardit (Carl Schuchhardt (1859-1943), bën kontrast të theksuar me botën heroike të Akilit, Agamemnonit, etj., do të ndalem këtu vetëm në një vrojtim tjetër të Kretschmer-it. Homeri tregon se Odisea shkoi në Skeria (Σχερία) ku banonin phajakët (Φαίακες) [këtu është ë rëndësishme të mbahet mënd se Φ (phi) në greqishten e lashtë shqiptohej ph (si në anglishten uphill, p.sh.), e jo f, siç u shqiptua ajo më vonë në greqishten bizantine dhe greqishten e sotme). Te “Odisea” lexojmë se heroi:

“…në ditën e njëzetë arriti në Skeria, në tokën pjellore të pheakasve.”Është e vërtetë se në kohën e tij historiani grek Straboni (64/63

p.e.s.-24) shkruante: “…ai la Kersikratin, një komandant i fisit të Heraklidëve që të zbresë me një pjesë të ekspeditës në atë që tani

quhet Korkira, por më parë quhej Skeria; Kersikrati, megjithatë, i nxori liburnët që ishin zotër të ujdhesës dhe krijoi aty një koloni”. Nga ky njoftim i Strabonit del se, ashtu siç dihet mirë, banorët e Korfuzit në kohën e luftës së Trojës kanë qenë ilirë të fisit iliro-verior të liburnëve (Kiepert, H. (1881). A Manual of Ancient Geography. Macmillan and Co. London, p. 174) dhe kolonizimi grek i Korfuzit, nisi nga mesi i shekulli VIII, pikërisht në vitin 733 p.e.s. nga kolonë dorianë të qytet-shtetit

ou temporrelle de leur église n’importe le pays quils habitent en Turquie.” (Kombi grek përbëhet prej njerëzve, të cilët mbas pushtimit të Stambollit e kanë ruajtur fenë ortodokse, nuk kanë pushuar së foluri gjuhën e etërve të tyre, pa pyetur se në ç’vend të Turqisë jetojnë). Sipas këtij përcaktimi të Kapodistrias ortodoksët shqiptarë i plotësonin kushtet e sipërthëna. Një pjesë e shqiptarëve kishin ruajtur fenë ortodokse, në shkollat e tyre mësonin greqisht, siç kishin mësuar etërit e tyre. Po kështu, këta shqiptarë ortodoksë të Shqipërisë së Jugut, ndodheshin nën pushtimin shpirtëror dhe shekullor të Patrikanës së Konstandinopojës dhe bënin pjesë në Perandorinë Osmane. Duke u bazuar në mësimet e Jan Kapodistrias, edhe muslimanët e Shqipërisë së Jugut, po të konvertoheshin në fenë ortodokse, si dje edhe sot, do të bëheshin ose mund të bëhen vëllezër me grekët. Pra, po të kalonin “ylberin” shovinist, ata bëheshin automatikisht grekë! (Dimë nga mitologjia se , po të kalosh ylberin, mund të ndërrosh edhe gjininë.)

Në Shqipërinë e Jugut, shkolla greke ka patur deri në Shkumbin vetëm për të krishterët. Shqipëria e Jugut ndodhej nën pushtetin shpirtëror fetar të Patrikanës së Stambollit. Sipas megaliidesë, muslimanët e Shqipërisë së Jugut, që dikur kanë qenë të krishterë ortodoksë, bënin dhe bëjnë pjesë në kombin grek, pra, janë grekë! Këto arsyetime që synojnë ndërrimin e detyruar të fesë, janë në kundërshtim të drejtpërdrejtë me zbatimin e të drejtave të njeriut në Greqi. Ja, si shprehet një kritik i asaj kohe kur doli në dritë libri që përmbante letrat e Presidentit Kapodistria: “Politika e shteteve nuk ka më mistere, bollëku i materialeve sot ushqen të vërtetën. Janë kujtimet – dëshmi të së vërtetës për çdo aktor të dramës së madhe të kombit. Kurse dokumentet zyrtare janë shtiza dhe mburoja në duart e luftëtarëve”. Në letrat e Kapodistrias na jepen mendimet dhe emocionet më intime të asaj kohe. Këto janë shkruar nga e njëjta dorë nën influencën e situatave më kontradiktore. Në letrën e sipërthënë Jan Kapodistria projekton në mënyrë të pavullnetshme hijen e vet mbi objektet që e rrethojnë. Ai në këtë letër na thotë që Janina është pjesë e pandarë e truallit shqiptar dhe, si megaliideist, për çudi, në intimitet na thotë të vërtetën, të vërtetën që megaliideistët e kanë armikun kryesor.

pagina 5 Anno 11 n.4 Ottobre 2013 Antichità

Durante le mie peregrinazioni, rivolte in tutte le direzioni, alla ricerca di prove a sostegno della mia tesi sugli Illiri preistorici e storici – che ho sempre considerato della stessa FARË (stirpe) ETRUSCA-TROIANA-HITTITA - mi capitò fra le mani la voluminosa opera di Marcel Cohén (“La Grande Invention de l’Écriture et son evolution”, Imprimerie Nationale Paris 1958), che, a dispetto delle 700 pagine dei due volumi e delle 95 tavole illustrative dei vari geroglifici, alfabeti, ecc.., lessi e studiai in pochissimi giorni, con l’entusiasmo del neofita. Tra i geroglifici hittiti, uno attirò soprattutto la mia attenzione: il segno della vita immortale, il (n)ëngj, il simbolo della VITA, identico a quello ricorrente nell’antichissimo Egitto: Z

Lo riporto in fotocopia dalle tavole del summenzionato Cohén:

Gli Hittiti sono Troiani e quindi Illiro - Albanesi

infatti il grande impero hittita si estendeva dall’Anatolia alla Palestina e all’Assiria, N.d.R) verrà ed ucciderà il suo nemico”. E viceversa.

Federico A. Arborio Mella, ne “L’Egitto dei Faraoni”, Mursia Editore, Milano, al riguardo ci fa sapere:

“È il primo trattato di estradizione; però il profugo, una volta rimpatriato, non può essere punito”. Ciò significa che il codice di diritto internazionale degli antichi era certamente più evoluto e umano di quello dei moderni, i quali non si preoccupano certo della sorte dell’estradato.

Lo stesso Abramo (2168 a.C.) lasciando, per fame, UR (Caldea) - (Ur-i = fame, nella lingua illirica e nell’albanese) - emigrò ad Hebron, a sud di Gerusalemme, territorio allora storicamente hittita. Qui morì Sara, sua moglie, all’età di 187 anni secondo la Bibbia; e qui, dopo averla pianta, decise di seppellirla. E Johannes Lebmann, nel suo prestigioso trattato “Gli Ittiti” (Garzanti, Milano 1977), fa acutamente osservare: “Ma siccome la terra non era sua, bensì degli Ittiti, si dovette contrattare. Il Patriarca si presenta umilmente a chiedere di comprare un luogo di sepoltura; gli Ittiti, magnanimi, glielo vogliono regalare, ma egli insiste per pagare con regolare contratto”. Si comportò con la mentalità ebraica di sempre: pagare a basso costo, ma pagare, per stabilire il regolare diritto di possesso, come hanno fatto i suoi discendenti, i moderni Israeliani, con le terre degli Arabi. Insisto in queste citazioni che sono di appoggio alla mia tesi: “GLI HITTITI SONO TROIANI (e quindi Illiro - Albanesi, come si evince dallo studio attento di Livio e Virgilio, N.d.R.) e i TROIANI SONO ETRUSCHI”. L’origine di questa nobilissima prosapia dei FIGLI DELL’AQUILA ossia della LUCE, è remotissima, riportabile, con documenti filologici, filosofici, etnografici, almeno ad oltre 12.000 anni fa.

Ed io, quindi ho ben donde quando affermo, nella relazione della mia teoria, che l’Illiria storica è l’ultima derivazione dell’immensa corrente borea-illirica; corrente impetuosa, salutare, che, nell’età della pietra, muovendo dal Caucaso, si diffuse oltre l’Anatolia, nella Mesopotamia,

nella Palestina, nell’Assiria, deviando in Egitto e in Italia i rivi più puri. Io ho trovato il “polline” indistruttibile (anche in botanica il polline è indistruttibile) dell’albero gigantesco e robusto illiro-ittita-troiano-etrusco, in Turchia, nell’Iran, nell’India, oltre che negli altri paesi già menzionati, con i rami più progrediti nella scienza, nell’arte, nella filosofia e nell’esoterismo, soprattutto in Italia e in Egitto, da dove Thot ha sparso in tutto il mondo la luce del sapere, immutabile perché è veramente tale.

È riferito all’autore del pezzo e cioè a G. Catapano.

Tratto dal libro Thot. Tat (VAV) parlava albanese di Giuseppe Catapano

peLAsGI secONDO DOrsA

È riconosciuto universalmente che i Pelasgi furono il popolo più antico che sia apparso nella storia dei popoli gentili postdiluviani. Viene accertata la loro presenza nella penisola greca verso il 2000 a. C., cioè pressappoco ai tempi di Abramo. È ormai acclarato che siano originari dell’oriente e abbiano vagato a lungo, come avessero avuto l’alta missione di popolare la terra. Non v’è dubbio, in ultimo, che essi furono i soli, tra i popoli gentili, a conservare delle credenze ortodosse.

Alla luce dell’insieme della attuale documentazione e degli studi effettuati, sono giunto alle seguenti conclusioni: mancando altre attendibili fonti storiche in relazione al passato più remoto, la sola che vive e soddisfa è la mosaica. Accettando a priori quanto racconta, ne consegue che le origini dei popoli siano tutte da ricercare nella terra che si estende fra il Tigri e l’Eufrate, come è altresì confermato dalle tradizioni dell’Europa e dell’Asia Orientale. È certo, inoltre, che le antiche credenze si mantennero più pure nei popoli che, nella dispersione dei tre rami noachidi, si stanziarono lungo le due valli del Tigri e dell’Eufrate, come gli Assiri della discendenza di Sem. La Bibbia riporta anche che le genti semitiche di Aram si spinsero a popolare il Ponto e l’Asia minore; ed è indubbio

che quest’ultima regione fu il primo stanziamento dei Pelasgi, nonché il luogo da cui partirono per invadere l’occidente. Dedurremo quindi, in termini generali, che i Pelasgi non furono altro che i discendenti noachidi i quali, cresciuti in gran numero nel luogo del loro primo stanziamento, si spostarono per colonizzare quelle contrade che ritrovarono quasi disabitate. Passarono perciò in Grecia e nelle regioni vicine, quindi si diramarono per l’Italia.

Chiarito ciò, resterebbe da determinare il corso di quella famosa emigrazione. Un certo numero di autori, capitanati dal Clavier, sostengono che essa abbia, in un primo momento, toccato l’Argolide, e da lì sia avanzata nell’Arcadia, poi ad Atene attraverso la Tessaglia, per poi proseguire ad occidente nell’Epiro e in Italia, e ad oriente nella Tracia fino all’Ellesponto e al Bosforo. Lo Jannelli, il Marsh ed altri sostengono, d’altronde, che la migrazione avvenne dall’Ellesponto al Peloponneso, da settentrione a mezzogiorno, e che perciò la Tracia, la Macedonia, la Tessaglia, l’Epiro furono occupate prima della Grecia stessa. La ragione addotta da questi ultimi è che dall’Asia all’Europa si perviene più facilmente per l’Ellesponto che dal mare. Non siamo interessati a questo problema che sembra ad altri tanto importante, ma facciamo presente che il popolo pelasgo si stabilì, dominò e impose il proprio culto nella Tessaglia, nell’Epiro e nella Macedonia, mentre nel mezzogiorno della Grecia si fuse e si disperse tra le genti primitive di quella contrada. Le regioni intorno al Pindo erano anch’esse abitate dal ramo giapetico, il quale si diresse per primo in occidente dopo la dispersione; ma il popolo pelasgico, più forte e forse più numeroso, lo vinse e, avendolo assoggettato alle sue leggi, al suo culto, alle sue tradizioni, si fuse completamente con esso, e lo stampo della nazione divenne unicamente pelasgico, da cui i Pelasgi non misti che Erodoto ritrova e ravvisa in quei luoghi. Queste regioni settentrionali furono meno soggette all’ambizione e alle mire di popolazioni nomadi, e continuarono a conservare nella sua originalità lo stampo nazionale. La Grecia stessa, dominata dagli Elleni che ripresero il comando sui Pelasgi, ed influenzata da colonizzatori provenienti dalla Fenicia e dall’Egitto, ha dovuto ondeggiare tra cento governi, cento tradizioni, cento linguaggi, tanto che non ha potuto conservare che una confusa sintesi di tutti questi elementi che concorsero a formare la sua nazionalità e la sua civilizzazione. E ciò è così vero che Tucidide, Erodoto ed altri autori distinguono senza alcun dubbio gli Epiroti dai Greci, e se vogliamo profittare degli studi di Nicbuhr, diremo con lui che: il seme primo della Macedonia fu un popolo particolare da non considerarsi come greco o come illirico, ma, piuttosto, pelasgi.

Vorrei ora aggiungere una riflessione: Omero chiama barbari gli abitanti dei dintorni di Dodona, e si sa che Platone

Gli Hittiti sono Troiani e quindi Illiro - Albanesi

Durante le mie peregrinazioni, rivolte in tutte le direzioni, alla ricerca di prove a sostegno della mia tesi sugli Illiri preistorici e storici – che ho

sempre considerato della stessa FARË (stirpe) ETRUSCA-TROIANA-HITTITA - mi capitò fra le mani la voluminosa opera di Marcel Cohén (“La

Grande Invention de l’Écriture et son evolution”, Imprimerie Nationale Paris 1958), che, a dispetto delle 700 pagine dei due volumi e delle 95

tavole illustrative dei vari geroglifici, alfabeti, ecc.., lessi e studiai in pochissimi giorni, con l’entusiasmo del neofita. Tra i geroglifici hittiti, uno

attirò soprattutto la mia attenzione: il segno della vita immortale, il (n)ëngj, il simbolo della VITA, identico a quello ricorrente nell’antichissimo

Egitto: Z

Lo riporto in fotocopia dalle tavole del summenzionato Cohén:

Planche 32

HÈROLGLYPHES HITTITES

CHOIX D’IDÈOGRAMMES

Ai tempi della mia giovinezza visitando il grande Egitto, sui monumenti di Merenptah e di Ramsete III (seppi solo più tardi, studiando Manetone

ed altri autori antichi, che questi sovrani non erano di sangue reale e neppure egiziani, ma ertuschi-troiano-hittiti: zotra (visir) stranieri,

provenienti dalla casta militare), trovai i nomi:

P

Èdaau

Acvpcc

Bmln

P

Pelasgi sec

È riconosciudei popoli ga. C.[1], cioabbiano vagultimo, che e

Alla luce deconclusioni:vive e soddipopoli sianoconfermato credenze si stanziarono Bibbia riporminore[3]; eluogo da cuinon furono astanziamentPassarono p

condo Dor

uto universalgentili postdioè pressappogato a lungo,essi furono i

ell'insieme de mancando isfa è la moo tutte da ridalle tradizmantenner

lungo le duerta anche ced è indubbii partirono paltro che i dio, si spostaerciò in Gre

rsa

lmente che iiluviani. Vie

oco ai tempi come avessi soli, tra i po

ella attuale daltre attendi

osaica. Acceicercare nel

zioni dell'Euo più pure e valli del The le genti io che quest

per invadere iscendenti noarono per ccia e nelle re

i Pelasgi furene accertatadi Abramo.

sero avuto l'aopoli gentili

Frontes

documentaziibili fonti stoettando a prila terra che

uropa e dellnei popoli

igri e dell'Eusemitiche

t’ultima regil'occidente. oachidi i quacolonizzare egioni vicine

rono il popola la loro pre. È ormai acalta missione, a conservar

spizio del libro

ione e degli oriche in relaiori quanto re si estende 'Asia Orient che, nella ufrate, comedi Aram si ione fu il prDedurremo

ali, cresciuti quelle cont

e, quindi si d

lo più anticosenza nella

cclarato che e di popolarre delle cred

studi effettuazione al paracconta, nefra il Tigri

tale[2]. È cdispersione

e gli Assiri dspinsero a

imo stanziamquindi, in tein gran num

trade che rdiramarono p

o che sia apppenisola gresiano origine la terra. N

denze ortodo

uati, sono giussato più rem consegue ci e l'Eufrate

certo, inoltree dei tre radella discend

popolare ilmento dei Permini gener

mero nel luogritrovarono per l'Italia.

parso nella seca verso il nari dell'orieon v'è dubbi

osse.

unto alle segumoto, la solache le origine, come è ae, che le anami noachiddenza di Seml Ponto e l

Pelasgi, noncrali, che i Pego del loro pquasi disab

storia 2000 nte e io, in

uenti a che ni dei ltresì

ntiche di, si m. La 'Asia

ché il elasgi primo itate.

Gli Hittiti sono Troiani e quindi Illiro - Albanesi

Durante le mie peregrinazioni, rivolte in tutte le direzioni, alla ricerca di prove a sostegno della mia tesi sugli Illiri preistorici e storici – che ho

sempre considerato della stessa FARË (stirpe) ETRUSCA-TROIANA-HITTITA - mi capitò fra le mani la voluminosa opera di Marcel Cohén (“La

Grande Invention de l’Écriture et son evolution”, Imprimerie Nationale Paris 1958), che, a dispetto delle 700 pagine dei due volumi e delle 95

tavole illustrative dei vari geroglifici, alfabeti, ecc.., lessi e studiai in pochissimi giorni, con l’entusiasmo del neofita. Tra i geroglifici hittiti, uno

attirò soprattutto la mia attenzione: il segno della vita immortale, il (n)ëngj, il simbolo della VITA, identico a quello ricorrente nell’antichissimo

Egitto: Z

Lo riporto in fotocopia dalle tavole del summenzionato Cohén:

Planche 32

HÈROLGLYPHES HITTITES

CHOIX D’IDÈOGRAMMES

Ai tempi della mia giovinezza visitando il grande Egitto, sui monumenti di Merenptah e di Ramsete III (seppi solo più tardi, studiando Manetone

ed altri autori antichi, che questi sovrani non erano di sangue reale e neppure egiziani, ma ertuschi-troiano-hittiti: zotra (visir) stranieri,

provenienti dalla casta militare), trovai i nomi:

Ai tempi della mia giovinezza visitando il grande Egitto, sui monumenti di Merenptah e di Ramsete III (seppi solo più tardi, studiando Manetone ed altri autori antichi, che questi sovrani non erano di sangue reale e neppure egiziani, ma ertuschi-troiano-hittiti: zotra (visir) stranieri, provenienti dalla casta militare), trovai i nomi:

TURSHA e TURUSHA, che evidente-mente sono il corrispondente di Etruria; il Tusci latino, con metatesi e protesi di una e: E-trusi, Etruria (s e non sh come sarebbe corretto, poiché trush è l’ablativo ditru (in albanese cervello), ed Etruschi significa appunto, gente di cervello). Troverete identico riferimento anche nello “Etrusher” del prof. Körte, in “Real Encyclopädie Pauly”, Wissowa, Berlino….

Questi due sovrani, che governano – sembra con il titolo di LARTHES – l’Egitto (come l’antenato Seti I, fondatore della XIX dinastia ) considerarono sempre fratelli gli Hittiti, e tali si dimostrarono in ogni occasione. Il primo era il figlio del Grande Ramsete II; l’altro il nipote, l’ultimo veramente grande sovrano d’Egitto – emulo del nonno in tutto, che governò saggiamente eroicamente e gloriosamente l’Egitto.

Esisteva fra questo grande Paese e gli Hittiti un patto di amicizia, stipulato nell’anno XXII di Ramsete II il Grande: il primo patto storico di non aggressione che si conosca; siamo nell’anno 1268 a.C. Recita così:

“Se un nemico assale il grande Sovrano d’Egitto e quindi manda a dire al Grande Capo di Khatti (= sovrano degli Hittiti): “Vieni ad aiutarmi contro di lui”, il Grande Capo di Khatti (Khatti si legge “gjatë” e in albanese significa “esteso in lunghezza”;

Gli Hittiti sono Troiani e quindi Illiro - Albanesi

Durante le mie peregrinazioni, rivolte in tutte le direzioni, alla ricerca di prove a sostegno della mia tesi sugli Illiri preistorici e storici – che ho

sempre considerato della stessa FARË (stirpe) ETRUSCA-TROIANA-HITTITA - mi capitò fra le mani la voluminosa opera di Marcel Cohén (“La

Grande Invention de l’Écriture et son evolution”, Imprimerie Nationale Paris 1958), che, a dispetto delle 700 pagine dei due volumi e delle 95

tavole illustrative dei vari geroglifici, alfabeti, ecc.., lessi e studiai in pochissimi giorni, con l’entusiasmo del neofita. Tra i geroglifici hittiti, uno

attirò soprattutto la mia attenzione: il segno della vita immortale, il (n)ëngj, il simbolo della VITA, identico a quello ricorrente nell’antichissimo

Egitto: Z

Lo riporto in fotocopia dalle tavole del summenzionato Cohén:

Planche 32

HÈROLGLYPHES HITTITES

CHOIX D’IDÈOGRAMMES

Ai tempi della mia giovinezza visitando il grande Egitto, sui monumenti di Merenptah e di Ramsete III (seppi solo più tardi, studiando Manetone

ed altri autori antichi, che questi sovrani non erano di sangue reale e neppure egiziani, ma ertuschi-troiano-hittiti: zotra (visir) stranieri,

provenienti dalla casta militare), trovai i nomi:

stimava ed ammirava la dottrina e la lingua dei barbari, dal momento che questo filosofo collocava in gran parte la meta dei suoi desideri nel passato, e considerava il vero progresso come un savio ritorno all’antichità. Si deduce da ciò che questo termine, in origine, anziché significare popoli rozzi e incivili, indicasse piuttosto i civili ed antichi, ai tempi di Erodoto divenuti barbari, cioè non intelligibili

agli Elleni. M. Ballanche l’ha osservato con avvedutezza, e sostiene che la parola barbaro sia un’espressione vaga, indeterminata per indicare la sorgente oscura delle dottrine, il punto di partenza sconosciuto delle tradizioni. Tanto che, secondo lui, quando Plauto definisce il latino una lingua barbara, intende ciò in modo assoluto e non nel paragone con altre lingue[8]. A questa osservazione del dotto francese unisco 1’altra dell’illustre italiano Cesare Balbo, il quale

afferma le stesse cose anche se in modi diversi: “A voler ben riflettere” dice “ci si accorgerà che la parola barbari non fu usata dai Greci in senso contrario a civili: infatti in origine non ebbe altro significato che quello della parola hostis presso i Latini, cioè un qualcosa di simile ai tre concetti con cui noi definiamo ospite, straniero e nemico, quell’ostile non noi che tutte le genti, tutte le nazioni, tutte le religioni espressero in qualche maniera, che gli Ebrei chiamano ancora oggi col termine goim, i Maomettani con gìaour, i Cristiani con gentili”. Inoltre Omero ed altri antichi scrittori greci denominano divini i Pelasgi, cioè a dire nobilissimi. Per tutte queste ragioni, riteniamo fermamente che barbari e Pelasgi, presso i Greci antichi, erano la stessa cosa, cioè quei popoli conservatori della cultura, delle dottrine e delle lingue arcaiche, e che i barbari di Dodona furono i veri Pelasgi provenienti dall’Asia. Abbiamo fin qui parlato dei Pelasgi e della loro presenza a Dodona. Diremo ora che il popolo albanese discende direttamente da essi. E potrebbe essere definito indigeno di quel paese, se questo termine, che fino a poco tempo fa indicava una popolazione totalmente originaria del luogo da esso abitato, si potesse usare in senso più ampio, per indicare anche quella che, dopo antichissime migrazioni, rimase costantemente su quella terra, poiché è provato dalla lingua degli Albanesi che essi abitano l’Europa contemporaneamente ai Greci e ai Celti], ed è noto che in Albania non vi furono invasioni di barbari tali da distruggere completamente la razza antica e sostituirla con una di popoli conquistatori, con altra lingua, altra religione e costumi diversi. Questo sarebbe stato un avvenimento epocale che avrebbe destato l’attenzione della storia, considerando che si sarebbe trattato della distruzione totale di un popolo numeroso, esteso e radicato da secoli sul suolo che abita. Ma la storia non ne parla; è strana quindi la supposizione che considera gli Albanesi discendenti dagli Albani asiatici venuti dalla terra che separa il Caspio dal Mar Nero.

të lashtë grek, Korinthit, kurse ngjarjet që përshkruhen në “Odisea” kishin ndodhur 4-5 shekuj para atij kolonizimi, kur Korfuzi ishte ende një ujdhesë ilire, që do të nënkuptonte se Odisea zbriti në një ujdhesë ilire. Deri sot, përgjithësisht, Phaiaka e Odisesë është identifikuar me Korfuzin, por, vëren Kretschmeri, fakti që në epos tregohet se Phaiake ndodhej në Skeria (Σχερία), që në greqishten e lashtë do të thotë terë ose kontinent, dhe është sinonim i fjalës Epir (Ήπειρος), të bën të mendosh se Phaiake mund të ndodhej në Epir. Sepse është e pabesueshme që grekët e lashtë të mos e dinin se Korfuzi ishte ujdhesë. Duhet mbajtur mënd edhe se në Korfuz nuk gjënden gjurmë të vëndemrit të lashtë Phaiake (Φαίακε).

Këto na bëjnë që ta kthejmë vëmëndjen nga një historian më i vjetër i lashtësisë greke, Hekateu (rreth 550 p.e.s.-rreth 476 p.e.s.), i cili na njofton se në Epir gjëndej një vëndbanim ose qytet me po këtë emër, Baiake (Βαιάκη). Hekateu e lokalizon Baiake-n në Epir. Sot pranohet përgjithësisht se vëndbanimi i lashtë me emrin Baiake ka qënë në Epir.

Edhe Stefan Bizantini jep një fakt me vlerë për identifikimin dhe lokalizimin e qytetit të lashtë. Ai njofton se Baiake (Βαιάκη) ndodhej në territorin e fisit të kaonëve, njoftim që na i ngushton zonën e kërkimit nga pika më jugore e Republikës së Shqipërisë në krahun perëndimor të lumit Vjosa deri në gjirin e Vlorës. Faktet e mësipërme përbëjnë arsye të mjaftueshme për t’i kërkuar gjurmët e vëndemrit të lashtë Phaiake brenda këtyre kufijve në Shqipërinë e jugut. Duke shqyrtuar toponiminë e sotme të kësaj zone, menjëherë të tërheq vëmëndjen emri fshatit të sotëm Bajkaj, në afërsi të Delvinës. Hipoteza ime duket se konfirmohet

jo vetëm nga përputhja gjuhësore e habitshme e emrit të qytetit të lashtë Baiake me emrin e fshatit Bajkaj të Delvinës, por edhe nga fakti që ky fshat është ngritur mbi themelet e një vendbanimi prehelenistik. Arkeologët shqiptarë kanë zbuluar aty një vendbanim prehistorik të epokës së bronxit, d.m.th. që ekzistonte të paktën qysh prej kohës kur mendohet të jenë zhvilluar lufta e Trojës dhe ngjarjet e eposit homerik, nga fundi i mijëvjeçarit II p.e.s. Më tej akoma, fshati Bajkaj jo vetëm që në atë kohë ishte më pranë detit, por ka pranë edhe një lumë që na kujton lumin ku Nausikaa me shërbëtorët e saj shkoi me karrocë për të larë “te rrymat e bukura të lumit”.

Duhet mbajtur mënd se forma Φαίακες, që del në eposin homerik shqiptohej sic shkruhet Phaiake (sepse φ në greqishten e lashtë shqiptohej ph dhe jo f). Ne nuk dimë se kur ndodhi shndërrimi i aspirates indoevropiane bh në bashkëtingelloren e thjeshtë b në ilirishte (në greqishten e lashtë ajo dha ph). Në qoftë se kjo nuk kishte ndodhur ende në kohën e luftës së Trojës, atëhere, në përputhje me rregullat e fonologjisë së lashtë ilire, vendbanimi në atë kohë mund të jetë quajtur Bhaiake. Kjo mund të shpjegojë edhe faktin që ndërsa poeti e quante Phaiake, më vonë Hekateu (rreth 550 BC – rreth 476 BC), një historian që jetoi disa shekuj më vonë, e shkruante emrin e vendbanimit të lashtë – Baiake (në këtë kohë processi i shndërrimit të bh indoevropiane në b në ilirishte mund të kishte përfunduar). Forma Baiake që del te Hekateu është e beuseshme sepse, si historian, ai do të kujdesej më shumë për shqiptimin e drejtë të vëndemrit. Mund të përfytyrohet se forma prehistorike e toponimit ka qenë *Bhaiake, nga e cila, sipas regullave të

fometikës iliro-shqiptare, ka dalë forma historike ilire Baiake që jepet nga Hekateu. Evolucioni i formës së lashtë dëshmuar Baiake deri në formën e sotme të toponimit shqiptar Bajkaj, është plotësisht i mundshëm për të mos thënë i pashmangshëm: Bhaiake à Baiake à Bajke à Bajkaj (me prapashtesën karakteristike –aj të shqipes).

Kështu, në bazë të hipotezës se Phaiake (Φαίακες) është forma prehistorike (në shekujt XII-XI p.e.s.) homerike e vendbanimit iliro-epirot Baiake (Βαιάκη), të dëshmuar nga Hekateu ne shekullin VI p.e.s. dhe Stefan Bizantini (sipas tij) në fjalorin e tij gjeografik në shekullin VI ne arrijmë në përfundimin paraprak se Baiake ndodhej po aty ku gjëndet sot fshati Bajkaj, në afërsi të Delvinës. Kështu, të dyja format (Phaiake dhe Baiake) që dalin në burimet e lashta greke do të mund të evoluonin në formën e sotme Bajkaj, në përputhje të plotë me regullat e fonetikës historike të shqipes, si vazhduese e drejtpërdrejtë e ilirishtes.

Nga sa më sipër, mund te arrihet në përfundimet paraprake se:Së pari, qyteti Phaiake (Φαίακες,), që del në eposin homerik, ndodhej

në kontinent (Σχερία), d.mth. në Epir e jo në ujdhesën e Korfuzit.Se dyti, kudo që të ndodhej Phaiake/Baiake, në Epir apo në Korfuz,

Homeri na tregon se Odisea zbriti në një teritor jo grek sepse, dihet me siguri që Korfuzi në kohën e luftës së Trojës ende banohej nga ilirë veriorë (liburnët) e jo nga grekë, të cilët, sipas historianëve grekë të lashtë, e kolonizuan ujdhesën e Korfuzit disa shekuj pas luftës së Trojës.

Së treti, se, në dritën e fakteve të mësipërme, teza Kretschmerit, Wilamowitz-it etj. se saga e Odisesë është një sagë epirote meriton të rishqyrtohet.

Ku e HODHI sTuHIA ODIseNë? (Vijon nga faqja 4)

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 6 Storia

pellazgët janë vetë shumerët prej Dheut të LashtëNga ANAsTAs sHuKe

Studiues – Shumerolog

Në dokumentet antike, si te Pauzania edhe te Asiusi i Samosit, Pellazgu hyjnor na paraqitet si i Lindur nga Dheu, apo Gea

(Ki-a) e Lashtë dhe, gjithashtu, si i lindur nga Toka e Zezë. Por studiuesit e ndryshëm nuk janë marrë me shpjegimin e plotë e të lidhur të këtyre thënieve për pellazgët, duke e nënvlerësuar kështu saktësinë e atyre përshkrimeve, të cilat e lidhin këtë zanafillë jo thjesht me Dheun e Lashtë, por edhe me Dheun/Tokën e Zezë. Unë mendoj se përcaktori “e zezë” nuk na paraqet thjesht një tokë pjellore, por cilësinë më të dukshme që ka një tokë naftëmbajtëse, me aq shumë naftë sa bulëzon në sipërfaqen e tokës, siç na e shpjegon qartë Zitçini në “Planeti i 12-të”, fq. 34. Ky arsyetim na lidhet fare mirë me thëniet e Aleksandrit të Madh kur do nisej drejt atyre viseve të Lindjes së Afërt antike, drejt Kal.de.as = Kall.Dhe.A = e kallur (n’) dhe’ asht – “ku kanë rrënjët të parët tanë”. Gjithashtu, e mbiquajtura Mesopotami, ku u zhvillua kultura e lartë e Shumer-it apo “Shum.ara = tokë e begatë = Tokë apo Ki e nginjur”, na ka lënë trashëgim shenjën e AN-it apo SHAR-it, Zotit kryesor Shumer në heraldikën ilire dhe atë të Skënderbeut, siç e përmendëm në shkrimin e kaluar. Më në fund, realiteti i njohur i dyndjeve Indoeuropiane rreth 2300 – 2000 pr.k., na e mbështet fare mirë përfundimin se Pellazgët janë vetë Shumerët e shpërngulur nga Toka e Lashtë, e gjithashtu, se zanafilla dhe identiteti Shqiptar kalon nëpër këtë varg segmentesh historike:

Shumer – Pellazg – Ilir – Arbër – ShqiptarNëse ky përfundim duket i nxituar, ju ftoj të

jepni ARGUMENTE kundër.Sidoqoftë, përpjekjet studimore për vërtetimin

e plotë të tij, sikurse u fol më parë, besoj se janë Zgjedhja më e Zgjuar, më me vlerë për NE shqiptarët, për të na e shqipëruar përfundimisht lashtësinë që besoj se do jetë mbështetja më e mirë për një rilindje a rifisnikërim të kombit tonë të shumëvuajtur. Një përpjekje të tillë gjuhësore kam mendimin se duhet ta ndaj me ju, sepse e mendoj si mjaft të rëndësishme për nga përfundimet themelore që dalin. Në dy shkrimet e mëparshme u paraqitën arsyetime bazuar në të dhëna historiko-epike dhe gjuhësore etimologjike për kuptimin e termit Pellazg. Gjithashtu u fol për vijimësinë e konceptit ZOT nga forma më e thjeshtë, zanafillore e tij te Shumerët e Pellazgët si Di-ngir, Di-mir, Di-patur apo “i zoti”, dhe më pas te grekët e lashtë si Zeusi – Zënësi/Ngjizësi i gjithçkaje. Këto etimologji nxirren me shqipen e sotme, me ndryshime fonologjike fare minimale si kalimet g – k – q, d – t, rënie zanoresh si “a” tek asht, etj. Koncepti shumer i Zotit vijon edhe në latinisht me Deus=De-us, pra Di-asht ose Di-o. Edhe në anglisht mund të kemi: God [Gad]=Ga-D (g~k) Ka-D(i) = Ka–Dije, etj.

Thamë se gjuha është themeli i identitetit, prandaj një krahasim gjuhësor në lidhje me vijimësinë e saj në këta segmente të identitetit do ishte përpjekja më me vlerë për të provuar vërtetësinë e vargut të mësipërm të identitetit. Një zgjedhje e zgjuar do ishte krahasimi i drejtpërdrejtë i Shumerishtes me Shqipen sepse kjo do shmangte nevojën për t’u marrë me segmentet e tjera.

Por si mund të bëhet ky krahasim kur shqipja është dokumentuar vetëm në shek. 15-të?

Është e mundur, sepse këtë rrugë e kanë hapur studiues të ndryshëm që janë marrë me gjuhët e vjetra, të cilat janë, në fakt, tepër të shkëputura në kohë e kështu studiuesit në mungesë të të dhënave për ndryshime fonologjike na japin rrugë të përgjithshme studimi e krahasimi siç do ta shohim më poshtë. Një përmbledhje të këtij krahasimi të referuar dhe botuar në revistën shkencore të Institutit Alb-Shkenca po jua paraqes këtu më poshtë.

HyrjeNë studimet e ndryshme mbi prejardhjen e

gjuhës Shqipe, për shkak edhe të dokumentimit relativisht vonë, shqipja konsiderohet apriori si pasardhëse në raport me greqishten e vjetër apo latinishten. Megjithatë, nëse do të donim një përparim të vërtetë në gjuhësinë historike të Shqipes apo në Albanologji, rruga më e sigurt dhe më e efektshme do të ishin studimet krahasuese me kulturat dhe gjuhët e lashta duke e lënë mënjanë njëherë e përgjithmonë paragjykimin, besoj krejt të gabuar, se Shqipja s’mund të jetë aq e vjetër sa të krahasohet me to.

Mundësia e vijimësisë historike Shumer-Pellazg-Ilir-Arbër-Shqiptar, do na sugjeronte studimin krahasues të Shumerishtes e Shqipes.

Studimi i gjuhës së paklasifikuar Shumere, është “në nivel të paplotë, me çështje themelore ende të pazgjidhura” (Hayes, 2000). Arsyet e vështirësive, sipas Hayes, përfshijnë:

1- Nuk janë zbuluar deri më sot lidhje gjenetike me ndonjë gjuhë tjetër të njohur.

2- Shkrimi kunjiform s’e paraqet në marrëdhënie një për një, leksikun dhe gramatikën e Shumerishtes, duke vështirësuar rindërtimin morfologjik.

3- Transliterimi bazohet në leximin Akadisht të shenjave logografike/rrokjore; fjalori është rindërtuar kryesisht mbi bazën e listave leksikore Akadisht/Shumerisht.

4- Mungojnë folësit amtarë; gjithashtu s’ka një listë standarde të leximit të shenjave Shumerisht.

Ekzistojnë tekste që përshkruajnë fundin e Shumerit klasik në rreth 2300 p.k. si ngjarje tepër të rëndë. Një tekst titulluar “Vajtim mbi rrënimin e Shumerit” thotë: “Mbi Dhe (Shumer) ra një fatkeqësi / e panjohur për njeriun / që s’ish parë kurrë më parë /Një stuhi, një Erë e Ligë vërtitej në qiejt… / Lumenjtë rridhnin me ujë të hidhur / Njerëzit të tmerruar mezi merrnin frymë / Era e Ligë i zuri s’u la më asnjë ditë / gojë të mbytura në gjak / fytyra e zbehtë prej Erës së Ligë / Thëntë Ani, mbreti i zotave,/“Është mjaft”; / Dhëntë Enlili, mbreti i vendeve, / një fat të mbarë!” Për vërtetësinë e ngjarjes dëshmon edhe historiani i njohur babilonas Berossus. Ajo që pasoi duhet të ketë qenë një dyndje përfundimtare larg qytetit të Urimit, LARG Shumerit. Këtu gjejnë lidhje dy momente:

a- Dyndjet Indoeuropiane (ProtoIE) mendohet se ndodhën në rreth 2400-2200 p.k., rreth të njëjtës periudhë me datimin e rrënimit të Shumerit klasik – Urim II. (Sitchin,1976)

b- Straboni përdor për pellazgët termin “PeLARGos”, tërë autorët antikë “quanin PeLARG-ë banorët Europianë në brigjet e Mesdheut apo në Europën Jugore”. (R. D’Angely, 1998). Sipas Pauzanias (VIII, 1, 2) PeLARGosi (heroi eponim Pellazg) është i pari njeri lindur në Tokë, etnia e të cilit i përket një qytetërimi prehistorik Neolitik….(Sh.M.Ömer, 2008); gjithashtu Pausania dhe Asiusi i Samos-it shkruajnë: “Pelasgu, ai që ngjante me hyjnitë, ka lindur nga toka e zezë, mbi majat e maleve të larta dhe është fillim i racës së njerëzve.”

Dyndjet pas rrënimit të Urim II mund të jenë emërtuar IndoEuropiane nisur nga afërsia e krahasueshme në kohë me gjuhën më të vjetër të njohur të grupit IE – Saskriten. Këto dyndje mund të ketë qenë përbërë vetëm nga popullsia Shumere (Urim-60.000) që kaloi Azinë e Vogël drejt Ballkanit e Europës, të ardhur Pe-LARG=prej-larg. Etimologjia e drejtpërdrejtë që propozoj, s’është rastësi, por mbështetet në analizat etimologjiko-semantike të Shumerishtes. Edhe personazhet e epikës “Muji e Halili” e mbështesin këtë. Kultura Shumerenisprej Neolitit, dhe ka qenë vendosur në “tokën e zezë” në përputhje me ç’na thotë Pauzania.

Gjuha shqipe është klasifikuar si degë më vete e grupit IE, pa nëndegë të saj, nga Franz Bopp-i rreth 160 vjet më parë(1852), kohë kur Shumerishtja nuk njihej e nuk u konsiderua ndonjë

lidhje me të. Shqipja pranohet përgjithësisht se bën pjesë ndër gjuhët e vjetra IE. Por, problemi bazë në një studim krahasues do ishin ndryshimet fonologjike, të cilat për rastin e Shqipes janë deri më sot të dokumentuara prej shek. 15, pra mjaft vonë. Por ato nuk mund të jenë dhe për fat nuk janë e vetmja rrugë studimi. Gjuhësia si shkencë, nuk përbëhet e nuk studion vetëm ndryshimet fonologjike, të cilat janë përdorur e vazhdojnë të përdoren si elementi bllokues i çdo përparimi në studimet gjuhësore për historinë e shqipes e në përgjithësi të Albanologjisë. Gjithashtu, duhet thënë se në rastin e një studimi krahasues me një gjuhë të tillë kaq të vjetër sa Shumerishtja (4000-2000 pr. k), çdo gjuhë IE do ishte pothuaj në të njëjtat kushte dokumentimi me shqipen. Kujtojmë këtu që gjuha Sanskrite (latinishtja indo-iraniane), edhe pse ka qenë gjuha më e vjetër në grupin IE, është dokumentuar vetëm pas 1500 pr. K (Veda).Pokështu, dallimet thelbësore mes Shumerishtes dhe gjuhëve të mëvonshme të zonës së LAA, “janë përcaktuar tashmë përfundimisht”, pra janë përjashtuar lidhjet me gjuhët që kanë afri gjeografike. (Hayes, 2000).

Për problemin e ndryshimeve fonologjike ka edhe studime që tregojnë se në raste të veçanta, në varësi nga kushtet historike e gjeografike-ambientale, ndryshimet fonologjike mund të jenë tepër të vogla ose të papërfillshme. Për studiuesin Xhelal Ylli në një projekt të përbashkët në Universitetin “Erlange”, në Gjermani, rezulton “konservim i gjuhës sllave për mbi 500 vjet”, në ndonjë fshat të zonës verilindore të Shqipërisë, pra në kushte jo aq të favorshme. Përmendim gjithashtu rastin e Islandës me një konservim prej mbi 1000 vjet, siç më pohon J. A. Halloran, si edhe qëndrueshmërinë e vetë Shumerishtes prej afër 2000 vjet. Pra, ekziston mundësia që edhe shqipja të ketë konservuar të paprekur fondin bazë të saj për një kohë tepër të gjatë, ndoshta që nga koha e Shumerëve, siç do përpiqemi të tregojmë.

MeTODAA – Studimi strukturor i Shumerishtes,

ngjashmëritë me Shqipen: krahasimi tipologjik, ergativiteti i Shumerishtes – Trajta e shkurtër e Shqipes. Aglutinativiteti shprehur në zbërthimet etimologjiko-semantike të Shumerishtes nëpërmjet Shqipes.

B – Krahasimi etimologjik tregjuhësh Shumerisht-Anglisht – shqip i fjalëve, shprehjeve dhe fjalive të ngjashme fonetikisht mbështetur nga të dhëna historiko-epike, dhe referenca gjuhësore Shumerologjike. Krahasimi me anë të “Listës Sëadesh” është i pamundur e i pasigurt, pasi nuk ekzistojnë fjalorë të mirëfilltë e të saktë të gjuhës Shumere.

Parimi bazë i mbajtur parasysh në analizën etimologjike është se terminologjia Shumere, si dhe e tërë lashtësisë, është përshkruese. Strukturat semantike disa fjalëshe apo fjalitë janë tregues me vlerë të mirëfilltë e të plotë krahasuese.

Megjithatë, mbledhja e krahasimi i drejtpërdrejtë vetëm nga ana gjuhësore-etimologjike e fjalëve të ngjashme të Shumerishtes me shqipen do të ishte një metodë e pasaktë dhe e pambështetur. Prandaj, është parapëlqyer një nga metodat e njohura që është përdorimi i një gjuhe ndërmjetëse/ndihmëse si p.sh. Anglishtja, duke realizuar një krahasim

tipologjik e, gjithashtu, për fjalë të ngjashme fonetikisht, një krahasim etimologjiko-semantik tregjuhësh

Në përgjithësi jam i mendimit se për të vendosur nëse një fjalë është e huaj, nuk mjafton që ajo në dukje të ketë hyrë në fondin e shqipes nga gjuhë të tjera. Fillimisht duhet zbuluar etimologjia e mundshme e saj në gjuhën e pretenduar, pastaj të krahasohet kjo me etimologjinë e mundshme në Shqip, e mbi bazën e krahasimit të etimologjive konkurruese, të vendoset nëse është apo jo në fondin e parë të Shqipes

KrAHAsIMI TIpOLOGjIKShumerishtja konsiderohet “gjuhë e izoluar”,

e vdekur prej 2000 pr.k. Ka pasur dy dialekte: EME.KU (EME.KA) ose EME. GIR (EME.GI/EME.KIR), si dialekti kryesor, dhe EME. SAL (EME.SHAL). S’është përcaktuar etimologjia për të parin por quhet “gjuha e Shumerit”; i dyti “gjuha e grave”, pasi shenja kunjiforme për SAL/SHAL është përkthyer uterus/vulva dhe ka formën (Halloran/Hayes). Semantikisht shqip: E.Me.Shal. Po kështu mund të kuptohet edhe termi i dialektit bazë.

Ergativiteti, Aglutinativiteti, Tipologjia e Rendit të fjalëve, përbëjnë elementët izolues të Shumerishtes nga gjuhët e grupit IndoEuropian dhe Semitik. Nëpërmjet tyre “Shumerishtja punon ndryshe nga gjuhët e dy grupeve” (J.L.Hayes, 2000). Deri sot e vetmja gjuhë ergative në Europë konsiderohet ajo Baske që “ka Ergativitetin më të gjithanshëm në planet” (R.L.Trask, 1997)

Gjuhët janë të tipit “emërore-kallzore” ose “ergative”. Në “ergativet” kryefjala (agjenti) për folje kalimtare është në rasën “ergative,” dhe ndiqet nga kallëzuesi (S-V-O). Në Shumerisht rasa ergative shënohet me mbaresën –e të kryefjalës/agjentit. Vlera e ergativitetit, është një përcaktim dyfish, kuptim më i mirë, më intuitiv i rolit veprues të agjentit. Të analizojmë shembullin e mëposhtëm në Shqip e Anglisht (Hayes,2000):

“The boy rolled the ball doën the hill” – Djali rrokullisi topin tatëpjetë kodrës.

Djali=Agjenti; topi=pacienti. Përkthimi i mësipërm është i fjalëpërfjalshëm. Por Shqipja ka mjete të tjera veç lakimit:

Djali e rrokullisi topin tatëpjetë kodrës.Trajta e shkurtër “e” jep përcaktim dyfish,

kuptim më të mirë, më intuitiv të rolit veprues të agjentit, siç e sqaron Hayes ergativitetin e Shumerishtes. Pra, Shqipja mund të jetë ergative, dhe gjithashtu mund ta ketë krejt të njëjtë atë me Shumerishten, duke përdorur të njëjtën “e” për ta realizuar. Por, këtu s’kemi “rasën” ergative –e, por trajtën e shkurtër. Ndryshimi nga modeli Hayes, mund të vijë nga problemet e shkrimit kunjiform dhe transliterimit me rregullat Akadisht (pika 2;3), që çojnë lehtë në rindërtim morfologjik të gabuar. (Ky arsyetim pranohet nga sumerologu i njohur J.A.Halloran nga USA).

Profesori Hayes, duke analizuar më pas “vargun foljor” Shumer, flet për ekzistencën e disa parashtesave dhe prapashtesave (apo mbaresave) të tij, të cilat kanë funksionet që vijojnë: MP- parashtesë e mënyrës që ndoshta krijon lidhoren, kushtoren e ndonjë tjetër; CP- Parashtesë e ashtuquajtur e zgjedhimit (rreth 6), një veti misterioze që mund të shprehë afërsinë e folësit me veprimin (mu), marrëdhënie të agjentit me veprimin, apo ndoshta përfshirjen emocionale/mendore të folësit në veprimin që kryhet; DP- Parashtesë që risjell/regjistron/lidh marrëdhëniet e rasave në fjali, në një marrëdhënie të përcaktuar saktë një për një, dhe thotë se DP mund të jenë të përngjitura 2,3 deri edhe 4 të tilla, por DP e rasës dhanore është gjithnjë e para; PA – Prapashtesë që tregon “mundësi”; Dhe thotë se në Shumerisht mund të ndryshojë edhe rrënja e foljes sipas aspektit, i kryer/i pakryer.

Pothuaj të gjitha këto parashtesa, prapashtesa apo dhe ndryshimi i rrënjës në të kryerën, janë prezente edhe në Shqip.

Rolet e përmendura të MP (nu=nug) dhe CP (mu) në Shqip i kryejnë pjesëza apo nyje të ndryshme apo edhe trajta e shkurtër. Rolin e DP, sikurse duket, e kryejnë trajtat e shkurtra dhe ato të përngjitura. Në rolin e PA mund të jenë prapashtesat e mënyrës dëshirore dhe habitore. Gjithashtu Shqipja ka plot raste kur rrënja e foljes ndryshon sipas aspektit i pakryer/i kryer psh: bie – ra; vij – erdha, shikoj – pashë, rri – ndenja, etj. Në Akadisht e kryer / e pakryer = hamtu/maru, që në shqip afron me jam tu/maru (e anasjelltë).

pagina 7 Anno 11 n.4 Ottobre 2013

Cultura

Attualità Zbulohet një libër në gjuhën

shqipe, më i vjetër se “Meshari”Nga beHAr GjOKA

Janë përsëri ata, austriakët, të dashuruarit e përjetshëm me shqipen, që këtë radhë na befasojnë me një tjetër zbulim. Bëhet fjalë për

një dokument që mund të hedhë dritë për shkrimin më të hershëm të gjuhës shqipe. Profesorët Stefan Schumacher dhe Joachim Matzinger nga Akademia e Shkencave Austriake kanë arritur të zbulojnë një dokument që mendohet t’i përkasë shekullit të XIV, ku shkruhet një shqipe me germa latine. Studimi ka si qëllim zbulimin e ndikimit të gjuhës shqipe në të gjithë gjuhët e rajonit, por edhe në gjuhët e vdekura. Dy profesorët në studimin e tyre kanë arritur në përfundimin se një pjesë e gjuhëve si latinisht, gjermanisht dhe thuajse pjesa më e madhe e gjuhëve të Ballkanit, kanë elementë të rëndësishëm të gjuhës shqipe. Fakti se një pjesë e foljeve kryesore të shqipes gjenden në këto gjuhë, e vërteton më së miri këtë gjë.

Dy profesorët kanë paraqitur fletën e një libri të Biblës që dokumenton gjuhën shqipe të shkruar në fillim të shekullit të XVI. Nëse do të vërtetohet origjinaliteti i këtij dokumenti, atëherë kemi të bëjmë me një libër më të hershëm se “Meshari” i cili daton në mes të shekullit të XVI. Zbulimi Nuk dihet nëse kemi të bëjmë me një zbulim të mirëfilltë shkencor apo jo. Dokumenti që publikohet në web-in zyrtar të Akademisë së Shkencave të Austrisë pretendon se bëhet fjalë për shqipe të shkruar rreth shekullit XIV. Përcaktimi më i saktë i datës do të shërbente për të vërtetuar nëse “Meshari” i Gjon Buzukut është i pari libër i shkuar në shqip apo më në fund gjuhësia ka arritur të gjejë dokumente të tjerë që e vërtetojnë këtë gjë. Në foto jepet fleta e një libri fetar, i shkruar në italisht dhe në shqip. “Scala I. Ligierata VI. Si e krijoi 3ot$ne Adamne et Evene. Të paretë tanë print”, që kuptohet. “Ligjërta e VI. Si e krijoi Zoti Adamin dhe Evën, prindërit tanë të parë”.

Në gjurmët e Joklit Dy profesorët austriakë kanë përdorur materialet dhe dokumentet e themeluesit të shkencës së Albanologjisë, Norber Jokl. Jokl ka lindur në 25 shkurt 1887 dhe është vrarë nga nazistët në maj 1942. Edhe pse me një formim juridik, Jokl iu përkushtua gjuhësisë dhe kryesisht studioi gjuhët indo-evropiane, gjuhët sllave dhe gjuhët romane. Një vëmendje të veçantë i ka kushtuar gjuhës shqipe. Në moshën 30-vjeçare mësoi gjuhën shqipe. Është autor i librave “Studime mbi etimologjinë dhe fjalëformimin e shqipes” dhe “Kërkime gjuhësore - kulturore historike nga fusha e shqipes”. Dokumentet e hershme të shqipes Deri më sot tre cilësohen si dokumentet më të hershme të shqipes. Edhe pse gjithë gjuhëtarët pranojnë se shqipja duhet të jetë shkruar shumë kohë më parë, dokumenti i parë që e dëshmon këtë është “Formula e pagëzimit”, e shkruar nga kryepeshkopi i Durrësit, Pal Ëngjelli, gjatë një vizite në dioqezën e Matit në 8 nëntor

Nga DOrIAN KOÇI

Çdo qytet ka historinë e vet. Në të, ashtu si në një mozaik të çmuar pasqyrohen të gjitha ngjarjet e rëndësishme që shënojnë

jo vetëm të shkuarën dhe të ardhmen të qytetit, por në disa raste dhe të vetë vendit. Kështu, themelimi i Durrësit të vjetër dhe shndërrimi i tij në një qytet-port të rëndësishëm të gjithë Mesdheut, ndikoi kaq shumë jo vetëm në cilësitë e të qenit i veçantë si qytet i krahasuar me qytetet e tjera të Perandorisë Romake, por edhe pse ishte një pikë takimi shumë e fortë e kontaktit dhe shpërhapjes së kulturës latine në të gjithë territorin rreth tij. Ekzistenca dhe përhapja e kësaj kulture latine bëri të mundur që territoret shqiptare të kishin një afërsi shpirtërore me Europën që rilindi përmes kulturës antike në shekullin e artë të Rilindjes Europiane. Kjo afërsi shpirtërore dhe mbijetesa e një afrimi politik me Europën, bëri të mundur që 5 shekuj më vonë, Shqipëria t’i bashkangjitej klubit të shteteve ballkanike që kishin shpallur pavarësinë nga Perandoria Otomane. Mirëpo kjo vazhdimësi latine e qytetit kish qenë e dallueshme dhe rrezatuese deri më 13 gusht të vitit 1501. Pikërisht në këto vite, kur Durrësi me statutet e famshme të tij kishte krijuar një fiziomoni të veçantë nga qytetet e tjera të Adriatikut lindor, fati historik bëri të binte nën zgjedhën osmane, ku fillon e ndryshon kryekëput i gjithë zhvillimi i qytetit. Qyteti rrudhet e pakësohet, porti shkatërrohet nga osmanët për të shmangur çdo rizgjim interesi nga fuqitë europiane dhe në fillim të shekullit XIX-të, do të kishte një numër modest banorësh, rreth 8000. Sëbashku me këto zhvillime, ndodh dhe krijimi i komuniteteve të ndryshme fetare që pasqyrojnë dhe zhvillimet kulturore fetare në Shqipëri. Në fillim të shekullit të XX-të, Durrësi si asnjë qytet tjetër shqiptar banohej nga të tre komunitete fetare kryesore në Shqipëri: muslimanë, ortodoksë dhe katolikë. Kjo ishte ndoshta dhe një nga arsyet që Durrësi ishte projektuar nga Fuqitë e Mëdha të interesuara për çështjen shqiptare, Austro-Hungaria dhe Italia, për të qenë kryeqyteti i Shqipërisë së re.

1462. Dokumenti i dytë është fjalori i Von Harfit, i vitit 1497.

Dokumenti që përmban një numër fjalësh dhe shprehjesh që i duheshin udhëtarit gjerman gjatë kalimit të tij në Shqipëri në Durrës dhe në Ulqin. Të së njëjtës rëndësi, gjuhëtarët rendisin dhe “Perikopeja e Ungjillit të Pashkës”. Një dokument i shkruar në greqisht, që mendohet se i përket shekullit XV ose fillimit të shekullit XVI. Ky dokument përbëhet nga 2 pjesë të vogla Bible në gjuhën shqipe, që u gjetën në një dorëshkrim greqisht të shekullit XIV. Por si dokumenti më i rëndësishëm deri më sot mbahet “Meshari” i Gjon Buzukut, i pari libër në gjuhën shqipe. “Meshari” i përket vitit 1555. Por të gjithë studiuesit janë të një mendimi kur flasin për dokumentet më të hershme. Këtë e dëshmon dhe Arqipeshkvi francez i Tivarit me emrin Brokard, që ka udhëtuar në Shqipëri. Në një relacion latinisht të vitit 1332, ai shkruan: “Sado që shqiptarët kanë një gjuhë fare të ndryshme nga gjuha latine, prapë ata kanë në përdorim edhe në tërë librat e tyre shkronjën latine”. Një gjë mund të thuhet me siguri: Nëse dokumentet shqipe ekzistojnë, zbulimin e tyre mbetet ta presim gjithmonë nga të huajt. Formula e Pagëzimit 1462 Dokumenti i parë i vërtetuar i shqipes i përket datës 8 nëntor 1462.

Është shkruar nga Kryepeshkopi i Durrësit, Pal Ëngjelli, gjatë një vizite në dioqezën e Matit. Duke parë mangësitë në ushtrimin e fesë, Pal Ëngjelli lëshon një qarkore latinisht, ku lejon që në kohë lufte fëmijët të pagëzoheshin në shqip. Formula është: “Un të pagëzonj pr’emen’t Atit e t’birit e t’shpirtit shenjt” shqip . Fjalori i Arnold Fon Harfit (1497) Janë 26 fjalë shqip, 8 shprehje dhe numrat nga 1 deri 10 dhe 100 e 1000. Fjalori modest i udhëtarit Arnold Fon Harfit ka një rëndësi të madhe për gjuhën shqipe, duke qenë është i pari dokument i shprehjeve dhe numrave. Fjalori është zbuluar në vitin 1860, Fon Harvi udhëtoi në Durrës dhe në Ulqin. “Meshari” i Buzukut 1555 Është i pari libër i gjuhës shqipe që është gjendur deri më sot. “Meshari” përbëhej nga 110 fletë ose 220 faqe. Origjinali i librit që ka arritur të gjendet përbëhet nga 94 fletë. Libri është kishtar dhe është shkruar në gjuhën latine, ka 154 000 fjalë. Është në dialekt verior dhe origjinali gjendet në Arkivat e Vatikanit.

porta e qytetërimit të Adriatikut Lindor

Mirëpo, shpërbërja e dhunshme e qytetit shumë shekuj më parë dhe humbja e identitetit kulturor sipas disa studiuesve, kishte krijuar probleme që fryma kombëtare të mos ishte aq e theksuar aq sa Ismail Qemali, kur zbarkon në Durrës deklaron se gjeti një atmosferë të vakët. Këto pretendime duken pak të çuditshme në fakt kur mendon se në datën 26 nëntor 1912, Durrësi do të shpallte pavarësinë dy ditë më parë se vetë shpallja zyrtare në Vlorë. Pushtimi i Durrësit nga serbët më 28 nëntor 1912 e gjeti qytetin me flamur kombëtar të ngritur duke treguar qartë ndjenjat kombëtare të qytetit. Simbolika në marrëdhëniet diplomatike luan një rol të rëndësishëm. Serbët u detyruan të ulnin flamurin shqiptar, të ngrinin atë turk, ta ulnin atë dhe pastaj në vend të tij të ngrinin flamurin serb. Një përpjekje e partiotëve durrsakë, që në pamje të parë dukej se ishte minore, luajti kështu një rol të madh në hapat e parë të shtetformimit shqiptar. Një vit më vonë më 1913, Durrësi do të ishte kryeqyteti i Principatës shqiptare të njohur nga Fuqitë e Mëdha. Për shumë vite, madje edhe kur Tirana u shpall kryeqytet, Durrësi do të vazhdonte të njihej si kryeqyteti i Shqipërisë, aq sa kryeministri britanik Chamberlen më 1939 kujtonte se ai ishte kryeqytet i Shqipërisë për shkak se gjithë telegramet diplomatike të konsullit Eires në vitet ‘20 vinin nga Durrësi që ai e kishte zgjedhur si vendqendrim. Ambasada angleze do të vinte në Tiranë vetëm në vitet ‘30. Qytetarët durrsakë dhe përgjithësisht klasa e pasur e tyre do të ishin të parët në Shqipëri që më 1923 me shpenzimet e tyre do t’i ndërtonin një monument përkujtimi kolonelit hollandez Thomson, të vrarë në krye të detyrës për ruajtjen dhe integritetin e shtetit shqiptar. Me këtë rast, qytetarët durrsakë nuk kryenin një akt mirënjohje përkundrejt qytetit të tyre, por në emër të të gjithë kombit shqiptar. Kështu që parë në këtë kontekst, Durrësi në jetën publike dhe historike të vendit ka një kontribut të çmuar si dhe të qyteteve të tjera të Shqipërisë ndaj rifitimi i statusit të mëparshëm si portë qytetërimi e Adriatikut Lindor, mbetet sfida më e madhe e ringjalljes kulturore të rajonit dhe vetë qytetit.

peLLAZGëT jANë VeTë sHuMerëT prej DHeuT Të LAsHTë (Vijon nga faqja 6)

Rendi i fjalëve në fjalinë Shumere mendohet të jetë (në formën e patheksuar): S-O-V, kryefjalë, kundrinor, kallëzues (Ani neri a(sht)). Edhe në Shqip, pavarësisht rregullit të ngulitur sot, edhe prej ndikimit të gjuhësisë, që është S-V-O, mund të përdorim renditjen SOV pa ndryshuar asgjë në kuptim (veç theksit): An-i është njeri = An-i njeri është. Fjalitë ergative, siç e pamë më lart, e kanë rendin SVO të detyrueshëm, si edhe në shqip. Pra, edhe tipologjia e rendit të fjalëve nuk përbën për Shqipen, ndryshim ndarës nga Shumerishtja.

- Në Shumerisht, Gjinorja/pronore realizohet kryesisht me prapashtesën –ak, (Hayes, 2000), e cila në kunjiform paraqitet nga pjesë të dy shenjave, –a.k– “(m)a. ki4/ke4”, me transkriptimin –a/–ak.

Po kështu edhe në Shqip kemi përdorimin e prapashtesës –ak si psh: durrsak, ushtarak, fshatarak, vezake, etj., të cilat semantikisht shprehin rasën gjinore: i Durrësit, i ushtrisë, i fshatit, (me formën) e vezës, etj. Pra, përputhja është e dukshme.

Gjithashtu, Sumerologë të ndryshëm mendojnë se edhe e2 = shtëpi, tempull, shtëpiake, familje, fis, paraqet një formë pronore (gjinore), duke

pranuar se (ndoshta) Shumerishtja s’e ka fjalën “shtëpi.” Kjo formë e gjinores është krejt e njëjtë në Shqip, ne përdorim format: “e” këtij/atij, me një emër personi, për rastet e shtëpisë, familjes, fisit dhe madje edhe shtëpiakes apo gruas / bashkëshortes së dikujt.

TOpONIMeE. RI. DU – Ndoshta qyteti më i vjetër

Shumer. Sipas Sitchin, vendi i zgjedhur për të ngritur ngulimin e parë; mund të kemi: E.Ri.Du(a)=Shtëpia ku dua të ri; ose A. Ri. Ta=ERDha

SIPPAR – Qytet kryesor për veprimtaritë e drejtësisë / gjykatave. Edhe pozicioni në hartë kundrejt qyteteve të para Shumere ishte më verior. Pra, mund të gjejë mbështetje etimologjia: SIPPAR≈Si.(i)Par ose Sipër.

(Sipas Zitçin: Sippar=Land ëhere “Eagles” nest = Toka ku kanë folenë “Shqiponjat”; Atëhere: Sippar ≈ Shqipja.ri ≈ Shqipëri)

Urim – Uri5 – Qytet kryesor apo kryeqytet në disa dinasti Shumere, mbi 800 vjet (UrimII/III) Urim=Urim (Urim a.ki4) ≈ i uruar, i begatë). Lidhja me shqipen është e drejtpërdrejtë.

Shuruppak – Tell Fara; Qendër me depot më të mëdha të drithit në zonën e Mesopotamisë (arkeol.); ka qenë edhe si qendër mjekësore, Shurup.ak = i Shurupit, Shëru + pi; sot Tell Fara ≈ drithë/farë, ose Del Fara.

Shumer-AkadKi.en.gir – Shumer / Ki.Uri – Akad (përkatësisht

jugu e veriu i Mesopotamisë). Sipas Sitchin, Shumeri kish një tokë ku bujqësia “bëhej vetë”, tokë pjellore. Pra është e mundshme etimologjia: Ki.e.ngir = Tokë e nginjur ≈ tokë e begatë; (kujtojmë se:Urim(ma.ki4) ≈ i uruar, i begatë). E kundërta mund të ishte për Akadin verior: Ki.Uri = Tokë e uritur, mbështetur në “Vajtim për rrënimin e Shumerit”, nga e cila del se jugu – Shumeri – ishte hambari bujqësor.

përFuNDIMe e reKOMANDIMe1- Shqipja duket të jetë gjuha me lidhjet më të

thella, apo gjenetike, me Shumerishten. Me një studim më të gjerë ndër-disiplinor do të mund të hidhej dritë përfundimtare për Zanafillën e Shqipes dhe segmentet Shumer-Pelasg-Ilir-Arbër-Shqiptar të historisë sonë.

2- Afritë nga ana tipologjike janë pothuaj tërësore: Ergativiteti i njëjtë e i përgjithshëm, që realisht është veç një emërtim i ri për trajtën e shkurtër “e” të shqipes; Gjithashtu, gjinorja/pronore me “ak”, duket si gjurmë e pakundërshtueshme e Shumerishtes në Shqipen.

3- Shumerishtja duket se na jep çelësin etimologjik për shqipen, e na siguron burimin më të lashtë, zanafillor, për dokumentimin e saj

4- Studimi më i plotë e ndërdisiplinor kërkon krijimin e një bërthame studimore Shqiptare në Shumerologji, që mund të realizohet vetëm me mbështetjen e organizmave përkatëse shtetërore. Meqenëse shumerologjia, sot mbi 100-vjeçare, është një fushë e re për shqiptarët, fillimisht studimin e materialeve do të duhej ta bënim tërthorazi nëpërmjet gjuhëve të dyta duke shfrytëzuar studimet ekzistuese. Por njohuritë e fituara në këtë rrugë do të ishin gjithnjë gjysmake e shpesh kontradiktore, sikurse janë edhe vetë përfundimet e Shumerologëve të ndryshëm deri më sot. Prandaj, ndoshta e vetmja rrugë e sigurt drejt suksesit do ishte ajo më e vështira, studimi i materialeve drejtpërdrejt në kunjiform.

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 8

Antichità

Cultura

Nga HArILLAq KeKeZIStudiues, anetar i Institutit te Sociologjise, Tirane

Mbase ne rrethana te tjera pyetja perse mbreti Ahmet Zogu i Shqiperise e braktisi vendin, kur Italia fashiste e pushtoi ate me 7 prill

1939, nuk do te paraqiste ndonje interes te vecante per opinionin publik hungarez, neqoftese pikerisht ky mbret te mos ishte i martuar me konteshen e hijshme Geraldina Apponyi me baba hungarez dhe nene amerikane. Autori i librit “Zog, pse ike” Ylli Polovina per kete mbretershe me origjine hungareze shkruan se miresine e pati te qendisur ne fytyre, ajo ishte simboli i Evropes dhe i qyteterimit perendimor, mesazh i cilter i tyre. Ne Fjalorin Enciklopedik shqiptar te botuar ne vitin 2009 historianja Fatmira Rama per Geraldina Apponyin shkruan: “Mesoi gjuhen shqipe, respektoi traditat vendase dhe ruajti deri ne fund te jetes dashurine per Shqiperine dhe njerezit e saj.” Ne qershor 2002 ajo u kthyer ne Shqiperi bashke me familjen.Vdiq ne Tirane me 22 tetor 2002.

Ylli Pollovina, autor i mbi dhjete librave ne shqip dhe i tre librave ne italisht, e botoi ne maj te ketij viti kete liber me synimin e shpalosjes se dinamikes se veprimeve te Ahmet Zogut qe nga casti i fillimit te pushtimit ushtarak italian dhe deri ne largimin e tij nga Shqiperia. Ai nuk pretendon me kete liber te paraqitet teresisht historian, por me teper nje piublicist, qe sjell fakte konkrete per t’i dhene mundesine lexuesit te nxjerre edhe vete pefundime dhe te ballafaqoje pikepamjet e tij me ato te autorit dhe te intepretuesve te tjere te ngjarjeve, qe lidhen me pushtimin fashist te Shqiperise dhe me sjelljen e mbretit Zog ne ato momente historike. Sipas mendimit te autorit, pushtimi i Shqiperise nga Italia fashiste me 7 prill 1939 mund te ndodhte edhe sikur ne krye te shtetit te saj te mos ishte Ahmet Zogu, sepse kete fatalitet e permbanin rrethanat nderkombetare te kohes. Mirepo kjo nuk e shmang Ahmet Zogun nga gjykimi i perhershem i ketij momenti.

Gjate mbreterimit te tij Zogu tentoi pa nderprerje te destabilizonte marredheniet italo-jugosllave. Ai frikesohej se mos mbreteria e tij transferohej ne nje protektorat te njerit apo tjetrit shtet. Nga njera ane, per nje kohe iu permbajt marreveshjes se fshehte te gushtit 1924, qe nenshkroi me kryeministrin serb Nikolla Pashic ne kembim te ndihmes se serbeve per te luftuar qeverine demokratike te Fan Nolit, nga ana tjeter, prej vitit 1927 punoi per lidhje me Italine dhe mbeshtetja e saj e beri mbret me 1928, por, kur erdhi koha qe te clirohej nga lidhjet me Italine, ajo e pushtoi me 7 prill 1939. Italia dhe Shqiperia ishin lidhur me nje Traktat te Aleances Mbrojtese te nsnhkruar me 1927 per nje periudhe 20-vjecare, ndersa para kesaj me 1926 ishte nenshkruar nje traktat, qe garantonte status quone politike, juridike dhe tokesore te Shqiperise, por afati i tij mbaroi me 1931 dhe nuk u perserit me me gjithe presionet e italianeve. Shqiperia kishte pranuar hua te medha nga Shoqeria Italiane e Zhvillimit Ekonomik te Shqiperise, si edhe nga shteti italian, por qysh nga viti 1932 nuk ka mundur te paguaje kamaten dhe pagesat e vjetra, prandaj u detyrua t’u jape me koncension shoqerive italiane miniera dhe pyje.

Ne dhjetor 1932 Zogu kundershtoi nje kerkese te Italise per bashkim doganor, sepse atehere ai ishte afruar me teper me Jugosllavine. Sipas autorit ne fjale, jugosllavet dhe italianet si dy fuqite fqinje alternonin trysnine per ta vene nen kontroll Shqiperine. Italia e konsideronte veten vendin me interesa te posacme ne Shqiperi. Italine e trembte nje Shqiperi, qe po shkonte perhere e me shume ne krahun e francezeve dhe te jugosllaveve, sepse kjo do te ishte nje humbje fatale per te. Nders Italia shfaqte shenja te nje politike agresive, monarku shqiptar kthehej nga mikesha e vjeter Jugosllavi, lidhi madje edhe nje traktat shume te favorshem tregtie me te. Mirepo edhe Jugosllavia shkoi deri aty sa synoi ta likuidonte fizikisht mbretin Zog. Ajo i organizoi atij nje atentat pa sukses, kur po dilte nga salla e Operes e Vjenes. Sipas planit, vrasja do te pasohej nga nje nderhyrje ne token shqiptare e bandave te armatosura te pergatitutura ne Jugosllavi e Greqi. Synimi i Italise per te pushtuar Shqiperine u shfaq qe me 23 qershor 1934, kur pa asnje paralajmerim dhe marreveshje paraprake nje flote prej 20 anijesh lufte, gjashte prej te cilave kryqezore, u shfaq ne portin e Durresit. Dergimi i ketyre anijeve ishte nje presion mbi qeverine shqiptare, e cila kishte kerkuar rishikimin e traktateve tregtare dhe nje hua te re prej 30 milione frangash ari, si edhe pagimin nga pala italiane te pothuaj gjysmes se buxhetit te saj ushtarak. Nga keto kerkesa Musolini u inatos dhe kerkoi qe ndaj Tiranes te mbahej nje qendrim i forte. Ai vendosi gjashte kushte te tilla, nga te cilat me i prere ishte kushti per te vendosur ne fushen e Muzeqese (Shqiperia e Mesme) disa mijera kolone italiane.

Mbreti shqiptar u be nje pengese reale per kolonizimin e Shqiperise, prandaj dokumentet

Kur faktet flasin vetëRreth librit te Ylli Pollovines“Zog, pse ike?”

deshmojne se u be edhe perpjekja per ta vrare apo helmuar. Zogu ishte mjaft i sigurte se Benito Musolini po behej gati te jepte urdherin per pushtimin e Shqiperise. Para kesaj do te provokohej nje trazire e cfaredoshme, mi bazen e se ciles do te justifikohej mberritja e ushtrise dhe gjoja rivendosja e rendit publik. Kur Hitleri pushtoi Bohemine, Musolini vendosi te shpejtonte sulmin ndaj Shqiperise, sepse nuk duhej t’i lihej Hitlerit e gjihe hapsira jetike e Evropes. Per Musolinin Mesdheu i takonte Italise, kurse Ballkani as diskutohej. Ai synonte me trysni te arrihej nje marreveshje per kontrollin total te Shqiperise nga ana e saj. Italia kerkonte te zbarkonte aty ushtrine e saj me justifikimin se perballe penetrimit gjerman ne Ballkan me mire do te ishte per Shqiperine te gezonte mbrojtjen italiane. Nga fuqite perendimore Italise i ishte lene dore e lire per Shqiperine, sepse Britania e Madhe, Franca dhe SHBA shpresonin keshtu ta veconin shefin e fashisteve italiane nga Adolf Hitleri dhe te pengonin zgjerimin e boshtit te bashkepunimit te tyre.

Ne kete kohe mbreti Zog paraqitet patriot dhe i deklaron nje dergate britanike se “nuk pranojme prekjen me te vogel te tokes shqiptare, kerkesave italiane do t’u pergjigjemi negativisht, sepse ato cenonin nderin e atdheut”. Ne te vertete Zogu nuk shpalli mobilizimin e rezervisteve dhe armatosjen e te gjithe popullit. Madje ne monentin e fundit i dergoi pershendetje Musolinit, ndersa me 6 prill kishte nisur Geraldinen me femijen e vogel te porsalindur per te kaluar kufirin per Greqi. Zogu po behej gati te ikte edhe vete me mendimin se shqiptaret do te benin njefare rezistence ne forme proteste, sepse kundrejt nje force te madhe dhe te fuqishme ushtarake italiane nuk mund te qendronin gjate. Ylli Polovina ne punimin e tij u referohet dy alternativave te shprehura ne ate kohe per ikjen e Zogut: E para, te qendronte me popullin e tij, te godiste pushtuesin nga malet, duke fituar keshtu adhurimin e botes dhe mirenjohjen e popullit; e dyta, te qendronte ne vend, te pranonte zbarkimin paqesor te trupave fashiste italiane ne portet dhe pikat strategjike te Shqiperise dhe te shrytezonte garancite e Musolinit per “ruajtjen e dinjitetit dhe mbrojtjen e sovranit dhe te dinastise se tij.” Pra, te ndiqte rrugen, qe ndoqi mbreti i Danimarkes Christiani X, i cili ne vitet 1944-45 filloi formimin e grupeve klandestine antinaziste, duke u bere simbol i rezistences daneze dhe pas luftes e rifitoi fronin legjtim te tij.Zogu nuk e beri kete, sepse e gjykonte kurth per ta shfarosur butesisht.

Autori sjell prova, qe vertetojne se Zogu e kishte vendosur ikjen para se te shtrengohej realisht prej zbarkimit te trupave fashiste italiane. Ai kreu transferimin e Thesarit nga Banka Kombetare ne duart e tij. Ai mori andej 183 kg flori dhe ne ikje kishte me vete nje kamion me 18 arka flori.Te dy thesaret, ate te Kurores Mbreterore dhe Thesarin e Shtetit i perfshiu ne pasurine e tij personale. Zogu nuk e beri publik vendimin per ikje, sepse kjo do te dekurajonte jo vetem ushtrine e tij dhe popullin e indinjuar nga agresioni, por edhe do te nxiste kunderveprimin me te forte te italianeve dhe te kundershtareve te tij politike. Kjo do ta veshtiresonte ikjen e tij. Zogu iku fshehurazi, sepse druhej nga revolta dhe perbuzja e merituar e njerezve te thjeshte. Zogu iku, por grupe patriotesh shqiptare, midis te cileve Mujo Ulqinaku me shoke, bene rezistence aktive dhe nuk ka asgje te vertete se fashistet hyne ne token shqiptare te pritur me lule. Vete Zogu nuk shperndau arme per masen e protestuesve, por vetem besnikeve te tij personale, qe

kishin zgjedhur jo misionin e mbrojtjes se atdheut, por te Zogut, te familjes se tij dhe e klases politike te lidhur me te. Me te drejte autori Ylli Polovina ne punimin e tij shtron pyetjen perse mbreti Zog iku? Si duhet vleresuar ikja e tij dhe braktisja e vendit ne nje moment teper kritik per te? A ishte tradhtar kombetar apo mbret me merita kombetare? Ai eshte i mendimit se ne rastin e pushtimit fashist italian Zogu beri nje perllogaritje dinake: synoi te krijonte pershtypjen se ishte me shqiptaret dhe iu drejtua me radio nenshtetasve te vet te luftonin kunder italianeve deri ne piken e fundit te gjakut dhe bashke me ta do te vishte opingat e do te dilte ne mal per te luftuar. Ai llogariste gjithashtu te behej aq rezistence sa opinioni publik nderkombetar te merrte vesh se Shqiperia u pushtua dhe se ai e la vendin aspak me deshiren e tij, por i debuar padrejtesisht. Duke u hequr si viktime, ai mbetej keshtu edhe i ligjshem te pretendonte qe ne nje kohe tjeter, pas luftes, te rikthehej ne Tirane, ne fronin e tij me mbeshtetjen e Anglise, sepse edhe per kete jo pa qellim u strehua aty.

Perfundimi i dyte i autorit eshte se per monarkun shpetimi i vetes ishte me me perparesi se ai i atdheut. Ne kete synim ate e ndihmuan edhe rrethanat. Boshti fashist e kishte paracaktuar pushtimin e Ballkanit si objektiv te pare gjeostrategjik te ekspansionit te vet. Ne kete plan autori u referohet edhe mendimeve te disa interpretuesve te veprimit te Zogut, qe kane theksuar se monarku shqiptar zgjodhi mosperplasjen ushtarake me ushrine fashiste per shkak te Geraldina Apponyit, e cila me femije te vogel dy-tri ditesh pas nje vit martese, ka qene motivim per te mos prishur qetesine e jetes se tij familjare. Geraldina dhe trashegimtari i Shqiperise se neserme qene tashme per te busulla e jetes. Per autorin ne mes shqiptareve mbetet perceptimi i pergjithshem se Ahmet Zogu eshte me shume i mospelqyer se i respektuar. Nje sondazh, qe u be ne fundin e vitit 2012, ne kulmin e festimeve te 100-vjetorit te shpalljes se shtetit shqiptar, tregoi se 54% e pjesemarresve mendonin se Ahmet Zogu qe hajdut dhe vrases, 15% - ishte nje udheheqes sa i mire, aq edhe i keq. Po 15% u shprehen se ai ishte udheheqes ne kushte te veshtira dhe 15 % mendonin se perfaqesonte nje lider te shkelqyer.

Ylli Pollovina shpreh mendimin se cilesimi i Zogut si tradhtar ka qene me i vjeter se dita e pushtimit fashist italian. Ky cilesim eshtre bere nga Fan Noli qekur Zogu u strehua ne Jugosllavi pas Revolucionit Demokratik te qershorit 1924 dhe e mori pushtetin ne Tirane pas gjashte muajve, kur ishte organizuar ne token jugosllave dhe kishte nenshkruar marreveshjen e fshehte me Pashicin, ne baze te se ciles i fali atij token shqiptare te Shen Naumit. Pas 7 prillit 1939 eshte Faik Konica, publicist i shquar, Minister Fuqiplote i Zogut ne SHBA per 13 vite rresht, qe do te deklaronte se mbreti e tradhtoi vendin, ndersa bashkepunetori shume i ngushte i monarkut Catin Saraci librin e tij “Zogu i shqiptareve” e permbyll me deklaraten: “Une Catin Saraci te akuzoj ty Ahmet Zogu si tradhtar te atdheut, si vrases e hajdut!” Ylli Polovina me librin e tij na informon se pikepamja per Zogun si tradhtar i vendit te vet nuk gjendet si opinion mbizoterues ne interpretimet e historigrafise perendimore. Vendin e pare ne kete rast e ze historiografia italiane me ne krye Prof. Dr. Antonio D’Alesandri. Ne Itali formulimi me i perhapur dhe me i pranuar per sjelljen e Ahmet Zogut ne 7 prill 1939 eshte “ikja”, ‘braktisja” apo “e la vendin”, “duke mos iu bindur tuteles se Romes”, sepse ai “frikesohej mos mbreteria e tij transformohej ne nje protektorat.” Nderkohe, Italia mbetet edhe vendi, qe ka formuluar per here te pare per monarkun e Tiranes fjalen “tradhtar”. Ambasadori i Romes ne Londer Guido Krola ne takimin qe pati me 8 prill 1939 me Ministrin e Jashtem anglez, lordin Halifaks, i deklaroi atij se “tradhtia e Zogut ndaj popullit shqiptar ishte provuar nga ikja e tij, edhe pse Ducja i ofroi nje marreveshje qe e ruante pavaresine e Shqiperise”.

Ne SHBA Bernd Fischer, profesor i historise se Ballkanit ne Universitetin e Indianas, Fort Wayne, ne librin e tij “Mbreti Zog dhe lufta e tij per stabilitet ne Shqiperi” shkruan se “ Zogu ia mbathi ne drejtim te Greqise, duke marre me vete thase te medhenj te mbushur me flori dhe mita, qe kishte perftuar prej Musolinit...Ai u largua nga vendi dhe la nje shije teper te hidhur”. Profesori tjeter i historise dhe politikes moderne Jason Tomes ne librin e tij ”’Mbreti Zog, monarku i veteshpallur i Shqiperise” shpreh opinionin se me 8 prill ““Zogu i madh” kishte fluturuar dhe lajmi u perhap me shpejtesi te madhe.”Persa i perket qendrimit te historigrafise hungareze Ylli Pollovina ve ne dukje se studiuesit hungareze, ndersa pritej prej tyre qe per hir te konteshes Geraldina Aapponyi si bashkekombese te tregoheshin dashamires ndaj

Ahmet Zogut, ata e vleresuan me rrepte ne krahasim me disa studiues te vendeve te tjere. Per te vertetuar kete ai sjell si prove deklaraten e ambasadorit hungarez ne Rome, baronit Frigjyes Villany, dhe shkrimin e korrespodentit te gazetes “Pesti Hirlap” Andras Mihaly, i cili me 1939 shkruante : “Ne rast se ky vend e ka nje fjale kyc, kjo eshte hakmarrja...Ahmet Zogu ka qendruar ne pushtet me nje seri te tere hakmarrjesh”. Ne kohen e sotme, albanologu hungarez Gyorgy Reti, autor i shkrimit “Geraldina - mbreteresha hungareze e fronit shqiptar”, botuar ne revisten e ilustruar historike te Hungarise “Rubikon”, numer 2, 2011, ka shprehur opinionin se Zogu nuk mund te pranonte ultimatumin italian, “por ne vend te rezistences zgjodhi ikjen”. Ne pergjigje te nje kerkese te autorit te ketij libri Gyorgy Reti shkruan se Ahmet Zogu “me duket se nuk ishte nje tradhtar, por as edhe nje burre shteti e patriot i madh. Ai duhej (ose te pakten e kish per detyre) te zoteronte nga Roma informacione per agresionin qe po pergatitej dhe keshtu te mund te organiuzonte rezistencen e vendit te vet. Nuk e beri kete gje, zgjodhi ikjen, dhe, ne rast se eshte e vertete, mori me vete edhe nje pjese te madhe te thesarit bankar te Shqiperise. Keshtu ai u soll jo si nje burre i vertete shteti dhe ca me pak si nje hero, por si nje egoist dhe aventurier, ashtu sic edhe qe gjithe jeten e tij.”

Ne Shqiperi jo vetem nder historianet e mirefillte, por edhe ne radhet e intelektualeve te tjere e te shtresave te gjera te popullit eshte rrenjosur mendimi se Ahmet Zogu ka qene tradhtar i vendit. Per autorin pohimi tjeter se Zogu nuk eshte aspak i tille gjeti perhere e me shume hapesire pas vitit 1990, kur shoqeria shqiptare u clirua nga trysnia e propagandes se regjimit komunist totalitar. Keshtu qe ne Shqiperine e sotme eshte krijuar nje polarizim i madh i dy qendrimeve te anasjellta. Ne kete drejtim ka ndikuar nderhyrja e politikes. Nuk e di se per cfare aresye autori nuk shtjellon ne kete kuader faktin se ne procesin e festimeve per 100-vjetorin e Pavaresise se Shqiperise u zhvillua debati rreth raportit te politikes se sotme me historine e historianet, debat, qe u shoqerua me kerkesa konkrete per te rishikuar vleresimin e disa prej figurave, qe kane luajtur rolin e tyre te madh per shpalljen e Pavaresise apo per ndertimin dhe funksionimin e shtetit shqiptar ne periudhat e mevonshme. Ne kete menyre u lane ne hije figurat qendrore me Ismail Qemalin ne krye dhe u glorifikua Ahmet Zogu, duke i veshur merita qe nuk i pati. Nga Franca u sollen eshtrat e Ahmet Zogut dhe u rivarrosen me ceremoni te madhe me 17 nentor 2012. Ne kete ceremoni Presidenti i Shqiperise Bujar Nishani deklaroi se Zogu eshte figura me e rendesishme ne historine njeqindvjecare te shtetit, ndersa ish-Kryeministri Sali Berisha e cilesoi ate si njeriun qe e ka jetesuar pavaresine e Shqiperise.

Sikurse shkruan ne librin e tij te fundit “Integrimi dhe nacionalizmi” Prof. Servet Pellumbi, glorifikimin e Ahmet Zogut Berisha e coi dhe me tutje me ngritjen ne piedestal te shtatores se tij pikerisht me 24 dhjetor 2012, diten e permbysjes se Qeverise Demokratike te Fan Nolit dhe te ardhjes se Zogut ne fuqi me ndihmen e serbeve dhe te bjellogardisteve ruse. Berisha nuk ngurroi t’i quante patriotet me te mire Fan Nolin, Luigj Gurakuqin, Gjergj Fishten, Stavro Vinjaun, Shefqet Korcen, Bajram Currin e te tjere ”nje grusht aventurieresh, qe organizuan kunder Zogut grushtin e shtetit”! Sjellja e eshtrave te ish-mbretit Zog ne Shqiperi shkaktoi nje ndarje te udheheqesve shqiptare ne Kosove dhe Shqiperi persa i perket vleresimit te mbretit Zog. Ne Shqiperi ndryshe e vleresojne figuren e Zogut soocialistet, ndersa ne Kosove Kryeministri Haqshim Thaci, nje dite para ceremonise se rivarrimit te tij deklaroi ne Kuvend se Ahmet Zogut nuk ia kane pare fort hajrin shqiptaret, sikurse nuk ia kane pare Pashicit, Karagjorgjevicit, Titos e te tjereve. Nderkaq, krejt ndryshe u shpreh Presidentja Atifete Jahjaga ne fjalimin, qe mbajti ne ceremonine e rivarrimit Ajo tha se mbreti i Shqiperise ka merita te medha per ndertimin e Shqiperise ligjore, ashtu edhe per kosovaret dhe kombet e tjera, qe ishin te rrezikuara ne kohen e tij.

Une bashkohem me mendimin e Prof. Servet Pellumbit se arsyetime dhe veprime te tilla, qe synojne te rishkruajne historine jo mbi baze te dokumenteve, sic bejne historianet, por mbi baze parapelqimesh subjektive, te interesave krahinaliste e te politikes se dites jane te mbarsura me percarje te rrezikshme kombetare. Mjafton te permendet pika 12 e marreveshjes se Nikolla Pashicit me Ahmet Zogun per te kuptuar dhe vleresuar faktet objektivisht: ”Qeveria shqiptare do te heqe dore nga nje politike ngushtesisht kombetare dhe nuk do te interesohet per elementin shqiptar jashte kufijve te veta. Ajo impenjohet vec kesaj qe te mos pranoje ne token e saj kosovaret dhe elemente te ditur dhe te dyshimte dhe segmentet e tyre kundershtare te politikes jugosllave.”

pagina 9 Anno 11 n.4 Ottobre 2013

Storia

Etnogeneza

Nga KrIsTO FrAsHërI

Kur në shek. XI u shfaq emri albanë (αλβαvoι) dhe arvanitë (αρβαvιται) nuk kishte vështrim etnik, por ishte, sikurse u tha, emri i krahinës Arbëni/

Arbëri (Arbanon), që shtrihej në Shqipërinë e Mesme me qendër Krujën. Pas shek. XI filloi përhapja e apelativit Arbëni, Arbëri, Albani edhe në viset e tjera ku banonin shqiptarët. Faktori që përcaktoi shtrirjen e emrit ishte po ai që përcaktoi shfaqjen e tij në shek. XI – në fillim bashkësia politike dhe fetare dhe më vonë bashkësia politike dhe gjuhësore. Sikurse u tha, emërtimi Arbanon ishte në origjinë emri i trevës rreth e rrotull Krujës, e cila deri kohët e vona e ruajti të paktën në Kurbin, emrin historik Arbëni. Ishte pra, njësoj si emrat e krahinave të tjera të vendit Polati (Pulti), Kunavia (Martaneshi), Crnika (Çermenika), Trafandena (Mirdita), Matia, Dibra, Skuria, Tamadea, Benda, Mokra, Skrapari, Malakas, Mazarek etj. Peshkopata e Krujës e krijuar sipas traditës në fillim të shek. VII194, ishte në shek. XII fqinje me peshkopatën e Lisit, që shtrihej në Mat e Mirditë, dhe me peshkopatën e Stefaniakës, që përfshinte krahinat e Tamadhesë e të Bendës. Pra, ishte krijuar bashkësia fetare në shkallë krahinore. Më 1166 Arbanoni kishte një prior (Andreas prior Arbanensis) dhe një peshkop katolik (Lazarus episcopus Arbanensis). Titulli “prior” i qeveritarit tregon autonominë e krahinës; mbiemri i primarit të dioqezës sqaron kufijtë e saj. Të dyja së bashku tregojnë se konsolidimi dhe shtrirja e emrit Arbanon për territorin dhe arbanit për banorin, erdhi si pasojë e konsolidimit dhe e shtrirjes së komunitetit politik e fetar arbanit që ishte formuar në shekullin e mëparshëm.

Dinamika e përhapjes në shekujt e mëvonshëm e emrit Arbanon, Arbanum, Albania është me interes. Kjo duket sidomos gjatë ekzistencës së Principatës së Arbërisë që shfaqet në burimet historike të fundit të shek. XII. Gjatë sundimit të arkondit Progon, emërtimi Arbanon u shtri në veri përtej Matit dhe Trafandenës deri në krahinën e Pultit. Po ashtu gjatë sundimit të arkondit të madh Dhimitër Progonatit u shtri nga ana jugore në viset e Kunavisë e të Cernikut deri në luginën e Shkumbinit. Shtrirja e këtij emërtimi përtej kufijve të Arbanonit historik mund të shpjegohet fare mirë me përfshirjen e këtyre krahinave në komunitetin politik e fetar të shtetit të arbanitëve, i cili u formua nga shkrirja në të e katërmbëdhjetë bashkësive krahinore. Ky fenomen vihet re edhe gjatë gjysmës së dytë të shek. XIII, kur Karli I Anzhu i grumbulloi në vitin 1271 territoret e pushtuara në Shqipëri në një formacion të vetëm politik – në “Mbretërinë e Albanisë” (Regnum Albaniae) me kufij më të gjerë nga ç’kishte principata arbanite në kohën e arkondit të madh Dhimitër Progonatit. Po në këtë kohë sovrani anzhuin i detyroi dioqezat kishtare të territoreve të pushtuara të kalonin në katolicizëm. Pavarësisht se “Mbretëria e Albanisë” ishte një pjellë e dhunës së armatosur të feudalëve anzhuinë, për shkrimtarët dhe kancelarët e shek. XIII ajo formonte një komunitet politik e fetar më vete. Sipas mendësisë mesjetare, banorët katolikë të këtij komuniteti politik u konsideruan anëtarë të kombësisë arbanite/ albanite.

Si pasojë, emërtimi Albanum, Albania u shtri në shek. XIII që nga lumi Drin i bashkuar në veri deri në Kaninë në jug, që nga brigjet e Adriatikut në perëndim deri në Drinin e Zi në lindje. Banorët jokatolikë të kësaj mbretërie nuk u përfshinë në gjirin e kombësisë arbanite, albanite. Pavarësisht nga gjuha amtare, shqiptari ortodoks ishte, për shkak të traditës shumëshekullore, “romaios” për bizantinët, “graecus” për anzhuinët. Kur Karli I D’Anzhu shkruante: “armiqtë tanë grekë”, e kishte fjalën për bizantinët. Por kur në 1274 shkruante se Durrësin e kishin rrethuar kryengritësit “albanitë dhe grekë” (albanenses et greci), ai nënkuptonte me këta dy apelativa shqiptarët katolikë e ortodoksë, mbasi ekzistenca e fshatarëve të gjuhës greke në zonën e Durrësit nuk vërtetohet dokumentarisht. Në fillim të shek. XIV me arbanit/albanit, kuptohej gjithnjë shqiptari katolik. Që në shek. XIII në qarqet e njerëzve të ditur bizantinë të Perandorisë së Nikesë u shfaqën shenjat e para të një koncepti të ri mbi kombësinë, i përcaktuar jo si më parë nga komuniteti politik e fetar, por nga ai gjuhësor e fetar. Si pasojë e këtij koncepti të ri, nga gjiri i kombësisë “romaios” filloi të shquhej “heleni”, shtetasi bizantin ortodoks greqishtfolës. Me zhvillimin e mëtejshëm të këtij botëkuptimi të ri, shqiptari ortodoks filloi të dallohej nga heleni ortodoks, sepse u takonin dy komuniteteve gjuhësore të ndryshme. Por, nga ana tjetër, shqiptari ortodoks mbeti përsëri i dalluar nga shqiptari katolik, sepse bënin pjesë në dy komunitete fetare të veçanta. U krijua kështu terreni për daljen e një emri të përbashkët për gjithë shqiptarët ortodoksë.

Prodhimin e parë të konceptit të ri duket se e ndeshim te shkrimtari bizantin i shek. XIV. G. Paclymeres, i cili duke folur për banorët e Eprit të Ri përdor në një rast emrin albanitë (αλβαvoι), në një rast tjetër emrin ilir Ιλλυριοί. Më vonë krahas apelativit albanit doli në shesh emri epirot. Në disa raste, kundrejt epirotit që kishte tingull të lashtë historik, emri i albanitit u zëvendësua me atë të makedonit, gjithashtu me tingull të lashtë historik: për analogji Makedonia u bë emër i dytë i Albanisë (Macedonia sive Albania). Ndikoi në këtë mes fakti se në shekujt e parë të erës sonë provinca e Epirit të Ri me qendër Durrësin, ku bënte pjesë edhe krahina e Arbanonit, u quajt për disa shekuj Provinca e Maqedonisë së Dytë. Në këtë mënyrë, banorët e hapësirës gjuhësore shqipe u quajtën nga të huajt epirotë dhe albanitë (Epirotes et Albanenses) ose epirotë dhe makedonë (Epirote et Macedones). Por konsakrimi i dy emërtimeve të veçanta etnike për shqiptarët e dy riteve

fetare të ndryshme, nuk mori formë të prerë, siç ndodhi te sllavët e jugut, midis kroatit katolik dhe serbit ortodoks. Pa dyshim ka luajtur rol, në masën e vet, fakti se në viset e banuara nga shqiptarët ortodoksë nuk u krijua ndonjë komunitet politiko-fetar i veçantë që t’i kundërvihej komunitetit politik-fetar katolik të Arbanonit. Arsyeja kryesore duhet kërkuar te toleranca fetare, karakteristikë e shqiptarëve të të gjitha kohëve. Këtë e ka konstatuar M. Šufflay kur thotë: “në Kohën e Mesme fanatizmit fetar të shqiptarëve mezi i gjenden gjurmët”. Shkurt, folësit e gjuhës shqipe të krahinave të ndryshme nuk bënin nga pikëpamja etnike dallim midis bashkatdhetarëve të feve të ndryshme. Kjo veçori ndikoi në lindjen e një emërtimi të përbashkët për mbarë shqiptarët, pavarësisht nga ritet e tyre fetare. Shprehësit e parë të këtij emërtimi të përbashkët janë përsëri shkrimtarët bizantinë. Megjithatë, zgjedhja e emrit të përbashkët nuk ishte që në fillim e njëjtë. Te shkrimtari i shek. XIV N. Gregoras, duket se ndikoi tendenca savante arkaizuese mbasi ai shqiptarët pa dallim feje i quajti ilirë. Bashkëkohësi i tij, J. Kantakuzeni, i quajti albanë, sepse, sipas tij, pasardhësit e ilirëve qenë tribalët (serbët). Në shek. XV u quajtën albanë nga Halkokondili, nga Duka, nga Sfrantzes, kurse ilirë, siç është thënë, nga Kritobuli. Megjithatë, koncepti i ri i kombësisë nuk triumfoi plotësisht as gjatë shek. XV. Duken ende shkrimtarë apo kancelarë, kryesisht nga bota perëndimore, të cilët shkuan pas konceptit gjuhësor-fetar. Duke mos u shkëputur dot nga mendësia tradicionale mesjetare, ata e kishin vështirë t’i konsideronin si gjymtyrë të një kombësie të vetme të gjithë banorët që flisnin në të njëjtën gjuhë, që jetonin në të njëjtin territor, por që u takonin dy riteve të ndryshme fetare. Kështu shpjegohet përse në disa akte të huaja të shek. XV flitet ende për albanitë dhe epirotë ose për makedonë dhe epirotë, si për dy etni të ndryshme.

Për shqiptarët, të dyja këto emërtime u veshën me të njëjtin kuptim etnik. Ata e identifikonin veten edhe me arbanitë, edhe me epirotë. Dëshmitar i parë është vetë Skënderbeu. Në korrespondencën e vet me kancelaritë e huaja, ai nënshkruante “Zot i Arbërisë” (Dominus Albaniae), bashkatdhetarët e tij i quan “albanë/arbër” (albanenses, albanesi). Përkundrazi, në letrën e përmendur që i drejtoi më 31 dhjetor 1460 princit të Tarentit, J. A. De Orsinis, ai shkruante: “Në qoftë se kronikat tona nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë” (se le nostre croniche non mentino, noy in chiamamo Epiroti). Dëshmitar i dytë është Marin Barleti. Humanisti shkodran i përdor të dy emërtimet etnike, pa bërë dallim midis tyre. Ai i quan arbër (albanenses) si shqiptarët që banonin në Arbëri apo Epir, ashtu dhe ata që kishin zënë vend në Peloponez. Njëkohësisht i cilëson epirotë (epirotes) jo vetëm krutanët e dibranët, por edhe zotërit feudalë të malësive veriore si Lekë Dushmanin e Pjetër Spanin. Vetë Skënderbeun e quan zakonisht epirot, në disa raste e cilëson arbër, por preferon t’i japë titullin “Princ i Epirotëve” (Epirotarum Princeps). Nganjëherë M. Barleti flet për arbër dhe epirotë si për dy grupe të ndryshme etnike, por këto raste të rralla duhen parë si gjurmë pa jetë të koncepteve të vjetra që jetojnë në mënyrë të pandërgjegjshme edhe për disa kohë nga forca e traditës. Dëshmitar i tretë është Gjon Muzaka, i cili gjithashtu i përfshin të gjithë shqiptarët pa dallim feje, në një emër të përbashkët: i quan albanesi, gjuhën e tyre lingua albanese, kurse emrin epirot nuk e përdor asnjëherë. Mund të thuhet se në shek. XV me albanë dhe epirotë nënkuptoheshin banorët e hapësirës gjuhësore shqipe; se përmbajtja e tyre gjuhësore-fetare e kishte humbur fuqinë e saj; se për vetë shqiptarët ato ishin veshur me të njëjtin kuptim etnik; se në shumicën e rasteve shqiptarët njiheshin edhe jashtë Shqipërisë me një emër të vetëm etnik, pavarësisht se ekzistonin ende qarqe të huaja, të cilat e ruanin ende konceptin gjuhësor-fetar mbi kombësinë, emërtimi albanitë po fitonte vazhdimisht terren. Në shek. XV emërtimi Arbëri (Albanum, Albania) ishte shtrirë në një hapësirë gjeografike më të

gjerë se ajo që pati arritur gjatë “Mbretërisë Anzhuine”. Nga ana veriore më 1429 Tivari në bregdet, më 1430 Lushtica pranë Kotorrit, më 1442 Podgorica, quhen qytete të Arbërisë, de Albania. Nga ana jugore Vlora cilësohet si dhe në kohën anzhuine qytet në Arbëri (Valona in Albania). Nga juglindja, sipas një akti raguzan të vitit 1390, Kosturi quhej pjesë e Arbërisë, Castoria de partibus Albaniae. Shtrirja e emërtimit Albanum, Albania në këtë hapësirë gjeografike mund të shpjegohet me po ata faktorë që përcaktuan shtrirjen e dikurshme të këtij emërtimi nga kufijtë e ngushtë të mesit të shek. XI në kufijtë e gjerë të fillimit të shek. XIV. Konkretisht, mund të shpjegohet me shtetin e Balshave që u formua gjatë gjysmës së dytë të shek. XIV. Në fillim, brenda kufijve të këtij shteti u përfshinë territore shqiptare e sllave. Pra, Balshat mbështetjen kryesore politike e gjetën te popullsia shqiptare. Më 1369, me kalimin e tyre në anën e Kishës Perëndimore, lidhjet me sllavët ortodoksë u dobësuan edhe më tepër, kurse komuniteti politik e fetar me shqiptarët katolikë u forcua edhe më tej. Si rrjedhim i këtyre lidhjeve, në vitet ’70 Balshat filluan të shtriheshin në jug, drejt krahinave shqiptare, duke arritur më 1372 në vijën Vlorë–Berat–Kostur. Në veri humbën krahinat sllave, duke u tërhequr afërsisht në vijën Tivar–Podgoricë–Prizren. Në këtë mënyrë ky komunitet politik fetar mori dalëngadalë karakterin e një komuniteti shqiptar e katolik. Rrjedhimisht, edhe titulli i sundimtarëve Balsha u ndryshua nga sovranë të Zetës (Dei Gratia dominus Zetae), në sovranë të Arbërisë – Gjergj II Balsha “Zot i Arbërisë” (Arbanaskim Gospodinum), “Princ i Arbërisë” (Princeps Albaniae). Pra, Albanum, Albania u shtri në veri vetëm në viset shqiptare dhe katolike që hynë në shtetin e tyre. Si përfundim, emërtimi Albanum, Albania, duke filluar nga shek. XI u zgjerua vazhdimisht duke shtyrë më në jug emrat Epir dhe Romania dhe më në veri emrat Dioklea dhe Sklavonia dhe arriti në shek. XV atje ku e çoi përçuesi i vet historik – faktori politik shtetëror shqiptar dhe jo ekspansioni i supozuar i shqiptarëve, siç mendojnë pa të drejtë disa historianë, ndër të cilët J. G. von Hahni dhe G.Stadtmülleri. Në lidhje me territoret që shtriheshin në jug, pika më delikate qëndron te çështja nëse emërtimi Epir kishte ose jo një përmbajtje etniko-gjeografike. Sipas mendimit tonë, çështja zgjidhet sapo të sqarohet përkatësia etnike e epirotit dhe në vështrim më të gjerë karakteri etnik i Epirit të Vjetër. Me epirot mund të nënkuptohej, të paktën në shek. XV, shqiptari që banonte në Epir. Për të sqaruar përkatësinë etnike të banorit të Epirit të Vjetër, mund t’u referohemi drejtpërdrejt shkrimtarëve dhe kronistëve greko-bizantinë që nuk e përdorin fare termin epirot. J. Kantakuzeni gjatë përshkrimit të ngjarjeve që ndodhën në territorin e Epirit gjatë gjysmës së parë të shek. XIV quan albanë banorët që jetonin në afërsitë e Beratit e të Kaninës, në krahinat e Devollit e të Kolonave, në rrethet e Pogonianit e të Libisdës, në afërsi të Ohrit dhe gjetkë, të cilët dihet se praktikonin ritin bizantin. Nga “Kronika e Janinës” mësojmë se banorët e trevës së Përmetit ishin mazarakët; të Dropullit e të Delvinës: zenevistët; në rrethin e Janinës: malakasët, të cilët sipas mendimit të përgjithshëm të historianëve, qenë shqiptarë.

Që viset bregdetare të Jonit banoheshin nga shqiptarë, na e thotë shkoqur Kritobuli dhe na la të nënkuptojmë Halkokondili. Prania e shqiptarëve në krahinat lindore të Epirit të Vjetër provohet nga fakti se në vitin 1330 ata thyen një çetë të kompanisë së madhe katalane në Gardhiq të Janinës që kishte kaluar Pindin dhe po plaçkiste Epirin. Nga njoftimet që jep Kantakuzeni dhe nga ato që ndeshen në “Kronikën e Janinës”, mund të nxirret lehtë konkluzioni se banorët e Epirit në shumicën dërrmuese qenë shqiptarë, përderisa siç vinte re me të drejtë J. G. Hahni, fituan në luftë kundër grekëve dhe serbëve. Ne do të shtojmë me këtë rast se formacionet shtetërore shqiptare që u krijuan në territoret e Epirit gjatë gjysmës së dytë të shek. XIV dhe në mënyrë të veçantë ekzistenca për një kohë të gjatë e despotatit shqiptar të Gjin Bua Shpatës, i cili u përmbys vetëm nën goditjen e vërshimit osman, na japin në dorë dy elemente të rëndësishme në favor të problemit që kemi në diskutim. Nga njëra anë, provojnë se shqiptarët, të cilët u bënë bartësit etnikë të këtyre formacioneve shtetërore në luftë kundër pushtetit bizantin dhe serb, përbënin masën kryesore të popullsisë së Epirit. Nga ana tjetër, komuniteti politik-gjuhësor, që u formua nga këto formacione shtetërore shpjegon arsyen përse shqiptarët

dalin në Epir me emrin e tyre etnik pikërisht në burimet historike të kësaj periudhe dhe jo më parë. Me këtë përbërje etnike, emërtimi gjeografik Epir u vesh për shumicën e shkrimtarëve dhe kancelarëve të Mesjetës së mëvonshme, me një vështrim etnik shqiptar. Për shqiptarët u sanksionuan kështu në shek. XIV–XV dy emërtime etnike: arbër dhe epirotë. Në këto dy emërtime nuk u përfshinë viset e banuara nga shqiptarët që ndodheshin jashtë kufijve të emërtimeve Arbëri dhe Epir. Është fjala kryesisht për territoret e Kosovës, Rrafshit të Dukagjinit (Metohisë) dhe të Maqedonisë Perëndimore, vendbanimet e dikurshme të dardanëve, paionëve dhe lunkestëve ilirë. Fakti që shqiptarët nuk përmenden me emrin e tyre etnik si banorë të këtyre viseve ose përmenden rastësisht në burimet historike mesjetare jo më parë se në shek. XIV, mund të shpjegohet, si dhe për pjesët e tjera të Shqipërisë, jo me mosqenien e tyre në ato vise, por me konceptin mbi kombësinë që kishin shkrimtarët dhe kancelarët mesjetarë. Meqenëse këto vise qëndruan në mënyrë të pandërprerë nën sundimin bizantin, dukljan, serb apo bullgar dhe nuk arritën të grumbullohen në ndonjë formacion shtetëror shqiptar, është e tepërt të pretendohet që ata të shfaqeshin në burimet historike me emrin e tyre etnik. Përpjekjet që janë bërë për t’i zbuluar shqiptarët e këtyre viseve me anën e toponomastikës dhe onomastikës, as kanë dhënë, as mund të japin rezultat për shkak të tendencës së theksuar që kanë pasur sllavo-jugorët mesjetarë për t’i sllavizuar në masë jo vetëm emrat e vendeve që pushtonin, por edhe emrat e vendeve që pretendonin. Emrin etnik të shqiptarit në trajtën “arbanas” ne do ta ndeshim si banorë të këtyre viseve vetëm atëherë kur ai nuk kishte njërin nga të dy komponentet e konceptit mesjetar mbi kombësinë – ose bashkësinë politike ose bashkësinë fetare, me serbët ose bullgarët, praktikisht vetëm po të mos ishte më ortodoks. Nuk është pra e rastit që “arbanasët” përmenden për të parën herë në burimet mesjetare të shek. XIV pikërisht në ato zona (në rrethet e Shkupit e të Prizrenit), ku dihet se u përhap në një masë të kufizuar katolicizmi – si frekuentues në Pazarin e Manastirit të Shën Gjergjit pranë Shkupit, si barinj, bujq e ushtarë në krahinën e Tetovës, si fshatarë në feudet e manastirit të Kryeëngjëjve të Prizrenit, si bujq në analet e manastirit të madh të Deçanit, kurse gjurmët e tyre i gjejmë gjithnjë në shek. XIV dhe jo më parë, në Dalmaci, në Bosnjë, Hercegovinë. Fakti që shënojnë L. Thalloczy, K. Jirečeku dhe M. Šufflay se deri në kohët e vona, në sllavët e Dalmacisë e të Malit të Zi, me “arbanas” kuptohej vetëm shqiptari katolik, ndihmon në konkluzionin tonë se shqiptari ortodoks, i cili banonte në territoret e përfshira për një kohë relativisht të gjatë brenda kufijve të shteteve serbe ose bullgare, konsiderohej thjesht “serb” ose “bullgar”. Në këto rrethana, problemi i përkatësisë etnike të banorëve mund të sqarohet vetëm me defterët osmanë të shek. XV–XVI që u përkasin sanxhakëve të Kosovës, Metohisë e Maqedonisë, materiali i të cilëve do të na ndihmojë për të hedhur një vështrim retrospektiv.

Me islamizimin në masë të shqiptarëve në shek. XVII, folësit e gjuhës shqipe u ndanë në tre besime fetare – në katolikë, ortodoksë dhe myslimanë. Për konceptin mesjetar, ishte e vështirë që shqiptarët myslimanë të quheshin arbër apo epirotë, përderisa ata nuk qenë as katolikë, as ortodoksë. Qenë vetë qarqet qeveritare osmane, të cilët u dhanë atyre emrin “arnautë”. Por prirja e shqiptarëve për të mos i dhënë rëndësi përkatësisë fetare, e cila sillte diferencimin në radhët e tyre, solli si pasojë nevojën për një emërtim të përbashkët etnik për mbarë folësit e gjuhës shqipe. Apelativi i ri lindi nga fjala shqip, të cilën e ndeshim që te Buzuku, nënkuptimin e gjuhës që e kuptonin të gjithë banorët shqipfolës. Që këtej lindi apelativi “shqiptar”, ai që flet shqip, ai që e kupton gjuhën shqipe. Me sa dimë, apelativi shqiptar zëvendësoi për të parën herë në burimet e shkruara historike emrat arbër dhe epirotë në shek. XVIII, kurse emri i vendit Shqipëri në vend të Arbërisë dhe të Epirit u sanksionua në fushën e shkrimit në shek. XIX. Si apelativi për banorin shqiptar, ashtu dhe ai për atdheun Shqipëri, u përhapën në mënyrë të rrufeshme gjatë Rilindjes Kombëtare vetëm në radhët e shqiptarëve që nga Mitrovica deri në Prevezë. Për qarqet e huaja u përhap apelativi Albanese për banorin dhe Albania për vendin, i cili zëvendësoi gjithashtu në mënyrë të rrufeshme apelativat historikë arbanitë, epirotë dhe arnautë.

ja si u krijua emri etnik i shqiptarëve

Në foto: Kopertina e Librit “Etnogjeneza e shqipëtarëve” të Kristo Frashërit

eTNOGjeNeZA e sHqIpTArëVe VësHTrIM HIsTOrIK

Një vepër e re studimore e akademikut kristo Frashëri sapo është botuar nën logon e botimeve M&b. Monografia “etnogjeneza e shqiptarëve” është një vështrim historik, që trajton që në hyrje

problemin e metodikës dhe metodologjisë që kanë ndjekur deri sot dijetarët e ndryshëm dhe, pasi vihen në dukje dobësitë e disave prej tyre, sugjerohen kritere më shkencore në trajtimin e albanologjisë dhe të ilirologjisë. pastaj kalohet në trajtimin e mirëfilltë të të dy problemeve. bëhen përpjekje për të hedhur ndopak dritë mbi popullatat e stërlashta që kanë banuar në kohët parahistorike, në trojet e sotme shqiptare dhe të gjurmëve që ato kanë lënë në formimin e etnosit shqiptar dhe të gjuhës shqipe. Flitet për popullatat paraindoeuropiane që banonin në këto vise. Trajtohet e ashtuquajtura çështje pellazgjike. Më tej trajtohet problemi i gjenezës së ilirëve dhe përfundohet me etnogjenezën e shqiptarëve. Monografia mbyllet me shfaqjen në vitin 1043 në fushën e dokumentacionit historik të emrave Arbër dhe Albani si apelativa krahinorë dhe shndërrimin e tyre më vonë në emërtime kombëtare. Me rastin e këtij botimi historiani Frashëri ka deklaruar se për këtë trajtesë është mbështetur në kronologjinë historike që disa dijetarë mendojnë se i përshtatet parahistorisë së europës juglindore: grupet njerëzore që banonin në europën juglindore në paleolitin e vonë quhen në mënyrë konvencionale popullata të cro- Magnon-it. popullatat që këtu banonin gjatë Neolitit të hershëm dhe të mesëm (7000–4000 p.e.r.) quhen popullata paleoballkanike. Ato të Neolitit të vonë, që nga fillimi i mijëvjeçarit të katërt deri në mesin e mijëvjeçarit të tretë p.e.r. (4000–2500 p.e.s), popullata të grupit etnikogjuhësor alarodik ose mesdhetare. Ato të epokës eneolitike (2500–2000 p.e.r.), popullata protoindoevropiane, ku bënin pjesë edhe pellazgët. për banorët e epokës së bronzit (e cila mbulon mijëvjeçarin e dytë p.e.r.), nënkuptohet se është fjala për popullatat indoeuropiane – grekët, trakët, protoilirët, dorët, ilirët... Nga ky libër me mjaft interes ne zgjodhëm për lexuesit tanë me lejen e botuesit kapitullin ku trajtohet emri etnik i shqiptarëve.

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 10 Linguistica

Nga DOrIAN KOÇI

Në perandorinë ish-sovjetike,që ishte një konglomerat popujsh e gjuhësh, kur ndodhej në bisedë qoftë dhe vetëm një rus, të gjithë pjesëmarrësit edhe pse mund tu përkisnin kombësive të tjera duhet të flisnin në

rusisht. Në momentin kur dikush nuk e respektonte këtë “rregull”, atëherë dëgjohej shprehja”fol në gjuhë normale” që nënkuptonte sërish përdorimin e rusishtes. Natyrisht që ky ishte një mentalitet kolonialist dhe nuk kish të bënte aspak me hierarkinë e gjuhëve apo me pamundësinë e tyre për të shprehur qartë mendimet dhe mesazhet. E njëjta gjë mund të thuhet mbi influencën e anglishtes apo dhe frëngjishtes në gjuhët e kolonive të tyre në botë dhe përtej oqeaneve që ndonëse ndihmonin njerëzit të arrinin të krijonin vlera të përgjithshme për njerëzimin, në anën tjetër influenconin në ushtrimin e pakët të gjuhëve lokale. Sigurisht që qëndrime të tilla janë të papranueshme dhe sjellin gjithmonë kontradikta etnike prej të cilave vuajtën shumë si perandoria britanike, franceze në vitet 50-60’ dhe ajo e ish-Bashkimit Sovjetik në fund të viteve 80’.

Shqipëria e kish kaluar më parë këtë situatë konfliktuale gjuhësore kur në përpjekjet e elitës së saj për të krijuar shtetin kombëtar shqiptar i ishte dashur të ndeshej me trysninë e gjuhës osmane dhe gjuhëve të fqinjëve ndaj gjuhës së vet. Duke qenë se shqiptarëve u mungonte komponenti i njëjtë fetar që vendet fqinjë e kishin, gjuha shqipe ishte parë nga rilindësit dhe si mjeti më bashkues ndër shqiptarë ndaj në memorien e kombit, ajo zë një vend të veçantë. Kjo ishte dhe një nga arsyet se përse debatet për përdorimin e gjuhës shqipe standarde apo dialektore lënë pas një shije të hidhur në sytë e opinionit publik. Situata e krijuar me ankesën apo sulmin e vazhdueshëm që i bëhet standardit me argumente jashtë gjuhësorë dashur pa dashur çojnë ujë në mullirin e dasive lokale dhe krijimin e një ndjenje persekutimi të njërës palë mbi tjetrën. Po ç’është duke ndodhur vallë? A ka humbur kaq shumë shprehinë e saj gjuha shqipe vetëm se po përdor standardin? A dëmtohen kaq shumë strukturat e gjuhës shqipe nga përdorimi i dialektit ?

Askush nuk mund të mohojë nga studiuesit seriozë të gjuhës dhe kulturës shqipe se epoka e pas vendosjes së standardit është periudha më e pasur në krijimtarinë artistike të shqiptarëve dhe përpos kësaj standardi ka vepruar si enë komunikuese e suksesshme midis të gjitha komuniteteve shqipfolëse në rajon. Po kështu është pranuar gjerësisht nga të gjithë gjuhëtarët se dialektet janë një pasuri në gjuhë, të cilat bëjnë të mundur që të përsosen më tej format shprehëse të komunikimit. Ne sot ndihemi mirë kur lexojmë veprën e Kadaresë në standard po aq dhe të pasuruar në shprehi në kur lexojmë Camaj. Fundi-fundit çdo autor mund të zgjedhë vet shprehinë e vet të komunikimit dhe audiencën që i drejtohet, në varësi të mesazhit që do të përçojë e në varësi të shijeve të tij estetike. Për më tepër gjuha shqipe dhe dy dialektet kryesore të saj nuk janë p.sh si gjuha italiane në të cilën dikush që flet dialektin jugor të Sicilisë e ka të vështirë të kuptojë atë të veriut të Milanos, ndaj nxjerrja vazhdimisht në pah e këtij problemi duket se në shumë raste më tepër është bërë çështje karriere për një kategori njerëzish të letrave sesa ka përfituar seriozitet shkencor të trajtimit të problematikës. Duke u marrë vazhdimisht me të shkuarën dhe mënyrën sesi është vendosur gjuha standarde shpesh herë po harrojmë dhe gabimet që po bëjmë në të tanishmen.

Ne sot jemi dëshmitarë që një dokument i hartuar nga një nëpunës i shtetit shqiptar i mungojnë ç-të dhe ë-të ,sintaksa është në shumë raste e pakuptueshme dhe teksti është i mbushur plot me fjalë të huazuara nga gjuhët e fqinjëve dhe gjuha angleze dhe franceze. Në këtë kontekst nisma e Kryeministrit të zgjedhur Rama për punësuar 24 redaktorë të gjuhës shqipe pranë ministrive dhe kërkesa që çdo dokument i administratës shqiptare të jetë i shkruar shumë mirë në shqip duhet përgëzuar si një veprim që nuk synon ndonjë shfaqje propagandistike imazhi por thjesht synon të sjellë në hullinë e duhur një problem që është kthyer në një gangrenë për kulturën shpirtërore shqiptare. “E para është fjala” thuhet në Bibël, dhe kjo fjalë për shtetasit shqiptarë duhet të vijë në shqipe të pastër e të kulluar nga administrata që e paguajnë me taksat e tyre. Ky akt i thjeshtë por shumë simbolik tregon se qeveria e ardhme ka një përqasje kulturore të fortë për të ringjallur të gjitha vlerat shpirtërore të shqiptarëve sepse për fat të keq ajo që ishte vërejtur deri më tash ka qenë një politizim i panevojshëm i një problemi që nuk eksitonte por që mendje të sëmura në politikën shqiptare dëshironin shumë ta krijonin.

Përdorimi i qëllimshëm i dialektit në të folurin publik dhe më pas strategjia e përbaltjes për gjithë punën kërkimore shkencore të një periudhe 40 vjeçare që nga Kongresi i Drejtshkrimit në 1972, duke e etiketuar me zhargonin e njerëzve të paditur si “komuniste” dhe“marksiste” ia zbehën rolin e gjuhës shqipe si një mjet, kod e simbol të unitetit kombëtar dhe promovuan një rol të ri të saj, atë të vetizolimit dhe vetpërcaktimit përçarës. Me deklarata të papërgjeshme dhe brenda pak minutash, këta politikanë naivë e të paditur për procesin e formimit të kombit shqiptar u përpoqën të fshijnë gjithë ngrehinën institucionale të bashkimit që rilindësit tanë kanë krijuar duke u mbështetur të pasuria dhe veçantia e gjuhës shqipe. Konflikti politik u transferua pa të drejtë si një konflikt kulturor që në fakt bëri më tepër dëm duke fyer e paragjykuar në të njëjtën kohë bazën e gjuhës shqipe si mjet komunikimi i ndërsjellë mes gjithë komuniteteve shqipfolëse në rajon dhe krijoi premisa për debate të kota jashtë akademike që përbindshëm na sjellin në mendje ndarjen klasike të perceptuar nga të huajt Jug-Veri.

Parë në këtë vështrim në respekt dhe të detyrës së lartë institucionale që politikanët shqiptarë përfaqësojnë është e udhës që në të ardhmen t’i kursejnë Shqipërisë kriza të tilla të karakterit përçarës pasi një e tillë do të ishte fatale për të ardhmen. Shqipërisë më shumë se kurrë i duhet ndërgjegje institucionale dhe kredo besimi për të bërë të mundur që të kapërcejë sfidat e rëndësishme të integrimit që ka përpara. Gjuha e folur dhe gjuha politike duhet të jetë një mjet bashkimi dhe uniteti sesa një gjuhë përçarjeje dhe urrejtjeje. Nëse shqiptarët për një periudhë shumë të gjatë për shkak të diktaturës ishin të detyruar që të flisnin me gjuhën e Ezopit tashmë ka ardhur koha që ti flasin njëri-tjetri ballë për ballë dhe drejt në sy dhe mbi të gjitha thjesht, pastër e shqip për gjithë problemet që i shqetësojnë vendin.

La lingua albanese è la lingua più antica dell’Europa. Essa deriva dalla lingua illirica e da quella tracio

– frigia (che è della stessa famiglia della lingua etrusca), lingua ereditaria della antichissima lingua pelasgica, sulla quale i Greci costruirono la loro lingua: il greco antico. Da questa lingua derivano la lingua ionica e quella arcadico – cipriota. La lingua albanese è un ramo completamente separato da quelle che si chiamano lingue indoeuropee, e non deriva da nessun’altra lingua conosciuta. Noi oggi non abbiamo tracce della lingua degli Illiri antichi, se non solo alcune epigrafi rare (trascrizioni fonetiche della lingua illirica tramite le lettere greche e, successivamente, le lettere latine) che sono composte da nomi propri e toponimi tipici illiri. In verità i principi Illiri usavano la lingua greca e poi quella latina nelle relazioni con il mondo esterno, e nel frattempo il popolo parlava la propria lingua. Proprio questa lingua è una eredità enorme che i pelasgo-illiri lasciarono ai loro discendenti. Un monumento vivente, Z. Majani, a proposito di questo dice:

“La lingua albanese è una lingua meravigliosa dove certe volte basta abbassarsi per terra per trovare pepite d’oro… filologiche. In questa lingua certe volte senza la minima fatica scopriamo parole arcadiche che sono contemporanee con l’Iliade o Numa Pompilius.

Gli Illiri erano una popolazione autoctona. Essi hanno continuato a sviluppare la cultura e i costumi tramandati dagli antichi Pelasgi. Oggi questa cultura e questi costumi li troviamo nei diretti discendenti degli Illiri: gli Albanesi.

Anche se non si trovano tracce scritte della lingua albanese prima del XIV secolo, è irrefutabile il pensiero che gli odierni Albanesi parlino la stessa lingua dei loro bisnonni, indipendentemente dall’evoluzione naturale che una lingua subisce. I primi filologi del XIX secolo come Xylander, Ramus, Shlaicer, e soprattutto Franz Bopp, hanno dimostrato che la lingua albanese è chiaramente una lingua indoeuropea, però non ha affinità chiare con nessun’altra lingua conosciuta.

Vari filologi e studiosi, collocano la lingua albanese nel gruppo indoeuropeo del Nord Europa a causa dello sviluppo strutturale. Nelle lingue indoeuropee del Nord Europa, la lettera o corta è stata cambiata in a, invece nel gruppo indoeuropeo del Sud Europa è stata conservata la lettera o. Ecco perché gli studiosi collocano nel gruppo del Nord la lingua albanese.

Ecco un esempio chiaro; la parola natë - “notte” in lingua albanese, nacht

La lingua albanese

gjuha shqip dhe politika

(tedesco), naktus (lituano) per le lingue del gruppo del Nord Europa, ed ancora nox, noctis (latino), nuktos (greco) per le lingue indoeuropee del gruppo del Sud Europa. I rapporti della lingua albanese con le lingue del gruppo del Nord Europa sono stati oggetto di studio di molti filologi, fra i quali Pedersen Holger e il famoso albanologo Norbert Jokl. I rapporti della lingua albanese con il gruppo del Nord sembrano normali perché è noto che le regioni dell’alto e medio Danubio sono state la culla dei pelasgo – illiri, o per lo meno una delle tappe della loro emigrazione dall’Atlantico fino al Mar Nero (Caucaso).

John Geipel fra tanti autori moderni nel suo libro “Anthropologie de l’Europe, histoire ethnique et linguistique” scrive delle verità incontrovertibili:

“Nonostante gli attacchi, gli Albanesi sono rimasti isolati nelle loro montagne e non hanno quasi sentito l’impatto con gli invasori, anche se un certo numero di parole greche, latine, slave e turche sono rimaste nella loro lingua. L’invasione slava nei Balcani durante il VI secolo d.C. ha portato alla scomparsa dei dialetti albanesi nelle regioni della Bosnia e Montenegro, ma a dire la verità la lingua slava non riuscì mai a mettere radici in Albania. Nella lingua albanese troviamo la struttura di un certo numero di parole tracio-frigie, lingua quest’ultima che si è estinta nei Balcani.”

Ecco cosa scrive Norbert Jokl;“In ogni aspetto si osserva che le lingue

del patrimonio linguistico, successive alle lingue antiche dei Balcani, come la lingua illirica e la lingua tracia, sono strettamente legate alla lingua albanese”.

Il linguista Meje nel suo libro “Le lingue indoeuropee” non ha potuto determinare la vera origine dei Pelasgi e neanche della loro lingua . Così non ha potuto stabilire la connessione della lingua pelasgica con la lingua illirica e tanto meno con l’albanese, ma ha rilasciato alcune verità sorprendenti:

“Gli Illiri hanno svolto un ruolo molto importante, ma ancora mal definito, nel centro d’Europa e hanno agito in varie direzioni: verso il mondo germanico, con il quale i rapporti e gli scambi sono stati intensi; in Italia dove si trovavano molte tribù illiriche (è stato anche ipotizzato che il popolo Umbro fosse un ramo illirico); queste tribù illiriche devono essersi spostate anche nel Sud dei Balcani dove tanti toponimi ci indicano una colonizzazione illirica coperta in seguito dalla colonizzazione ellenica. Anche i Filistei, i quali fondarono la Palestina, si devono considerare di

origine illirica. La radice di molte parole e alcuni nomi sono illirici”.

Tuttavia rimane oscura la questione della lingua dei Pelasgi:

“le regioni che i Greci occuparono erano abitate prima del loro arrivo da una popolazione di razza sconosciuta, che parlava una lingua sconosciuta e che conosciamo solo sotto i nomi di Pelasgi, Lelegi, Cari ecc. Secondo i toponimi arrivati a noi, questi popoli parlavano una lingua non indoeuropea. Secondo gli scrittori antichi la lingua pelasgica (nome non molto chiaro che sembra essere stato usato per lingue pre-ellene diverse) era ancora in uso nel V secolo a.C. sulla costa della Tracia, nella Propontide meridionale, e in alcune isole come Imbro, Lemno, Samothrake fino in Creta”.

Infine ecco un altro paragrafo tratto da uno studio proposto dallo studioso e filologo Zaharia Majani sugli Etruschi e le tribù della stessa stirpe Tracio-Illiriche:

“Erodoto, secondo una diffusa tradizione, considerava l’Anatolia come il punto di partenza degli Etruschi per l’Italia. Verso il 1300 a.C. questa regione dell’Anatolia era popolata dagli Illiri e dai Traci venuti dai Balcani. Cosi i Macedoni diventarono Frigi in Anatolia. I Dardani balcanici si sono trasferiti in Troade. Essi parlavano dialetti illirici , una lingua indoeuropea unica, né greca e né latina. Ecco perché i latinisti e gli ellenisti non hanno potuto fino ad oggi interpretare la lingua degli etruschi. Essi cercavano la chiave interpretativa in queste due lingue classiche; ma questa chiave si trova da un’altra parte. Solo la lingua illirica ci permette di avvicinarci all’interpretazione della lingua etrusca. In fine la nostra fonte principale rimane la lingua albanese, l’unica lingua balcanica ancora viva, alla base della quale rivive la lingua illirica.”

In realtà bisogna dire che i primi linguisti del periodo compreso tra il XIX secolo e l’inizio del XX secolo hanno basato i loro studi esclusivamente sulle affinità di tre lingue: sanscrito, greco e latino . Ecco perché questo problema etnico-linguistico è rimasto senza soluzione. Non è stato tenuto conto del fatto che la lingua pelasgica è più antica di quella greca ed addirittura di quella sanscrita. Non si è tenuto conto neanche dell’ influenza della lingua pelasgica nella formazione di lingue più tardive. Oltretutto, va considerata l’influenza che ha avuto la lingua illirica nelle lingue balcaniche.

liberamente tratto dal libro, albanie ou l’incroyable odyssée

d’un peuple préhellénique dell’autore mathieu aref

pagina 11 Anno 11 n.4 Ottobre 2013 Cultura

Nga Dr. seLMAN MeZIu

Nga podiumi i Konferencës së parë të studimeve albanologjike mbajtur në Nëntor 1962 studiuesi Spiro N. Konda shprehet: ’’ Ky nuk

është vetëm një gëzim, po edhe plotësimi i një ëndrre time shumëvjeçare e shumë të shternjtë, që në ketë moshë njëshekullore të shpreh haptazi dhe lirisht një paraqitje të shkurtër të veprës sime të cilën mund ta mbaroj dhe botoj kohët e fundit.

Shekulli i njëzetë sapo numëronte vitet e fundit të lamtumirës, Studuesi Myrteza Minxhaj lexon një artikull në gazetën ‘’Bota Shqiptare,, e cila botohet në Romë, pikërisht në vitin 1994 me titull ‘’Finiqi pa dafina,, në të cilën përshkruhej udhëtimi i Eneas nga Troja e djegur dhe e shkaterruar plotësisht në drejtim të Butrintit. Dhe në nje librari blene ‘’Eneiden,, e Publio Virgilio Marones. Kështu lindi si në muzgun e një mbrëmje pranverore xixellonja e frymëzimit historik. Rezultati i një pune shtatëvjeçare, të kërkimeve në të gjitha hapsirat e format e marrdhënieve midis njerëzish të ditur, e udhëtarësh të rastësishëm, studimeve të autorëve të shumt, italian, shqiptar, gjerman, austriak, francez, polak, belg etj për të zbuluar kapilarët e zhvillimit, fijet lidhëse kulturore e gjuhësore të një populli të stërlasht të pergjumur nga tajfunet shkatrrimtare të shekujve të trinomit: PELLAZGO-ILIRO-SHQIPTARE, me librin ‘’Vitelia gadishulli në perëndim,, i dale nga shtypi në dhjetor të vitit 2012. Dhe përseri pionieri shqiptar i studimeve pellazgjike Konda do të shprehesh:’’Dihet se me ‘’Problemin pellazgjik,, është marrë një numur jo i vogël dijetarësh dhe studiozësh. Por ky problem mbeti i pazgjidhur, enigmatik, madje është quajtur se është një problem fantazie.

Por tanima Studiuesit me origjinë shqiptare ose

Nga GANI MeHMeTAj

Gjaku, rrënjët dhe trualli. Shumica e dalmatëve, por edhe e kroatëve intelektual, më mburrje ta thonë se kanë gjak ilirë. Dalmatët e sotëm

nuk duan ta pranojnë se janë ardhacak në Dalmaci, por thonë ata, janë vendës, më rrënjë të forta ilirë, të përzierë ca- më të tjerët. Të gjitha emërtimet e lumenjve, qyteteve e të katundeve i nxjerrin me rrënjë ilire. Tezën e tyre duan ta fuqizojnë me disa analiza laboratorike të ADN-së, ku ata dolën më përqindje të lartë të gjakut ilirë. Edhe në “Guidën turistike” (2012) të Dalmacisë vihet në pah se fjala Dalmaci rrjedh prej fjalës shqipe delme.

Rrënjët, gjaku dhe trualli kanë shumë rëndësi për ta. Shkrimtari nga Mali i Zi Mirash Martinoviq ka qasje dashamirëse për antikën tonë, duke shkruar me dashuri e respekt për historinë e ilirëve dhe të mbretërve ilirë. Mrekullohet me kulturën shpirtërore e materiale, më kështjellat të cilat edhe sot e kësaj dite janë buzë detit, në Kotor, apo në qytetet e tjera deri në Ulqin. Artisti nuk duket që synon të përvetësojë të kaluarën e të tjerëve, por qëmton në këtë pasuri materiale e shpirtërore me dashuri e përkushtim. Një pjesë jo e pakët e malazezëve të sllavizuar ta thonë më mburrje se ata u takonin rrënjëve ilire, por gjatë shekujve ndryshuan kombësi. Edhe ata duan të kërkojnë rrënjët në antikë e jo tek fiset nomade që erdhën nga Karpatet. Është po ashtu e habitshme sa këmbëngulës janë sllavët e Maqedonisë për të kërkuar të kaluarën e tyre në antikë, tek ilirët, atje ku nuk i kanë rrënjët dhe ku nuk ishin kurrë gjatë historisë. Të skandalizon përvetësimi agresiv i kolosit ilir-dardan- Konstandinit të Madh që ia bënë historiografia serbe, ndërsa ne i kalojmë në heshtje këto përvetësime. Edhe ata duan t’i kërkojnë rrënjët atje ku nuk i kanë, sepse të qenit fis nomad i vë në siklet. Sllavët e Maqedonisë, duan ta përvetësojnë të kaluarën e të tjerëve, për të futur rrënjët e tyre në thellësinë e tokës, e cila kurrë më parë nuk qe e tyre. Duke përvetësuar herë një kolos, herë një tjetër, përpiqen t’ua përplasin etnisë shqiptare euforinë e mujsharit. Duke përvetësuar kulturën dhe personalitetet antike, Lekën e Madh, babanë e tij, Filipin, u ngrehin monumente gjigante të papara kund tjetër, u këndojnë himne, ua shtrembërojnë të kaluarën dhe përkatësinë, sepse e kanë pushtuar tokën e tyre. Duan të bëjnë shtetin, por mbi gënjeshtra e përvetësime. Ne nuk ua bëmë asnjë përmendore Konstandinit të Madh apo Lekës së Madh, nuk i kujtuam në asnjë përvjetorë dhe nuk u kushtuam asnjë vepër artistike (libra, portrete, filma, monumente). Ende më keq, nuk reaguam as kur i përvetësuan të tjerët. I ndjekin këto përvetësime me gjakftohtësinë budiste, s’na bëhet vonë as sot dhe as në mot. Pavarësisht neglizhencës sonë të pafalshme, të bënë nervoz se si edhe serbët rrënjëshkulur, përpiqen të përvetësojnë Konstandinin e Madh, njërën ndër figurat më të mëdha të historisë kombëtare, i lindur në Iliri, (Nish), qytet shqiptar që para më shumë se 100 vjetësh ishte okupuar nga serbët. Beogradi organizoi simpozium, financoi projekte të kushtueshme kinematografike për personalitetin më të shquar ilir-dardan, ndërsa në Prishtinë nuk e kujtuam më asgjë. Në Tiranë u mbajt një simpozium, ku mori pjesë edhe kreu i shtetit shqiptar. Por a mjafton më kaq? Ku janë

A janë shqiptarët rrënjëshkulur?

shtatorët, filmat, librat, portretet historike? Për ne gjaku, trualli dhe rrënjët sikur s’kanë

rëndësi!Pse duam t’i shkulim rrënjët?Ne i kemi rrënjët, e kemi të kaluarën e lavdishme,

i takojmë gjakut dhe truallit ilirë, por nuk u bëjmë nderët e duhura paraardhësve tonë, apo figurave të lavdishme, nuk mburremi më ta, nuk i përjetësojmë në vepra kinematografike e letrare, i trajtojmë sikur të ishin të huaj. Përderisa ne jemi shpërfillës ndaj të kaluarës, nuk i kërkojmë rrënjët, nuk e përfillim gjakun dhe truallin, mercenarët shqipfolës (por që nuk janë shqiptarë, kryesisht janë aziatik të vendosur në trojet shqiptare gjatë okupimit turk ), duan të na i shkulin rrënjët, të na shkëpusin nga e kaluara, t’ua falin të tjerëve truallin dhe gjakun tonë dhe të na shndërrojnë në fise nomade me çadra beduinësh. Kjo dukuri e shëmtuar është e pranishme në Kosovë dhe, tek shqiptarët etnik në Shkup e Kumanovë. Derisa mercenarët antishqiptarë punojnë në koordinim më armiqtë tanë historik që i përvetësojnë personalitetet apo historinë tonë, ashtu sikurse e pushtuan truallin tonë, pjesa më e vetëdijshme e kombit-elita është bukur inerte, apatike, nuk shkruajnë as nuk i kujtojnë

emrat e kumbueshëm të antikës, nuk e përmendin fare lavdinë e Dardanisë, Konstandinin e Madh, apo heronjtë ilirë, i shmangen festave apo traditave antike (Darka e Lamës, flamuri i Dardanisë, prodhimet antike vendëse etj). Ndërkaq, mercenarët antishqiptar e përqeshin më dashakeqësi të kaluarën, ku e ku përpiqen ta heshtin fare, sepse atë detyrë kanë- të shlyejnë historinë dhe të himnizojnë pushtuesit. Të tretët, ata të frymës ideologjike synojnë ta pronësojnë të tashmen për interesa meskine politike, ekonomike e pushtetore, duke shpërfillur historinë, thua se çdo gjë fillon nga viti 1999 ashtu sikurse për partizanët që çdo gjë fillonte pas vitit 1945. Nga frika se mos ua zënë diellin e lavdisë emrave të luftës së fundit, i kanë lënë në harresë të tërësishme heronjtë e antikës, nuk i përmendin as në përvjetor dhe, as në hierarkinë e emrave të kumbueshëm. Si do ta plotësojnë boshllëkun dymijë vjeçar? Me zhurmë shurdhuese e tullumbace? Apo në koalicion të heshtur me mercenarët që duan t’ua shkulin rrënjët shqiptarëve? Madhështia e mbretit Agron, mbretëreshës Teuta, Bardhylit, Dhimitër Farit, Batos, Konstandinit të Madh, Lekës së Madh, Gjergj Kastriotit, Lekë Dukagjinit, Gjin Bua Shpatës e të tjerëve nuk e

zbeh asnjë personalitet të sotëm që ra në mbrojtje të atdheu. Madhështia e personaliteteve të antikës a të mesjetës dëshmon se nuk jemi rrënjëshkulur, se jemi populli më i vjetër i Gadishullit, se kemi arsye të mburremi më të kaluarën tonë. Lavdinë e të parëve tanë duhet ta përjetësojmë më monumente-shtatore, me libra, filma artistik e dokumentar dhe më forma të tjera të shprehjes artistike.

Gjaku, trualli dhe rrënjët janë fondamenti i kombit tonë.

Historinë dymijë vjeçare po e fshijmë nga kujtesa!Është vështirë të arsyetohet heshtja që u bëhet

personalitete të fuqishme të historisë kombëtare nga antika e deri në mesjetë, është vështirë pse shpërfillen bëmat e tyre, ose pse lejohet që bëmat dhe emrat e tyre të përvetësohen nga serbët apo nga sllavët e Maqedonisë. Maqedonasit i ngritën përmendore Lekës së Madh, ndërsa ne nuk ia bëmë asnjë bust të vetëm në Prishtinë, Tetovë apo në Tiranë. Leka ishte i fisit tonë jo vetëm nga nëna (Olimbia), sikurse e paraqesin historianët, por edhe nga babai, sepse maqedonasit ishin pjesë e fiseve ilire. Sllavët erdhën më shumë se dhjetë shekuj pas bëmave të Lekës së Madh.

Serbia thuhet se dha 100 milion euro për të financuar filmin për Konstandinin e Madh, ndërsa ne nuk e bënë asnjë film dokumentar shkollor për këtë personalitet të antikës. Serbia vitin 2013 e shpalli vit të Konstandinit të Madh, ndërsa ne e heshtëm fare, si të mos kishte qenë. Ç’bëjnë institucionet e shtetit? Ku janë institucionet e shkencës? Në vend të zgjerojmë gamen e heronjve, në vend të dalin nga dhjetëvjetëshi i fundit, sepse nuk e kemi një histori dhjetëvjeçare, ashtu sikurse duan të na e imponojnë trushkulurit, sikurse duan të na e imponojnë Lindja e Perëndimi, ne jemi mbyllur në dy-tre emra, duke i rënë vi historisë gati dymijë vjeçare. Dardania antike ishte Kosova e sotme, por me territor dy-tre herë më të madh, ndërsa ne nuk e përmendim fare, sikur kemi frikë mos na akuzojmë për pretendime territoriale ndaj Serbisë së sotme apo Maqedonisë. Dardania antike kishte heronjtë e vet, simbolet dhe traditën, ndërsa ne u heqim vi, sepse disa qarqe duan që historia e shqiptarëve të filloj nga ata. S’ka gazetë, s’ka televizion apo ueb- faqe që nuk shkruan me dhjetëra herë për të njëjtët emra të dhjetëvjetëshit të fundit, duke e fshirë me gomë traktori gjithë të kaluarën tonë. Jemi popull pa rrënje? Kemi të kaluar, kemi të tashme, apo të ardhme? Sepse nëse s’kemi të kaluar, pra, nëse duam ta fshijmë historinë dymijë vjeçare, s’do të kemi as të ardhme. Sipas qëndrimit politik e institucional, apo sipas asaj që lexojmë nëpër gazeta, që shohim në televizion, ose që na e imponon literatura e pavlerë historiografike, “kosovarët” dolën në skenën historike vetëm në mileniumin e tretë! Kjo tezë po përvijohet gjithnjë e më shumë. Po shqiptarët e Dardanisë, ku janë? I hëngër ujku! Kujt i duhet kjo gjë? Shteteve që duan tutelë të vazhdueshme mbi ne, atyre që kanë angazhuar mercenarë shkombëtarizues, duke u përpjekur të na imponojnë ideologji të reja lindore, thua se pak e patën komunizmin. Të gjitha ideologjitë: komuniste e islamike ishin dhe janë thellësisht antishqiptare. Sa më parë ta kuptojnë këtë gjë elitat politike e pushtetore, aq më mirë për kombin tonë, ndryshe rrezikojmë të rrëshqasim në harresë, të mos jemi, ose të bëhemi territor për pazare ndërkombëtare.

Në vazhdimësinë e çimentimit të historisë peLLAZGO-ILIrO-sHqIpTAreshqiptar si: Matheu Aref, (2007), Dhimiter pilika (2005), Musa Tartari ( 2011), Arsim spahiu (2006), rasim bebo (2007), Muzafer Korkurti (2003) Nermin Vlora Falaschi (1989), elena Kocaqi (2009), Aristidh p.Kola (2004) pas më se katër dhjetë vjeçaresh, duke i shtuar edhe studiuesim Minxhaj kanë konkretizuar me shembuj konkret, nëpërmjet ‘’fosi gjallë le së,, siç shprehet Matheu A. gjuhës shqipe, gjetjeve të shumta arkeologjike, studimeve etnografike, antropologjike etj kanë zbuluar shumë të fshehta të botës pellazgjike, duke e sjellë si një bote reale, materiale, dhe me zhvillimet historike e kulturale të popujve e grup popujve në mijera vjeçarët e deri ne ditet tona.

Të analizojme origjinën Etruske sipas Herodotit (484-430 p.k.) në volumin e parë të ‘’Historisë,, ai shkruan: ‘’Ne Lidia( Turqia e sotme) mbreti Manes e ndau popullin e tijë në dy grupe, njërin e mbajti Atis, tjetrin ia besoi të birit tjetër Tirrenit. Mungesa e ushqimit dhe semundjet e detyruan grupin e Tirrenit të largohet, duke marre udhën e deteve të nisur nga porti Smirneve, dhe zbresin në brigjet prendimore të Italisë duke ngritur së pari një qytet me emrin e Tirrenit. Pikpamja e kundërt është e historianit Dionis Alicarnaso(60 p.k- 7pas k.) i cili shkruan: ‘’Ai shkoi në Etruria dhe pyeti disa njerëz se kush ishin. Ato i thane se ishin Razenët pra emri i vendbanimit të tyre, me emërtimin e tanishëm VILANUOVA.,, Një vendbanim në afërsi të Bolonjës, ku janë gjetur 193 varre, me zbulimet arkeoligjike të kryera në vitet 1853 - 55, ku Etruskët kanë jetuar sipas këtyre studimeve në shekullin e nandë dhe të shtatë para krishtit.

Cila asht vallë e vërteta, ajo që shkruan Herodoti apo ajo që shkruan Dionisi? Përputhjes së gjuhës shqipe me Etrusken i janë përkushtuar disa studiues si G. Buonamici (1919), Eduard Shneider, Giacomo

Tomopulo (1912), Gustav Meyer (1913), E. Lattes, Nermin Vlora Falaschi( 1989), ne morëm për t’iu përgjigjur pyetjes së mësiperme, glotologun, filiologun, shkrimtarin e studuesin Arbëresh Gjuzepe Skirion. Po të marrim në konsideratë dva in etrusco du ne italisht dy dhe di shqip, dhe me tej: në gjuhen etruske dvar ose dvara do të thotë porta, ndërsa në Etruskishte dura përdoret në kuptimin familje, fis ndërsa në shqip dera përdoret edhe si porte shtëpie por edhe në kuptimin: familje fis. Rezultati shkëlqen vetë.

E vazhdojm arsyetimin tonë: në Lazio, Latinëve iu thirrnin Lacii e Kolkidëve - Kash e cila përputhet me Kashas te Kolkideve e gjetur si toponim nga studiues PAIS, një emër Cashia që ndodhet në Sabina (në afërsi të Romës S.M.) dhe duke zbuluar një tjetër toponim pranë një lugine të lumit Tever, prane Romes, malin me emrin Kashia. Dhe logjikisht duke ndjekur të dhënat e mesiperme vazhdojmë arsyetimin: ‘’Malet e Kaukazit qe thirren edhe Kaspio ( Strabone, XI,2) pra Kasp=skap=skabh=skamb ne indiane - shambha e ne shqip shkambi, shkumb…,, Edhe në kete rast gjithëçka asht e qartë. Duke ndjekur vijushmërinë e studimit të autorit më të ri në botën e pellazgëve dhe Etruskeve ku ai shprehet:’’Romakët duke djegur Albalogun dhe duke filluar luftën civile i detyruan etruskët të kthehen në Epir, pra Shqiperine e sotme nga Shkumbini deri në Preveze, gjirin e Artës, nga kishin origjinën. Ka patur shumë anash kalime në historinë shumëshekullore të popujve pellazg, atyre ilirë dhe shqiptarëve të sotëm, deri në zhdukjen nga harta evropiane apo në kolonizimin çifut që superfuqitë evropiane, kërkonin ti bënin shqipërise nga EBREJT në vitet 1930, tanimë të shkruar nëpërmjet dokumenteve të shumta nga studiuesi i shquar dibran Prof. Shaban Sinani. Ndërsa një e

fshehtë tjetër tronditi dinastite e familjve botërore. Gjorgj uashingtoni me origjinë shqiptare. Mos valle edhe kjo është një vetëtim në qiellin e pa re apo….

Instituti i Biokimisë dhe i Gjenetikës me seli ne Shkafhauzen të Zvicrës boton një përmbledhje të analizave laboratorike të DNA për udhëheqësit e mbarë botës. Ku shkruajn se siç e quajn vetë Amerikanët ’’Babain e Kombit,,Gjergj Uashingtoni asht me origjinë shqiptare. Gjuhëtari amerikan Alberto Myku shkruan se babain e tij e quanin Agustin Uashingtoni dhe nanën Mari Ball Uashingtoni. Libri autobiografik ‘’Mari Ball Uashingtoni,, i shkruar në vitin 1850 nga Virgjinia Kamikael, jep emrin Marie Bala me prindër nga Isniqi i Deçanit në rretthinat e Pejës së Kosovës. Maria ka lindur në Lively te Virgjinias më 1708, ndërsa prindërit kanë udhëtuar nga Raguza (Dobrovniku i sotëm S.M.) më 1706. Libri asht hequr nga listat e temave te ndaluara me vendim të Këshillit Kombëtar të Sigurise kombëtare te SH.B.A kohet e fundit. Si përfundim 41 perandorëve Romak me origjinë Ilire, 21 perandorëve të perandorisë Bizantine, tetë papëve të Selisë së shejte Kristiane në Romë, le ti shtojmë edhe udhëhqësin e shquar dhe presidentin Gjorgj Uashingtonin të Shteteve teë Bashkuare të Amerikës të shekullit të shtatembëdhjetë. Kjo ashtë historia që nxjerr në pamjen ndriçuese si fanari i Aleksandrise, rrënjët ne thellësi te shekujve të treshes PELLAZGE – ILIRE - SHQIPTARE me gjeneologjitë e fiseve, popujve, kronikave të ngarjeve historike, ne kohë e hapsirë dhe udhëheqësit politik, strategët e luftrave të qindra vjeçareve duke iu treguar banorëve të Malit e Sudanit në qendër të Afrikes, Peruanëve e Kilianëve në Amerikën Jugore, Mongolëve dhe Afganistasve në Kontinentin Aziatik, dhe popujve të kontinetit plak mbi vlerat kulturore historike, madhështin dhe mbijetesën në dallgëzimet e qindravjeçarëve.

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 12

cmyk

Poesia Nga ApOsTOL bITrAKu

Në kapitullin e dytë të veprës Konda, duke ndjekur gjurmët e shqiptarëve të vjetër, d. m. th. të pellazgëve,

jep edhe shpjegimin dhe etimologjinë e emrave të perëndive greke që, edhe ato, celës për shpjegimin e tyre kanë gjuhën shqipe.Kështu kryetari i perëndive greke Zeus ka kuptimin – deu – patër = dheu është babai im. Demetra = dhe mëmë, Posejdoni = zot i ujrave e tj. Edhe emrat e hyjnive të tjera greke si Afërdita, Apolloni, Hera, Rea e tj.- zbërthehen dhe shpjegohen vetëm me gjuhën shqipe dhe kanë qënë fjalë pellazge. Sikurse thotë Herodoti emrat e këtyre perëndive grekët i morën nga pellazgët. Dhe jo vetëm kaq, por pellazgëve u detyrohet tërë qytetërimi i mëvonshëm greko – romak. Edhe këtu Konda për etimologjinë, për çdo sqarim të këtyre emrave, u referohet dhe citon tërë studiuesit dhe historianët e më parshëm që janë marrë me këtë problem. Kështu lexuesi ka mundësi të njihet me mendimet e studiuesve të tjerë dhe të krahasojë mendimet dhe variantet e tyre me ato të Kondës. Në mjaft raste shpjegimet që jep Konda për etimilogjinë dhe kuptimin e fjalëve, në sajë të argumentave të shumta e korrekte që jep, janë më të besueshme e më bindëse se variantet e shumë autorëve të tjerë. Na duket se është mjaft bindës e logjik shpjegimi i etimologjisë së emrit të hyjneshës Athina. Sipas mitologjisë që na e jep Hesiodi, Zeusi e lindi Athinanë nga koka e tij, kurse bijtë e bijat e tjera i ka lindur me gra të vdekëshme dhe hyjnesha të pa vdekëshme. Bile Athinaja lindi e armatosur me mburojë e heshtë. Konda, nisur nga ky fakt, e lidh këtë etimologji – Athina – me fjalën shqipe – e thëna . Pas ndryshimeve fonetike që ka pësuar ajo, erdhi tek forma – Athenë – që nuk është gjë tjetër veç se fjala shqipe – e thëna, pra arsyeja, mençuria e mishëruar e atit. Athinaja që lindi nga koka e Zeusit, ishte kështu hyji i diturisë, i mençurisë. Dhe Athena ishte perëndeshë pellazgjike.

MIsTerI eTrusKNë kohën e Kondës dhe më parë e më

pas, mjaft dijetarë të vendeve të ndryshme, janë përqëndruar me një zell të madh edhe në një problem tjetër të rëndësishëm që ka të bëjë me gjuhën dhe prejardhjen e tyrrenasve ose etruskëve të lashtë. Misteri etrusk, nuk është vetëm një kuriozitet shkencor, as një tentativë shpjegimi i një realiteti të largët, po një mister i lindjes së një qytetërimi shumë të lashtë, i cili u përhap në gadishullin e Italisë dhe mbi të cilën bazohen vetë themelet e

spIrO KONDA, sTuDIuesI I rrALLë që NDrIÇOI prObLeMIN peLLAZGjIK

pellazgët, popull hyjnor, u detyrohet i gjithë qytetërimi

historisë së Romës dhe qytetërimi i parë romak.. Për etruskët, ashtu si dhe për pellazgët, mendimet e shkencëtarëve janë të ndryshme e kontradiktore. Disa thonë se ata janë vendas, disa të ardhur nga Lidia, nga Azia. Etruskët kanë qënë popull gazmor e kanë lënë mbi 8 mijë mbishkrime. Gjuha e tyre që u shkrua me alfabet grek, mbeti e pa deshifruar dhe kjo përbën një nga enigmat më të mëdha gjuhësore. Pra problemet që kanë të bëjnë me origjinën e këtij populli janë të mbuluara nga errësira. Të gjitha sa janë thënë për etruskët, dhe janë thënë shumë, janë supozime dhe nuk mbështeten në argumenta të sigurta e për pasojë nuk kanë vlerë historike. Si përfundim “misteri etrusk“ vazhdoi për një kohë të gjatë. Konda edhe për problemin etrusk, në veprën e tij ka dhënë mendime me vlerë. Sipas tij, problemi etrusk ka qënë i pa zgjidhur se studiuesit e shumtë të tij nuk janë nisur nga një bazë e sigurtë.

Sipas Kondës ”misteri etrusk” mund të zgjidhet vetëm brenda kuadrit të problemit pellazg si pjesë përbërëse e tij. Ai është i bindur se enigma etruske

zgjidhet përfundimisht vetëm po të jetë se gjurmuesit shkencorë nisen dhe mbështeten në gjuhën shqipe. Me fjalë të tjera, ky popull i madh kaq interesant, për tyrren ose etrusk, nuk ishte gjë tjetër veç se pellazg. Dhe pas këtyre konstatimeve, autori, si dhe për raste të tjerë, me plot argumenta e analiza serioze zbërthen shumë fjalë etruske me anë të shqipes si – etrusk – tuskë – toskë, kompania, tyrrenë, albanë, geganë e tj. Më poshtë na jep edhe vendet ku banonin etruskët, ku ishin përhapur ata si në Itali, Siqeli, Greqi, Egjipt, duke konkluduar se që etruskët, tuskët ose tyrrenët janë pellazgë, vërtetohet si më lart me fjalët etruske ose me të dhëna gramatikore të tjera që ruhen në gjuhën e sotme shqipe dhe “ misteri etrusk”zgjidhet vetëm me anën e gjuha shqipe.

Se sa të drejtë kishte Konda për këte problem, si dhe për problemin pellazg në përgjithësi, duket edhe tani kur mjaft studiues të rinj të kohëve të fundit, para dhe pas Kondës, pranojnë se fjalët etruske shpjegohen vetëm me shqipen. Shembull për këtë po sjellim Zaharia Majanin me dy veprat e tij të botuara edhe në shqip “ Etruskët filluan të flasin”dhe “ Fundi i misterit etrusk” ku shumë fjalë e glosa etruske i zbërthen, i shpjegon dhe i sqaron vetëm me fjalë të shqipes së sotme. Duke iu referuar Tuqiditit (shek.Vp.e.r.) i njohur për paanësinë dhe saktësinë e vet, ai konkludon se etruskët përfaqësojnë një dega të trungut pellazg. Për flalët shqipe mal, plak, bardha, delme, dardha e tj. ka mendimin se ato jetojnë që në Luftën e Trojës dhe fjala pellazge, ilire, etruske dhe shqipe – gur – është edhe më e vjetër. Po kështu ai sjell një numër foljesh etruske që janë njëlloj me shqipen e sotme si ve, shoh, vras, ha, ik etj.

Si përfundim edhe ky autor ka mendimin se shqiptarët dhe gjuha e tyre është çelës për të zbërthyer, shpjeguar e sqaruar shumë probleme që lidhen me pellazgët dhe etruskët. Gjithashtu ai arrin në përfundimin se etruskët, duke qënë një popull i ardhur, edhe gjuha e tyre ka karakter kryesisht indoeuropian. Po kështu edhe Shqipëria është ish- Iliria e Jugut. Shqiptarët që banojnë sot këtu

janë autoktonë të paktën prej dymijë vjetësh. Këto të vërteta sot nuk mund t’i verë në dyshim askush. Gjithashtu, para Kondës, studiuesi me prejardhje austriake Hutenbah botoi në Vjenë më 1960 veprën “Pellazgët” ku për herë të parë dhe në mënyrë të plotë jepen tërë autorët antikë, referencat historike për pellazgët, shtrirja e tyre gjeografike “perandoria pellazge“, mitologjia para greke, toponime e glosa pellazge që afrohen e shpjegohen me anë të gjuhës shqipe. Vepra u botua pak vite para asaj të Kondës pa ditur gjë të dy autorët për njëri – tjetrin. Pra edhe ky studiues është afër ideve të Kondës për problemin pellazgjik dhe për prejardhjen e shqiptarëve sipas vijimësisë pellazge – ilire – shqiptare. Po kështu, me shumë argumenta, me këmbëngulje dhe me patos të veçantë historik, për të parët e shqiptarëve, pellazgët, shprehet edhe studiuesi i kohëve të fundit A. Kola në veprën “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve”. Ai sjell mjaft dëshmi që vërtetojnë vjetërsinë e pellazgëve dhe rolin e tyre si “popull hyjnor”. Ata, pellazgët, siç thonë autorët e lashtë, ishin një popull i madh, paraardhës të fisit helen dhe futën në teritorin grek përveç gjuhës edhe gërmat, fenë, perënditë, adhurimet dhe misteret e ndryshme. Edhe qytetërimi trojan me atë akeas kanë paraardhës të përbashkët atë pellazg. Akili i lutej “ zotit të madh Diellit, dodonas pellazgjik”. Dhe Dodona pa dyshim ishte në Epir e jo në Mesdheun juglindor. Mali ku gjendej Dodona quhej Tomar dhe shenjtorët e Dodonës Tomare ose Tomure. Pra mali Tomorr pa asnjë dyshim. Pastaj kjo faltore e shenjtë u shpërngul në jugë.

VIjIMësI peLLAZGO-ILIre sHqIpTAre

Nga sa u tha më lart del se Spiro Konda me veprën e tij “ Shqiptarët dhe problemi pellazgjik”, dha një kontribut të madh dhe iu afrua një hap së vërtetës për zgjidhjen e çështjes pellazge dhe prejardhjes së shqiptarëve. Ai e strukturoi tezën se shqiptarët rrjedhun nga pellazgët dhe vërtetoi se sqarimi dhe zbërthimi i shumë emrave dhe glosave pellazge shpjegohen vetëm me gjuhën shqipe. Materiali i gjerë që

solli, faktet, dokumentat dhe vërtetimet për etimologjinë e fjalëve, në sajë të njohurive të tij të gjëra dhe të punës së madhe këmbëngulëse, janë bindëse dhe plotësisht të argumentuara. Është e para herë që një studiues shqiptar boton një vepër kaq të madhe për çështjen pellazgjike me tërë ato dokumente e fakte bindëse. Kjo natyrisht i shërbeu lartësimit të emrit të shqiptarëve si populli më i vjetër në Ballkan dhe ne Evropë.

pse Në VeprëN e KONDës NuK u sHëNuA sIGLA “uNIVersITeTI

sHTeTërOr I TIrANës”?Vepra e Kondës “ Shqiptarët dhe

problemi pellazgjik,” megjithëse bëri bujë e u botua edhe në greqisht, u prit në mënyra të ndryshme nga opinioni shkencor. Në Konferencën e parë albanologjike që u organizua në Tiranë ne vitin 1962, ku morën pjesë shumë autoritete shkencore me emër, nga vendi dhe të huaj, Konda paraqiti tezat e tij. Shumë argumenta, një bibliografi të gjërë, refereca historike, fakte, arsyetime të shumta që ndriçonin problemin pellazgjik. Po ndodhi diçka e pa pritur. Pjesëmarrësit e Konferencës, vërtet u befasuan nga kjo punë e madhe, voluminoze dhe e thelluar shkencore, po nuk u treguan shume entuziastë. Shkaku ishte se problemi që shqyrtohej, argumentat që silleshin ishin të pa njohura për ta dhe duhej kohë, duhej studiuar i tërë materiali i veprës se nuk mjaftonte ai që u dha në kufijtë e një kumtese të zakonëshme, pastaj mund të jepeshin gjykime pro ose kundër. Po koha kaloi dhe këto gjykime nuk u dhanë asnjëherë, as më vonë. Dhe heshtja vazhdoi gjatë. Edhe për të botuar librin u desh ndërhyrja e udhëheqjes së asj kohe dhe libri nuk përmban në kopertinë as siglën Universiteti Shtetëror i Tiranës, as Instituti i Historisë, siç bëhej për vepra të tjera të këtij karakteri, po thjesht: Spiro N. Konda “Shqiptarët dhe problemi pellazgjik” . Edhe sot e kësaj dite vepra e Kondës është pak e njohur për lexuesit se është lënë në harresë dhe asgjë serioze nuk është thënë për të. Ndoshta i takon së ardhmes për ta vlerësuar atë denjësisht e për ta ngritur autorin e saj në vendin që i takon.

Nga erGesT ceNOLLI

Populli që banonte në Greqi para helenëve, ishte pellazgjik.

Në Greqinë parahomerike, përpara se të zbrisnin akejtë, para vitit 1500 p. e r . banonin pellazgë. Homeri Argosin e quante pellazgjik dhe jo akaik. Herodoti thotë se para tij Greqia quhej Pellazgjia. Straboni dëshmon se pellazgët, popull i vjetër ishin shtrirë në tërë Greqinë.

HApI I pArëSa herë kujtojmë veprën e studiuesit, filologut

dhe historianit të mirënjohur Spiro Konda, mendja na shkon menjëherë tek vepra e tij madhore e voluminoze “Shqiptarët dhe problemi pellazgjik,“ botuar në vitin 1964. Spiro Konda u mor qysh herët me problemin pellazgjik. Që kur ishte student në Universitetin e Athinës, ku u diplomua për filologji klasike, u njoh dhe u miqësua me disa autoritete shkencore të atij Universiteti si prof. Haxhillaqis dhe profesori i arkeologjisë me origjinë shqiptare, Dhimitër Arvaniti. Këta ishin studiues të njohur, shkencëtarë seriozë dhe shpallën se problemi pellazgjik është i lidhur dhe zbërthehet në shuma aspekte vetëm me gjuhën shqipe. Po kjo tezë e tyre, që ata e shpallën në formë manifesti, jo vetëm nuk u mirëprit, po përkundrazi u anatemua nga qarqet shoviniste greke që , me dashje dhe qëllime të caktuara, ngatërronin shkencën me politikën. Megjithëkëtë, për të riun Spiro Konda, pellazgët mbetën në kujtesë dhe do të përbënin qëllimin e punës së tij kërkimore shkencore gjatë gjithë jetës së tij. Vargjet e eposit homerik:” O mbret Zeus dodonas pellazgjik” dhe “ popull hyjnor i pjellë dret për drejt nga dheu”, do të ishin hapi i parë nga u nis

“shqiptarët e pellazgët janë të një race” ai fillimisht për rrugën e gjatë e të vështirë. Shprehja “ i lindur prej dheut “ kishte rëndësi se në kohët shumë të lashta parahistorike njerëzit besonin se kur dheu nuk qe forcuar ende, po ndodhej në gjendje baltike, njerëzit dhe kafshët lindnin prej tij të gjallë. Kur dheu u forcua nga dielli dhe erërat, atëhere njerëzit dhe kafshët po lindnin me anë të martesës. Pra “ i lindur prej dheut”, do të thotë i vjetër, autokton.

TeZA DHe KuNDërTeZAPellazgët dhe problemi pellazgjik, një çështje

tepër e vështirë dhe e ngatërruar. Çështja pellazge është trajtuar para rilindasve tanë nga autorë të huaj, sidomos nga grekët e lashtë. Bibliografia për këtë problem është shumë e gjërë, e pa fund. Janë ngritur teza e kundër teza, nga një herë të çuditshme e të pa besueshme. Është arritur deri atje sa është vënë në dyshim edhe egzistenca e tyre. Sipas disave, pellazgët janë konsideruar si krijim i imagjinatës së logografëve të vjetër, nga disa të tjerë si popull historik që ka egzistuar e vepruar para grekëve, nga disa si popull i racës ariane, nga të tjerë si i racës semite. Pra, kjo vorbull mendimesh, faktesh e dokumentash kontradiktore, bëri që për mjaft studiues çështja pellazge të ishte “ tokë e ndaluar”, çështje “tabu”. Shumë pak guxonin t’i hynin asaj për vështirësitë që paraqiste. Megjithëkëtë, çështjen pellazge, duke e lidhur me gjuhën shqipe, e ringjallën dhe e publikuan rilindasit tanë të mëdhënj sidomos De Rada, Naim Frashëri, Sami Frashëri në enciklopedinë e tij etj.

Spiro Konda, siç thotë vetë në veprën e tij, duke u nisur nga mendimi i Aristotelit se fisnikëri është për një komb kur të parët e tij janë autoktonë ose shumë të vjetër në vëndin ku banojnë dhe kur nga gjiri i tyre kanë nxjerrë njerëz që me veprat që kanë lënë, janë për tu patur zili, i hyri punës me dashamirësi dhe si atdhetar i

vërtetë për të gjetur fillesën, vjetësinë dhe prejardhjen e popullit të tij, të shqiptarëve. Dhe që të merresh me historinë e popullit shqiptar që nga prehistoria dhe deri në kohët e vona, siç thotë vetë përsëri autori, duhet të jesh filolog, helenist, latinist, gjuhëtar, glosolog, indolog dhe gjuhën shqipe ta kesh gjuhë amtare dhe ta zotërosh shkencërisht.Dhe këto cilësi i zotëronte në atë kohë, si asnjë tjetër , vetëm profesor Spiro Konda. Ai kishte njohuri të gjëra enciklopedike, vecanërisht në gjuhësi dhe në histori. Zotëronte greqishten e re dhe të vjetër dhe, si asnjë tjetër, kishte përvetësuar në mënyrë të shkëlqyer sanskritishten, gjuhën e përsosur të intelektualëve të Hindisë si dhe frëngjishten, gjermanishten dhe disa gjuhë ballkanike. Në studimet dhe kërkimet e tij shumëvjecare, Konda u mbështet te autorët e vjetër grekë e latinë që janë marrë e kanë lënë dëshmi të vlefshme për pellazgët dhe në gjuhën shqipe që është çelësi i zgjidhjes së këtyre problemeve. Në fillim puna e tij ishte ëndërr, pasion po… pastaj u bë realitet. Ai me guxim shkeli në “ tokë të ndaluar”dhe preku temën “ tabu”. Dhe jo pa sukses.

Me përgatitjen që kishte, me pasion e këmbëngulje, me punën e një shkencëtari të vërtetë, skurpuloz, pa zhurmë e pa bujë, aty në dhomën e tij të punës, si “ eremit “i vërtetë, studioi me hollësi gjithë historianët e gjuhëtarët e huaj dhe të vendit që janë marrë me historinë e pellazgëve dhe prejardhjen e shqiptarëve që nga Homeri, Hesiodi, Simonidi, Pindari, Tuqiditi, Straboni e mjaft të tjerë të kohëve më të reja. Autorët antikë grekë, në shkrimet e tyre, pellazgët i quanin popullin më të vjetër të Ballkanit dhe të Evropës.Ata cilësoheshin si popull jo grek dhe gjuha e tyre jo greke. Pellazgët shtriheshin në një teritor të gjërë,” perandoria pellazge,”ku sot banojnë shqiptarët dhe grekët modernë. Për prejardhjen e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, ka pasur mendime të ndryshme

kontradiktore. Shqiptarët i kanë bërë dalmatë, kroatë, lolanë, skithë, keltë, persë. Disa të tjerë i kanë bërë pellazgë, ilirë, po edhe maqedonas e trakë. Edhe për gjuhën shqipe mendimet e historianëve kanë qënë të ndryshme. Ato mund të grupohen në tre grupe. Disa janë të mendimit se shqipja rrjedh nga ilirishtja, disa mendojnë se rrjedh nga trakishtja dhe disa të tjerë kanë shprehur mendimin se gjuha shqipe është një përzierje e ilirishtes me trakishten.

Ka dhe nga ata që me dashakeqësi dhe me qëllime e paramendime të caktuara politike, pa argumenta shkencore, kanë folur keq për shqiptarët duke thënë se raca barbare shqiptare është mbeturinë e ndonjë populli që gjeti strehë në malet e Epirit gjatë përmbytjeve që sollën emigracionet e huaja, pra racë që nuk ka asnjë vlerë e rëndësi. Megjithë këto mendime që janë shfaqur, çështja e origjinës së gjuhës shqipe, mbetet ende problem i pa zgjidhur. Konda ju fut kësaj pune të madhe e të vështirë për të provuar e vërtetuar se shqiptarët rrjedhin prej pellazgëve dhe janë autoktonë në vendet ku banojnë sot. Teza e tij se shqiptarët rrjedhin nga pellazgët dhe glosat e emrat pellazge shpjegohen vetëm me shqipen, realizohet me anën e gjuhëve të krahasuara sanskrite, greqishte e vjetër dhe shqipe. Duke ndjekur fillin e ndryshimeve fonetike të fjalëve dhe emrave në kohë të ndryshme, shumë fjalë pellazge janë të afërta ose të njëjta dhe shpjegohen vetëm me shqipen. Për këtë autori sjell shumë shembuj, shumë argumenta, shumë fakte, citon shumë autorë dhe , pasi mban qëndrim kritik ndaj disave, jep variantin e atij që i duket më i drejtë.

sHqIpjA, ÇeLësI për Të ZbuLuAr FjALëT e VjeTrA peLLAZGe

Është për të theksuar se është karakteristike që në

pagina 13 Anno 11 n.4 Ottobre 2013

cmyk

Storia Nga ILIrIAN GjIKA

Për normanët, kalorësit që u bënë tmerri i Mesdheut ka shkruajtur gjerësisht edhe kronistja bizantine Ana Komneni. Në 15 librat

e veprës së saj Aleksiada, të cilën ajo ja kushtoi me devocion të atit, perandorit bizantin Aleks Komnenit, që e adhuronte deri në ekstrem, kjo grua intelektuale i përshkruan gjerësisht ata.

Edhe Historia e Shqipërisë, si teksti zyrtar i botuar vite më parë nga Akademia e Skencave, po ashtu edhe shumë tekste të ndryshme të huaja dhe shqiptare, trajtojnë në faqet e tyre edhe historitë mbi pushtimet normane në vendin tonë, të cilat nisin me fushatën e Robert Guiskardit në vitin 1081, për të vazhduar me Boemundin në vitet 1107-1108 dhe duke përfunduar me mbretin Guljelm i II-të, në vitin 1185. E veçanta është se, shumica e të dhënave dhe fakteve historike që përbajnë këto tekste, janë marrë kryesisht nga historiania Ana Komneni dhe “Aleksiada” e saj. Duke u bazuar këtu por edhe në botime të tjera të autorëve bizantinë dhe perëndimorë, ne, kemi krijuar imazhin dhe përfytyrimin tonë për normanët dhe fushatat e tyre pushtuese përgjatë bregdetit shqiptar. Ndërkohë që do të ishte me interes të dinim edhe mbi aktivitetin e gjerë që zhvilluan normanët në bregun përtej, pikërisht në Itali ku ata krijuan një nga shtete më të fuqishme të kohës.

Normanët, për të cilët Historia asnjeherë nuk ka nguruar së shkruari, ishin një komunitet luftëtarësh të paepur që dominuan në shekujt XI-XII, në historinë e Italisë, Ballkanit dhe Kryqëzatës së parë. Më ambicjen për të qenë protagonistë të ngjarjeve të kohës që jetuan, ata si pasardhës të drejtëpërdrejtë të vikingëve, dëshmuan se ishin luftëtarë të aftë dhe të destinuar për të qenë veçse pushtues. Edhe sot në analet historike gjejmë gjurmët e ekspeditave të dhunshme kundër Bizantit, të cilat janë të lidhura me emrat e strategëve legjendarë si të Robertit, Roxherit, Boemundit apo Tankredit, për të ardhur së fundmi tek Guljelmi i II-të, i fundmit i dinastisë normane të Italisë, Altavilave. Normanët u shfaqën në Italinë e jugut të ftuar nga Bizanti, i cili fillimisht i përdori ata kundër arabëve saraçenë, të cilët në vitet 827-902, i kishin shkëputur Perandorisë Bizantine, Siçilinë. Grupi i parë mbërriti nga Normandia në Itali në vitin 1009, nën drejtimin e Rainulfo Drengot, për të shtypur revoltën antibizantine të Barit. Për këtë qëllim atij ju premtua si shpërblim një feud i madh, i cili përfshinte qytetin e Aversës që ishte nën juridiksionin e Dukës së Napolit. Më pas erdhën me radhë të bijtë e Tankredit të Hautevilit (Hauteville), një fisniku të vogël norman, të cilët këtu morën mbiemrin e italianizuar Altavila. I pari ndër ta ishte Vilhelm Krah-hekuri, i cili në vitin 1043 pushtoi Kontenë e Melfit në Pulia.

Më pas do të zbarkonte i vëllai i tij, Robert Guiskardi, pushtimet e mëdha të të cilit e bindën

NOrMANeT DHe sHqIpërIA

Papën që ta njihte në vitin 1059 me titullin, “Dukë i Kalabrisë, i Pulias dhe i Siçilisë”. Ndërkohë që, Pulia dhe Kalabria kishin qenë zotërime të Bizantit, ndërsa Siçilia ishte nën zotërimin e saraçenëve. Megjithatë kjo gjë nuk i ndali normanët. Në vitin 1061 nën drejtimin e Roxherit, vëllait tjetër Altavila, nisi fushata ndaj Siçilisë, e cila përfundoi me largimin e arabëve nga ishulli, ndërsa për merita të veçanta, Papa i dhuroi atij, titullin “Kont i Siçilisë”. Kështu, Papati u përpoq që ti përdorte normanët si instrument për të vendosur kontrollin politik dhe fetar në Italinë e Jugut, me qëllimin që të dëbonte që aty bizantinët ortodoksë dhe arabët myslymanë. Natyrisht që kjo politikë i dha frytet e veta. Në vitin 1071 Robert Guiskardi dëboi përfundimisht Bizantin nga Italia e jugut, ndërsa 20 vjet më vonë Roxheri bëri këtë gjë me arabët. Ndërkohë për tu ndalur si një ngjarje e bujshme historike, është pikërisht momenti, kur në vitin 1071, Robert Guiskardi dëboi nga kjo pjesë e Italisë Bizantin dhe bashkoi të gjitha zotërimet normane të Italisë së jugut. Vetëm pas këtij proçesi (1061-1071) Roberti, Roxheri, Boemundi dhe Tankredi, nisën sulmet ndaj bregdetit shqiptar, për të cilat shkruajnë edhe tekstet e mësipërme. Këtu nis edhe një nga gabimet që bën historia e Shqipërisë, si edhe disa autorë perëndimorë. Kështu, teksti i Historisë së Popullit Shqiptar, botim i Akademisë së Shkencave, botuar në Tiranë në vitin 2002, në

faqen 224, thotë se “pas pushtimit të Barit, Robert Guiskardi arriti të bashkojë të gjitha zotërimet e princave normanë, të Italisë së jugut dhe krijoi me to një mbretëri të fuqishme, që menjëherë i hodhi sytë në anën tjetër të Adriatikut”.

Ndërsa e vërteta është ndryshe. Robert Guiskardi jo vetëm që nuk krijoi një mbretëri të vetën, por gjatë sundimit mbajti titullin “Dukë i Apuljes dhe Kalabrisë”. Ndërkohë që pas vdekjes së tij në vitin 1085, trashëgimtari që e pasoi ishte i vëllai Roxheri, i quajtur ndryshe edhe Roxheri i I-rë, sundimtar i Italisë së jugut.

Pas tij erdhi në pushtet i biri, Roxheri i II-të, i cili në vitin 1130 bashkoi zyrtarisht zotërimin e të atit, Kontenë e Siçilisë me zotërimet e xhaxhait, Robert Guiskardit, siç ishin dukatet e Pulias dhe Kalabrisë, duke krijuar “Mbretërinë e Dy Siçilive”, me qendër Palermon, vendin ku e kurorëzoi një kardinal i dërguar nga Papa.Pra, ky është korigjimi që i duhet bërë tekstit të mësipërm, duke theksuar se Mbretëria Normane e quajtur ndryshe “Mbretëria e Dy Siçilive”, nuk u krijua nga Robert Guiskardi, por nga i nipi, Roxheri i II-të.

Pikërisht ky mbret, Roxheri i II-të, është konsideruar nga historianët si mbreti më i madh norman.

Ai jo vetëm mori nga Papa titullin e Mbretit, por themeloi edhe dinastinë mbretërore të Altavilave. Nën drejtimin e tij, Palermo, u bë kryeqyteti i Mesdheut, ku u zhvilluan tre kultura, si ajo normane, latine dhe arabe.Roxheri i II-të u shqua edhe si diplomat, ushtarak, ligjvënës dhe administrator i kujdesshëm. Ai nxiti midis të tjerave edhe zhvillimin e ndërtimeve të shumta me karakter laik dhe fetar, si dhe investoi për kulturën në mënyrë të veçantë. Por, periudha e artë e qeverisjes së tij përfundoi në vitin 1154, kur ai vdiq.

Pas tij në fronin e “Mbretërisë së Dy Siçilive” u ngjitën me radhë Guljelmi i I-rë dhe Guljelmi i II-të.Guljelmi i I-të ishte jo vetëm mbreti i parafundit i Altavilave, por edhe mbreti i fundit norman i cili ndërmori pushtime në Shqipëri. Në vitin 1185 ai zbarkoi në brigjet shqiptare dhe në marrëveshje

me strategun bizantin, Gjon Vranën, mori qytetin e Durrësit. Që këtu nëpërmjet rrugës Egnatia, normanët arritën deri në Selanik, por për shkaqe që dihen u tërhoqën përsëri duke mbajtur vetëm Durrësin dhe disa ishuj të Jonit.

Ndërsa Guljelmi i II-të, ishte një sundimtar që u shqua edhe si diplomat. Me përpjekjet e tij ai arriti që pas një shekulli lufte midis normanëve dhe Perandorisë Gjermane, të lidhej një aleancë, e cila u “celebrua” me martesën e së bijës, Kostancës, me të birin e perandorit gjerman, Frederikut Hohenshtaufen, Henrikun e VI-të. Në vitin 1189 Guljelmi vdiq dhe Altavilat të cilët nuk kishin trashëgimtarë të vijës mashkullore e humbën pushtetin e fituar dikur luftëra e sakrifica të panumërta. Trashëgimtarja e tyre nga linja femërore, Kostanca, bëri, që prej martesës së saj kurora e tyre ti kalonte Hohenshtaufenëve gjermanë. Ky ishte edhe fundi pa lavdi i kësaj familjeje luftëtarësh, për të cilët shkroi dikur edhe Ana Komneni.

Ana Komneni, e vetmja historiane femër në kulturën bizantine, është pa dyshim edhe një emër i njohur në Historinë e Shqipërisë. Në veprën e saj, “Aleksiada”, ajo i kushton faqe të tëra historisë mesjetare të Shqipërisë. Ndërsa “Historia e Popullit Shqiptar”, i cili është teksti bazë i historisë sonë zyrtare, e citon atë në pesë raste, përkatësisht në faqet: 211, 225, 226, 347 dhe 356, ku midis të tjerave jep edhe pasazhe

të shkruara prej saj, për Fushën Ilirike, Durrësin, Shkodrën, qytetet e tjera të Arbërisë, luftimet normano-bizantine, etj.Në

librin e tij, Historia e Perandorisë Bizantine, autori i saj Georg Ostrogorski, një nga bizantologët më të njohur, na jep edhe një jetëshkrim të shkurtër të saj. Midis të tjerave në ligjëratë të drejtë, Ostrogorski shkruan: “Ana Komnena, vajza e zgjuar dhe e ditur e perandorit Aleks I (1081-1118) në veprën Aleksiada shkruajti hisorinë e të atit që nga fillimi, e deri në vdekjen e tij (1069-1118). Princesha që ishte e shkolluar sipas modeleve klasike dhe që e njihte mirë historiografinë, poezinë e filozofinë e lashtë greke, e shkruajti këtë vepër me një stil të kërkuar dhe arkaik: ajo nuk përfaqëson vetëm një moment të rëndësishëm të humanizmit Bizantin, por edhe një burim historografik të dorës së parë. Rrëfimi i hollësishëm i Anës përbën bazën kryesore të njohurive tona. Mbi këtë periudhë të rëndësishme, në të cilën realizohet restaurimi i Perandorisë Bizantine, takimi i Perëndimit me Bizantin gjatë kryqëzatës së parë, luftërat me normanët dhe me popujt e stepave të veriut dhe të lindjes.

Prirja për panegjirizëm e Aleksiadës dhe kufizime të tjera të saj, ndër të cilat duhet vënë në dukje konfuzioni kronologjik, kompesohet nga gjerësia dhe shumllojshmëria e informacionit, që autorja ishte në gjendje të siguronte falë pozitës dhe etjes së madhe për dije. Një përpjekje për të shkruar histori bëri edhe burri i anës, Çezari Niqifor Brieni, nipi i atij Niqifor Brienit që ishte ngritur si antiperandor kundër Mihal Dukës dhe Niqifor Botaniatit” (Georg Ostrogorski. Historia e Perandorisë Bizantine. Tiranë 1997. Fq 252 ). Ndërkohë që te “Aleksiada” (VI.7), ajo e përshkruan në këtë formë momentin kur lindi: “Perandori i shoqëruar nga latinët e kontit Brieni, që kishte kaluar në anën e tij, u kthye në kryeqytet me dafinat e fitores. Ishte data një dhjetor në indiktin e shtatë (1083). Ai e gjeti perandoreshën me dhimbjet e lindjes në dhomën e caktuar kohë më parë….Paraardhësit tanë e quanin atë Porfyra, prej nga vjen emri Porphyrogenitus. Në mwngjes (ishte ditë e shtunë ) atyre u lindi një vajzë, që i ngjante babait të vetë. Kështu u tha gjithandej. Kjo foshnje isha unë”.

Kështu pasazhe të rëndësishme të Aleksiadës në gjuhën shqipe janë botuar të përkthyera tek vëllimi

tjetër i Akademisë së Shkencave, Burime Tregimtare Bizantine Për Historinë E Shqipërisë, botuar në Tiranë në vitin 1975. Në pesëdhjetë e gjashtë faqet e tij (fq 71-127) jepet një biografi e Ana Komnenit dhe ngjarjet historike që nisin me kryengritjen e Proedrit Niqifor Brieni, Dukë i themës së Durrësit kundër Perandorit bizantin, kryengritja e Dukës tjetër të Durrësit Niqifor Baziliakut, e deri tek luftimet e Aleks Komnenit kundër normanëve të Robert Guiskardit dhe Boemundit.

(Në foto: Perandori bizantin Aleks Komeni)

siguronte falë pozitës dhe etjes së madhe për dije. Një përpjekje për të shkruar histori bëri edhe burri i anës, Çezari Niqifor Brieni, nipi i atij Niqifor Brienit që ishte ngritur si antiperandor kundër Mihal Dukës dhe Niqifor Botaniatit” (Georg Ostrogorski. Historia e Perandorisë Bizantine. Tiranë 1997. Fq 252 ). Ndërkohë që te “Aleksiada” (VI.7), ajo e përshkruan në këtë formë momentin kur lindi: “Perandori i shoqëruar nga latinët e kontit Brieni, që kishte kaluar në anën e tij, u kthye në kryeqytet me dafinat e fitores. Ishte data një dhjetor në indiktin e shtatë (1083). Ai e gjeti perandoreshën me dhimbjet e lindjes në dhomën e caktuar kohë më parë….Paraardhësit tanë e quanin atë Porfyra, prej nga vjen emri Porphyrogenitus. Në mwngjes (ishte ditë e shtunë ) atyre u lindi një vajzë, që i ngjante babait të vetë. Kështu u tha gjithandej. Kjo foshnje isha unë”. Kështu pasazhe të rëndësishme të Aleksiadës në gjuhën shqipe janë botuar të përkthyera tek vëllimi tjetër i Akademisë së Shkencave, Burime Tregimtare Bizantine Për Historinë E Shqipërisë, botuar në Tiranë në vitin 1975. Në pesëdhjetë e gjashtë faqet e tij (fq 71-127) jepet një biografi e Ana Komnenit dhe ngjarjet historike që nisin me kryengritjen e Proedrit Niqifor Brieni, Dukë i themës së Durrësit kundër Perandorit bizantin, kryengritja e Dukës tjetër të Durrësit Niqifor Baziliakut, e deri tek luftimet e Aleks Komnenit kundër normanëve të Robert Guiskardit dhe Boemundit.

(Në foto: Perandori bizantin Aleks Komeni)

veprën e Kondës për etimologjinë e çdo fjale, sillen aq argumenta, nga një herë edhe 15 ose 20, aq vërtetime e fakte , citohen aq autorë sa nuk lihet asnjë shteg për dyshime. Dhe vërtetimet janë bindëse. Kështu, duke sjellë mjaft fjalë ku shqiptarët “ takohen” me pellazgët, autori arrin në konkluzionin se shqiptarët janë pjestarë të familjes gjuhësore japetike ose indoeuropiane dhe shqiptarët e pellazgët janë të një race. Këto takime janë të shumta. Fjala – dipatyron – siç e quanin pellasgët perëndinë, korrespondon me fjalën shqipe – de – patër – patër – de = perëndi. Fjala – demetër = dhe – metër, pra dhe – mëmë, me kuptimin – dhe – dheu = mëma e të gjithëve. Fjala pellazge – brazer – takohet me shqipen – burazer që ka të njëjtën kuptim. Etimologjinë e fjalës – pellazg – pas shumë ndryshimesh fonetike, Konda e lidh me fjalën shqipe – pjell = pra lindur jam prej dheut = i dhelindur. Këto fjalë dhe të tjera, siç do të theksojmë më poshtë, nuk kanë asnjë kuptim e nuk zbërthehen në asnjë gjuhë tjetër, përvec shqipes. Ndryshimet fonetike që kanë pësuar ato, janë plotesisht të justifikuara e janë bërë sipas ligjeve të zhvillimit të brëndshëm të gjuhës shqipe.

Për të vërtetuar vjetërsinë e shqiptarëve Konda u drejtohet historianëve të vjetër grekë e latinë që e kane quajtur vendin ku banojnë sot shqiptarët Iliri dhe Epir. Pra, a janë shqiptarët pasardhës të ilirëve dhe epirotasve? Autori për këtë sjell shumë fjalë toponime që, siç thotë ai, janë mjet fort i sigurtë që mbyll gojën e çdo kundërshtari. Me një punë tepër të kujdesshme, duke shfrytëzur shumë burime, ai ka mbledhur e ka rreshtuar shumë emra vendesh, fshatrash, qytetesh, detesh, malesh, shkëmbinjsh, emra burrash, grash që hasen në shumë vende të Greqisë së sotme e në ishujt e Mesdheut, pra ku dikur shtrihej “ perandoria pellazge “dhe që shpjegohen me anën e gjuhës shqipe. Janë mjaft të përhapura toponimet që kanë për bazë fjalën shqipe – gur.Gura = mal në Korinth, Gura = fshat në krahinën e Janinës, Gura = qytet në Eritre. Toponime që kanë për bazë fjalën shqipe – mal. Males = vargmal

në Maqedoni, Males = katund në Kretë, Malesina = fshat në Fokidë, Malesiada = fshat në Akarnani. Toponime që kanë për bazë fjalën shqipe – pyll. Peli =fshat në Eube, Pyla = fshat në Qipro, Pylaros = liman në Qefaloni e mjaft fjalë të tjera si dhe emra njerëzish. Kur toponimet shpjegohen drejt, janë dëshmuese të vërteta që provojnë se atje ku ndodhen ato, banonte populli me gjuhën e të cilit shpjegohen. Toponimet kanë vlerën e zbulimeve arkeologjike që nxjerrin në dritë objekte e dokumenta të popujve parahistorikë , po toponimet na tregojnë edhe emrin, edhe gjuhën që flisnin, pra edhe kombësinë e këtyre popujve. Të dyja këto, gërmimet arkeologjike dhe toponomet , kur kombinohen drejt, formojnë histori të pa gabuar për popujt. Shkurt, toponimet janë gjurmët e popullit që ka banuar atje ku gjenden këto toponime.

Fjala – gur – që,siç thamë, është rrënjë e shumë fjalëve të tjera e që grekët e kanë – petra- , është fjalë pellazge, për rrjedhoje shqipja dhe është përdorur nga pellazgët në Greqi para se të instaloheshin këtu helenët. Kur erdhën aty helenët, morën nga pellazgët shumë fjalë dhe emra perëndish e u dhanë trajtë greke. Pra kombësia e parë e fjalës – gur – , është pellazge. Dhe që në Greqinë parahomerike, përpara se të zbrisnin akejtë, para vitit 1500 p. e r . banonin pellazgë, ka dëshmi historike të shumta. Kështu Homeri Argosin e quante pellazgjik dhe jo akaik. Herodoti thotë se para tij Greqia quhej Pellazgjia. Straboni dëshmon se pellazgët , popull i vjetër ishin shtrirë në tërë Greqinë. Pra, konkludon autori dhe lexuesi bindet nga këto dëshmi, del se populli që banonte në Greqi para helenëve, ishte pellazgjik. Dhe pellazgë kishte kudo. Pellazgë në Beoti, pellazgë në Thesali, pellazgë në Thrakë, pellazgë në Mikenë, pellazgë në Argos, pellazgë në ishujt e Mesdheut, në Delos, në Hidra, në Kupros, në Pesos, Lemnos, Kretë, Kios. Dhe – pyllaion = pyll, oros maleianon = mal, junion pelagos = deti jonik, siç shihet kanë kuptim dhe shpjegohen vetëm me shqipen.

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 14 Albanologia Nga eVA brINjA

Vitet e fundit në një mënyrë të një pasnjëshme lexuesi shqiptar është vënë në kontakt me botime të pjesëshme

apo të plota të studimeve të ndryshme në fushën e albanologjisë. Kemi studime në fushën e linguistikës, në fushën e etnokulturës së trashëguar në etnografi, në simbolikë, në këngët-legjendat e mitet popullore, në fushën e shqyrtimeve të li-teratures së lashtë që paraqet përshkrimin e miteve të lashta (të njohura si greke) dhe trashëgimia e tyre etj. Dhe ndërsa kemi të bëjmë me autorë të huaj si Edwin Jacques, Robert d’Angely, Mayani etj. Vend përfundimtar që vendosin gurët e themeleve në fushën e albanologjisë, dhe jo vetëm kaq, janë autorët vendas si Petro Zheji, Dhimitër Pilika dhe Aristidh Kola (arvanitas i Greqisë). Ne përmendëm këtu vetëm disa nga autorët bashkëkohërë duke lënë mënjanë studjues që vijnë që nga periudha e rilindjes europiane me linguistët gjermanë (mbi gjuhët indoeuropiane dhe lidhja me pellazgjishten e gjuhëve të sotme- shek.XIX) apo Rilindasit tanë pasi këta të fundit mund të themi se pavarsisht nga vlera për kohën ata pak a shumë kanë ndriçuar drejtimin nga duhet të ecet ndërsa autorët shqiptar që përmendëm kanë vendosur përfundimisht Gurët e Themelit të një ngrehine që quhet historia e shoqë-risë njerëzore e fosilizuar në gjuhësi, në mitologji e etnokulturë në përgjithësi. Secili në drejtimin që ka trajtuar është i përveçshëm dhe i padiskutueshëm për rëndësinë që përmbajnë. Ja cili është thelbi i secilit prej tyre.

peTrO ZHejINë fushën e linguistikës sjell Zbulimin që

për dimensionin hapësinor përfshin gjithë gjuhët e globit, për dimensionin kohor nuk mund të quhet as zbulim i dekadës apo i shekullit por i së paku tre mijë viteve të fundit, në dimensionin depërtues është një zbulim që bëhet present në të gjitha degët e dijes së shoqërisë njerëzore. Po cili është ky zbulim? Fakti i panjohur deri tani se Fjala, që njeriu i globit tokësor përdor, nuk është produkt i një procesi evoluitiv të zhvillimit të njeriut, por një proces ku njeriu ka marrë gjuhën të gatshme në përdorim si mjet i transmetimit të mendimit nga një Dije që vjen shumë e plotë dhe e saktë mbi ekzistencën. Sigurisht ky zbulim është tejet tronditës pasi ka të bëjë me një formim të tërë njerëzor që së paku prej tre mijë vitesh vjen krejt i ndryshëm. Është ky fakt që gjatë studimit të Petro Zhejit, ndërsa të gjitha nocionet e shtjelluara arrin të kapërdish lehtësisht, të ndjehesh tejet i lodhur nga një peshë që quhet tronditje në koshiencë.

Fjalë të gjuhëve të ndryshme por të të njëjtit kuptim në familje të ndryshme gjuhësore (latine, sllave, gjermanike etj.) kanë tingëllime të ndryshme pasi përdorin bashkëtingëllore të ndryshme. Por kur i zbërthen në rrokje apo edhe në bashkëtingëllore që ju kanë humbur zanoret shoqëruese; ja se çfarë zbulohet !Secila rrokje merr një funksion të caktuar si emër, mbiemër ose folje. Dhe të gjitha së bashku përbëjnë fjalinë e plotë që shpjegon kuptim që bart kjo Fjalë kur është e pazbërthyer. Pikërisht ky zbërthim dhe lexim i këtyre fjalive të ngurtësuar brënda fjalëvë të gjuhëve të globit arrihet në saj të faktit se këto rrokje në gjuhën shqipe kanë kuptim sipas pozicionit që zënë brënda fjalisë (si emër, mbiemër apo folje). Është ky fakt që e vendos gjuhën shqipe në bazamantin prej të cilave kanë rrjedhur gjuhët e botës. Pra është gjuhë e parë. Nuk do të ndalem këtu për mekanizmin e vërtetimit të këtij Zbulimi që ka ndërtuar Petro Zheji, Algoritmit Simbolik, një metodë krejt moderne për shkencat bashkëkohore, pasi është jashtëzakonisht pak për një artikull, shtjellimi i një metode që mbasi bën vërtetimin e teoremës fillon e të futet në të gjitha degët e Dijes duke i bërë përfundimisht këto të fundit lehtësisht të depërtueshme tek njëra tjetra (fillozofinë, teologjinë fizikën, astronominë etj.).

Por le të mjaftohemi duke nxjerrë në pah vetëm faktin se ndërsa Dijet e ndryshme shkencore vazhdojnë rrugën e zbulimeve duke na çuar gjithnjë e më tepër jashtë globit tokësor, ajo që gjejnë dhe vërtetojnë (mekanika kuantike e matematika moderne) pra të gjitha përfundimet e tyre janë në mijra vite tashmë të fosilizuar brënda Fjalës këtij mjeti të transmetimit të mendimit. Pra në fakt nuk sjellin gjë tjetër për Krijuesin e Fjalës apo të Gjuhësisë. Ky është thelbi i Petro Zhejit që nuk ka bërë gjë tjetër veçse i ka dhënë Dijeve shkencore rrugën e gjetjes së Lindjes dhe Vazhdimsisë së Historis së Jetës së Njeriut mbi Tokë.

DHIMITër pILIKATashmë mbas zbulimit të Petro Zhejit

puna gjigande e një tjetër korifeu, e Dhimitër Pilikës, gjen rëndësinë e vërtetë. Pasi kemi mësuar se është një moment e parë ku Njeriu i Tokës merr në përdorim mjetin e transmetimit të mendimit Fjalën, si një mjet i

bazuar në vet të Vërtetën e Ekzistencës, vjen momenti i dytë që shoqëron në vazhdimsi zhvillimin e të parës. Pra, kjo popullsi që bart Fjalën zhvillon dhe vet Jetën ku e përdor këtë Fjalë. Pra punon (vjel të mirat materiale nga natyra), dashurohet dhe martohet me partnerin, lind fëmijë, gëzon, lodron, konkuron, lufton e kështu me rradhë, pra jeton Jetën në Shoqërinë Njerëzore duke zhvilluar kështu, ngjarje pas ngjarjesh, të rëndësishme e të parëndësishme, historinë që zë vend në kujtesën e brezave si shpjegim i fenomeve që kanë të bëjë me të Vërtetën e Ekzistencës. Dhe i gjithë ky proces trashëgohet nëpërmjet Gojëdhanave, Miteve, Le-gjendave, Këngëve, Valleve, Veshjeve, Zakoneve e Traditës në përgjithësi e cila e ka formatuar tashmë brenda vetes Të Vërtetën e Ekzistencës që në Lëmin e Historisë quhet Mitologji.

Kjo është arsyeja që shqyrtimi i etnokulturës në përgjithsi të çon në pasqyrimin e Mitologjisë së Lashtë në jetën e asaj popullsie etnokulturën e së cilës merr në shqyrtim. Sa më e pasur të jetë kjo etnokulturë aq më pranë Mitologjisë Origjinale është ajo popullsi. Kjo është arsyeja që sigurisht popullsia që bart gjuhën e parë bart në etnokulturë Mitologjinë në formën më të plotë.

Kjo është arsyeja që shqyrtimi i Etnokulturës Shqiptare të çon drejt vërtetimit të një pasnjëshme të faktit se figurat mitologjike që qytetërimi perëndimor i trashëgon të shkruara nga greqishtja e lashtë mbi letra papirusi, popullsia shqiptare i ka të mëshiruar në onomastikë (toponime e antroponime), në zakonet dhe emërtesat e tyre, në shenjat simbolike të veshjeve, në ritet e vallet e këngët e legjendat ndër breza pa dallim moshe e seksi. Kështu dëgjon si pa të keq bariun në mal të Çikës të të thotë kur shkreptine e bubullinë «ja dhe Zeusi po bën dashuri me Ledën», pa çka se nuk ja ka idenë e Mitologjisë së lashtë Greke. Pikërisht pasqyrimit të thellë në jetën e popullit shqiptar të Mitologjisë së Lashtë, që njihet si Mitologjia Greke, ia ka kushtuar punën e jetës së tij i madhi Dhimitër Pilika. Në këtë kuadër ai ka shpalosur këtë pasqyrim në qindra “albanicat” e tij të hulumtuara nga treva jonë mëmë a po nga arkivat e botës duke e shtrirë në shumë drejtime si:

*Në simbolikën pellazgjike dhe bartjen e tyre në veshje e këngët shqiptare.

*Në traditën shqiptare si pasqyrim i botëkuptimit pellazg.

*Në vulën që përdornin dyert e mëdha shqiptare në shekuj me simbole pellazge.

*Me onomastikën (toponime dhe antroponime ilire).

*Mite etj.Ky është dhe thelbi i Dhimitër Pilikës që i

tregon Dijes botërore se Mitologjia e Lashtë nuk është as një shpjegim naiv i botës kur njeriu shihte yjet në qiell e fillonte fantazonte dhe as një shpikje në laboratorët e filozofëve e shkrimtarve të lashtë të periudhës së shkëlqimit të Greqisësë Lashtë. Jo, Mitologjia është vetë Jeta e asaj popullsie që e ka bartur Botë kutimin Mitologjik dhe Historinë që shtjellohet brënda tij. Dhe është po ajo popullsi që bart dhe Gjuhën e Parë.

ArIsTIDH KOLANë po të njëjtën rrugë të Dhimitër Pikikës,

por në një mënyrë tjetër, është edhe një tjetër korife i albanologjisë, Aristidh Kola. Pasi është një njohës i shkëlqyer i literaturës së lashtë, qënësia shqiptare e çon drejt shqyrtimit të hollësishëm dhe në përfundimin se të gjitha historitë e fiseve të lashta helene që bënë dhe shkruan histori, nuk janë gjë tjetër veçse historitë e lëvizjeve dhe bëmave të fiseve Ilire, që krijonin histori në trevën Ballkanike. Merr në shqyrtim legjendat e lashta, Merr në shqyrtim shkrimet e lashta etj. Pra, ndërsa flitet për fise me emërtesa të ndryshme si Lelejët, Karetë, Eubetjanë a Tibet-janë (Thivjanë) a Eolas etj, ato nuk

janë gjë tjetër veçse fise Ilire apo me origjinë Pellazgjike të zbritura në trevat e Greqisë së lashtë që realizojnë historinë e asaj kohe. Dhe ky fenomen ka ndodhur në vazhdimsi deri në ditët tona në këtë trevë që quhet Greqi. Ky është pra edhe thelbi i Arstidh Kolës.

sHKurTIMIsHTBëjmë me dije se në punën e albanologjisë

së vërtetë, dekadat e fundit kanë dhënë vlera të jashtëzakonshme edhe shumë studjues të tjerë që rrokin shumë disiplina si:

Mbi zbulimet hematologjike (F. Nikoleti, L.Benusi, A. Zhuzhuni) mbi shpërndarjen e grupeve të gjakut O, A, B, AB, Rho (D), M, N, MN.

*Antigjeneve A, B, C, D, M, N.*Sistemeve A B O.*Rhesus e MNS si dhe faktorin Rho(D) qëi

fal kombit shqiptar veçantinë e një primati Europian.

*Zbulimet antropologjike, nga antropolog të ndryshëm deri tek ai i shquar grek Pulianos, ku pohohet se ndërsa Pellazgët janë brakicefalë ndërsa Grekët e vjetër dolikocefale(E.Pitari) janë të vetmit shqiptarët që e trashëgojnë në masën më të madhe kafkën brakicefale.

*Në fushën e pasqyrimit te etnokultures – krahinore në treva jo me, shqiptare nga Gjok Dabaj (Shestani), vepër me përmasa akademike.

*Në fushën e linguistikës një tjetër arvanitas i madh Niko Stillo (HISTORIA E SHENJTË E ARVANITËVE ).

Por, ne jemi përqëndruar tek këta tre korifej për ti rënë shkurt se kemi të bëjmëme një artikull, ndërsa për pjesën tjetër nëse do ti hynim një shtjellimi përfundimet do të ishin po të njëjta.

Të përbAsHKëTATDhe, duke vazhduar shqyrtimin e këtyre

korifejve të albanologjisë në pasqyrimin e veçantisë të secilit, zbulojmë se kanë edhe të përbashkëta si:

*.Që të tre i kanë kushtuar jetën.*.Që të tre jo vetëm nuk janë vlerësuar por

janë persekutuar:Petro Zheji, që para 30 viteve që ka bërë

Zbulimin është persekutuar nga kolegë, shoke të afërm deri në kërcënim për jetën. Kjo është arsyeja që ky zbulim njihet nga ne, vetëm mbas tre dekadave.

Dhimitër Pilika, pas ardhjes nga Çekosllavakia me 30 arka me “albanica”, ku pasqyrohej puna shumëvjeçare e bërë prej tij në katedrën e albanologjisë, të krijuar po prej tij në universitetin Pragës, mbas disa viteve pune në Akademi internohet pa asnjë shkak në një nga fshatrat e Myzeqesë, ku jetoi dhe punoi si mësues 8-vjeçareje për 3 vjet dhe nga ku vetëm pas një sëmundjeje dhe në saj të mbështetjes së miqve të tij u kthye në Tiranë ku dhe vazhdoi, i mbyllur në shtëpi, të rishkruaj (pasi dokumentacioni i tij studimor ishte sekuestruar si punim i një armiku të rrezikshëm) veprën e tij madhore mbi pellazgët që në fakt është një volum prej 2600 faqesh.

Aristidh Kola, duke qenë se la edhe profesionin e vet si avokat duke iu perkushtuar rrugës studimore, kërcënohet deri në marrjen e jetës dhe pengohet vazhdimisht në botimet e tij shkencore. (Ne fakt ka vdekur ne rrethana te dyshimta, thuhet i helmuar, Red. imi K.M)

1.Që të treve veprat nuk janë marrë në shqyrtim nga Akademia e Shkencave Shqiptare. Përkundrazi mbasi heshtet publikisht (arma më e mirë kjo për të vrarë vlerën) pasi nuk bëhet asnjë prononcim qoftë dhe kritik nga ata që mbajnë gradat dhe emrat në këto lëme të Dijes, përfliten tinzërisht. Janë pikërisht këta titullarë dhe mbajtës gradash shkencorë që nën buzë apo duke për dredhur buzët të thonë sikur të bëjnë nder se ”ju vjen keq por nuk janë të pranueshëm, nuk vijnë nga akademia, nuk janë shkencorë apo

nuk i pranon bota».2.Që të tre ose i janë në nështruar një

publiciteti diletant, nga gazetarë jo kopetentë por dashamirës të fushës, që pa dashje shtojnë nga vetja duke dizinformuar ose nga shkronjës që dinë mirë se çthonë dhe shtërmbërojnë qëllimisht e të thënën e bëjnë të pathënë.

3.Që të tre nuk janë sponsorizuar as nga fonde që vihen në dispozicion nga buxheti i shtetit për këto punime, as nga biznesmenë shqiptarë që rrahin në vazhdimsi gjoksin për patriotizëm. Që të tre ose kanë sakrifikuar edhe atë pak ekonomi që kanë pasur ose janë ndihmuar nga dashamirës dhe ndihmës të tjerë albanologë që për nga pikëpamja ekonomike janë «ku thërret qameti” e megjithatë heqin nga buka e fëmijëve, në kuptimin real dhe bëjnë të mundur botimin e veprave të tilla me përmasa botërore që kjo Dije të mos shkojë vetëm tek fëmijët e biznesmenëve apo pushtetarëve që rrahin gjoksin për patriotizëm me xhepin plot por tëshkoj dhe të bëhet e pranishme pranë fëmijëve të të gjithë botës. Që njerëzimi të mësojë dhe të edukohet me faktin se në këtë botë ka vend për të gjithë, të dashurohen, të trashëgohen e të gëzohen pa qenë nevoja të bëjnë luftë e vëllavrasje deri në shkatërimin e vet globit apo deri në pamundësisë për të jetuar më në të.

4.Kjo është e vërteta me të cilën duhet të çedukohen brezat e vjetër dhe të edukohen brezat e rinj për ti thënë të keqes NDAL pasi Jeta është Krijuar për ta Jetuar. Kjo e vërtetë mësohet dhe kuptohet kur njihet pikërisht historia e Vërtetëe Ekzistencës së njeriut mbi Tokë. Dhe në këtë edukim detyrën parësore e ka bartësi i kësaj, historie, bartësi i asaj Dije në formë Gjuhësie dhe Mitologjie të parë.

5.Këtu merr spunto rëndësia misionare përpara shoqërisë njerëzore që ka popullsia shqiptare në shpalosjen e Etnokulturës së Vet deri në hollësi si bartësi i vetëm autentik i Fillesës.

6.Këtu merr shtysë dhe rëndësia misionare që merr Akademia dhe Shteti Shqiptar ndaj Kulturës Botërore, për ti thënë të vërtetat si Urtia më e madhe e njerëzimit, që nuk është marrë deri tani parasysh.

Nga sa thamë më sipër lind pyetja e thjeshtë:

A është normale kjo shfaqje armiqësore e penguese ndaj fenomentit “Albanologjia e Vërtetë” ?

Për të kuptuar në është normale apo jo dhe cila është normalja në se ky fenomen do të shfaqej në vendet perëndimore po marrim një shembull. Shikoni Gjermaninë në dy shekujt e fundit (shek. XIX - XX) në lëmin e studimeve etnokulturore (linguistik, arkeologji etj.).

1.Mbas linguistit anglez, Sir William Jones (1786), i cili përcaktoi sanskritishten, latinishten, greqishten, të dala nga një trung, vijnë në vazhdimësi lunguistët gjermanë që hedhin shumë dritë mbi origjinën indoeuropiane të gjuhëve, lidhjen e tyre me sanskritishten etj. Në këtë kuadër e rëndësishme për ta, ka qenë pozicionimi i gjuhës gjermane dhe racës së tyre në këtë lashtësi.

2.Ajo që ka pasuar ambjentin shkencor dhe kulturor të Gjermanisë ka qenë investimi në të gjitha fushat e hulumtimeve etnokulturore deri në ekspedita që shkojnë në fund të Indisë për të gjetur rrënjët e tyre ariane. Kjo prirje për origjinë me vlerë çoi deri tek lindja e fenomenit nazist që e ktheu në kundërvlerë dijen shkencore e cila bart në thelb vetëm humanizëm.

3.Pra, ashtu si në Gjermani në çdo shtet ndesh një përkushtim në shpalosjen e vlerave etnokulturore si trashgimtare me vlerë. Pavarsisht politizimit të tyre dhe kthimit në një motivim të se keqes, vetë këta shkencëtarë janë mirëpritur si vlera të patjetërsueshme për kombin e tyre. Meqë i zumë linguistët gjermanë me gojë le të japim edhe disa shëmbuj në lidhje me atë çfarë ata kanë përcaktuar për gjuhën shqipe:

-Viti 1850, linguisti Schleicher arriti të vërtetojë se shqipja i takon gjuhëve indoeuropiane, më e afërta me të është greqishtja e lashtë, është degë e pellazgjishtes prej së cilës rrodhën greqishtja dhe latinishtja.

-Viti 1853, Gerg von Hahn, me anë të shqipes arriti të shpjegojë disa emërtesa me origjinë Ilire dhe disa emërtesa nga greqishtja e lashtë, të cilat nuk merrnin shpjegim me greqishten. Shqipja është bija e ilirishtes.

-Viti 1854, Borr (Vorr), e përcaktoi gjuhën shqipe si gjuhë indoeuropiane pa degëzime apo të afërme të saj. Dhe vetvetiu lind pyetja ”po linguistët tanë si i kanë pasuar ata gjermanë”? Kjo është ajo që ka ndodhur në çdo vend të zhvilluar në

dy shekujt e fundit dhe që vazhdon edhe sot. Shikoni ”fenomenin e origjinës” sot në vendin më të demokratizuar, SHBA. Tendecë gjithëpërfshirse për të treguar një origjinë nga vende që kanë vlera kulturore për historinë e njerëzimit. etj.

Pra, kudo dhe kurdo vlerave ju bëhet vendi i nderit. Po tek ne?

Nga periudha otomane vlen të përmendet fakti se pushtuesit turq ndalonin rreptësisht gërmimet arkelogjike në trevën tonë për të mos lejuar zgjimin e ndërgjegjes mbi vlerat e lashta të origjinë sonë. Po ne kemi 100 vjet, që jemi çliruar nga ky zaptim. Si është puna?

Përse akoma Akademia dhe Institutet Studimore përkatëse brenda saj nuk janë shprehur akoma mbi vlerën e këtyre veprave. Sa dekada duhet të kalojnë që të tregojnë në mënyrë shkencore se këto vepra në fakt nuk kanë vlerë? A nuk ka të drejtë lexuesi taksapagues shqiptar, që i blen këto vepra për t’u edukuar e kulturuar veten dhe fëmijët e tij, të dijë në se këto punime kanë vërtetë vlerë shkencore prej atyre për të cilën dhe i paguan? Përse duhet të persekutohen studiues që i kushtojnë jetën punimeve shkencore në një kohë që ne kemi 100 vjet që jemi çliruar nga regjimi otoman?

A duhet që frazën «është tragjedi, tej çdo përfytyrimi, që kjo racë e madhe dhe shumë e lashtë të katandisej në këtë gjëndje, e cila meriton të quhet skandali i qytetërimit europian», e dijetarit dhe politikanit të shquar amerikan (1914) George Fred Williams ta pranojmë si rëndësinë e një fakti për të treguar se fajtor janë europianët?

Është këtu dhe vetëm këtu tek ne kjo e keqe. Nuk kemi pse presim që të organizojnë fondacione dhe te presim nga institutet e huaja Sesione Shkencore mbi Zbulimet e Petro Zhejit, por duhet të jemi ne që ti ftojmë të huajt në shtjellimin e tij shkencor, jo thjesht për nderin se Petro Zheji është shqiptar, por se kemi të bëjmë në thelb me gjuhën tonë Shqipen. E të huajt duhet ta nisin së pari nga mësimi i saj. Nuk kemi pse të presim që studjues të huaj të hedhin dritë mbi vlerat etnokulturore shqiptare si bazamente të asaj europiane në muzikë, kërcime, apo etnografi në përgjithsi pasi sado të konstatojnë dhe të studjojnë ata gjithmon do të ngelen kontake që vijnë nga jashtë. Ndërsa ne mund ti japim në një mënyrë të plotë dhe të sistemuar këto vlera ashtu siç janë të krijuara brenda rregullave rigorozisht për tu zbatuar nga bartësi, etj.

Jemi ne që duhet të japim përgjigje pse niveli më i lartë i punëve studimore shkencore të Instituteve tona Studimore është mbledhja dhe ruajtja sistematike i informacionit që vjen përkatësisht në çdo degë të dijes dhe jo vetem analizimi i tyre.Pikërisht analizimi është dhe puna shkencore që duhet të sjelli përfundime të vërtetueshme dhe që i shtrijnë më tej rrugët e dijes. Që do të thotë nëse kemi një mbledhje serioze mbi trashëgiminë muzikore në të gjitha aspektet e saj, kjo duhet të pasohet me analizën se nga vjen çdo fenomen i shfaqur brenda saj dhe shtrirja në kohë e hapësirë.

Ose nëse kemi gërmime arkeologjike masive, kjo duhet të pasohet me analizën e hollësishme e shumëplanëshe të gjetjeve në mënyrë që të përftojmë përfundime që hapin drejtime të tjera për gërmime arkeologjike etj. Dhe jo të lejohet deri tek folësi i lajmeve që pasi etiketon, pa të keq Apolloninë greke, të njofton mbi gjetjet e reja. Si ka mundësi që nuk njihet procesi Analizë shumëplanëshe e Argumentit apo e faktit? Kjo ka ardhur se niveli intelektual i punonjësve të Instituteve nuk i është përgjigjur dot apo nuk është lejuar që ta bëjë këtë. Le të na i japin vetë studiuesit e Instituteve këtë përgjigje në këto ditë reformimi. Ajo që do të përbënte një lutje për ta, është që puna e kryer deri tani nga Institutet të ruhet si diçka e shenjtë, pasi mbi to nis puna shkencore e vërtetë.

Shënim: Ky artikull është publikuar nga autorja “Eva Brinja” në shtator të vitit 2006 në organet e shtypit të përditshëm shqipar, por për nga vlerat që mbart, informacioni që na sjell dhe rëndsia e veçantë që ka, ky i takon aktualitetit të të gjithë kohërave. - Kol Marku

Korifejte e Albanologjise Petro Zheji, Dhimiter Pilika, Aristidh Kola… dhe qendrimi ndaj tyre

nga Eva Brinja Vitet e fundit në një mënyrë të një pasnjëshme lexuesi shqiptar është vënë në kontakt me botime të pjesëshme apo të plota të studimeve të ndryshme në fushën e albanologjisë. Kemi studime në fushën e linguistikës, në fushën e etnokulturës së trashëguar në etnografi, në simbolikë, në këngët-legjendat e mitet popullore, në fushën e shqyrtimeve të li-teratures së lashtë që paraqet përshkrimin e miteve të lashta (të njohura si greke) dhe trashëgimia e tyre etj. Dhe ndërsa kemi të bëjmë me autorë të huaj si Edwin Jacques, Robert d’Angely, Mayani etj. Vend përfundimtar që vendosin gurët e themeleve në fushën e albanologjisë, dhe jo vetëm kaq, janë autorët vendas si Petro Zheji, Dhimitër Pilika dhe Aristidh Kola (arvanitas i Greqisë). Ne përmendëm këtu vetëm disa nga autorët bashkëkohërë duke lënë mënjanë studjues që vijnë që nga periudha e rilindjes europiane me linguistët gjermanë (mbi gjuhët indoeuropiane dhe lidhja me pellazgjishten e gjuhëve

Korifejtë e AlbanologjisëPetro Zheji, Dhimiter Pilika, Aristidh Kola… dhe qendrimi ndaj tyre

petro Zheji aristidh Kola!

pagina 15 Anno 11 n.4 Ottobre 2013 Cultura

“Orlandi i çmendur”Nga rOberT eLsIe

Çamët, të njohur greqisht si Tsamides, janë shqiptarë, të cilët banojnë në pjesën më jugore të trevave

shqipfolëse. Krahina e tyre, Çamëria, është një zonë malore në kufirin greko-shqiptar. Pjesa më e madhe e Çamërisë ndodhet në rajonin e Epirit grek, i cili përfshin pak a shumë prefekturat e Thesprotisë dhe të Prevezës, por Çamëria përfshin edhe pjesën më jugore të Shqipërisë, d.m.th. zonën e Konispolit. Kur forcat greke morën Çamërinë dhe Epirin gjatë Luftës Ballkanike të vitit 1912, çamët përfunduan papritmas në Greqi, të shkëputur nga pjesa tjetër e Shqipërisë. Kufiri i ri midis Greqisë në zgjerim dhe Shqipërisë së sapolindur mbeti i pacaktuar për një kohë dhe kjo shkaktoi paqëndrueshmëri politike afatgjatë në rajon. Ngacmime të vogla tradicionale mes të krishterëve dhe myslimanëve, mes grekëve dhe shqiptarëve, u shndërruan në një kërdi të llahtarshme. Kaosi mbretëroi në jug të Shqipërisë dhe në Epir, dhe u derdh shumë gjak. Në memorandumin e tij “Çështja e Epirit – flijimi i një populli” Mid’hat bej Frashëri (1880-1949) denoncoi karakterin çnjerëzor të sulmeve greke mbi jugun e Shqipërisë, por sigurisht që u kryen krime të rënda nga të gjitha palët. Mijëra refugjatë shqiptarë u dyndën për në Vlorë ku mbetën të pastrehë në kushte të mjerueshme. Shumë njerëz vdiqën nga tifoja apo thjesht nga mungesa e ushqimit. Gjatë Konferencës së Ambasadorëve në Londër në pranverë të vitit 1913, përfaqësuesit e Fuqive të Mëdha (Britania e Madhe, Franca, Gjermania, Italia, Austro-Hungaria dhe Rusia) nuk arritën të merreshin vesh për çështjen nëse Epiri t’i jepej Shqipërisë apo Greqisë dhe, nëse të ndahej, se ku do të caktohej kufiri. Për këtë arsye, në gusht 1913, Konferenca ngriti një Komision Ndërkombëtar Kufiri (International Border Commission) i cili u dërgua në rajon në vjeshtë të atij viti për të ndarë të Pandashmen. Roli vendimtar në caktimin e kufirit duhej të ishte identiteti etnik i popullsisë, por u morën parasysh edhe faktorë të tjerë. Rezultatet e punës së Komisionit u shpallën në Protokollin e Firences, të nënshkruar në dhjetor 1913, i cili e la Çamërinë, me popullatën e saj shumice shqiptare, në anën greke të kufirit. Protokolli i Firences la gjithashtu një pakicë të dukshme greke në anën shqiptare. Qeveria e re shqiptare nuk ishte në gjendje për të ushtruar ndikimin e saj në jug të vendit dhe, me gjithë Protokollin e Korfuzit të majit 1914, i cili konfirmoi statuskuonë, kontrollin në pjesën më të madhe të jugut të Shqipërisë e kishin de facto forcat greke, në rajonin që tanimë quhej Vorioepiri.

Pas sulmit të vitit 1913, Çamëria në anën jugore të kufirit u përfshi drejtpërsëdrejti në shtetin grek. Në verë të vitit 1914, gjatë fillimit të Luftës së Parë Botërore, shteti i ri shqiptar pushoi së ekzistuari kështu që askush nuk mendonte më për kthimin e Çamërisë Shqipërisë. U vendos një administratë e re greke, për të cilën popullata ortodokse greke u gëzua shumë. Por që prej fillimit, veprimet e saj armiqësuan banorët shqiptarë myslimanë, mbase qëllimisht. Gradualisht u bë e qartë se synimi ishte asimilimi i shqiptarëve ortodoksë dhe dëbimi i shqiptarëve myslimanë. Gjatë viteve në vijim, përfshirë periudhën e Luftës së Parë Botërore dhe menjëherë pas asaj, u ushtrua presion në mënyra të ndryshme, si i padukshëm, po ashtu edhe i dhunshëm, për të inkurajuar, edhe madje për të detyruar shqiptarët myslimanë të largoheshin nga Çamëria. Çeta paramilitare, si ajo e Deli Janakis, sulmuan fshatra shqiptare, frikësuan banorët dhe qindra të rinj u dëbuan për në kampet në ishujt e Detit Egje. Treva të mëdha u konfiskuan me pretekst të një reforme agrare dhe ish-pronarëve, kryesisht familjeve të pasura shqiptare myslimane iu pagua shumë pak ose aspak kompensim, të cilat nuk shihnin mundësi tjetër përveç emigrimit. Në janar 1917, trupa italiane pushtuan për një kohë Konicën, Delvinakin dhe Sajadën dhe zëvendësuan administratën greke me një administratë vendore shqiptare. Pas viteve të shtypjes, situata u përmbys, dhe shqiptarët morën hak mbi fshatra greke, të cilat u plaçkitën dhe u dërrmuan. Pas Luftës së Parë Botërore erdhi lufta greko-turke e viteve 1919-1922, po aq e përgjakshme, rezultati i të cilës ishte një shkëmbin i madh popullate. Sipas Konventës për shkëmbimin e popullsive greke dhe turke, nënshkruar në Lozanë më 30 janar 1923, të krishterët ortodoksë në Turqi, më shumë se një milion sish, duhej të rivendoseshin/dëboheshin për në Greqi, kursi myslimanët me banim në Greqi duhej të rivendoseshin/dëboheshin en masse për në Turqi. Përjashtime u lejuan vetëm për banorët grekë të Stambollit dhe për turqit e Trakisë perëndimore. Popullata myslimane shqiptare e Çamërisë dhe të Epirit nuk u përmend fare në Konventë. Në Çamëri u përhapën shumë shpejt thashetheme dhe frikë derisa më 19 janar

Nga LeK perVIZI

Aq ma tepër kur dihet se përkthyesi vinte nga radhët e intelektualve ma të shquem shkodranë, që diktatura

komuniste deshi të asgjësojë ndër burgje e kampe pune e internimi. Kujtonte regjimi se keshtu ia kishte shue aftësitë letrare dhe ditunitë e fitueme në një Universitet prestixhoz si ai i Padovës, ku, më 1937, Guljelm Deda, u diplomue me vlerësimin ma të naltë “Summa cum laude”, me tezën mbi gjuhën e Pjetër Bogdanit të “Cuneus Profetarum”, italisht, një liber 150 faqesh (edhe kjo një vepër me vlerë), ku shoqërues kishte një ndër profësorët me të shquar te Italisë, Karlo Taljavini. (Carlo Tagliavini)

Diktatura komuniste nuk i merrte parasyshë këto cilësi as të Lemit as të intelektualve të tjerë shkodranë, një pjesë të mire të të cilëve i pushkatoi dhe ata që shpëtuen i burgosi dhe internoi gjithë kohën 45 vjeçare, siç ndodhi me Guljelm Dedën. Jam nje deshmitar qe i kam ndejtun gjithmon pranë duke ndjekun hap pas hapi punën e tij kambngulese për të përkthye atë vepër monumentale te letersise italiane, qe ai e bani monumetale edhe në letërsinë shqipe.

Ishte pikërisht në këto kushte që Lemi (siç e thërrisnim), i ndaluem me u marrë me krijimtari të lire, iu vu përkthimit të asaj vepre kolosale prej 40.000 vargjës “Orlandi I Çmendur” të poetit të madh Italian, Lodoviko Ariosto. Në ato kushte të pamundshme ai arriti të bajë të mundshme këtë përkthim, në 17 vjet punë intensive nga 1958 në Kuç të Kurveleshit, ku ishte izolue me një grup intelektualësh të tjerë, deri më 1975, i internuem në fshatin Nërnenas të Fierit, ku qëndroi 25 vjet nga 1964 deri 1989. Unë kam pas fatin te ndigjoj prej tij recitimi e vargjeve te para te perkthyeme te poemit, ku menjeherë dallohej mshetria e Lemit ne radhitjen e vargjeve shqip, po aq bukur si te origjinalit italisht, ne mos edhe ma bukur.

Njohës i thelluem i gegnishtës letrare , e përktheu veprën me cilësi të naltë. Ai arriti ta hedhë me shkrim dore ne katër vëllime prej 400 faqësh. Me mirëbesimin se vepra do të vlerësohej dhe botohej nga Akademia e Shkencave, ku e dorëzoi dorëshkrimin. Akademia me « fjalë të mira e gurët në strajcë », e mbajti atë dorëshkrim në një sirtar ku e mbuloi pluhuni i harresës dhe i moskokçarjës, për një vepër të tillë të nivelit të naltë letrar e gjuhësor. Sigurisht sepse përkthimi ishte ba në gegnishtën letrare, i së cilës Guljelm Deda ishte nje levrues i petrkryem. Dihej se gennishtja ishte anatemue e dënue me vdekje, mos me u përmend ma në Shqipni, bile as në qendrën historike të saj, në Shkodër.

Pas shëmbjës së komunizmit lindën shpresa të reja, dhe Guljelm Deda doli në Itali, me shpresë se vepra e tij do të vlerësohej. Por ç’ndodhi? Ai i drejtohet Profesori arbëresh Guzetta, në Universitetin e Palermos, me shpresë se këtë kryevepër të përkthyeme shqip, do t’ia botonin. Por sigurisht se dorëshkrimi duhej transkiptue e daktilografue. Siduket ishte një punë tepër e lodhshme me shtyp e redaktue 40.000 vargje. Guzetta nuk pati as mirësjelljë me u përgjigjë, e jo ma me e vu ujin në zjarr për botimin e kësaj vepre. E njejta gje ndodhi me Prof. Engjëll Sedaj në Kosovë, të cilit Lemi iu drejtue edhe atij me shpresë se do të gjente mbështetje. As Sedaj nuk denjoi të përgjigjej. Pra Lemi po vazhdonte të denohej se si kishte guxue të përkthente Arioston në burg, duke iu kundërvue kështu sistemit totalitar që e kishte denue me ba burg por jo me u marrë me një të tillë përkthim.

Kuptohet fare lehtë se si shqiptarët vetë ua mohojnë të drejtat dhe aftësitë bashkombsave të tyne, edhe atyne te shkallës së naltë kulturore. Ky asht mjerimi me i madh i shqiptarve.

Kjo vepër po mbetej e harrueme dhe i rroftë Lemit mundimi i stërmadh e me njëmijë mungesa e vështirësi. Unë përsonalisht, që e kisha ndjekun këtë çështje nga fillimi deri në fund me entuziazëm, duke ia ditë vlerën e madhe, isha i pari që në revistën time themelue e botue në tetor 1993, qysh në Nr. 1, ia botova kangën e parë, dhe vazhdova kështu deri në shtatë kangë. Kur Prof. Arshi Pipa e mori revistën u shpreh: sikur asgja tjetër mos te kishe paraqitë në revistë, mjafto përkthimi i Lem Dedës, një kryevepër letrare dhe e gjuhës shqipe.»

Vjen pyetja, pse u vonue botimi i kësaj vepre madhore? Kryesisht, së pari se duhej transkiptue e redaktue mirë. E

Përkthyer në shqip nga Prof. Guljelm Deda

“Orlandi i Çmendur”, përkthye shqip nga Prof. Guljelm Deda

Botimi i poemit epik të poetit Italian, Lodoviko Ariosto, (L’Orlando Furioso) “Orlandi i Çmendur”, përkthye shqip nga Prof. Guljelm Deda, e vendos gegnishtën në podiumin e nderit të kultures shqiptare dhe e pasunon letërsinë tonë me një kryevepër të nivelit të naltë.

Nga Lek Pervizi

Aq ma tepër kur dihet se përkthyesi vinte nga radhët e intelektualve ma të shquem shkodranë, që diktatura komuniste deshi të asgjësojë ndër burgje e kampe pune e internimi. Kujtonte regjimi se keshtu ia kishte shue aftësitë letrare dhe ditunitë e fitueme në një Universitet prestixhoz si ai i Padovës, ku, më 1937, Guljelm Deda, u diplomue me vlerësimin ma të naltë “Summa cum laude”, me tezën mbi gjuhën e Pjetër Bogdanit të “ Cuneus Profetarum”, italisht, një liber 150 faqesh (edhe kjo një vepër me vlerë), ku shoqërues kishte një ndër profësorët me të shquar te Italisë, Karlo Taljavini. (Carlo Tagliavini)

Diktatura komuniste nuk i merrte parasyshë këto cilësi as të Lemit as të intelektualve të tjerë shkodranë, një pjesë të mire të të cilëve i pushkatoi dhe ata që shpëtuen i burgosi dhe internoi

gjithë kohën 45 vjeçare, siç ndodhi me Guljelm Dedën. Jam nje deshmitar qe i kam ndejtun gjithmon pranë duke ndjekun hap pas hapi punën e tij kambngulese për të përkthye atë vepër monumentale te letersise italiane, qe ai e bani monumetale edhe në letërsinë shqipe.

Ishte pikërisht në këto kushte që Lemi (siç e thërrisnim), i ndaluem me u marrë me krijimtari të lire, iu vu përkthimit të asaj vepre kolosale prej 40.000 vargjës “Orlandi I Çmendur”të poetit të madh Italian, Lodoviko Ariosto. Në ato kushte të pamundshme ai arriti të bajë të mundshme këtë përkthim, në 17 vjet punë intensive nga 1958 në Kuç të Kurveleshit, ku ishte izolue me një grup intelektualësh të tjerë, deri më 1975, i internuem në fshatin Nërnenas të Fierit, ku qëndroi 25 vjet nga 1964 deri 1989. Unë kam pas fatin te ndigjoj prej tij recitimi e vargjeve te para te perkthyeme te poemit, ku menjeherë dallohej mshetria e Lemit ne radhitjen e vargjeve shqip, po aq bukur si te origjinalit italisht, ne mos edhe ma bukur. Njohës i thelluem i gegnishtës letrare , e përktheu veprën me cilësi të naltë. Ai arriti ta hedhë me shkrim dore ne katër vëllime prej 400 faqësh. Me mirëbesimin se vepra do të vlerësohej dhe botohej nga Akademia e Shkencave, ku e dorëzoi dorëshkrimin. Akademia me « fjalë të mira e gurët në strajcë », e mbajti atë dorëshkrim në një sirtar ku e mbuloi pluhuni i harresës dhe i moskokçarjës, për një vepër të tillë të nivelit të naltë letrar e gjuhësor. Sigurisht sepse përkthimi ishte ba në gegnishtën letrare, i së cilës Guljelm Deda ishte nje levrues i petrkryem. Dihej se

Botimi i poemit epik të poetit Italian, Lodoviko Ariosto, (L’Orlando Furioso) “Orlandi i Çmendur”, përkthye shqip nga Prof. Guljelm Deda, e vendos gegnishtën në podiumin e nderit të kultures shqiptare dhe e pasunon letërsinë tonë me një kryevepër të nivelit të naltë.

dyta duhej zgjidhun ana finaciare, për një vepër voluminoze dhe botuesi që e merrte përsipër. Më që kishte dalë një nip i grues së Lemit, për ta hedhun në kompjutër, unë e pëzullova nismën time të botimit në revistën. Por kaluen vjetët, plot 12 vjet që nuk po levizte kush. Nipi nuk bahej gjallë. Shkodra nuk po çante kokën në këtë drejtim. Nuk po i dilte kush zot as nga familja, as nga fisi, as nga miqtë, as nga bashkëvuejtësit, as nga vetë shkodranët. Atëherë mora inisiativën, dhe iu drejtova një botuesi me emën, i cili, burnisht, e mori përsipër ta botonte me shpenzimet e veta. Një sukses i madhe. Kjo me 2007 në Tiranë në një kafane ku unë i kisha paraqië dorëshkrimin e Lemit në katër vëllimet që përmenda ma sipër. Vetëm se duhej do kohë për ta transkiptue e faqosë. Ai do të vinte njerëzit e tij në atë punë. Ndërkaq që kishim ra dakord, sa që u botue edhe nje njoftim ne gazetë nese mos dilte ndonje familjar ose ilaka që i dilte zot botimit, për mos me dale si shkelës i të drejtave të anës Lemit. Askush. Kur rastësiht takohëm me atë nipin, që me thotë se po kërkon me e botue veprën, ku i kishin ngel veç nja dy kangë pa hedh në kompjuter. Bukur fort i thashë. E kam gjet botuesin, falas. Nipit nuk i erdhi mire, se ai botuesi paskej qene komunist . Por prap se prap e pranoi me që ai “komunisti” i kishte dale zot botimit me shpenzimet e veta. Prit gomar kur del bar, dhe kur botuesi me lajmeron se e ka vu në program ta botojë më 2010, veç ai nipi të ia çonte materialin komplet (siç kishte premtue). Dakord. Por nipi nuk ishte i atij mendimi, dhe nuk luejti vendit, deri me 2012, pa dhanë njoftim per asgja. Me gjithë se, i nxitun prej meje, më njoftoi se do të shkonte me e takue vetë botuesin dhe me ia dorëzue veprën, nuk e bani atë punë. Nga ana tjetër ai nuk kishte arrit te gjeje botues as me pagesë as pa pagesë, as pranë Ministrisë Kulturës e gjetke. Në verën 2012 unë jam në Tiranë dhe takoj Z. Agron Tufa, i cili sa e mori vesh se si një ish i burgosun, Profesori shkodran Guljelm Deda kishte përkthye një kryevepët të tillë, menjëherë më kërkon telefonin e nipit që të merrej vesh me të, sepse atë vepër do ta botone Instituti tij. Fatmirsisht nipi ia kishte çue traskiptimin, dhe ja në këto dit vepra e Lemit u botue dhe u promovue paraprakisht në Ministrinë e Kulturës. Lajmi mori dhenë, dhe fillojnë kontaktet edhe me mue për me pas informata për Lemin, si mik e bashkëvuejtës me të, sikur ky paskej qenë i panjohun fare se ekziston mbi ketë tokë ! Ma , e bukura asht se ne artikujt dhe fjalimet per kete botim, ndersa permenden mjaft emna, emni i Lek Pervizit miku ma i afert i Lem Dedës nuk permendej gjekundi, sepakut sa me la gojen. Si duket mosmirenjohja ndër shqiptarët asht ne rendin e dites. Dhamë në vijë të përgjithshme historikun e përkthimit shqip nga Prof. Guljelm Deda, të poemit epik të poetit të shquem italian, Lodoviko Ariosto, «Orlandi i Çmendur» (L’Orlando Furioso), dhe se si u ba e mundshme qe ma ne fund te botohej. Kjo e gjitha. Faleminderit.

Vështrim mbi shqiptarët çamë të Greqisë1923 qeveria greke deklaroi se myslimanët shqiptarë do të përjashtoheshin nga shkëmbimi i parashikuar. Në rajon u dërgua një komision i përzier i Lidhjes së Kombeve, pa përfaqësim shqiptar, për të përcaktuar prejardhjen e popullatës myslimane. Detyra e komisionit ishte mjaft i ndërlikuar sepse, për shkak të diskriminimit dhe të përndjekjes zyrtare dhe jozyrtare që kishin pësuar, shumë çamë donin të përfshiheshin në shkëmbim, të largoheshin pa kusht. Me gjithë deklaratën e qeverisë greke, shumë të tjerë u detyruan të përgatisnin çantat dhe të iknin për në Turqi. Në tokën e tyre dhe në shtëpitë e tyre u vendosën refugjatët e shumëvuajtur grekë nga Anatolia.

Vitet ’30 panë një përmirësim të marrëdhënieve midis çamëve shqiptarë dhe shtetit grek, veçanërisht gjatë viteve të fundit të administratës së Kryeministrit Elefthérios Venizélos (1864-1936), por gjendja u përkeqësua dukshëm nga viti 1936 me vendosjen e diktaturës së Ioánnis Metaksás (1871-1941) kur u morën masa të hapëta shtypëse. U ndalua përdorimi i gjuhës shqipe publikisht dhe privatisht, dhe nuk u lejuan më libra dhe gazeta në gjuhën shqipe. Arsimi shqip kishte qenë rreptësisht i ndaluar në Çamëri që prej vitit 1913. Me pretekstin e kërkimit të armëve, policët rregullisht bastisën shtëpi shqiptare dhe rrahën banorët, shpesh duke i arrestuar pa shkak. Edhe gjatë periudhave kur situata ishte më e qetë, shqiptarëve të Çamërisë iu dha të kuptohej se nuk ishin të mirëpritur në Greqi. Në prill 1939, forcat italiane të diktatorit fashist, Benito Mussolini (1883-1945) pushtuan Shqipërinë dhe, brenda pesë ditësh, morën tërë vendin, duke e detyruar Mbretin Zog të arratisej. Me këtë pushtim, Shqipëria humbi pavarësinë e saj dhe u përfshi në Perandorinë e re Romake të Mussolini-t. Pak kohë pas kësaj, italianët e drejtuan vëmendjen ndaj Greqisë. Gjatë përgatitjes së fushatës për pushtimin e Greqisë, mëkëmbësi italian i Shqipërisë, Francesco Jacomoni di San Savino (1893-1973), përhapi propagandë për keqtrajtimin e pakicës çame dhe la të kuptohej se, me sundimin italian, gjendja do të ndryshohej, madje se Çamëria mund të ribashkohej me Shqipërinë.

Zbulimi i trupit pa kokë të prijësit rebel, Daut Hoxha (1895-1940) ishte një pikë kthesë. Koka e Hoxhës, e prerë siç thoshin nga agjentët grekë, qarkulloi nëpër fshatra të rajonit për të frikësuar banorët dhe për t’i detyruar të largoheshin. Në gusht 1940, ministri italian i Punëve të Jashtme, Konte Galeazzo Ciano (1903-1944), përdori rastin e vrasjes së Daut Hoxhës për të krijuar një incident të madh diplomatik midis të dy vendeve dhe për të bindur Mussolini-n për nevojën e pushtimit italian të Greqisë. Është e kuptueshme se çamët, pas një çerekshekulli të trajtimit si qytetarë të dorës së dytë në Greqi, nuk kishin pse të kundërshtonin përmbysjen e regjimit grek. Shumë prej tyre ishin të bindur se pushtimi italian do të përmirësonte gjendjen e tyre, dhe, në një farë mase, dëshira e tyre u realizua. Me pushtimin italian të Çamërisë dhe të Epirit në fund të tetorit 1940, situata ndryshoi përsëri për ortodoksët grekë të rajonit, të cilët iu nënshtruan autoritetit, kontrollit dhe persekutimit çam. Në verë të vitit 1942, administrata civile çame me këshillat e saj vendorë kishte zëvendësuar pothuajse tërësisht strukturat e mëparshme greke. Për të mbajtur pushtetin në rajon, autoritetet italiane në Çamëri, dhe gjermanët që pasuan në shtator 1943, bënë çmos për të theksuar dhe për të përforcuar armiqësitë tradicionale etnike midis shqiptarëve, grekëve dhe vllehëve. Shqiptarët dhe vllehët, më parë të nënshtruar dhe kokulur, u ngritën, dhe u krijuan njësi policore çame për të sunduar mbi popullatën greke. Gjatë pushtimit gjerman, erdhi fshehurazi një mision ushtarak britanik për të bindur udhëheqësit çamë të luftonin kundër Gjermanisë, por çamët refuzuan, jo pse donin Gjermaninë naziste, por thjesht, sepse e vetmja gjë që u ofronin britanikët ishte kthimi i sundimit grek. Me tërheqjen e forcave gjermane në verë dhe në fillim të vjeshtës të vitit 1944, Greqia ndodhej në fazën e parë të një lufte të përgjakshme civile. Për të siguruar bregdetin jonian për furnizimet e tyre ushtarake, forcat britanike lejuan që njësitë e një komandanti vendas grek, gjenerali Napoleon Zervas (1891-1957), të pushtonin rajonin. Zervasi, themeluesi dhe udhëheqësi i Lidhjes Kombëtare Republikane Greke (Ethnikós Demokratikós Ellenikós Sýndesmos – EDES) u bë i njohur për spastrimin brutal etnik të shqiptarëve të Çamërisë nga qershori 1944 deri në mars 1945.

Njerëzit e tij i shikonin çamët si bashkëpunëtorë të italianëve dhe të gjermanëve, dhe kërkonin të merrnin hak. Gjatë sulmeve të tyre, gjetën vdekjen disa mijëra burra, gra dhe fëmijë në Çamëri. Më 27 qershor 1944, forcat e Zervasit hynë në qytetin e Paramithisë dhe vranë rreth 600 çamë myslimanë – burra, gra, dhe fëmijë – në një kërdi të paparë. Shumë viktima u përdhunuan dhe u torturuan para se të thereshin. Një batalion tjetër i

EDES-it pushtoi Pargën të nesërmen ku u vranë 52 shqiptarë. Me 23 shtator 1944, fshati i Spatarit të Filatit u plaçkit dhe 157 persona u vranë. Shumë gra dhe vajza u përdhunuan, dhe u kryen shumë krime të tjera të llahtarshme. Sipas përllogaritjes së shoqatës çame të Tiranës gjatë sulmeve të viteve 1944-1945, u vranë gjithsej 2771 civilë shqiptarë. Menjëherë pas këtyre ngjarjeve, tërë popullata çame, e pambrojtur dhe e tmerruar, mori arratinë dhe iku për në Shqipëri për të shpëtuar. Këtu dëshiroj të përmend faktin se në vitin 1947, pas Luftës së Dytë Botërore, me gjithë përgjegjësinë për krime lufte dhe me gjithë faktin se ishte vetë i dyshuar për bashkëpunim me nazistët, Napoleon Zervas u emërua ministër i Rendit Publik në qeverinë greke! Spastrimi i çamëve myslimanë të Greqisë në fund të Luftës së Dytë Botërore shënoi përfundimin e një kapitulli të dhimbshëm të historisë çame dhe fillimin e një tjetri. Vendi ku arritën çamët e rraskapitur dhe të uritur, pra Shqipëria, ishte pushtuar pak kohë para ardhjes së tyre, nga Enver Hoxha (1908-1985) dhe forcat e tij komuniste. Udhëheqësit e rinj marksistë nuk u treguan shumë mikpritës apo tërësisht të predispozuar për të ndihmuar bashkatdhetarët e tyre çamë sepse, edhe ata i konsideronin si bashkëpunëtorë me fashistët. Megjithatë, çamëve u dhanë status si refugjatë dhe u lejuan të qëndronin në Shqipëri. Çamët morën ndihmë jo nga regjimi i Enver Hoxhës, por nga administrata e Kombeve të Bashkuara për Ndihmë dhe Rehabilitim (United Nations Relief and Rehabilitation Administration, UNRRA), e cila shpërndau çadra, ushqime dhe ilaçe në kampet e mjeruara çame në Vlorë, Fier, Durrës, Kavajë, Delvinë dhe Tiranë. Refugjatët çamë u inkuadruan fillimisht në të ashtuquajturin Komiteti Antifashist i Emigrantëve Çamë, krijuar në vitin 1944 si pjesë e Frontit Antifashist Nacionalçlirimtar, udhëhequr nga komunistët. Gjatë viteve pas Luftës së Dytë Botërore, Komiteti Antifashist i Emigrantëve Çamë bëri fushatë për kthimin e çamëve në vendlindjen e tyre.

Duhet theksuar se shumica e tyre nuk donin të rrinin në Shqipëri, veçanërisht duke marrë parasysh spastrimet e tipit stalinist që po zhvilloheshin aty. Komiteti mbajti dy kongrese në vitin 1945, një në Konispol dhe tjetri në Vlorë. Komiteti hartoi memorandume dhe dërgoi telegrame në mbështetjen e qëllimeve të tij. Në vitin 1946, përfaqësuesi i Shqipërisë ngriti çështjen çame në Konferencën e Paqes të Parisit, por të gjitha veprimet rezultuan të pafrytshme. Përpjekjet për të internacionalizuar çështjen çame ranë kryesisht në vesh të shurdhër. Për vite më radhë, çamët vazhduan të shpresonin se situata politike do të qetësohej dhe se ata do të mund të ktheheshin në Greqi. Por kjo nuk u bë. Edhe sot, në shekullin e 21-të, çamët e moshuar që kërkojnë të hyjnë në Greqi për një vizitë kthehen në kufi nga zyrtarët kufitarë grekë. Pasaportat e tyre stampohen me persona non grata ose madje grisen para syve të tyre. Në fillim të viteve ’50, çështja çame u konsiderua e mbyllur. Qeveria shqiptare u dha çamëve nënshtetësinë e detyruar shqiptare dhe e shpërndau komitetin. Në vitet 1953 dhe 1954, qeveria greke miratoi ligje sipas të cilëve, prona çame konsiderohej e braktisur dhe kështu ligjërisht e konfiskuar. Nuk kishte për të pasur kthim. Që prej ngjarjeve tragjike të Luftës së Dytë Botërore kanë kaluar shumë dhjetëvjeçarë. Megjithatë, ndër çamët mbetet një ndjenjë padrejtësie dhe viktimizimi. Me gjithë marrëdhëniet shumë të mira midis Greqisë dhe Shqipërisë dhe me të gjitha marrëdhëniet përgjithësisht miqësore midis popullit grek dhe popullit shqiptar, është pikërisht kjo, arsyeja pse çështja çame nuk zhduket. Sot nuk ka pretendime serioze për ndryshimin e kufirit apo për kthimin e rajonit çam Shqipërisë. Pas një shekulli, kufiri i sotëm është botërisht i pranuar si realitet. Atëherë, çfarë duan çamët? Pas Luftës së Dytë Botërore, çamëve iu mohua kolektivisht nënshtetësia greke. Humbën pronën dhe u dëbuan nga vendlindja e tyre. Atë që kërkojnë është njohja e padrejtësisë së kryer. Ata duan gjithashtu kthimin e pronës apo të paktën një kompensim për humbjet, dhe shumë prej tyre duan të kthehen në atdheun e tyre çam, pra kthimin e nënshtetësisë greke. Pengesa kryesore në arritjen e këtyre qëllimeve modeste mbetet ligji grek i luftës i vitit 1940, i cili faktikisht është ende në fuqi. Për dhjetëvjeçarë me radhë, autoritetet greke kanë futur kokën si struci në rërë dhe kanë refuzuar të diskutonin problemet. Ata thjesht mohojnë ekzistencën e çështjes çame, madje edhe ekzistencën e një pakice shqiptare në Greqi.

Në një perspektivë afatgjatë, Europa duhet të kontribuojë në gjetjen e një zgjidhjeje të çështjes çame. Shpresoj se në të ardhmen, sipas shembullit të Europës Perëndimore, kufiri midis Greqisë dhe Shqipërisë do të fshihet dhe bëhet i padukshëm dhe se popujt e të dyja vendeve do të mund të vijnë dhe të shkojnë si duan, duke lënë pas hijet e së shkuarës.

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 16 Storia

Nga VjOLLcA LIsI

Flamuri i kuq me shqiponjë, pikturuar nga Veronese, është shquar në Kishën e Shën Sebastianit.

Kush ka pasur rastin të vizitojë Venecian dhe mrekullitë e saj të artit dhe të kulturës me famë botërore, dhe i ka rastisur të vizitojë Kishën e Shën Sebastianit, -sipas sugjerimit të ndonjë miku italian, njohës i veprave monumentale të Rilindjes Italiane, zor se ka vërejtur një gjë të rrallë, tejet emocionuese: flamuri që valëvitet në një nga tri hapësirat ovale të tavanit të kësaj kishe,- që tregojnë historitë biblike të Esterit dhe të Mardokut-paraqet një shqiponjë të zezë në një sfond të kuq; në ditët tona, deri para pak muajsh, ky flamur është konsideruar si flmur i Asburgëve. Në fakt, flamuri asburgas nuk dëshmohet të ketë pasur kurrë një sfond të kuq, por të çelur. Themi deri para pak muajsh, kur Lucia Nadin dha “lajmin” e madh dhe tronditës; jo vetëm për historinë dhe kritikën e artit venencian, por dhe për lidhjen e tyre me historinë, kulturën, me jetën spirituale të Shqipërisë, në bregun përballë, me të cilat ka dhënë e marrë në shekuj…

sTuDIMIRevista e njohur shkencore, letrare dhe

artistike “Ateneo Veneto”, në numrin e saj CXCVIII, seria e tretë 10/II (2011), botoi një tjetër artikull të studiueses veneciane Lucia Nadin. Lajmin e pazakontë, me emocionin dhe modestinë që e karakterizon, Nadin e dha sërish në Shqipëri, këtë herë në Tiranë, kur erdhi- në kuadrin e 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë- të përurojë një tjetër libër të saj, “Shqipëria e rigjetur. Zbulime të pranisë shqiptare në kulturën dhe artin e viteve 1500 të Veneto-s”. Sërish në edicionin dygjuhësh, sërish nga “Onufri” (2012). Artikulli mban titullin kuptimplotë: “Sugjerim për një interpretim të ri të pikturave të Paolo Veronese-s në Kishën e Shën Sebastianit në Venecia: Skënderbeg, Miles Christi dhe Kisha e Shqipërisë”. Sipas autores së njohur tashmë edhe në rrethet studimore e kërkimore veneciane, për qëmtimin e temës shqiptare në institucionet e famshme arkivore dhe bibliotekare venedikase, artikulli në fjalë përbën vetëm një ekstrakt, një lloj “parathënieje” analizash e kërkimesh më të thella, në proces, që synojnë t’i kthejnë Shqipërisë një seli arti me vlera të jashtëzakonshme në Venecia: Kishën e Shën Sebastianit, e famshme si vepër monumentale kishtare “autori”. Në të vërtetë, ajo përbën një shembull të rrallë në llojin e saj: një kishë në të cilën të gjitha zbukurimet mbajnë nënshkrimin e një artisti të vetëm: Paolo Caliari, i njohur si “Il Veronese” -një nga përfaqësuesit më të shquar të pikturës venedikase të viteve ‘500, pra të shekullit XVI. Është fjala për një vend simbol- një monument të veçantë të Rilindjes italiane, me famë ndërkombëtare, i njohur si ‘tempulli” i artistit të madh, ku deshi dhe të prehet pas vdekjes. Për fat të keq, një sërë afreskesh, me kalimin e viteve, u dëmtuan rëndë apo u shkatërruan krejtësisht.

ZbuLIMIPikturat e Veronese-s, nga tavani i

sakrestisë, në atë të navatës qendrore, si dhe në zonën e rezervuar për murgjit në kuvendin ngjitur me kishën, deri në pikturat me përmasa madhore të presbiterit, u punuan në një kohë dhjetëvjeçare, midis viteve 1555 e 1565. Në të gjithë ciklin festohet triumfi i fesë, i kishës, i Virgjëreshës Maria, përmes një rrëfimi të rrallë të njërit prej martirëve të saj: Shën Sebastianit.

Deri më sot, kritika mbizotëruese e artit e ka njësuar ciklin e pikturave në fjalë, me festime në funksion antiprotestant, të lidhura me ngjarjet e fillimit të shekullit XVI: shpërthimin e protestës luteriane kundër Kishës Katolike dhe luftërave fetare përkatëse. Një flamur që valëvitet në një nga tri hapësirat ovale të tavanit të kishës, në të cilën rrëfehen përmes pikturave të famshme, histori biblike të Esterit dhe të Mardokut, paraqet një shqiponjë të zezë në një sfond të kuq; deri më sot, ai ishte konsideruar nga kritika e specializuar veneciane dhe ndërkombëtare, si flamur asburgas, i lidhur me ngjarjet e sipërpërmendura. Në të vërtetë, flamuri asburgas nuk provohet

të ketë pasur ndonjëherë sfond të kuq, por në ngjyrë të çelur. Nadin, në tezën e saj sugjeruese dhe sugjestionuese rreth Kishës së Shën Sebastianit dhe të flamurit të kuq me shqiponjën e zezë- niset nga fakti i provuar se ai flamur i përket Skënderbeut, Kastriotëve, i përshkruar nga Marin Barleti që atë kohë; më pas, fakti mbështetet dhe nga Konica, në 1908-n e sërish, me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë, në 1912-n: shqiponja e zezë me dy krerë, në sfond të kuq. Nadin, me intuitën e studiueses së mprehtë interpreton në mënyrë metaforike ngjarjet e bëmat e Mardokut, që lufton për ngritjen e popullit të tij hebraik, ngjarje të cilat paralelizohen me ato të Gjergj Kastriotit. Nën këtë këndvështrim, Nadin analizon të gjithë ciklin e festimeve të Shën Sebastianit, i cili në një mënyrë të padëgjuar e të panjohur më parë nga tradita e kritikës së specializuar të artit, paraqitet jo si një shenjtor mrekullibërës, por si Miles Christi (luftëtar i Krishtit, shën.V.L.), që përballet me perandorin Dioklecian, të njohur si persekutues i të krishterëve; ai është i vendosur të sakrifikohet e të martirizohet, për triumfin e fesë. Edhe nën këtë këndvështrim, Shën Sebastianit, Miles Christi, i përngjitet në një paralelizëm metaforik, figura e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, i thirrur vazhdimisht nga disa papë, si Miles Christi, mbrojtës i krishterimit perëndimor.

sHëN sebAsTIANIPërgjatë murit të lartë të navatës së

kishës, shihet një kokë dhie: simbol i vështrimit të mprehtë të saj ndër kafshët e Mesjetës, madje, simbol i largpamësisë së Krishtit. Është pikërisht koka e dhisë që do të nderonte kurorën e Skënderbeut, përkrenaren e tij, kur u shpall mbret e prijës i popullit të vet, në vijim të kryqëzatës së dëshiruar nga Papa Pio II dhe që përfundoi tragjikisht, me vdekjen e Papës në Ankona. Pra, dhe një “relikte” e shenjë tjetër, simbol i pamohueshëm i Skënderbeut, një shenjë e sigurt e “pranisë shqiptare” në Kishën e Shën Sebastianit! Në martirizimin e tij, të paraqitur në pikturat masive në Presbiter, Nadin sheh simbolin e

martirizimit të Kishës së Shqipërisë; më tej, në figurën e një personazhi të veçantë, që mban një veshje me shqiponjë dykrenore, ajo gjen personifikimin e familjes Engjëlli, së cilës Papa i Romës i njohu pikërisht në fillim të shekullit XVI, Urdhrin Kalorësiak të Shën Gjergjit. Ishte fjala pra për një familje të përkushtuar në gjetjen e mbajtjen gjallë të kujtesës historike të Shqipërisë dhe të shqiptarëve të kohës. Ky është thelbi i zbulimit dhe i sugjerimit tejet të guximshëm, që Lucia Nadin i bën botës së historisë së artit e të kulturës, venedikase dhe ndërkombëtare, lidhur me praninë shqiptare në Kishën e Shën Sebastianit.

Kritika e specializuar pret analizën e plotë të studimit të saj; por edhe kjo “hyrje” mjafton, edhe për një profan në fushën e studimeve jetëgjata dhe asnjëherë përfundimtare, për të kuptuar një të vërtetë të madhe, emocionuese: sërish Venediku, sërish Venecia, sërish një qytetare e shquar e saj, me këtë studim të paraqitur në artikullin e botuar në “Ateneo Veneto”, Shqipërisë dhe shqiptarëve u kthejnë një faqe tjetër, tejet të rëndësishme dhe me vlera të pazëvendësueshme, për historinë e tyre si dhe një seli të jashtëzakonshme të artit, akoma më autentike dhe e paçmuar, sepse lidhet me veprën e njërit prej piktorëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave: Paolo Veronese. Meqë ra fjala, Veronese e ka për zemër temën shqiptare edhe në piktura të tjera të tij të kohës: Nadin na tregon në “Statutet e Shkodrës” se rrethimi i parë i qytetit u fiksua në kuadrin e njohur të Veronese-s, i vendosur në sallën e Këshillit të Madh në Pallatin Dukal të Venedikut; të dyja rrethimet janë të pranishme edhe në skulpturën që zbukuron fasadën e shkollës së shqiptarëve në San Maurizio, po në Venedik.

KërKIMIKësisoj, Lucia Nadin vazhdon të ngjallë

kureshtje për impenjimin e saj të veçantë

prej shkencëtareje dhe, për ata që e njohin, si unë prej më se 20 vjetësh, të japë njërin rast pas tjetrit, edhe për ta admiruar për pasionin me të cilin studion, mbledh të dhëna rreth temash me një rëndësi dhe interes të pazakontë. Jo thjesht si studiuese dhe qytetare e Venecias, jo vetëm sepse tashmë është bërë një “vizitore” e përhershme e bibliotekave, muzeve, arkivave të institucioneve të panumërta të qytetit të saj, në kërkim të vazhdueshëm të gjurmëve, provave, dëshmive që lidhin qytetin e saj me kulturat, qytetërimet, historinë e zonave e vendeve përreth, në mënyrë të veçantë me Shqipërinë e Mesjetës.

Për më se 20 vjet, Nadin e njeh nga afër Shqipërinë, në mënyrë të veçantë Shkodrën, ka punuar dhe jetuar në këtë vend, ka zbuluar mjaft dokumente e prova të një qytetërimi të lashtë, dëshmi të rrënjëve mesdhetare dhe europiane të artit, kulturës, fesë, traditave shqiptare në jetën kulturore dhe materiale, etike dhe shpirtërore -të mbetura në harresën e shekujve, por për fat, jo krejtësisht të humbura- nga njëra anë dhe nga ana tjetër, të lidhjeve të shumta që kanë ekzistuar që në kohë të hershme midis dy brigjeve të Adriatikut. E gjithë kjo botë e jashtëzakonshme zbulimesh e gjetjesh të provuara e të konfirmuara nga historia është pasqyruar në botimet e shumta të Nadin-it në Venecia, në Itali e gjetkë dhe në Shqipëri, në formë artikujsh studimorë, librash e analizash të specializuara, në botime, revista prestigjioze me emër dhe reputacion ndërkombëtar. Për t’i bërë të gjitha këto-pa pohuar asnjëherë se tashmë i ka shterur burimet studimore, se e ka kryer misionin e saj, se i ka gjetur disa gjëra të mëdha, se ka shkruar mjaft për to,

do të mençura, të vërteta dhe, se shumica e zbulimeve të saj janë rreth temës shqiptare -duhej një pasion e përkushtim i pazakontë kundrejt trashëgimisë me vlera kolosale të kulturës italiane e veneciane dhe- pa asnjë interes apo motiv të posaçëm- edhe kundrejt kulturës shqiptare. Tashmë edhe në qarqet studimore të Universitetit të Venecias dhe të publicistikës, kritikës së artit e kulturës, Nadin njihet dhe si specialiste e historisë së Shqipërisë mesjetare dhe e një pranie shumplanëshe veneciane në jetën shoqërore, kulturore, artistike dhe shpirtërore shqiptare, kryesisht të Shkodrës.

Në mënyrë të veçantë, Nadin ka meritën e zbulimit të disa fakteve madhore që i takojnë historisë dhe kulturës shqiptare, të ruajtura me rreptësinë dhe saktësinë e certifikuar tashmë, në arkivat venedikase apo dhe në veprat monumentale të artit, të famshme në të gjithë botën, siç janë pikturat e Veronese-s. Nadin u vlerësua nga Shkodra e saj si “Qytetare Nderi” në 2011-n, me botimin në Tiranë, në një edicion të dytë, dy gjuhësh shqip dhe italisht (edicioni i parë “Viella” 2000, ishte italian, vetëm në italisht) të librit “Statutet e Shkodrës” të shekullit XV, një dokument i cilësuar si monument i Shqipërisë mesjetare…

rIKTHIMINë nëntor, qytetarja veneciane

shkodrane, Lucia Nadin, erdhi në Tiranë me një tjetër dhuratë për shqiptarët: një libër me dokumente të jashtëzakonshme të shek. XVI në vijim të gjetjeve të dëshmive madhore për Shqipërinë e dinjitetin e saj, jo vetëm kulturor. Gjeti rastin të flasë edhe për zbulimin në Kishën e Shën Sebastianit, për të cilin po punon… Artikulli i botuar në “Ateneo Veneto” përbën një parathënie, një tezë, vërtet “shumë të madhe për të qenë e vërtetë”, shumë të rëndësishme dhe po aq domethënëse për shqiptarët, për t’u lënë në një heshtje bezdisëse, të pamoralshme, të pamerituar. Nadin trondit një botë të tërë arti, kritike, tradite, venedikase e veneciane e më tej, me sugjerimin dhe studimin e saj të jashtëzakonshëm; ajo që na intereson si shqiptarë është se Nadin me dinjitet e disiplinë shkencore i kthen Shqipërisë lavdinë e Heroit të saj Kombëtar, tashmë edhe si “Miles Kristi” mbrojtës i krishterimit perëndimor, flamurit të tij, privilegjin e simbolit të betejave e të sakrificave biblike në luftë për liri kundër çdo tiranie. Mendoj se, përpara se të ndjehemi krenarë -si gjëja më e parë dhe më e “lehtë” edhe pse e natyrshme- akoma më përpara se të duam të dimë se kur do ta përfundojë studimin e plotë të këtij zbulimi “bombë” Lucia Nadin, apo se si do ta presë bota kritike e artit dhe jo vetëm e artit këtë zbulim fantazmagorik, opinioni shqiptar në përgjithësi, autoritetet qeveritare, shkencore, akademike, kulturore, institucionet që punojnë për njohjen e Shqipërisë në Europë, për integrimin e saj të plotë e të vërtetë në shtetet e Europës së Bashkuar, të kuptojnë vlerën dhe peshën e një zbulimi me përmasa madhore, të organizohen në një

impenjim përfshirës, serioz, dinjitoz dhe qytetar; të mundësojnë krijimin e një grupi studiuesish të rinj, të pasionuar, të aftë për të bashkëpunuar e bashkëstudiuar me Nadinin, për t’u njohur me këto zbulime dhe për t’i bërë ato pjesë të një detyrimi shkollor, universitar dhe pasuniversitar, studimesh e kërkimesh të specializuara, në kuadrin e përgatitjes qytetare të të rinjve tanë, në integrimin në familjen europiane dhe atë globale. Jo vetëm Europa ka nevojë të njihet me prova të pakundërshtueshme (edhe kur këto vinë nga Venecia, Italia fqinjë, e nga studiues të kalibrit të Nadin-it veneciane dhe shkodrane njëherësh), që dëshmojnë se Shqipëria ka qenë europiane në rrënjët e saj, në agimet e qytetërimit, artit, kulturës, fesë, në një marrje-dhënie të ndërsjellë, të vazhdueshme, dinjitoze, me kulturat, qytetërimet e historinë e vendeve fqinje. Këtë nevojë, madje imediate, e kanë shqiptarët: të njohin rrënjët e tyre, të dinë nga vinë e kush janë, të edukohen e të kuptojnë se rritja, lartimi i tyre në kulturë, dije, shoqëri, në të qenit qytetar të rinj të kontinentit plak, të botës së lirë, ndodh si me pemët: ngjiten më lart ato që i kanë rrënjët më të thella. Dhe rrënjët janë e veçanta, e qenësishmja, ADN-ja e çdo kombi; duke njohur rrënjët tona, veten tonë, respektojmë të tjerët.

Nadin zbulon Flamurin e skënderbeut në afresket e një kishe në VeneciaNadin zbulon Flamurin e Skënderbeut në afresket e një kishe në Venecia

nga VJOLLCA LISI

Një nga afresket e kishës së Shën Sebastianit në Venecia, ku një nga personazhet (i rrethuar me të kuqe) është i veshur me një flamur me shqiponjën dy krenare.

Flamuri i kuq me shqiponjë, pikturuar nga Veronese, është shquar në Kishën e Shën Sebastianit.

Kush ka pasur rastin të vizitojë Venecian dhe mrekullitë e saj të artit dhe të kulturës me famë botërore,

dhe i ka rastisur të vizitojë Kishën e Shën Sebastianit, -sipas sugjerimit të ndonjë miku italian, njohës i

veprave monumentale të Rilindjes Italiane, zor se ka vërejtur një gjë të rrallë, tejet emocionuese:

flamuri që valëvitet në një nga tri hapësirat ovale të tavanit të kësaj kishe,- që tregojnë historitë biblike

të Esterit dhe të Mardokut-paraqet një shqiponjë të zezë në një sfond të kuq; në ditët tona, deri para pak

muajsh, ky flamur është konsideruar si flamur i Asburgëve. Në fakt, flamuri asburgas nuk dëshmohet të

ketë pasur kurrë një sfond të kuq, por të çelur. Themi deri para pak muajsh, kur Lucia Nadin dha

“lajmin” e madh dhe tronditës; jo vetëm për historinë dhe kritikën e artit venencian, por dhe për lidhjen

e tyre me historinë, kulturën, me jetën spirituale të Shqipërisë, në bregun përballë, me të cilat ka dhënë

e marrë në shekuj…

Një nga afresket e kishës së Shën Sebastianit në Venecia, ku një nga personazhet (i rrethuar me të kuqe) është i veshur me një flamur me shqiponjën dy krenare.

Afresk në kishën e Shën Sebastianit, ku shquhet flamuri i Kastriotëve

pagina 17 Anno 11 n.4 Ottobre 2013 Documenti

nga LuAN rAMA

Në historinë evropiane Mërkur Bua njihej si një nga stratiotët më të famshëm, i cili do të merrte

gradën «gjeneral» të kavalerisë franceze të mbretit Louis XII. Madje në dokumentet venedikase, ai cilësohej «magnifico conte Mercuri Bua» apo «Dominus Mercurio Bua». Nga të parët kronistë të vjetër, është italiani Marino Sanudo ai që na përshkruan prestigjin e këtij luftëtari, edhe pse i vjen keq që ai ishte angazhuar tek një prej armiqve të betuar të Republikës së «Shën Markut». Megjithatë ai e di lidhjen e llojit apo të gjakut që i bashkonte shqiptarët, pavarësisht se ç’mund të ndodhte. Pra ata nuk e luftonin asnjëherë njëri-tjetrin edhe po të ishin në ushtri kundërshtare. Pas fitores venedikase të vitit 1513, Mercurio Bua pranoi tu shërbejë venedikasve dhe u propozoi të tërheqë me vete dhe shqiptarët që i kishin mbetur besnikë perandorit. Sanudo përshkruan pritjen e organizuar për nder të këtij stratioti në pallatin dukal, kur ai është i veshur me rroba të bukura dhe tepër të çmuara. Kronikanët venecianë, milanezë, etj, shkruajnë për ndihmën e madhe që ai i dha princit Malatesta Baglioni në luftën kundër spanjollëve, duke marshuar së bashku drejt Veronës, për ta çliruar atë. «Shpesh, Mercurio Bua quhej dhe Maurizio,- shkruan historiani i sotëm francez Doumerc. - «Ai ishte me origjinë nga Nafplio dhe babai i tij quhej Alessio. Ai e kishte lënë Shqipërinë në moshën 14 vjeçare, kur vendi i tij u pushtua nga osmanët dhe menjëherë u angazhua në ushtrinë venedikase. Por ai bëri gabimin që i shërbeu zotit të Milanos, Ludovico Sforza (Il Moro), edhe pse kjo u ndalohej stratiotëve. Pas fitoreve, ai u cilësua «comte de Rocasseca» dhe i priu një ekspedite kundër Gjenovës dhe më pas u vu nën urdhërat e perandorit kundër Venedikut».

Në moshën 40 vjeçare, ai u martua me Maria Boccali, (Bokali), vajzën e Catarina Arianiti, një nga krushkat e Skënderbeut. Por më vonë u martua me një patrice të re, vajzën e italianit të pasur Alvise Balbi nga San Julian, duke u instaluar më vonë në Treviso, ku dhe vdiq në vitin 1542. Por kush ishte në të vërtetë ky stratiot legjendar? Në fakt, Mërkuri quhej më parë Morik dhe ai vinte nga Nafplio e Moresë, apo Napoli di Romania, siç quhej në atë kohë ky vend i njohur historik dhe ku kishte një pjesë të familjes. Atje buzë detit, ishin ngritur fortesat veniciane. Përballë, lart shkëmbinjve të frikshëm, ngrihej fortesa e Palamedës, ndërsa poshtë, pingul, në një rënie marramëndëse, mund të shohësh sot një plazh gati të virgjër që banorët e Nafplios e quajnë ende «plazhi i arvanitasve». Kur i vdiq i ati, Petro, atëherë ai erdhi në Venecie dhe ndryshoi emrin në Mercurio. Eksperiencën e parë ushtarake jashtë Moresë, ai e provoi në luftrat e dukës bolonjez Baglione dhe më pas nën flamurin e Venedikut, Republikës së Shën Markut, apo të «Serenissime»-s. Madje ai ishte dhe në betejën e famshme të Fornova-s kundër francezëve, që tërhiqeshin drejt jugut të Francës. Por në fillimet e tij, në krye të një trupe stratiotësh, ai do të shquhej gjithashtu dhe në Toskanë, kundër ushtarëve të Pizës. Më vonë do ta gjejmë në shërbim të Federico Sforza-s, dukës së Milanos. Madje ai e shoqëroi atë gjatë arratisjes së tij në Insbruck, kur u përndoq nga francezët. Më 1500, Mërkurin e gjejmë në krye të 300 stratiotëve duke luftuar në Mortava, në Pavia dhe më pas në Vigevano si dhe më vonë në Piemont, në mbrojtje të Novaras. Në vitin 1503, ai u bashkua me francezët, duke mbështetur gjeneralin La Tremouille në betejën e Rocassecca-s, ku bashkë me një kapiten francez thyen sulmin e 300 kalorësve spanjollë. Prandaj dhe mbreti francez e nderoi metitullin «kont i Aquinos dhe Rocasseccas». Në dhjetor të vitit 1503, atë e gjejmë në beteja të ndryshme si në Lazio, Garigliano, (në mbrojtje të një ure strategjike), etj. Po në shërbim të Francës, ai luftoi me stratiotët e tij në Bentivoglio, duke mbështetur njëkohësisht dhe Vatikanin. Me këtë rast, Papa Giuglio II, i dhuroi 1000 fiorini. Historianët tregojnë dhe se gjatë një beteje ai kishte vrarë kapitenin Faccendino, i cili e kishte fyer më parë gjatë një dyeli midis dy «kondotierëve» italianë. Nga viti në vit, Mërkur Bua krijoi figurën e tij legjendare.

Në prill të vitit 1506, ai shkoi në ndihmë të monegaskëve,(Monaco), duke luftuar kundër 200 këmbësorëve gjenovezë; në maj, bashkë me mbretin francez Louis II, hyri në qytetin e Milanos; në korrik, po në Milano,morri pjesë në garat kalorsiake që organizoheshin atje dhe është në krye të 400 stratiotëve. Në vitin 1508, luftoi në Flandre të Belgjikës, kundër trupave të dukës Gheldria dhe pastaj u sul drejt Gjermanisë, ku morri pjesë në një betejë të Bavarisë. Asgjë nuk e përmban vrullin dhe guximin e tij. Një vit më vonë, kronistët shkruajnë për luftrat e tij në kranihën e Venetos, ku plagoset nga bashkëpatrioti i tij stratioti Domenik Buziki, (Domenico Busicchio). Më 1510, morri pjesë në rrethimin e Padovës dhe pastaj u kthye me shpejtësi në Friuli. Ishte koha kur otomanët po përparonin me shpejtësi drejt Italisë së veriut. Ata duheshin ndalur. Në betejën kundër tyre, ku morrën pjesë dhe trupa të tjera stratiotësh shqiptarë e grekë, nga kompania e tij u vranë vetëm 7 stratiotë, kokat e të cilëve turqit i prenë dhe i morrën me vete si trofe. Në korrik të po atij viti, Bua luftoi kundër kalorësve kroatë dhe kapi rob një komandant të tyre që çuditërisht ishte kushëriri i tij, të cilin e kishte armik, pasi ai kishte dashur ta shmangte nga titujt e trashëgimisë. Më kot venecianët kërkuan që ta shkëmbenin atë për 6000 dukate si dhe 6 kuaj turq. Bua ishte burrë i fjalës. Madje i ndodhte t’i falte robërit kur i jepnin fjalën e besës. Kështu kishte ndodhur me veronezin Giaccomo Mamalucco. Por meqë ai nuk e mbajti fjalën, në një betejë tjetër, kur i doli përpara, ai e vrau atë. Më 1513, në Verona, ai u printe 400 kalorësve dhe 3000 këmbësorëve. Me vete kishte tashmë dhe tetë topa të vegjël artilerie. Në Frassine luftoi kundër spanjollëve dhe mes robërve kapi dhe komandantin e tyre Alfonso Carvajal. Pas kësaj, kur shkoi në Venecie, ai u prit plot nderime nga dozhi Leonardo Loredan, i cili i dhuroi 200 dukate. Ishte koha kur Bua lidhi miqësi lufte me “kondotierin” tjetër të famshëm të Italisë,Bartolomeo d’Alviano. Bashkë me të luftoi në Padova, ku morri dy plagë në trup; pastaj luftoi në Creazzo, ku theu sulmin e 4000 këmbësorëve spanjollë dhe shpëtoi nga vdekja proveditorin Niccolo Vendrammi. Bartolomeo d’Alviano e lëvdoi atë në mënyrë publike. Ndërkohë Bua shkoi në Venecie. Ai kërkoi nga Senati të marrë titullin e fisnikut venecian, pra të bëhej «Gentiluomo venezziano»; të ketë një rrogë mujore prej 100 dukatesh, një shtëpi në Nafplio të Moresë, si dhe të ketë një trupë, («condotta»), prej 200 kalorësish stratiotë dhe 100 këmbësorësh. Në vitin 1514, Bua ishte bërë ndërkohë mjaft i njohur në luftrat e Italisë. Bashkë me Bartolomeo d’Alviano-n ai u prit nga «Consiglio dei Savi» dhe kërcënoi të largohej nëse kushtet e tij nuk pranoheshin. Në maj të atij viti, kronistët shkruajnë se ai “është në krah të dozhit të Venedikut në disa mesha e ceremoni publike”. Në korrik, Këshilli venecian vendos t’ia plotësojë të gjitha kërkesat, ku «150 stratiotë do t’i vijnë nga Levante», pra nga Nafplio.

Jeta e Mërkur Bua-s ishte tashmë një sinonim betejash, sulmesh e pritash: kur hyri në Rivigo, ai i sulmoi papritur spanjollët, duke kapur prijësin e tyre; në Camisano Vicentino, sulmoi këmbësorët spanjollë, i vrau të gjithë dhe kapi robër 100 kalorës; në Montagnana, burgosi ca kalorës gjermanë; morri pjesë në «Battaglia Treme»; në Conselve, në krye të 200 stratiotëve shpartalloi spanjollët,

duke i kapur robër të gjithë. Proveditori i përgjithshëm i Venedikut Domenico Cantarini, (pra Komandanti Ushtarak i Vendedikut), e lëvdoi atë në mënyrë publike. Në dhjetor,stratiotë të shumtë i vijnë nga Nafplio. Janë bashkëpatriotët e tij. Por shumë shpejt lufta e thërret në Bergamo. Në vitin 1515, ai u kthye në Venecie. D’Alviano mbështeti kërkesën e tij drejtuar Senatit që të gjithë stratiotët e ushtrisë venedikase të viheshin nën komandën e tij. Por kjo ishte e vështirë për bashkëpatriotët e tij që ishin jo pak të lavdishëm. Gjergj Buziki, Petro(Pjetër) Reneshi dhe kapitenë të tjerë, e lanë Padovën dhe shkuan pranë «Collegio» të Venedikut për të mos e pranuar atë si komandant të tyre, por që të kishin si prijës më mirë një proveditor venecian. Ndërkohë, Bua u printe 400 kalorësve dhe morri pjesë në betejën e Malegnano-s, ku u plagos në mjekër. Por megjithatë ai i përndoqi zviceranët dhe milanezët, duke u kapur katër topa artilerie dhe dy flamuj. Në Cremona, ku ka burgosur ca të rrebeluar kundër mbretit të Francës, «kondotieri» Trivulzio ishte gati ta pagonte shtrenjtë që ai t’i lironte ata, por Bua i liroi pa i kërkuar shpërblim. Në krah të tij,qëndronte tashmë dhe nipi i tij Marcantonio, i cili e ndoqi ngado nëpër beteja. Më 1516, ai luftoi përsëri në Cremona, Bergamo, Verona, Adige. Italinë e veriut tashmë e njihte me

pëllëmbë. Më 1517, «condotta» e tij paguhej shumë shtrenjtë nga Senati venecian: 4000 dukatë në vit. Eshtë interesant fakti që në dokumentet veneciane, kur shkruhet për kthimin e tij në Venecie me rastin e «pagëzimit të djalit të tij në kishën e Santa Maria Formosa», i biri i tij quhej Pirro, çka tregonte se Mërkur Bua kishte si idhull Pirron e Epirit të lashtë. Madje atëkohë, në Venecie, ai morri pjesë në një mbledhje të Senatit, çka ishte një privilegj i madh. Më 1520, tregohet se Bua është pritur nga dozhi venedikas; se«Këshilli i të Dhjetëve» («Consiglio des Dieci») i ka pranuar të gjitha kërkesat e tij dhe se në korrik të atij viti, ai ka filluar dhe ndërtimin e një shtëpie në Treviso. Në shtator, merr pjesë në Këshillin e Luftës, ku diskutohet për pushtimin e Parmës që e mbajnë ende spanjollët. Dhe ai u nis. Asgjë nukmund t’i rezistonte vrullit të tij. Por ja që në gjithë ato beteja, nuk kishte vetëm fitore. Kur ishte në mbrojtje të Milanos, ai ra nga kali, çka më së fundi kjo u bë shkak që ai u kap rob. Federico Gonzaga e dërgoi atë në Mantova, por në sajë të famës së tij, më pas e liroi, pa kërkuar ndonjë shkëmbim. Në korrik të vitit 1523, Bua u prit përsëri nga dozhi venedikas Gritti dhe një vit më vonë, po në Venecie, i vdes gruaja e tij, vajza e bashkëpatriotit të tij Niko Bokali, e cila u varros në kishën e San Biagio-s. Vite më vonë, Mërkur Bua do të vazhdonte luftën kundër spanjollëve, madje dhe kundër gjermanëve apo trupave të Brunswick. Më1529, «Consiglio des Savi» e emëroi atë guvernator të Rovena-s. Pas disa viteve të paqta, më 1537, me tërheqjen e trupave osmane nga Korfuzi, ai i kërkoi Senatit venecian të ndërmerrte operacione luftarake në Moré, por Senati nuk donte të largoheshin trupat e tyre aq larg.

Një nga takimet interesante dhe të fundit të Mërkur Bua-s, ishte dhe ajo e vitit 1541, kur ai priti dhe përcolli drejt Francës ambasadorin francez, që vinte nga Stambolli, fisnikun Antoine Rincon.

Tashmë Bua nuk ishte më në moshë të përdorte shpatën si dikur. Ai u tërhoq në Trevizo për të kaluar vitet e fundit të jetës së tij. Kur vdiq, trupi i tij u varros në kishën e Santa Maria Maggiore, ku më vonë skulptori italian Agostino Busti ndërtoi një ansambël skulptural për nder të tij bashkë me mbishkrimin, ku jepeshin shërbimet e tij ndaj Venedikut, mbretit të Francës, perandorit të Gjermanisë, etj: “MERCVRIOBVA COMITI E PRINCIBYS PELOPONESI, EPIROTARYM EQVITVM DVCTORI QUI GALUS INARAGONEOS DOMICANTIB…», duke vazhduar me shërbimet e tij ndaj pizianëve,Ludovico Sforza-s, Papës, perandorit Maximilian, mbretit francez François I në betejën e Marignane-s, etj. Nga lavdia e Mërkur Bua-s na ka mbetur dhe piktura e famshme e piktorit italian Lorenzo Lotto, i cili kishte pikturuar dhe dozhin Loredan. Një tablo e mrekullueshme ,që mban titullin “Fisniku”, (“Gentiluomo”) dhe ku sipas ekspertit të artititalian Ricciardi, bëhet fjalë për “kondotierin” Mercurio Bua. Qyteti në sfondtë kësaj figure është vetë Trevizo dhe në rrethinat e qytetit tregohet “Shën Gjergji” duke luftuar, një simbol mbrojtës i grekëve dhe shqiptarëve. Lotto na e paraqet heroin e vet në këmbë, me një beretë të zezë, me dorën e djathtë mbi një tavolinë, ku duket një kafkë e vockël rrethuar nga petale trëndafili e jasmini (simbol i vdekjes

së gruas së parë, Bokali). Në dorën tjetër, ka vendosur një unazë në gishtin e vogël, (pra unaza për gruan e tij të vdekur),dhe në gishtin tregues, duket unaza e martesës së dytë që do të bëhej me njëfisnike veneciane. Nga stratiotët e tjerë të familjes së madhe Bua, kronistët mesjetarë, veçanërisht ata të epokës së “Luftrave të Italisë”, përmendin dhe Alessio Bua-n apo stratiotin tjetër Pradano Bua, nipi i vet Mërkur Bua-s. Alessio apo Aleksi, kishte ardhur nga Nafplio e Moresë në Venedik në vitin 1509 dhe më vonë kishte luftuar në Veneto, në krye të 30 stratiotëve më 1510 apo në Mestre, në krye të 130 stratiotëve, etj. Në Veneto, gjatë një beteje në vitin1511, ai u kap rob, por shumë shpejt u shkëmbye me robin kundërshtar Francesco Maldonaldo. Alessio morri pjesë në mbrojtjen e Veneto-s në vitin 1514 dhe vdiq në vitin 1526. Lidhur me Prodano Bua-n, thuhet se ai shërbeu në fillim në ushtrinë e Federico Gonzaga dhe më pas u bashkua me trupën e Mërkur Bua-s. Në fillim ai i printe një skuadre prej 15 stratiotësh, por në Crema, e gjejmë në krye të gjashtëdhjetë stratiotëve. Morri pjesë në luftën për pushtimin e Pavias në vitin 1528 dhe vdiq në vitin 1540.

Ndër emrat e stratiotëve shumë të lavdishëm rradhitet dhe familja Buziki apo familja tjetër Albanese. Nga familja Buziki (Busicchio) shquhen Reposhi, Pjetri, Domeniku, Gjergji dhe Viero Buziki. Në vitin 1473, pak kohë pas vdekjes së Skënderbeut, Pjetër (Piero) Buziki mori pjesë në luftën për rrethimin e Micra-s në Licia. Kronistët e kësaj kohe shkruajnë se kur Isa Bej, që erdhi në ndihmë të të rrethuarve u shfaq në betejë përballë Pjetrit, ky e vrau kapitenin turk me një goditje të shpatës. Pas kësaj ngjarje, stratiotët u kthyen bashkë me kapitenin e përgjithshëm venecian Piero Mocenigo duke marrë si trofe 115 koka të prera dhe 64 robër turq. Dy vjet më vonë, Pjetri u shfaq në Venecie. Atje aiu shpall

“Kalorës i Shën Markut” në një ceremoni të veçantë dhe bashkë me proveditorin Bernardo Cantarini, u dallua në betejën gjatë rrethimit të Novarës, ku ishte dhe Domenik Buziki, por një vit më vonë, më 1496, në Troia të Puljes papritur ai vdiq nga ethet. Reposh Buzikin, stratiotin tjetër të famshëm dhe pinjoll të kësaj familje, në vitin 1495 e gjejmë në rrethimin e Novarës bashkë me Domenik Buzikin. Ai u shpall kalorës nga duka i Milanos, Ludovico Sforza dhe luftoigjatë kësaj periudhe kundër fiorentinasve në rrethinat e Pizës. Por ngjarjet e rënda në Moré e thirrën për të luftuar kundër osmanëve: së pari në mbrojtjen e Nafplios e pastaj në pushtimin e kështjellës Tremisi, të cilin e mbanin turqit. Një betejë e rëndësishme në Moré ishte ajo e vitit 1502, kur në krah ai ka dhe Domenik Bizikin, Stin Buxi-n dhe stratiotin tjetër shqiptar Domenik Manasi. Në vitin 1504, kur hynë në Venecie, ata u pritën si triumfatorë. Madje dozhi Leonardo Loredan i priti në mënyrë të veçantë. Në vitin 1508, Reposhi shkoi të bashkohet me Bartolomeo d’Aviano në Friuli. Por po atë vit, ai vdiq papritur në Candia, (Kreta). Senativenecian i dha të birit një pension prej 25 dukatesh.

Betejat e këtij heroi kanë qënë të lidhura ngushtë me ato të Domenik Buzikit, i cili në citimet ushtarake rreth stratiotëve është cilësuar “Capitano valoroso”, “capitano di soma autorita” dhe“capitano favosissimo”. Pasi luftoi nëpër Italinë e ndarë në disa dukate e mbretëri, në vitin 1519, ai u nis nga Nafplio për në Zante dhe që andej drejt Venedikut, ku erdhi të merrte pjesë dhe në kurorëzimin e Mesa Grebesit, bashkëpatriotit të tij, si “Kalorës i Shën Markut” nga dozhi Loredan. Kronikat shkruajnë se ai vdiq po këtë vit në Cassiano dhe funeralet u zhvilluan në kishën San Biagio.

Gjergj Buziki citohet së pari kur ai shpallet “Kalorës i Shën Markut” në Venecie. Pas kësaj ngjarje, bashkë me proveditorin venecian Bernardo Cantarini, ai shkoi drejt Napolit, që të mbështeste aragonezët. Më pas u kthye në Veneto dhe luftoi gjithashtu në Padova. Në vitin 1514, në krye të 43 stratiotëve, atë e gjejmë në Brentelle,bashkë me Mërkur Bua-n dhe Malatesta Baglioni, duke luftuar kësaj rradhe kundërspanjollëve. Në nëntor të atij viti, bashkë me bashkëpatriotin e tij Teodor Reneshi, luftojnë në Breschia kundër spanjollëve. Teodori vritet gjatë luftimeve të vitit 1515, pranë Zogianos dhe Gjergji për të shpaguar vdekjen e shokut të tij, bëri një reprezalje të tmerrshme kundër Zagianos. Për këtë, Bartolomeo d’Aviano e qortoi rëndë. Në shtator të atij viti, në krye të 100 stratiotëve, Gjergj Buziki luftoi në krah të Mërkur Bua-s në Valeggio. Në vitin 1520, Gjergjin e thirrën për ndihmë në Udine. Një vit më vonë, gjatë luftimeve në Reggio Emilia, ai u bllokua në një kënetë bashkë me 14 kalorës që i kishte kapur robër, por kësaj rradhe ra rob edhe ai vetë. Megjithatë, disa ditë më vonë, ai arriti të arratisej dhe të bashkohej me kampin venecian. Pas kësaj ngjarje, atë e gjejmë tashmë në Kroaci, ku luftoi në rrethinat e Zaras kundër osmanëve. Më 1527,kronikat shënojnë se ai është duke luftuar në Bologna, ku u kap rob, meqë kali i tij refuzoi të kapërcente një gropë para tij. Por princi Orange e liroi atë. Pikërisht në këtë mjedis shkruhet dhe për luftëtarin Ferrante Kastrioti, i cili luftonte krahas Teodor Bokalit. Gjergj Buziki vdiq gjatë një beteje të po atij viti, në afërsi të Napolit. Viero (Vittore) Buziki, ishte djali i Gjergjit dhe me vdekjen e të atit, atij iu dha një “condotta” (e drejta për të udhëhequr njëtrupë), prej 30 stratiotësh. Në korrik të atij viti, ne e gjejmë atë në mbrojtje të Trani-t, por shpejt ai u kthye në Moré për të luftuar në mbrojtje të Nafplios, i cili kërcënohej parreshtur nga turqit. Nga Nafplio, ai u nis drejt Argos, jo larg qytezës së tyre, e cila mbahej nga një kështjellë në majë shkëmbenjsh. Pasi vrau atje 150 turq ai u kthye në Nafplio bashkë me 30 koka të prera. Por sulmet turke ndaj Nafplios nuk rreshtën. Ajo ishte pika kyçe që mbante Morenë. Të rrethuar prej shumë kohësh dhe duke ndjerë nevojën e ujit, bashkë me 60 kalorës dhe 300 këmbësorë, ai doli për të kërkuar ujë në puset përreth, por

“Dominus” Merkur bua, pinjolli i Gjin bua shpatës

Gjin Maneshi

stratiote ne lufte e siper

Merkur Bua nga Lorenzo Lotto Merkur Bua nga Lorenzo Lotto

(Vijon nga faqen 18)

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 18 Storia

Nga ILIrjAN GjIKA

“Bota” Iliro-Arbërore bashkëjetoi rreth 800 vjet me ‘’Qytetërimin Bizantin’’, pothuajse gjatë gjithë

mesjetës. Bizanti, jo vetëm ushtroi një ndikim të jashtëzakonshëm, si vazhdim i qytetërimit romak, por pati aftësinë që të “thithte” dhe të përfshinte në “kozmosin” e tij edhe vlerat më të arrira, që vinin nga provincat dhe themat perëndimore Iliro-Arbërore. Ndërkohë që Perandoria e Bizantit si pjesë e një prej qytetërimeve të mëdha botërore veçohet për arritjet e saj në aspektet politike, diplomatike, ushtarake, ekonomike dhe kulturore. Pikërisht në këtë realitet kozmopolit një rol të rëndësishëm kanë luajtur edhe paraardhësit e Shqiptarëve të sotëm. I pari midis këtyr të shumtëve ishte edhe Anastasi, perandori, që bashkëqytetarët e tij nuk e donin, sepse e lidhi qytetin e tyre, Durrësin, me Kostandinopolisin dhe Lindjen.

Pikërisht Durrësi, qendra e provincës Romako-Bizantine të Epirit të Ri, ishte porti kryesor i Bizantit në kufijte perendimorë të tij. i quajtur edhe ‘’Taverna e Adriatikut, apo ‘’Metropoli i Ilirikut’’, ai shërbente fillim i rrugës Egnatia, arteries që lidhte Perëndimin me Lindjen, por edhe si bazë kryesore e Flotës Perandorake. Nga ky qytet, Perandorise Bizantine do ti vinin të gjitha rreziqet nga Perëndimi, siç ishin sulmet normane, kryqtare apo anzhuine, si dhe pretendentët e shumtë që synonin fronin. Ndërkohë që nga ‘’gjiri’’ i elitës politike, ushtarake dhe kishtare të tij, dolën mjaft personalitete të fuqishme, midis tëe cilëve edhe Anastasi, i pari perandor i Bizantit.

Anastasi i cili sundoi në vitet 491-518, ishte i shtati perandor bizantin, pas Arkadit, Teodosit II, Marcianit, Leonit I, Leonit II dhe Zenonit ( Georg Ostrogorski. Historia e Perandorisë Bizantine. SH. B. Dituria. Tiranë 1997. Fq 38 ). Ai lindi në Durrës rreth vitit 430, në një familje të varfër ( Zhan Klod Faverial. Historia e Shqipërisë. Plejad. Tiranë 2004. Fq 99 ). Pasi u bë nëpunës oborri ai u prezantua si një administrator energjik ai u zgjodh si perandor në vitin 491, duke zëvendësuar paraardhësin e tij, perandorin Zenon, pasi u martua me të venë e tij Ariadnën (Georg Ostrogorski. Historia….fq.39). Anastasi qeverisi për 20 vjet dhe u tregua një administrator dhe shtetar i zoti. Ndër reformat e para të tij ishte riorganizimi i sistemit financiar të Perandorisë Bizantine, ku paraja fiksoi një kurs stabël. Ai emetoi monedhat e reja prej bronzi, në vend të atyre prej bakri që qarkullonin më parë.

Anastasi! Durrsaku që u bë perandor i bizantit

Në vijim të kësaj politike ai riorganizoi edhe sistemin e mbledhjes së taksave që fuqizoi financat shtetërore. Tashmë në province ato do të mblidheshin nga nëpunës financiarë që emëroheshin nga prefektet pretorianë (Tajar Zavalani. Histori e Shqipnis, Phoenix e Shtëpia e Librit. Tirane 1998. Fq 63-64 ).

Në fund të qeverisjes së tij Anastasi, i la arkës së shtetit një shumë prej 320 000 librash ari (G. Ostrogorski, Po aty. Fq. 40). Ndërkohë sundimi i Perandorit me origjinë Ilire u shoqërua me revolta dhe luftëra civile, të cilat nxiteshin nga partia e të kaltërve në vitin 521. Vetë perandori ishte përkrahës i partisë të së gjelbërve, armike deri në vdekje e partisë tjetër të kostandinopojës, të kaltërtve. Po kështu Anastasi ishte përkrahës i rrymës kristiane të Monofizizmit, e cila I kundërvihej rrumës tjetër të Ortodoksisëë. Të tilla ishin revoltat e grupeve të ndryshme kristiane kundërshtarë të ideologjisë së tij ose revolta e Vitalianit kryekomandantit të Trakës, i cili e rrethoi tre herë Kostandinopolisin ( Po aty. Fq 41 ). Po kështu edhe grupi i fuqishëm i Izaurëve të Azisë së Vogël, që kishte qernë në pushtet me Leonin e II dhe Zenonin, u luftua nga Anastasi (Po aty. Fq 40).

Ashtu si paraardhësit e tij, Anastasi, konsiderojet si ‘’Burrë Shteti’’, sepse riorganizimi i ushtrisë dhe reformimi i administratës ishin masa të rëndësishme të vazhdimësisë s ë Perandorisë Bizantine ( Ferdinant Schevill. Histori e Ballkanit. SH. B. ‘’Uegen’’. Tiranë 2002. Fq 52 ). Reformat e tij, nënvizon historiani Ferdinant Schevill: ‘’Sollën ndryshime në fushën ekonomike dhe financiare. Duke ulur taksat mbi tregtinë, ai e gjallëroi atë duke reduktuar kështu difiçitin, si rezultat i parë i reformës. Përveç kësaj, ai ndërmori reformat ë rëndësishme administrative, të bazuara në vjeljen e rregullt të taksave dhe nëmoskorruptimin e personave përgjegjës për to. Me reformat inteligjente, Anastasi jo vetëm që shpëtoi vendin nga borxhet, por krijoi një thesar me qindra mijëra dukatë ari. Një ushtri e armatosur mirë dhe një financë të sigurtë…’’ (Po aty. Fq 53). Si durrsak, Anastasi, tregoi kujdes të veçantë për qytetin e tij të lindjes. Ai rindërtoi sistemin mbrojtës të Durrësit, gjatësia e mureve te te cilit arrinte gjatësinë 4400 m. Ato kishin gjerësi prej 3.5 m dhe ishin të larta 12 m dhe u ndërtuan me tulla të kuqe ashtu siç i shohin dhe sot (A. Meksi, Arkitektura Mesjetare në Shqipëri. SH. B. ‘’8 Nëntori’’. Titanë 1983. Fq.13). Përveç tyre Anastasi ndërtoi edhe kështjellën dhe hipodromin, si dhe një kishë, atë të Shën Anargjireve (A.Meksi. Revista Monumente

II. Tiranë 1985. Ffq.15). Në kohën e tij u ndaluan ndeshjet e

gladiatorëve dhe u ndërtuan një pjese e mureve rrethuese të Kostandinopolisit ( Tajar Zavalani. Histori e Shqipnis, Phoenix e Shtëpia e Librit. Tirane 1998. Fq 63-64). Ndoshta që nga kjo kohë doli jashtë funksionit dhe u përdor për qëllime të tjera edhe amfiteatri i Durrësit, një nga monumentet më të rëndësishme të këtij qyteti, ndërtuar gjatë periudhës romake, diku në shekullin e-II të, në kohën e sundimit të perandorit Adrian (Vangjel Toçi. Amfiteatri i Dyrrahit. Revista Monumentet. II. Tiranë 1971. Fq 37-40 ). Interesant është fakti se, Anastasi kishte edhe një portret të çuditshëm. Ai gjysmën e kokës e kishte me flokë të verdhë dhe gjysmën gështenjë, ndërsa njërin sy e kishte bojëqielli dhe tjetrin të zi. (Aristidh Kola, Arvanitasit dhe Prejardhja e Grekëve. SH. B. ‘’55’’. Tiranë 2002. Fq.209).

Perandori Anastas vdiq në 1 korrik të vitit 518 dhe u zëvendësua nga Justini, një tjetër bashkëkombas i tij. Ky perandor Ilir nga Dardania u pasua në vitin 527 nga i nipi, perandori Justinian. Gjatë sundimit të Justinianit, në vitin 532, kur kundër sundimit të Justinianit shpërtheu kryengritja e njohur ‘’Nika-Fitore’’, në të morën pjesë edhe dy nipërit e Anastasit; Pompeu dhe Ipati. Ata u ftuan nga partia e të gjelbërtve, përkrahës i së cilës kishte qenë dikur Anastasi. Qëllimi i tyre ishte për të marrë pushtetin që u takonte si trashëgimtarë te perandorit me origjinë nga Durrësi. Me të drejtë, Ferdinant Schevill, thekson se “Kjo revoltë përbënte një përpjekje për të larguar perandorin Justinian nga froni’’ ( F. Schevill. Ballkani…fq 55 ). Megjithëse ata arritën deri në prag të suksesit, sepse Justiniani mendoi se gjendja e tij ishte e pashpresë dhe u bë gati te largohej nga Kostandinopolisi. Por do të ishte Teodora, e shoqja që e pengoi në momentin e fundit. Kështu perandori vendosi të qëndronte dhe dihet tashmë fati i keq i kryengritjes, e cila u shtyp nga strategu i Justinianit, Belizari, i cili i masakroi kryengritësit në hipodrom. Ky fat pasoi edhe dy nipërit e perandorit Anastas. Kështu Pompeu dhe Ipati u vranë dhe trupat e masakruar te tyre u hodhën në detin Marmara. Një luftë e denjë brenda llojit, ku anëtarët e dy familjeve Ilire luftuan në Kostandinopojë për fronin e Bizantit.

Duhet theksuar se qytetarët e tij Durrsakë nuk e donin Anastasin. ‘’Populli I Durrësit, thotë Edëin Jacques, e përbuzi atë. Kjo erdhi për shkak se ai e shkëputi Durrësin nga Perëndimi dhe e lidhi me Lindjen. Ekzistojnë arkefakte të gjetura në Durrrës me fjalë fyese ndaj tij (Edëin

Jacques. Shqiptarët. Kartë e Pendë. Tiranë 1995. Fq 172). Ndoshta kjo vjen se ai ishte përkrahës i rrymës lindore të kristianizmit monofizist, e cila lindi dhe i kishte përkrahësit në Siri dhe Egjipt ( Ogyst Baji. Perandorija e Bizantit. SH. B. Arbri. Fq 28 ). Kështu edhe orientimi i Anastasit ishte krejt i kundërt me ‘’durrskaët’’ të cilët siç duket ushqenin ndjenja të forta ndaj Romës. Ndërkohë të gjithë autorët që kanë shkruar rreth tij e përmendin si një administrator të mirë që ripërtëriu finamcat dhe nëpërmjet tyre forcoi ushtrinë dhe bëri fortifikime. Të tillë mund të përmendim me radhe Edëin Jacques, Ogust Bajin, Averil Cameron, Ferdinant Schevill, etj. Ndërkohë që Faveriali e akuzon Anastasin se dogji aktet e njërit prej koncileve më të rëndësishëm kishtarë, atë të Kalcedonit (Zh. K. Faverial. Historia…fq 99), ndërsa Cameron, thekson se Anastasi erdhi në fron si rezultat I zgjedhjes së së vesë së

perandorit të vdekur Zenon (A. Cameron. Bizantinët fq. 55).

Ndërkohë që për këtë figurë historike si Anastasi i I-rë, historografia e vendeve fqinje do të bënte çmos që ta bënte pjesë të sajin, tekstet tona, si ato akademike por edhe ato shkollore flasin fare pak. Gjithsesi për Anastasin, disa tekste shkollore përmbajnën vetëm disa rreshta. Kështu nga katër të tillë që kishte për të teksti i klasës së XII, të gjimnazit në vitin 2010, me reformën arsimore, ai i vitit 2011 e në vazhdim është reduktuar vetëm në dy rreshta. Ndëra perandori Justin, themeluesi i dinastisë ilire të Bizantit nuk përmendet fare. Kurse për Justinianin, perandorin e shquar që konsiderohet ‘’I fundit perandor i Romës dhe i pari i Bizantin’’, është i mjaftueshëm vetëm një rresht. Si duket na duhet për të mësuar historinë tonë të pasur, të cilën fqinjët dhe të tjerët na e kanë zili.

“Dominus” Merkur bua, pinjolli i Gjin bua shpatëspapritur u sulmua nga osmanët dhe në tërheqje e sipër u godit në qafë. Disa ditë më vonë, në kështjellën e rrethuar, ai vdiq.

Arkivi i Venedikut ka dokumente të shumta rreth këtyre stratiotëve, të cilëve u lidheshin pensione apo sistemoheshin me familjet e tyre në rrethinat e Venecies apo në zotërimet e Venedikut si në ishujt e Greqisë, Zante, (ku u jepnin toka për tu vendosur dhe për t’i kultivuar), etj. Në një nga këto dokumente të datës 22 shtator të vitit 1480, Senati vendos “një pension për familjen e të ndjerit Dhimitër Bokali”, i cili “ka lënë në varfëri gruan dhe një vajzë 7 vjeçe” dhe që ishte një prej krerëve të stratiotëve të dërguar në Durrës bashkë me 300 stratiotë për të ndihmuar Krujën. “T’i jepen gruas së tij 3 dukatë në muaj dhe vajzës 150 dukatë për prikën e saj.” Më 7 qershor të vitit 1487, vendoset nga Senati “të shpërblehen dy vëllezërit stratiotë Manesi”(Mandi dhe Demetrio), dy bijtë e Marin Manesit, i cili në kohën e luftës së Peloponezit, ishte rrjepur mizorisht nga turqit”. Me vendime të posaçme janë trajtuar stratiotë si Miko Golemi, Saraçin Mazi, Dhimitër Staçi, Andrea Kuçi, Neri Klementi, Barbi Manashi, Ilia Zanga, Kosta Kuçi, Gjin Skuri, Nikolla Bua,Gjin

Karapsa, Llazar Kalenxhi, etj. Më 24 shkurt 1489, shkruhet se “Venediku i jep rrogë Anton Zamblakut, birit të stratiotit të

vdekur Miço Zamblaku,(Zamblaco)”. Në një dokument tjetër tregohet për stratiotin e famshëm Duma Buzukio (Buzuki), i cili

kishte ardhur prej kohësh në Venedik në krye të 50 stratiotëve.Meqë Duma sapo ka vdekur, tani është biri i tij 22 vjeçar, që i paraqitej Këshillit, po aq i aftë në mjeshtërinë stratiote.

Ai kërkonte të udhëhiqte stratiotët e të atit bashkë me Reposh Buzukin, xhaxhain e tij. “Të merret vendim që t’i jepen Nikollës 12 dukate në muaj, të cilat do të paguhen nga Dhoma e Kretës, sikundër paguhej dhe i ati. Të vendoset që për martesën e motrës së tij, të jepet një ndihmë prej 100 dukatesh, që ajo të shkojë tek burri i saj”. Në 17 tetor 1493, Senati vendos “për sistemimin e familjes së të ndjerit stratiot Pjetër Reneshi, (Piero Renesi): Leka, gruaja dhe tri bijat e tij”.

Më 23 shkurt 1493, “Këshilli i të Dhjetëve” i Republikës së Venedikut, vendos “të rekrutojë si stratiot Gjergj Golemin nga Drishti dhe Progan Bazlakun,dhe ky nga Drishti, të cilët që të dy kanë qënë në ekspeditën turke drejt Himarës, por më pas kanë dezertuar… Janë burra të ndershëm e besnikë”. Ndërsa një vit më parë, po Senati kishte vendosur “të marrë në shërbim të vet Komini dhe Theodori, dy bijtë e stratiotit besnik Pjetër Frashina, (Piero Frassina), i cili kishte qënë guvernator i stratiotëve në ekspeditën

e Peloponezit”. Me interes është dhe një dokument i 6 shtatorit të vitit 1496, ku Venediku urdhëron lëvizjen e stratiotëve shqiptarë për tu vendosur në Dalmaci, të cilëtmë parë kishin qënë në shërbimin e mbretit të Napolit si, “Dhimitër Lascari me 20 kuaj, i caktuar të shkojë në Zara; Alexio Gambura, Camin Frossina dhe Zorzi Pagameno, po me nga 20 kuaj të vendosen gjithashtu në Zara; Nikolo Bokali me 50 kuaj në Shebenik dhe Zorzi Malakaso me40 kuaj në Tran, (Trogir)…”

Në librin e tij Rrugët e mërgimit, (Les chemins de l’exil), bizantologu francez Alain Ducellier, pohon se «në Venedik, në vitin 1447, ishin së parishqiptarët dhe stratiotët, të cilët fituan të drejtën të organizohen në një ndërtesë që i takonte komunitetit, pas një regjistrimi pranë San Maurizio». Kështu në qëndër të Venecies, u krijua ajo që do të quhej “Scuola deglialbanesi” dhe ku do të linte gjurmët e artit të tij të madh Vittorio Carpacciome pikturat e tij të famshme të viteve 1504-1508, apo ciklin e quajtur Historiae Virgjëreshës, të cilat hynë në historinë e artit. Ishin gjashtë skena të jetës së Shën Marisë, ku spikasnin veçanërisht Lindja e Virgjëreshës, Martesa e Virgjëreshës dhe Lajmërimi.

Gjin Maneshi

stratiote ne lufte e siper

(Vijon nga faqja 17)

pagina 19 Anno 11 n.4 Ottobre 2013 Cultura

Nga prof.MurAT GecAjpublicist e studiues-Tiranë

Jemi mësuar që, në mjediset e Muzeut Historik Kombëtar, në kryeqytetin

Tiranë, të marrim pjesë në veprimtari përuruese për libra ose ekspozita pikture. Po, kësaj here, ishte diçka tjetër, e veçantë. Vërtet të ftuarit do të mblidheshin në një veprimtari për krijimtarinë poetike të koleges e mikes, Ilirjana Sulkuqi, me banim në Amerikë, por organizimi ishte i një natyre jo të zakonshme. Kur salla kryesore ishte mbushur plot me të ftuar, poetë, shkrimtarë, publicistë e studiues, punonjës të arsimit e kulturës, nga media e shkruar dhe ajo elektronike, përpara dolën një grup kolegësh. Ata ishin organizatorët dhe realizuesit e një dokumentari të bukur, me titullin e zgjedhur “Lirikë shpirti”, kushtuar jetës dhe krijimtarisë së gjerë e të bukur poetike të Ilirjana Sulkuqit.

Nuk zgjati shumë salla ra heshtje. I pari e çeli veprimtarinë regjisori i dokumentarit, Kolec Traboini. Pas atij, sigurisht shkurt, folën publicisti Albert Zholi, skenaristja Angjelina Xhara dhe kameramani Ilia Terpini-“Mjeshtër i Madh”. Ndërsa vetë Iliirjana i falënderoi nga zemra realizuesit e këtij dokumentari dhe pjesëmarrësit në këtë veprimtari. Të pranishmit e ndoqën me kurreshtje dokumtarin, i cili nisi të shfaqej në ekran. Ai përmbante filmime nga jeta e Ilirjana Sulkuqit dhe recitime të disa poezive më të zgjdhura të saj, nga aktorja e njohur Margarita Xhepa.Tematika e tyre ishte e larmishme dhe i kushtoheshin mallit për vendlindjen,

Nga Kujtim MOrINA

Gjithnjë më ka bërë përshtypje të veçantë poezia e Azem Shkrelit “Para Elegjisë”. Jo vetëm për

vargun brilant që citohet aq shpesh “Ruaju, moj se vashat më të bukura i vret bukuria e vet” i cili duket se e sintetizon këtë poezi por për mënyrën e ndërtimit në tërësi të poezisë, për imazhin e lëvizshëm në kohë dhe transformimin e objektit të poezisë nga e tashmja në të ardhmen.

Objekti i poezisë së Shkrelit duket se është një femër e bukur që meriton vlerësimet sipërore për momentin, një bukuri e mahnitshme, një ‘perri”, fjala në shqip që duket se tregon shkallën më të lartë të bukurisë. Por autori sheh larg dhe kjo është veçantia e poezisë. Sado e bukur qoftë kjo femër, me “flokë ere”, “shikim ylberi”, me “zjarr në buzë”, “sy deti”, “hap të hedhur sorkadhe”, do të vijë një ditë që ajo do ta humbasë këtë bukuri, thotë poeti dhe “secilin muzg do ta pagëzojë me një pendim që dhemb”. Sado “racë e fortë” dhe e qëndrueshme qoftë kjo femër që ka poeti përpara në imazhin e tij, sado makiazh të mirë të bëjë, sado trajtim të mirë t’i bëjë trupit të vet, do të vijë një kohë që kjo bukuri e saj do të vyshket si gjethet e pemës në vjeshtë dhe do të mbetet vetëm trungu i saj që do të shkojë edhe ai drejt venitjes. Efekti kohë është i pashmangshëm, është i pamëshirshëm. Sado të zgjasë kjo bukuri femërore, do të vijë një kohë, me siguri pas disa dhjetëvjecarëve që ajo do të bjerë dhe atëhere për këtë femër do të vijë koha e nostalgjisë, e kujtimeve, e pendesës për ato që s’ka bërë dhe sidomos ato që ka bërë gabim. Dhe këtu hyjnë marrëdhëniet që ajo ka pasur me meshkujt, me gjysmën tjetër të qënieve njerëzore pa të cilët jeta nuk do të ekzistonte. Këtu nuk është fjala vetëm për marrëdhëniet e riprodhimit por për dashurinë njerëzore mes mashkullit dhe femrës që krahas lindjes dhe vdekjes përbëjnë tre nga momentet më të rëndësishme të jetës njerëzore.

Pra, pas disa dhjetëra vjetësh, poeti parasheh se kjo femër që tani është e adhuruar nga të gjithë, do të kthehet në “elegji”. Dihet se më e keqja është kur këndohet elegji në të gjallë të njeriut sesa në të vdekur sepse atëhere njerëzit flasin si për një fenomen të shkuar dhe jo të tanishëm ndërsa e ardhmja as që mund të përfytyrohet. Atëhere vjen koha e meditimeve sidomos për objektin dhe subjektin e shumëpërfolur. Pra, atëhere, kur të tjerët ndoshta do ta kenë harruar, ajo do të fillojë të mendojë më shumë dhe më gjatë me veten. Si është sjellë me njerëzit e seksit tjetër, me “djelmoshat”, sa i ka dashur, sa i ka mashtruar!? Ata tashmë do të jenë duke menduar, shikuar dhe ndoshta edhe ngacmuar femra të tjera të bukura që janë në kohën e tyre më të mirë ndërsa ajo tani po bën një bilanc të jetës së saj në marrëdhënien e dashurisë që është më e rëndësishmja, më hyjnorja dhe më e pazbërthyeshmja e jetës.

Sidoqoftë, për momentin, femra objekt i kësaj poezie është në ditët e saj më të mira, në formën më të mirë. Poeti

Koment për poezinë “para elegjisë” të Azem shkrelit

niset nga momenti aktual për të risjellë në kujtesë të shkuarën por të kundërtën e tij, parashikimin në një kohë të ardhme. Kësaj qasje do t’i shkonte ai mjeti teknologjik i kohëve moderne i sajuar i “makinës së kohës” që kur shtyp butonat, i sjell përdoruesit pamje apo ndoshta edhe video të së shkuarës dhe së ardhmes. Këtë fiksion apo trillim, njerëzit kanë dëshirë ta praktikojnë në pamundësi për të sfiduar kohën e pandalshme, të paktën fiksojnë në kujtesë momente të së tashmes që bëhet përnjëherë e shkuar dhe përfytyrojnë apo e perceptojnë atë në të ardhmen. Kjo poezi ndër më të bukurat e poetit të njohur Azem Shkreli, sjell te lexuesi “pengjet” e jetës që çdo njeri ka pasur apo do të ketë dhe sidomos ato për dashuritë e jetuara që në fund mbeten në pjesën më të bukur të filmit të jetës. “Para Elegjisë” mund të merret jo si para pasqyrës ku kanë shumë dëshirë të qëndrojnë vajzat e bukura por pas saj aty ku është teatri i vërtetë ku ndeshen fatet njerëzore.

Para Elegjisë Një ditë do t'i marrësh në gji gjethet e rëna të stinëve të tua dhe do kërkosh kot veten shtigjeve të harruara të një moshe e nuk do të kesh më as flokë ere as shikim ylberi ta matësh fillin dhe fundin e mashtrimit tënd të shkurtë. Një ditë do t'i shpalosh vjetët tua si pajën e nuses së vdekur e do të numrosh fluturat e shkuara t'agsholeve t'prenduara e s'do të kesh më as zjarr në buzë,

i bën apel të mendojë për të ardhmen, ta shijojë të tashmen që mos të ketë shumë pendime, të shikojë edhe poshtë nga Olimpi ku e ka ngjitur bukuria e saj sepse aty është e përkohshme, të mendojë mirë për të gjitha ofertat dhe refuzimet sepse ndoshta nuk përsëdyten më. Nuk është e lehtë dhe as e këndshme që, kur je në “kulm”, në “majë”, të mendosh për “fundin”, që sido që ta menaxhosh jetën, do të vijë një ditë. Autori nuk përdor digresionin që niset nga momenti aktual për të risjellë në kujtesë të shkuarën por të kundërtën e tij, parashikimin në një kohë të ardhme. Kësaj qasje do t’i shkonte ai mjeti teknologjik i kohëve moderne i sajuar i “makinës së kohës” që kur shtyp butonat, i sjell përdoruesit pamje apo ndoshta edhe video të së shkuarës dhe së ardhmes. Këtë fiksion apo trillim, njerëzit kanë dëshirë ta praktikojnë në pamundësi për të sfiduar kohën e pandalshme, të paktën fiksojnë në kujtesë momente të së tashmes që bëhet përnjëherë e shkuar dhe përfytyrojnë apo e perceptojnë atë në të ardhmen.

Kjo poezi ndër më të bukurat e poetit të njohur Azem Shkreli, sjell te lexuesi “pengjet” e jetës që çdo njeri ka pasur apo do të ketë dhe sidomos ato për dashuritë e jetuara që në fund mbeten në pjesën më të bukur të filmit të jetës. “Para Elegjisë” mund të merret jo si para pasqyrës ku kanë shumë dëshirë të qëndrojnë vajzat e bukura por pas saj aty ku është teatri i vërtetë ku ndeshen fatet njerëzore.

E dashur bija ime... Nje dite, une do te plakem... Kur ajo dite te vije, e une te behem

pis kur te ha, ki durim. Kujto kohen qe kam kaluar duke te ardhur prapa me pjate ne dore... Nese kur flas me ty perseris gjithmone te njejtat fjale, mos me nderprit. Degjome, sepse kur ti ishe e vogel une duhej te te tregoja cdo nate te njejten perralle qe te flije. Kur nuk dua te lahem, mos me bertit. Kujto kohen kur te ndiqja nga pas dhe sajoja 100 histori sepse nuk doje te laheshe... Kur te vesh re mosdijen time mbi teknologjine e re, ki durim dhe me ndihmo... Mos me shih me ate buzeqeshje ironike, por kujto se sa kohe m’u desh te te mesoja A,B,C... Nese ne nje moment nuk arrij te mbaj mend, me jep kohe dhe mos u nervozo, por thjesht kujto se sa qindra pyetjeve te tua kureshtare duhet t’i pergjigjesha kur ishe e vogel... Kur kembet e mia te mos me sherbejne me, mos me trajto sikur te isha nje barre per ty, me ndihmo njesoj sic une e bera kur ti ishe e vogel. Kur them qe dua te vdes, mos u merzit... Nje dite do e kuptosh cfare me shtynte ta thoja. Do e kuptosh qe ne moshen

time nuk jetohet, por mbijetohet. Me jep pak kohe, me jep pak durim, me jep nje shpatull ne te cilen une te qaj, ashtu si ti e ke bere shume here. Me ndihmo te eci, me ndihmo te mbaroj ditet e mia

ne paqe... Ne kembim, une do te te jap nje buzeqeshje dhe dashurine e pafund qe gjithnje kam pasur per ty. Te dua shume dhe do te lutem gjithmone per ty...

shpirti poetik i Ilirjana sulkuqit, përmes një dokumentari…

nënës, Kosovës, mërgimit etj.Pasi të pranishmit e duartrokitën

nxehtësisht këtë dokumentar, për ata u dhanë në ekran pjesë filmike, kushtuar jetës e krijimtarisë së poetes së persekutuar dhe tanimë të ndjerë, Zhaneta Ogranaja, si dhe ato me temë: “Migjeni, si Krisht”, realizuar nga K.Traboini.

Por, në mbyllje, interesin e veçantë të të pranishmëve e tërhoqi dokumentari kushtuar historikut të krijimit dhe veprimtarisë atdhetare të Shoqërisë “Vatra”, me organin e saj “Dielli”, në Boston të Amerikës dhe sidomos për ndihmesën e dhënë nga Fan Noli, Faik

as lot në sy të qeshësh ngrohtë, të qajsh rrejshëm dhe t'i mahnitësh djelmoshat. Një ditë do t'i hash buzët tua, gjurmët tua do t'i pështysh dhe secilin muzg do ta pagëzosh me nga një pendim që dhemb e s'do të kesh më as sy deti, as hap të hedhur sorkadhe të shohësh si t'përqeshin gonxhet dhe të ikësh prej hijes sate. Ruaju, moj se vashat më të bukura i vret bukuria e vet. SHPIRTI POETIK I ILIRJANA SULKUQIT, PËRMES NJË DOKUMENTARI…

Nga Prof.Murat Gecaj

publicist e studiues-Tiranë

Jemi mësuar që, në mjediset e Muzeut Historik Kombëtar, në kryeqytetin Tiranë, të marrim pjesë në veprimtari përuruese për libra ose ekspozita pikture. Po, kësaj here, ishte diçka tjetër, e veçantë. Vërtet të ftuarit do të mblidheshin në një

Konica etj.Ndoshta, nuk është e nevojshme të

ndalemi këtu gjerësisht në jetën dhe krijimtarinë letrare të Ilirjana Sulkuqit. E them këtë gjë, pasi atë e gjejmë të pasqyruar në disa qendra Interneti e në shtyp, për atë flet skedari i Bibliotekës Kombëtare etj. Megjithatë, dëshiroj të rikujtoj se kjo bijë e njohur e Elbasanit, pas mbarimiut të studimeve për gjuhë-letërsi, punoi ca kohë gazetare në Tiranë dhe që nga viti 2004, është vendosur familjarisht në Nju Jork.

Krijimtarinë e ka filluar që në bankat e shkollës. Fryt i kësaj pune janë mbi 10 libra poetikë të botuar, duke nisur që nga viti 1974. Ndër ta, dëshiroj të përmendi këtu dy vëllime me shumë autorë, të përgatitur nga Ilirjana, kushtuar nënave, me titullin “Karvan dashurie”. Për disa nga libra e saj, është nderuar me çmime kombëtare e ndërkombëtare dhe disa libra të saj janë përkthyer në gjuhë të huaja. Bën pjesë në disa shoqata të ndryshme të shkrimtarëve e publicistëve dhe drejton revistën letrare-artistike “Pelgrini”, me shkrime kryesisht të emigrantëve shqiptarë.… Rikthimin përmes një dokumentari të veçantë, e Ilirjana Sulkuqit, kësaj poetje të dashurisë e dhimbjes njerëzore. në mjediset e krijuesve kryeqytetas, ajo e meriton plotësisht. Njëkohësisht, ishte dhe diçka emocionuese, si për atë vetë dhe pjesëmarrësit e shumtë në veprimtarinë, që përmendëm më lart.

veprimtari për krijimtarinë poetike të koleges e mikes, Ilirjana Sulkuqi, me banim në Amerikë, por organizimi ishte i një natyre jo të zakonshme. Kur salla kryesore ishte mbushur plot me të ftuar, poetë, shkrimtarë, publicistë e studiues, punonjës të arsimit e kulturës, nga media e shkruar dhe ajo elektronike, përpara dolën një grup kolegësh. Ata ishin organizatorët dhe realizuesit e një dokumentari të bukur, me titullin e zgjedhur “Lirikë shpirti”, kushtuar jetës dhe krijimtarisë së gjerë e të bukur poetike të Ilirjana Sulkuqit.

Nuk zgjati shumë salla ra heshtje. I pari e çeli veprimtarinë regjisori i dokumentarit, Kolec Traboini. Pas atij, sigurisht shkurt, folën publicisti Albert Zholi, skenaristja Angjelina Xhara dhe kameramani Ilia Terpini-“Mjeshtër i Madh”. Ndërsa vetë Iliirjana i falënderoi nga zemra realizuesit e këtij dokumentari dhe pjesëmarrësit në këtë veprimtari. Të pranishmit e ndoqën me kurreshtje dokumtarin, i cili nisi të shfaqej në ekran. Ai përmbante filmime nga jeta e Ilirjana Sulkuqit dhe recitime të disa poezive më të zgjdhura të saj, nga aktorja e njohur Margarita Xhepa.Tematika e tyre ishte e larmishme dhe i kushtoheshin mallit për vendlindjen, nënës, Kosovës, mërgimit etj.

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 20

ALI PASHAI DHE SHËN KOZMAI

Nga Andrea Llukani, Tiranë Këto ditë nëpër stendat e librarive të kryeqytetit libri më i pëlqyer është “Luani i Epirit, Ali pasha dhe Suli”, i akademikut grek Spiro Mela, përkthyer me mjeshtëri nga Kristo Pulla. Ky libër i shtohet serisë së botimeve rreth jetës dhe bëmave të “Luanit të Epirit”, Ali pashë Tepelenës. Autori gjatë punës studimore është përpjekur të paraqesi një këndvështrimin sa më objektiv dhe real të ngjarjeve, duke shmangur nuancat emocionale. Gjithashtu u ka dhënë lexuesve një qasje të përkorë e të ekuilibruar të jetës dhe të bëmave të Ali pashë Tepelenës. Mendoj se ky libër do të jetë një ndihmesë të vyer për lexuesin shqiptar me shestimin e një lënde informative, me realizimin e një aspekti të ndjeshëm vlerësues për individualitetet,

Storia

Nga NAMIK seLMANI

Historia deri tani nuk ka më asnjë mëdyshje. Këtë e kanë pranuar dhe vërtetuar jo vetëm historianët e biografët shqiptarë, por edhe ata

grekë. Shqiptarët kanë dhënë një ndihmesë të madhe në Revolucionin grek të fillimit të shekullit XIX që çoi më tej edhe në formimin e shtetit grek . Në qendër të Kretës në Greqi është ngritur prej shumë vitesh një bust i veçantë i një luftëtari të shquar në të cilin është shkruar në gjuhën greke: “Strategu Haxhi Daliani nga Delvinaqi (Epiru) rënë në maj 1828”. Është një foto monumentale si është edhe lufta e tij që e dërgoi në sakrificën supreme bashkë me 600 shqiptarë të tjerë me veshje karakteristike të shqiptarit që sot mund ta shohësh në një variant edhe para parlamentit grek Përpara kishin një pushtues osman që kishte pushtuar tokat e iu kishte rrëmbyer lirinë Për të shkrimtarja greke Kleopatra Priftis shkruan: “Pemët gjigande si Haxhi Mihali qëndrojnë të forta se i kanë rrënjët e thella në tokën e vet e se Haxhi Mihali doli kundër pushtuesve otomanë pa marrë leje tek Porta e Lartë. Ai lejen dhe bekimin e mori te vendi i vet-Shqipëria, e mori tek populli i vet trim dhe bujar, fisnik dhe krenar. Mik i vërtetë i popullit grek”. Më tej me një respekt të veçantë për heroizmin e tij, ajo shkruan në librin e saj të njohur “ Dhrosuliotët” Është një dramë që ajo ia ka kushtuar heroizmit të tij Ndër të tjera ajo shkruan : “Një pemë gjigande ka dërguar në ishullin e Kretës Shqipëria për të ndihmuar tërë ishullin e Kretës. Ai e ngriti dhe e mbajti mbi supet e tij ishullin si një hero legjendar i botës Atlas. A e kuptoni tani se çfarë i detyrohet atij ishulli i Kretës?Mendohet se të ketë lindur më 1775 dhe në kohën kur u përball me vdekjen e tij heroike në Kretë ai ishte vetëm 53 vjeç. Mes disa burimeve gati kontradiktore burimi më i besueshëm për origjinën e tij mbetet ai i vetë studiuesve grekë që e quajnë atë të ardhur nga Konispoli ku ka patur edhe një aktivitet të shquar patriotik. Duke kapur edhe simbolikën e luftës së tij na ndihmon edhe përcaktimi që i bën kësaj lufte shkrimtari dhe poeti i madh revolucionar francez Viktor Hygoi. Ai shkruan se “kryengritja e madhe greke për pavarësi ishte lufta e një populli, por ajo i kapërcente kufinjtë e një vendi dhe fitorja antiosmane e popujve të Ballkanit do të ishte e shpejtë.” Ndoshta ky përfytërim i saktë që jepet për heroin na e jep pikërisht edhe poeti i shquar anglez Bajroni në veprën e tij “Çajld Harold” kur flet poetikisht për shqiptarët dhe bën portretin e tyre. Në shumë pika të këtyre portreteve dhe të figurave të tij letrare që përdor në këtë poemë ai na sjell të gjallë edhe këtë portret të vërtetë të këtij luftëtar me sy të mprehtë, me një ballë të gjërë e me një trup të fuqishëm.

Studiuesi i njohur Myslim Hotova që ka botuar për të edhe një libër -monografi të titulluar “ Haxhi Mihal Daliani–pema gjigande e Shqipërisë në Kretë”, ndërmjet të tjerash për fundin e tij të lavdishëm në muajin maj të vitit 1828: “Para betejës me turqit në kështjellën Frangokastelo gjetën strehim mbrojtjeje një mori njerëzish nga Kreta si të sëmurë, të uritur, pleq, gra e fëmijë të pafajshëm. Situata ishte shumë kritike. Para kësaj gjendjeje në prani të rrethit të tij ushtarak Haxhi Mihali deklaroi: “Ne na duhet bukë, na duhen armë. E vetmja pasuri që kemi është urrejtja shekullore kundër robërisë” Brofi në këmbë. Për ku? Iu rënduan shpatullat sikur po mbante tërë peshën e kështjellës Frangokastelo. Tani ai nuk kishte vetëm përgjegjësinë e betejës antiosmane që ishte në pragun e saj. Jo, kishte përgjegjësinë edhe tërë pleqtë, për gratë e fëmijët, kishte përgjegjësi edhe për sedrën e nderin e kombit që përfaqësonte. Ai qe i pajisur me mirësi dhe besnikëri, me mençuri e fuqi, me dinjitet e krenari, Kishte ndjesi të thellë shpirtërore, sedër që lëndohej lehtë.” Në këtë kështjellë të ndërtuar që në kohën veneciane beteja ishte shumë e ashpër. Ai qëndroi heroikisht deri në momentin e fundit, gati i vetëm. I propozuan që të dorëzohej me kusht që t’ia falnin jetën , por ai nuk pranoi. Lëvizja çlirimtare greke kështu veç arvanitasve të shquar si Marko Boçari, Bubulina, Andra Miuli kishte edhe kontributin e tij. Heroizmi i Marko Boçarit dhe përkushtimi i tij ndaj gjuhës shqip ka qenë një model i gjallë i patriotizmit tek Haxhi Daliani. Po të përcaktonin të përbashkëtën e tyre do të citonim historianin francez Rene Pinonit që ka thënë se “Shqipëria nuk i ka dhënë botës shenjtorë dhe dëshmorë të asnjë feje, por burra shteti dhe gjeneralë të mëdhenj.” Ai refren i paharruar i këngës kushtuar Marko Boçarit dhe trimave të tjera arvaniatas që lufutuan për lirinë e Greqisë duket se i shkon për shtat edhe jetës dhe veprës së Haxhi Mihal Dalianit Ja si thuhet në të: “Ngrehu, more Marko Sulioti/Ti Xhavellë e Kundrujoti/O ju trimat e Shqipërisë /që lirinë ia dhatë Greqisë Gjuhëtari i shquar i shekullit Jani Vreto shkruan se “Haxhi Daliani është një personalitet i shquar krahas Marko Boçarit dhe Ali Pashë Tepelenës” Historiani Myslim Hotova në studimin e tij shumë të gjatë e të plotë shkruan se janë të shumta burimet bibliografike greke kushtuar orgjinës shqiptare dhe heroizmit të tij në shërbim të lirisë së popujve. Burimi më i rëndësishëm mbetet “Enciklopedia greke e viti 1931” ku thuhet se ai ka

qenë luftëtar edhe në Liban më 1826 kundër forcave osmane në krye të 800 luftëtarëve dhe të tre anijeve luftarake. Kjo luftë u përjetësua edhe në folklorin e këtij vendi. Për të u shkruan libra të shumtë dhe këngët u përcollën gojë më gojë në breza deri edhe në gojëdhëna të shumta. Ishte prova e parë e forcës udhëheqëse të Haxhi Dalianit që doli me shumë rezulatat. Këngët u përcollën gojë më gojë tek të gjithë shqiptarët që jetonin në atë kohë në vendet arabe e që nuk ishin të pakët

Shkrimtari dhe studiuesi Nasho Jorgaqi e vlerëson ndjeshëm këtë figurë të shquar. “Në marrëdhëniet shqiptaro-greke figura e Haxhi Dalianit ka qenë një nga figurat më protogoniste. Udhëheqës i shquar popullor, trim dhe i mençur, i përkushtuar për kauzën e shenjtë të lirisë ai la një emër të nderuar në analet e historisë greke.Emri i tij i takon plejadës së ndritur të heronjve të Revolucionit grek…Daliani përfaqëson jo vetëm luftën e arvanitasve për një akuzë të drejtë liridashëse, por edhe mirënjohjen dhe besnikërinë e tyre ndaj atdheut të ri që e pranoi dhe i shërbeu bujarisht. Prandaj lufta e heroit arvanitas është e shpjegueshme dhe e motivuar pskiologjikisht dhe historikisht.” Po kaq interesante është dhe fizionomia e tij e veçantë. Për këtë studiuesi Hotova shkruan: “Balli i tij ishte me brazda të thella. Në pamje ishte i gjallë, i fortë nga kujtesa dhe i mprehtë nga mendja. S’para fliste shumë, por çdo gjë që thoshte kuptohej se e kishte burimin tek dija e madhe, te përvoja e pasur, te karakteri i fortë dhe te arsyetimi i thellë. Edhe kur flinte, ai ëndërronte Tek ai gjumi afronte ditën e betejës së madhe.”

Pjesa më e bukur e kujtesës popullore dhe kombëtare për këtë luftëtar të papërkulur ka qenë dhe mbetet një libër interesant që nipi i tij Pajtim Dalani nga Konispoli (sot me banim në Austri që prej shumë vitesh) ka gjetur i shkruar nga një turist gjerman që flet për Kretën në përkthimin e tij shkruhet për xhaminë që edhe sot e kësaj dite mban emrin e Haxhi Mihal Dalianit, për nder të trimërisë që ai tregoi në luftën kundër pushtuesve otomanë. Xhamia jeniçere, ose Xhamia e Vogël e ngritur që më 1645 është pranë portit venecian. Minarja e turke “Haxhi Mihal Daliani” gjendet në tregun e mbuluar” Nga interpretimi i kësaj të dhëne mund të thuhet se Xhamia në Kretë është ngritur që të bënin ceremonitë fetare jeniçerët turq. Në mbarim të vdekjes heroike të 18 majit të vitit 1828, kësaj minareje në Tregun e Mbuluar të Hanjasë që është e padëmtuar edhe në ditët tona, iu dha emri i Haxhi Dalianit si sfidë për pushtuesin otoman.

Ndonëse burimet bibliografike të tij janë të shumta, ka një mendim të përbashkët të të gjithë atyre që kanë shkruar për të, në Greqi, Shqipëri e në Turqi, Gjermani etj. Për të mund të shkruhet edhe shumë më tepër. Që prej vitit 1828 që ai ka patur rënien e tij heroike janë shkruar drama, poezi, studime, studime në gjuhën greke, frënge, gjermane, italiane, turke e në gjuhë të tjera. Madje janë bërë edhe këngë popullore. Shkrimtari grek Nikos Kazanzaqis e ka përdorur figurën e tij si një simbol të spikatur të atdhetarizmit tek Haxhi Daliani. Gjithmonë “ajsbergu” i informacionit tek Haxhi Daliani mbetet shumë i dukshëm në përfytërimin e brezave të ardhshëm të këtij heroi Në këtë kujtesë kanë ndihmuar edhe arte të tjera Për të është bërë edhe një pikturë e arrirë që e sjell të gjallë atë, një skulptor i shquar ka bërë edhe një statujë prej bronnxi që është një vepër e mirëfilltë arti. Për të dhëna të tjera për këtë figurë po punon gati që prej 10 vjetësh edhe Pajtim Dalani që është një prej pinjollëve të këtij heroi. Ai sot jeton në Austri e në një kohë tjetër jo të largët me materialet e tij të grumbulluara mund të t’i shfrytëzojë ato si një burim për një libër të ri.

Haxhi Mihal Dalaini mbetet një Urë e fortë mes kombeve. Mbetet i gjallë me mesazhin dhe forcën e dashurisë për liri. Të një jete pa pushtues ku të gjithë kombet duhet të ngrejnë vetë ngrehinën e shtetit të tyre të lirë. Kjo nuk është pak për kohët moderne ku po jetojmë, ku po kërkojmë të tjera shtigje bashkëjetese.

Nga ANDreA LLuKANI, Tiranë

Këto ditë nëpër stendat e librarive të kryeqytetit libri më i pëlqyer është “Luani i Epirit, Ali pasha dhe Suli”, i akademikut grek Spiro

Mela, përkthyer me mjeshtëri nga Kristo Pulla. Ky libër i shtohet serisë së botimeve rreth jetës dhe bëmave të “Luanit të Epirit”, Ali pashë Tepelenës. Autori gjatë punës studimore është përpjekur të paraqesi një këndvështrimin sa më objektiv dhe real të ngjarjeve, duke shmangur nuancat emocionale. Gjithashtu u ka dhënë lexuesve një qasje të përkorë e të ekuilibruar të jetës dhe të bëmave të Ali pashë Tepelenës. Mendoj se ky libër do të jetë një ndihmesë të vyer për lexuesin shqiptar me shestimin e një lënde informative, me realizimin e një aspekti të ndjeshëm vlerësues për individualitetet, profilet, si dhe për veçoritë dalluese të zërave që përmban. Përkthyesi i talentuar Kristo Pulla na ka dhuruar kënaqësinë e të lexuarit të një libri të përkorë me anën e një gjuhe të pastër dhe të kulluar shqipe. Më ka pëlqyer i gjithë libri, të cilin e lexova me një frymë, por më shumë përshtypje më ka bërë miqësia ndërmjet Ali pashait dhe shën Kozmait, prandaj vendosa të shpreh disa mendime modeste.

Sipas gojëdhënës murgu Kozma i kishte parashikuar të ardhmen Ali pashë Tepelenës: “Se do të bëhej shumë i dëgjuar, një pasha i madh dhe do të sundote gjithë Shqipërinë, do të nënshtronte Prevezën, Pargën, Sulin, Delvinën, Kardhiqin etj. Në fund do të shkonte deri në Stamboll, por me mjekrër të kuqe”. Pas disa vitesh, kur Ali pashai po shihte që profecitë e murgut Kozma po realizoheshin, lidhi miqësi me të. Por pashai nuk e pati kuptuar frazën e fundit: “Me mjekrën e kuqe në Stamboll”, e cila parashikonte fundin e tij tragjik. Ai nuk mundi ta kuptonte që turqit do ta vrisnin dhe kokën e prerë me mjekrën e gjakosur do t`ia shpinin Sulltanit.

Për miqësinë e Ali pashait me murgun Kozma ka dy letra, të cilat janë botuar nga Mitropoliti i Beratit Anthim Aleksudhi. Letra e parë: “Ju rumë të nahijes së Beratit, myzeqarë dhe vllehë grabovarë, katunde dhe çifligje, ju lajmëroj se ja ku vura një epitrop që të ndreqë manastirin e plakut Kozma; ndihmova edhe unë me aspra e të ndihmoni edhe ju si t`iu thotë dhespoti, me qëllim që të ndreqet ky manastir. Për ata që nuk do të japin ndihmën e tyre do të më mbetet hatëri dhe pastaj do t`i paguajnë dyfish. Sikundër ju urdhëroj ashtu të bëni pas këtij vendimi. Gjirokastër, më 12 shtator 1813”.

Letra e dytë: “Hair duvaxhitë e mi Mitropolit i Beratit Kolë Mitro dhe Haxhi Janko. Ju përshëndes dhe ju kallëzoj se i mora vesh sa më shkruani dhe u informova me anë të igumenit. U gëzova shumë që u kujdesët për plakun Kozma. Ja tek po vinë aty igumeni dhe Nikolla bashkë me kryemjeshtrin dhe të vini të ndreqni edhe kullat e manastirit, i cili të bëhet më i mirë nga të gjitha manastiret. Me ardhjen time aty dëshiroj ta gjej të mbaruar. Pra, të kujdeseni të gjithë që ta ndreqni dhe të gjithë rumët e Beratit, të mëdhenj dhe të vegjël, të ndihmojnë. Po i shkruaj

Heroi shqiptar i KretësNë përvjetorin e rënies së heroit shqiptar Haxhi Daliani

Ali pashai dhe shën Kozmaiedhe Ibrahim Arapit t`ju ndihmojë në çdo kohë e në çdo punë. Të bëni si ju shkruaj. Ju përshëndes. Në Janinë më 12 shtator 1814”. Manastiri është ngritur në shekullin XVIII dhe ka qenë në gjendje të mirë ekonomike, në të ka pasur shkollë dhe bibliotekë. Kisha e manastirit të Shën Kozmait është ndërtuar gjatë viteve 1813-1815 me porosi të Ali pashë Tepelenës.

LIpsANI DHe sHërbesA e sHeNjTIT

Shën Kozmai u martirizua më 24 gusht të vitit 1779 në Kolkondas të Myzeqesë. Lipsani dhe koka e Shën Kozmait u varrosën në dy kisha të ndryshme. Në lipsanin që gjendet në kishën e Kolkondasit mungonte koka e shenjtit, pasi atë e kishin varrosur në qimitirin e kishës së fshatit Mujalli. Me urdhër të Ali pashë Tepelenës lipsanit që gjendej në Kolkondas iu vendos një kokë e florinjtë. Ali pashai e porositi në Venecia kokën e florinjtë, e cila u punua prej mjeshtrit Nicholas Clykys. Lipsani i plotë i shenjtit u vendos në arkën e posaçme. Në vitin 1918 një arkeolog austriak e përvetësoi kokën e florinjtë, për ta shpënë në Vienë.

Arka me lipsanin e shenjtit u ruajt e paprekur deri në vitin 1984, kur u vizitua prej një turisti grek, të quajtur Taqis Kristopulos. Ky i fundit pasi fotografoi lipsanin pa kokë të shenjtit e bëri problem qeveritar. Ky incident detyroi Institutin e Monumenteve që lipsanet e Shën Kozmait të vendoseshin në një arkë të re. Dora e djathtë u vu në një enë qelqi në formë katrore. Gjithashtu kur u mësua se më 1987 do të vinte një delegacion grek, kisha u pastrua nga ferrat dhe u shtrua rruga. Delegacioni kryesohej nga Karolos Papulias, në atë kohë ministër i Jashtëm, Melina Mërkuri, ministre e Kulturës dhe dy ministra të tjerë. Melina ishte shtrirë barkas që nga dera e kishës deri tek arka me lipsanin e shenjtit, duke e puthur me shpresëtari. Pas vizitës gazetarët grekë pyetën ish-ministrin e Jashtëm të Shqipërisë Reiz Malilen: -Përse mungon koka e shenjtit? Reizi si ateist që ishte u shtang nga pyetja, por Papuliasi e nxori nga situata duke thënë: “Koka prehet atje ku duhet të prehet”. Pas prishjes së kishave më 1967 arkën me lipsanet e Shën Kozmait i shpunë në Muzeun e Fierit. Sipas Robert Elsie kujdestari i muzeut i ka shitur lipsanet e shenjtit. Gjithashtu pjesë nga lipsanet e Shën Kozmait gjenden në Mitropolinë e Athinës. Pjesa e mbetur nga lipsanet e Shën Kozmait sot gjendet në kishëzën e Kryepiskopatës së Hirshme. Në raste festash ose agripnish ato u serviren besimtarëve për t’u falur. Shën Kozmai u nderua si shenjt në shpirtin e popullit. Ai u përmend nëpër sinaksarët e kishës si shenjt, ndonëse akti zyrtar i shenjtërimit të tij u nënshkrua shumë vonë, më 20 prill 1961 me anën e vendimit Sinodik të Patriarkanës Ekumenike. Shërbesa e Shën Kozmait u përkthye në vitin 1931 nga Kryepiskop Kristofor Kisi “Jetëshkrimi dhe akolluthia e dëshmorit të ri dhe isapostullit Shën Kozma” dhe u ribotua në vitin 2013 nga artikullshkruesi.

pagina 21 Anno 11 n.4 Ottobre 2013 Cultura si mundet një sistem i

efikas llogarie të shpëtojë të ardhmen e Amerikës

jOsepH DIOGuArDI Independent Public Policy Professional

Kur në Amerikë të drejtat afat-

gjata dhe detyrimet e pensioneve janë llogaritur siç duhet (ekzaktësisht), borxhi kombëtar i qeverisë federale i tejkalon $ 70,000,000,000,0000 (që është një kapital prej 70 trilion “T” ) ! Kjo barrë e borxhit jo vetëm që bëhet përgjegjësi e kombit tonë për tu paguar përsëri, por ajo do të jetë një barrë e madhe edhe mbi fëmijët tanë dhe brezat e ardhshëm të amerikanëve, të cilëve iu lëmë keshtu pasojat për të paguar të faturave që ne kemi grumbulluar. Me një përgjegjësi morale për të mos i mbajtur “ peng” fëmijët tanë, nipërit dhe mbesat e ardhëshme, pa pëlqimin e tyre, ne duhet të pyesim veten, se si nuk kemi mundur të fillojnë për të rregulluar varësinë e Amerikës mbi shpenzimin e parave që ne nuk i kemi !

Së pari, më lejoni të them se kriza fiskale që Amerika përballet aktualisht është kryesisht për shkak të faktit se; qeveria jonë Federale ka dështuar në një llogari të duhur (efikase) për shpenzimin e tepërt. Aktualisht, qeveria amerikane operon sipas një sistemi të bazuar të parasë së gatshme me buxhetim. Megjithatë standardet e profesionit të kontabilitetit SHBA, Komisionit të Letrave me Vlerë dhe Exchange (SEC) kërkohet që kompanitë të operojnë privat të përfshihen në sektorin publik privat që janë quajtur llogaritë “ rrjedhëse “ të kontabilitetit .

Ndërsa, në bazë të shënimeve të transaksioneve të kontabilitetit dhe të transaksioneve financiare të parasë, kur të ardhurat janë pranuar të mirëqena dhe shpenzimet janë paguar,baza rrjedhëse “akruale” e kontabilitetit njeh për të ardhura atë çfarë qeveria ka fituar ose ka të drejtë të marrë, madje edhe sa para pagesë është pranuar . Përveç kësaj, kontabiliteti “akrual” njeh si shpenzim atë që qeveria është e detyruar të paguajë, kur ka faturuar ose përgjegjësitë kontraktuale, edhe para se të bëhet pagesa (për shembull, sigurimet shoqërore ose Medicare, pagesat që janë premtuar). Në përgjithësi, kontabiliteti “akrual” është konsideruar (nga kontabilistët profesionistë) si e vetmja mënyrë për të matur gjendjen financiare në njësitë e mëdha e komplekse e rezultatet e funksionimit të saj, jo vetëm në aspektin financiar, por edhe në një kuptim ekonomik.

Megjithatë, për shkak se qeveria e SHBA nuk përdor standardet sipas parimit “akrual” të kontabilitetit për buxhetimin dhe raportimin financiar të tij, politikanët në Uashington vazhdojnë të kalojnë legjislacionin që fiton mbështetjen e votuesve të sotëm në kurriz të taksapaguesve të së nesërmes . Si rezultat, borxhi ynë kombëtar vazhdon të rritet, ndërsa sistemi ynë i kontabilitetit dhe raportet financiare vazhdojnë të vulgarisht të thellojme “tavanin” e borxhit që ne po i kalojme brezit të ardhshëm. Muajin e kaluar kam botuar një artikull në Roll Call titulluar “Si një sistem i drejtë i kontabilitetit mund shpëtojë të ardhmen e Amerikës”.

Shenim i autorit: I nderuari Profesor Bajram Doka. Many thanks

(faleminderit shumë!) për kohën që i kushtuat përkthimit në gjuhën Shqipe të mesazhit tim shumë të rëndësishëm për të shpëtuar “ëndrën Amerikane”, atë që solli babain tim në 1929 në qytetin e New Yorkut, të larguar prej një depresioni ekonomik, prej një fshati historik fermë që quhesh GRECI, në afërsi të Napolit, në një moshë 15 vjeçare dhe pa shkollimin paraprak. Por prej punës këmbëngulëse e të pandërprerë dhe me shpirtin Shqiptar të tij, unë gjatë tetë vjetëve mora një edukim nga prijësit Jezuitë në Fordam, në Bronx (New –York, SH B A, – ku edhe kam lindur më 1940), kështu mu krijua mundësia për sukses në biznes dhe në Uashington DC. Kështu, unë e ndjej veten moralisht të përgjegjshëm të vazhdoj më tej të punoje për popullin Shqiptar dhe Amerikën, si ish Kongresmen dhe si djalë i një babai shqipfolës që vjen nga një Fshat Historik Arbëresh i themeluar e banuar nga ushtarët Shqiptarë të Gjergj Kastriotit, Skënderbeut në 1461. (Ju mundet ndosha ta dini që Greci ishte i pari “katund” i banuar nga Arbëreshët e Shqipërisë, ndodhet në Italinë e jugut). Gjithë të mirat, Joe. (Joe DioGuardi).

Nga pIrO prIFTI

Për të zbardhur historinë e ndërlikuar të shqipatrëve, e ashtuquajtur Kutia e Pandorës është hapur tashmë për të mos u mbyllur

më derisa të zbulohet e vërteta. Që nga pushtimi i Shqipërisë nga perandoria turke më 1478 dhe deri rreth viteve 1660-1703, përveç pushtimit ushtarak dhe politik filloi të ravijezohen disa shtresa të reja në popullatën e atëhershme, shtresa popullate që flisnin shqip ose shqipfolës, sepse ishin kolonë të ardhur nga viset e perandorisë turke por myslimanë, vëndas të konvertuar në islam me pozita ushtarako-politike dhe pas tyre u konvertuan në masë dhe bujkrobërit, por mbetën dhe vëndas shumica me fe ortodokse qoftë në veri të trojeve shqiptare qoftë në trojet e mesme, e qoftë në jug. Kështu, nën presionin turk, i cili zbatoi strategjinë e posaçme anti-arbëresho-epirote, në fund të shek XVII- fillim shek të XVIII, ndodhi dhe ndarja tragjike shpirtërore e fetare e popullsisë që fliste shqip me të gjitha pasojat që ndihen e dhe sot për shkak të dyzimit fetar dhe tradiconal. Pra, problem i bashkimit të trojeve shqiptare dhe në përgjithësi i popullit shqiptar nuk është aq i lehtë, por në rradhë të parë kërkon disa parkushte dhe zbardhje e së vërtetës sado e rëndë apo e lehtë të duket. Ky fakt mund të spjegohet edhe me frazën e Faik Konicës që tregonte; …’ Kur nisa luftën për clirimin e Shqipërisë njëzet e pesë vjet më parë, kujtoja sis hum’ i ri që isha se problem ish vetëm një problem kombëse, d.m.th., se pot ë arrinte të zgohej plotësisht ndjenja e kombësisë në zemër të shqipëtarëve, themelimi i një Shqipërie të lirë, ish një punë e mbaruar posa të vinte rasti…. Kur mu poq mëndja më tepër , që pesëmbëdhjetë vjet e tëhu, kuptova se problem i Shqipërisë më tepër se kombëtar ish një problem moral.. Në fjalë të tjera ky popull që të shpëtojë, ka nevojë më parë se cdo gjë tjetër, t’i stërvitet e t’i lartësohet karakteri, t’i zbutet e t’i cpastrohet zemra..’

Shumëkush sidomos ata të tipit Koço Danaj apo të AK shqiptare, ose të Vetvendosja kosovare, radikalistë që kërkojnë me pathos e mllef kthimin e të kaluarës të ‘Jasha Padishah’, e kërkojnë bashkimin e trojeve shqiptare sikur ajo të ishte thjesht një copë kristali e thyer që mund të ngjitet lehtësisht. Asnjëherë nuk mund të ndodhë ky fenomen nëpëmjet ngritjes artificiale të nacionalizmit, apo nëpërmjet sheriatit qe të kujton Kahrarnamenë e Lidhjes së Prizrenit e cila çoi përfundimisht në ndarjen e trojeve shqiptare ndërmjet fqinjëve. Nuk duhet harrur që në këtë ndarje të trojeve, pas 1878 muarën pjesë dhe shqiptarët jo-myslimanë pra të krishterët që kishin gjetur strehë dhe mbështetje tek kishat përkatëse sllave siç ishin shqiptarët ortodoksë të trojeve shqiptare të veriut ose shkiet, dhe shqiptarët ortodoksë të trojeve të jugut ose arvanitasit. Arsyea? Arsyea sipas tyre qëndronte se Arbëria dhe Epiri tashmë nuk mund të bëhen shtet më vehte sepse janë të pushtuar nga turqit dhe se shqiptarët e fesë islame nuk janë shqiptarë…?! Këtu kanë ndikuar dhe kishat përkatëse, koha e gjatë nën pushtim, Mundësia e artë e fituar pas humbjes së Turqisë më 1878 nga rusët. Po përse ndodhi kjo ndarje kaq e fortë ndërmjet shqiptarëve e të dy feve kryesore, sepse të dy komunitetet ishin të sunduara nga turqit osmanllinj? Historia e është e dhimbëshme dhe nëse duhet zbuluar e vërteta ajo nuk duhet të na kushtzojë për të ardhmën e popullatës shqiptare dhe të trojeve shqiptare, por thjesht për të gjetur zgjidhjen më të mirë të mundëshme në këtë realitet të ri ballkanik dhe Europian, sigurisht nëpërmjet integrimit. Me tre rreshta (që në fakt kërkojnë qindra faqe spjegime), problemet kryesore në trojet shqiptare dhe popullatën shqiptare të cilat kanë shkaktuar ndarjen jo vetëm të trojeve shqiptare por një ndikim edhe të popullatës shqiptare qoftë ajo myslimane ashtu dhe ajo e krishterë, qëndron kështu:

- Pushtimi turk dëmtoi formimin e një shteti shqiptar të mirëfilltë i cili nëse historia do të ishte ndryshe nuk do të quhej Shqipëri por Arbëri dhe Epir, sepse në rradhë të parë dëmtoi binomin Fe+ Atdhe= Shtet, duke dëmtuar fenë. Disa mund të thonë se.. po para pushtimit turk? Gjasat ishin për të formuar një shtet Arbëror të fortë që do të dominonte në Ballkan.

- Arsyet se përse sundimi turk pati pasoja më të rënda në trojet shqiptare se sa në trojet e tjera ballkanike janë: Kokëfortësia e krerëve shqiptare (arbërorë dhe epirotë) për të mos u nënështruar; Resurse njerezore dhe ekonomike me të pakta se Perandoria turke, Ndihma europianë e vogël

- Arsyet se përse turqit shkatërruan totalisht principatat arbërore, trojet, kështjellat, dhe dëbuan njerëzit ishin: pengesa e ashpër dhe e armatosur me armë, që i bënë shqiptarët kundër përhapjes së islamit, mos pranimi i vasalitetit për një kohë të gjatë, nxitja perëndimore,

- Arsyet se përse turqit muarën shumë shqiptarë të atëhershëm dhe i vunë në poste egzekutive dhe ushtarake, ishte se raca arbërore dhe epirote një racë e lashtë, e bukur, trime, dhe e zgjuar, përbënte në fakt edhe strategjinë turke; pushto dhe lufto me komandantë dhe ushtarë jeniçerë (jo turq, por pengje të konvertuar),

- Argumenti se përse popullata shqiptare nuk u asimilua tërësisht me gjithë presionin e dhunën ishte: survivanca e popullatës nëpërmjet emigrimit (për të

mos u dorëzuar dhe u konvertuar- ikën të pasurit e të mesmit), +nëpërmjet konvertimit në islam (për favore dhe pushtet, e kështu edhe një survivancë me efekte negative), +nëpërmjet ruajtjes së fesë duke kërkuar mbështetje tek Kishat Ortodokse që kishin lejen e Turqisë por që shkaktoi humbjen e gjuhës, ose tek Kisha Katolike e cila gjithashtu pati të njëjtin efekt tek popullata që kërkoi strehim e mbështetje).

- Strategjia turke e islamizimit për trojet dhe popullatën shqiptare që nuk emigroi mund të paraqitet nëpërmjet gjashtë taktikave: vrasje për ata që nuk kthehen, pengje për ata që janë të lëkundur, taksa të rënda për komunitetin jo-islam, prishje e kështjellave, largim i banorëve dhe ndërtim i fshatrave e qytetevenë vënde pa mbrojtje, dhe prurje popullate tjetër për të populluar fushat e kodrinat e trojeve shqiptaretë braktisura, kryesisht nga Anadolli, Persia, Abhazia, dhënia e shpërblimeve dhe posteve ushtarako-administrative për të konvertuarit.

Hakmarrja turke –osmanllie ra shumë rëndë mbi shqitarët dhe trojet e tyre pikërisht për tu hakmarrë ndaj shqiptareve kokeforte te krishtere sepse vete vete sultan Mehmeti II ( ai qe pushtoi Konstandinopojën më 1453) tha per shqiptaret (Arber-epirotet e atehershem ): nuk do le gur mbi gur ne Arberi... Dhe ashtu beri, shkaterroI të gjitha kalatë. Madje dhe varrin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeu e prishi, e dëmtoi, duke ja marrë edhe kockat – ‘për hajmali’(M.Barletti ‘Gjergj Catrioti-Skanderbeg, Princ i Epirit).

Në shkrimin tim të disa ditëve më parë ‘ Shkijet dhe shkipëtarët- ose Zanafilla e fjalës shqip dhe Shqipëri’, problemi se ku u zhdukën shqiptarët ortodoksë (dhe më pak ata katolikë) ishte një problem edhe ‘tabu’ edhe pak misterioz, sepse në fakt ka patur të bëjë edhe me kalimin në një etapë të re të gjuhës së folur shqipe e sigurisht edhe në ndërrimin emrave dhe emërtimve për shkak të dyzimit religjioz dhe prishjes së shtetit shqiptar për gati 500 vite. Shqiptaret ne kufi me sllavet nuk emigruan por zgjodhën një alternative tjetwr të pathënë më pare nga historianët tanë: u afruan pas Kishes sllave orthodokse sepse ajo kishte imumitet; kjo i shpetoi ata nga raprezaljet. E ketu fillon transformmimi. Nga arber ne shqiptare. Arberit orthodokse te mbrojtur nga Kisha sllave - i quajten arberit e konvertuar myslimane si Shqep-tarë, kurse arberit myslimanë quajtën arberit orthodokse si Shqije-Shqja-nga shizma (që do të thotë shkep, ndaj,). Fjala shqiptar u ngeli arbërve dhe epirotëve te konvertuar ne myslimane; arberit ortodoksë që u bashkuan nga halli me sllavët u quajten shkije; epirotët ortodokse u quajten arvanitas; ortodokset qe flisnin shqip ne trojet shqiptare u quajten shqiptare kaurre. Sipas F.Xharra), Viti 1637, për Gjakovën sipas misionarit fra Bonaventura da Palacula ,nga 500 shtëpitë e kësaj kasabaje vetëm 20 ishin katolike të tjerat “ il resto tutti Turche et Scismatici”(të tjerët shqiptarë musliman dhe shqiptarë shkije ). Dhe mandej vashdon:” Per andare dalla parte del Settentrione sopra Jacova incominciano li Scismatici” –duke u ngjitur nga Gjakova në Deçan ,nëveriun e Gjakovës nëpër fshtra të gjithë fashtarët “shkizmatik” Në marsin e vitit 1683 dëshmitë e fra Kerubinit e japin pamjen demografike-statistike të rrethit të Gjakovës si “ që nga Gjakova e deri në Deçan ishin të gjithë shkizmatik dhe Manastiri i Deçanit . Pra frati Kerubini që nga Gjakova në Deçan i hasi “fshatrat shkizmatik” („molte ville di Scismatici”.)

Shembull i pranisë të shqiptarëve ortodoks është edhe ky, ku për Hasin (ndër bjeshkët e Pashtrikut ,në lugine e Lumit Drin, në jug të Gjakovës), shkruhet (1837): i tërë rajoni është i banuar me serbë të albanizuar dhe me Shqiptarë „..(.tout le districkt habite par des Serbes allbanises et des Albanais.)

Për kazatë e Pejës dhe të Gjakovës ,deri në luftën e Krimesë ,sipas Myllerit dhe Bues,konstatohej se në rrethinat e këtyre qyteteve ka mbizotërua element ii krishterë ortodoks (shkijet f.xh.) e më pak Shqiptarë katolik, Latin.

Ndarja shpirtërore krahas atyre të trojeve në sanxhaqe ndodhi nën presionin osman i cili nga njëra anë bëri gjithçka për të mbajtur të pushtuar Ballkanin ku popullata më rebele ishte ajo e arbërvedhe epirotëve. Kjo ndarje shpirtërore-fetare, ndodhi kur u krijua një komunitet i madh arbërish të islamizuar të cilët së bashku me grupe të ardhur nga Anadolli ishin të përhapur së bashku me shqiptarët e krishterë ortodoksë kryesisht, por dhe ata katolikë në veri, në qëndër, dhe jug të trojeve shqiptare. Shumica e tyre ishin të privilegjuar dhe drejtonin administratën dhe ushtrinë, por flisnin gjuhën arbërisht. Popullata e krishterë në veri të vëndit ashtu në jug e ndikuar, e nënështruar, e keqtrajtuar nga pushtuesi, u armiqësua edhe me popullatën e islamizuar aq sa duke e ndjerë vehten e pambrojtur, ose u largua fare në itali të veriut Venedik ose në Jug në Kalabri. Tjetra kërkoi stehim dhe ngushëllim tek Kisha Sllave dhe Greke për shkak të raprezaljeve, duke mbijetuar, por duke sakrifikuar gjuhën me kalimin e kohës për shkak gjithashtu të presionit edhe të strehuesve (pas 1878). Ndarja filloi nga armiqësimi për shkak të humbjes së trojeve, rrezikut të humbjes së fesë. Ata u quajtën nga arbërit (rabanët) e islamizuar si shkie apo shqa që tradhtuan trojet dhe gjuhën, kurse shqiet apo shqatë, i quajtën arbërit e islamizuar si shqeptare (qe janë larguar nga feja). Kështu u krijuan pas vitit 1703 shqiptarët që flisnin shqip por që ishin me besim islamik, dhe u quajtën kështu në gjithë trojet dhe gjuha nga arbërisht në shqip, në jug, arbërit e krishterë quheshin arvanitas ashtu si dhe vëllezërit e tyre e tyre arbëreshë në Itali; kurse ndodhi që shqiptarët e krishterë ortodoksë që zbritën me kalimin e viteve pas 1878 u quajtën shqiptarë njëlloj si vëllezërit e tyre myslimanë.

Pavarësisht nga urdhrat zyrtarë që shqiptarët myslimanë të quheshin turq si brënda ashtu dhe jashtë vendit, në fakt si pasojë e dhunës dhe presionit, shqiptarët e krishterë ortodoksë të jugut quheshin grekë, dhe shqiptarët ortodoksë në veri që i u bashkuan kishës sllave u quajtën shqa, shqie. Kështu vazhdoi të mbijetojë gjuha e folur shqipe që nga lashtësia e deri në ditët e sotme por në grupe dhe popullata njerëzish me fe të ndryshme, përplasja midis të cilave nxitej nga pushtuesi turk, - në fakt shkatërroi kulturën e këtij populli të lashtë. Lufta për liri, nxorri në dritë më 28 nëntor 1912 një shtet të cunguar dhe plot probleme me vehten , pra Shqipëria dukej si një i sëmurë që a jetuar në një spital psikiatrik, që doli në një realiteti të ri pa mundur të orientohet dhe pa e kuptuar se kush është.

Ç’mund të bëjmë për popullatën me origjinë shqiptare ortodokse që jeton edhe ajo në trojet e veta por nën shtete të tjerë fqinjë?bPopullata me origjinë shqiptare ose shkjajtë e veriut që jetojnë si serbë, si malazezë, dhe si maqedonas nën kushtet e reja të demokracisë, integrimit dhe të globaizmit, kanë mundësinë të vendosin vetë se nga duhet të rrinë, por të paktën të mos përfshihen në radikalizmin ortodoks sllav, por të përpiqen të ri-gjejnë rrënjët e tyre. E njëjta gjë mund të thuhet dhe për arvanitasit. Ata për shkak të kushteve, e bënë zgjedhjen e tyre para 280 viteve, por sidoqoftë, e kanë ruajtur gjuhën qoftë dhe pjesërisht. Duhet qe shqiptaret ortodokse te Maqedonise (thuhet të jenë 300.000) por edhe ne Serbi (?) te emancipohen. Per tu emancipuar- duhen mbeshtetur.

(Vijon numrin e ardhshëm)

e vërteta e ndarjes së madhe fetare nga Arbër në shqiptarë`Dhe Drit`e Diturisë, Përpara do na shpjerë`— N.Frashëri

Papa Jovanoviq- Shkau Arvanitas ne lufte

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 22

P er scoprire le radici dell’albero gene-alogico bisogna

essere muniti di conoscenza e coraggio, cose che a noi albanesi non mancano. «Le stelle non si vergogna-no di sembrare lucciole, ma anche le lucciole si onorano di sembrare stelle».

∑

∑

T e zbuloshe rrenjet e trungut gjinetik patjeter duhet te

jesh i paisur me dituri e ku-rajo, te cilat ne shqiptareve nuk na mungojne.«Yjet nuk e kane per turp te duken si xixellonja,por dhe xixellonjat e kane per nder te duken si yjet».

∑

∑

. Anno 8

. numero 2

. Giugno 2010

. Mensile di attualità e cultura italo-albanese . Direttore editoriale: Hasan Aliaj

. Distribuzione gratuita in: Albania, Australia,

Belgio, Canada, Germania,Grecia, Francia, Italia,

Stati Uniti e Svizzera

segue a pagina 19segue a pagina 19 pagina 9

Kujtese dhe mirenjohje për Nenen

pagina 2

'Albanët me Famë

në Mijëvjeçarë'

pagina 4

Il contributo degli albanesi al

risorgimento italiano

nga Fotaq Andrea France

Giorgio Castriota Scanderbeg

di Rembrandt

I l nostro “Scanderbeg” di Rembrandt van Rijn esi-ste. Si trova lì, nei ricchi fondi del Museo delle Bel-le Arti di Nancy, capitale dei duchi di Lorena. Si

trova lì, ancora fresco, con la sua sensibile acquaforte, con le tracce della planchette da cui fu ricavato ancora visibili. E noi lo toccammo come per salutarlo, lo os-servammo a lungo, sodisfammo la nostra sete, lo ammi-rammo pieni di cenni d’affermazione silenziosi dei capi, alla presenza della conservatrice del Museo, la sig.ra Sophie Harent. Per di più, questo ritratto di Scanderbeg non risulta sconosciuto agli amanti dell’arte albanesi. Eppure, è sorprendente sapere che la storiografia al-banese ha definito questo ritratto del nostro Eroe sem-plicemente come un’opera anonima, di fantasia, prove-niente dalle profondità dei tempi non identificata, senza che i misteri in essa contenuti fossero decifrati, seppur pubblicata ovunque, ieri e oggi, perfino sulle cartoline o i poster, ultimamente anche a colori.

In verità, il primo segnale utile all’identificazione di queso ritratto come uno dei disegni di Rembrandt lo riscontrammo nel Catalogo regionale “Dei libri d’arte d’antichita posseduti dal conte Cicognara” del 1821, dove al numero 2132, il nome del ritratto “Scanderbec” risulta elencato tra i “trentaquattro persoaggi storici ed eroici stampati da F.L.D. Ciartres”. Notammo nella serie di questi personaggi – che in realtà sono trenta-sei, secondo gli studi -, nomi famosi che hanno lasciato impronte nella storia mondiale, quali Attila, Barbaros-sa, Timur Leng, Dioniso, Atabaliba re del Perù, Archi-mede, Pitagora, Diogene, Platone, Socrate, Sulejman, Thomas More, Gaston de Foix, Scanderbeg, Cadamosto, Aristotele, Nogai il Grande di Persia, Nangasaki, l’im-peratore del Giappone, Empedocle, Faust, Saladino ecc ecc. È vero che la maggior parte di questi personaggi (21 ritratti) sono disegni di Claude Vignon (1593-1670), uno dei pittori francesi esponente dello stile barocco, il più famoso all’epoca di Luigi XIII.

Gjergj KastriotiSkenderbeu

i Rembrendit

“Skënderbeu” ynë i Rijn Rembrandit ekziston. Është atje, në fondet e pasura të Muzeut të Arteve të Bukura të Nansisë, kryeqendrës

së dukëve të Lorrenës. Është atje, ende i freskët, me ravijëzimet e veta gravurore të ndjeshme, me gjurmët ende të dukshme të planshetës nga është nxjerrë. Dhe ne, e prekëm me dorë si për ta përshëndetur, e këqyrëm çaste të gjatë, e shijuam me sy të etur, e admiruam gjithë lëvizje pohuese e të heshtura të kryeve, në prani të konservatores së Muzeut, Zonjës Sophie Harent. Për më tepër, ky portret i Skënderbeut nuk është se është i panjohur për artdashësin shqiptar. Mirëpo, çudia këtu është se historiografia shqiptare e ka cilësuar këtë portret të Heroit tonë thjesht si vepër anonime, fantaziste, ardhur nga thellësitë e kohërave e paidentifikuar, e padeshifruar nga misteret që ka mbartur, ndonëse e botuar lart e poshtë, dje dhe sot, madje edhe kartolinë e poster, dhe kohët e fundit edhe me ngjyra.

Në fakt, sinjalin e parë për identifikimin e kësaj gravure si vizatim nga Rembrandi e hasëm në Katalogun rajonal “Dei libri d’arte d’antichita posseduti dal conte Cicognara” (katalogu i veprave të artit antik, në zotërim të kontit Cicognara) të vitit 1821, ku në numrin rendor 2132, emri i portretit “Scanderbec” figuron i radhitur mes “tridhjetë e katër personazheve historikë e heroikë stampuar nga F.L.D. Ciartres. “Vërejmë në serinë e këtyre personazheve - që në faktjanë tridhjetë e gjashtë, në bazë të studimeve -, emra të njohur që kanë lënë gjurmë në historinë botërore, si Atila, Barbarosa, Timurlengu, Dionisi, Atabalipa mbreti i Perusë, Arkimedi, Pitagora, Diogjeni, Platoni, Sokrati, Sulejmani, Tomas Mori, Gaston dë Fua, Scanderbec, Kadamosti, Aristoteli, Nogai i madh i Persisë, Nangasaki, mbreti i Japonisë, Empedokli, Fausti, Saladini, etj. etj.

Gjergj KastriotiScanderbeg

by Rembrandt

Our Scanderbeg painted by the prominent paint-er Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606 - 1669) exists. It is over there in the rich inven-

tory of the Museum of Fine Arts in Nancy, France, the center of the Duchy of Lorraine. It is there, still fresh with its sensitive etching, with still visible footprints of the planchette from which it was made. And us, we touched it with our own hands as if greeting him, we looked at him for long moments, we tasted it with thirsty eyes, we admired him noding in aprovement in the pres-ence of the keeper of the museum Sophie Harent. This portret of Scanderbeg is not uknown to the Albanian artlovers. However, the big surprise is that the Albanian histography has described this portrait of our hero as only an anonymous portrait, as a fantasy, that has come from the depths of an unidentified time period, undecif-ered from the mysteries that it carries on, even though it was published time after time, even it was made into greeting cards and posters recently in colour.

In fact, the first sign for helping to identify this portrait as one of the drawings of Rembrandt was found in the regional catalogue “From the antique art books in possesion of count Cicognara” [Dei libri d’arte d’antichita posseduti dal conte Cicognara] of the year 1821, with the serial number 2132, where the name of the portrait “Scanderbec” is found listed between “34 historical and heroic figures stamped from the F. L. D Ciatres”.

It is observed in the series of these characters – which from the reasech there are in fact, - all famous names that have left their marks in the history of the world, like Attila, Barbarossa, Timur the Lame, Dionis, Atabalipa the king of Peru, Archimedes, Pythagoras, Diogenes, Plato, Socrates, Suleiman, Thomas More, Gaston de Foix, Scanderbeg, Cadamosto, Aristotle, The great Nogai of Persia, Suleiman, Nangasaki the king of Japan, Empedocles, Faust, Saladin etc.

segue a pagina 17 segue a pagina 17 segue a pagina 18

L’Albania eil movimento

libero e senza visto

Onorevole Presidente della Commissione Europea, gentile José Manuel Barroso, vi saluto amichevolmente da Valona e

vi faccio i miei migliori auguri. Ringraziandovi per l’appoggio a noi dato

desidero informarvi che sta per compiersi un anno dalla felice inaugurazione del mio proget-to “100 passi verso l’Europa” avvenuto a Pogra-dec, sul lago di Ohr, un progetto che ha conqui-stato non solo i cuori e le menti dei residenti e dell’intera regione, ma anche dei nostri grandi amici europei quali Vaclav Havel, Imre Ker-tezs, Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita Ferrero Waldner, Michael Spindelegger, Peter Balatzs, Doris Pack e Hannes Swoboda ecc... che classificarono l’evento come il migliore dei mezzi per il raggiungimento dell’obiettivo proposto dallo slogan “Riuniamo l’Europa at-traverso la cultura”. La realizzazione di questo progetto ha fatto in modo che venisse proposta la mia candidatura per il premio “European Citizen Prize”, consegnato dal presidente del parlamento europeo a Bruxelles.

Nel quadro dell’inaugurazione del progetto ho avuto il piacere e l’onore di ricevere una let-tera da voi in cui Lei, gentile amico, assieme al gradimento delle mie idee e dei miei concetti mi scriveva alcune delle sue idee sull’identità e l’unione dell’Europa.

Shqiperia dhe levizja

e lire e pa viza

Shumë i nderuari President i Komisionit Europian, i dashur José Manuel Barroso. Unë ju përshëndes miqësisht nga Vlora

dhe ju uroj gjithë të mirat.

Duke ju falenderuar për mbështetjen e dhënë du t’ju informoje se po mbushet gati një vit nga inaugurimi i suksesshëm i projektit tim „100 hapa drejt Europës“ zbatuar në Pogradec, në liqenin e Ohrit-- një projekt ky që fitoi jo vetëm zemrat dhe mendjet e banorëve të qytetit e të gjithë rajonit, por edhe të miqve tanë të mëdhenj europian si Vaclav Havel, Imre Ker-tezs, Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita Ferrero Waldner, Michael Spindelegger, Peter Balatzs, Doris Pack e Hannes Swoboda etj... të cilët e klasifikuan atë si mjetin më të shkëlq-yer në përmbushjen e slloganit „T’a bashkojmë europën nëpërmjet kulturës“.

Për këtë projekt unë tashmë jam propozuar për marrjen e cmimit „European Citizen Prize“, cmim ky që e jep presidenti i EU Parlament në Bruxelles.

Në kaudër të inaugurimit të këtij projekti unë pata kënaqësinë dhe nderin të marrë dhe një letër nga ana juaj në të cilën ju i dashuri Mik bashkë me kënaqësinë qe ju sollën idetë dhe konceptet e mia më derguat edhe disa ide tuajat mbi identitetin dhe bashkimin europian.

segue a pagina 19

Albania and the free movement

without visas

Greatly honored president of the Europe-an commission, dear Jose Manuel Bar-roso I greet you from Valona and wish

you all the best.

By thanking you for the support you have given, I would like to inform you that it is has been almost a year since the successful in-auguration of my project, “100 steps towards Europe”, implemented in Pogradec, a project that won not only the hearts and minds of the habitants of the city and the whole region, but also those of our most important friends in Eu-rope such as Vaclav Havel, Imre Kertezs, Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita Ferrero Waldner, Michael Spindelegger, Peter Balatzs, Doris Pack and Hannes Swoboda etc, who clas-sified it as the best way to fulfill our slogan “To unite Europe through culture”.

For this project I have been nominated to receive the “European citizen prize” award, an award given out by the president of the EU Par-liament in Brussels.

Within the inauguration of this project I had the pleasure and honor to receive a letter from your part in which, you my beloved friend, together with the pleasure that these ideas and concepts brought to you, send me some of your own ideas about the identity and the EU.

mensile di attualità e cultura italo-albaneseanno 11 = numero 4 = ottobre 2013

Direttore editoriale: Hasan AliajSede operativa presso: Hasan Aliajvia Filippo coridoni 23, 00046

Grottaferrata (roma) Tel. +39/3335912236Hasan.aliaj@tiscali.it

redazione.rrenjet@yahoo.comeditoriarrenjet@hotmail.it

Hanno collaborato: Giovanni Armillotta, Maria Teresa carnevalli pisani,stefan Kume, saimir Lojla, Moikom Zeqo,

Dorian Koçi, Gezim Llojdia, Andrea LlukaniTraduttrice: besiana polovina

Direttore responsabile: Massimo MarcianoProprietario ed editore: università popolare dei castelli romani

Direzione, redazione e amministrazione: via Cavour n. 21, 00044Frascati (Roma). Tel. 0689012752, fax 0662276721, e

-mail mediaservice@massimomarciano.itRegistrazione del Tribunale civile di Velletri n. 11/2003 del 25/6/2003

Përkujdesja grafike: Bujar Karoshi (M&B - Botime dhe Studio Grafike)Tel. 00355 4 22 33 283 / 00355 69 20 68 603

Cultura

Nga prof.dr. ANTON PAPLEKA

Libri “Ofelia me mjekër”, i shkrimtarit të njohur Moikom Zeqo, publikuar nga Shtëpia botuese “Morava”,

Tiranë, 2013, është një vepër që bën pjesë në kolanën ku përfshihen librat “Refuzimi i shkrimit”,( Dituria, 2010 )dhe “Vetullat hyjnore”,( Bota shqiptare, 2012.) Në librat e lartpërmendur ka proza të shkurtra që i përkasin eseistikës dhe trillimit letrar. Kjo gjë përbën një veçori origjinale të prozës së M.Zeqos, një risi të spikatur, me të cilën e pasuron prozën shqiptare, sidomos atë që thyen kufijtë e tradicionalizmit e të provincializmit.

Libri “Ofelia me mjekër” ka si nëntitull “Proza të të jetuarit së prapthi”. Konkretisht, në këtë libër, ai ka sintetizuar shqetësimet e tij të mëdha për bashkëkohësinë dhe ekzistencën njerëzore, të rrezikuar nga tjetërsimet e pafundme. Pse tjetersimi na ben te jetojme seprapthi?A mundet te vazhdohet perjetesisht keshtu? Boshti konceptual i librit qëndron te raporti kontradiktor dhe paradoksal midis reales dhe virtuales. Bota sa vjen dhe bëhet më virtuale. Bota e internetit dhe e kibernetikës po klonojne qenie të kufizuara në rrafshin virtual, duke iu larguar esencës humaniste. Ky qytetërim teknologjik rrezikon identitetin e njeriut dhe ngjan si një apokalips i vërtetë. Jo më kot, Zeqo i referohet filozofit francez Jean Baudriallare dhe tezës së tij se postmoderniteti e ka shndërruar botën në një Simulacrum (kopie e kopieve). Si do të jetë e ardhmja?

A do të kemi një njerëzim të vërtetë apo një njerëzim të klonuar?

Libri i Zeqos përpiqet t’u japë përgjigje këtyre pyetjeve ekzistenciale.

Libri ka një erudicion të madh që nuk është një qëllim në vetvete, por premisë

Nga FAruK MyrTAj

Përpara një njezete e më shumë vjetësh, kur shfaqeshin në Tiranë poetët e shkrimtarët e Kosovës,

ishim dënuar t’i ndiqnim vetëm me sy, dhe vetëm nga larg: Ah, ata janë! Por edhe ata, vetëm na larg na shihnin! Kufiri nuk ishte atje ku ishte, kufiri ishte atje ku ndjehej....

Kanë shkuar tashme vite dhe hyjmë e dalim te njeri tjetri si tek vetja. Bie fjala, poeti Ali Podrimja bëri përmbledhjen e poetit Fatos Arapi dhe studiuesi i matur Bashkim Kuçuku qëmtoi e përgatiti poezinë e Ali Podrimjes në “Litari i ankthit”. Madje secili e vështron tjetrin sipas vetes, sipas njohjes, sipas syrit dhe ndjenjës. Vetëm kështu plotërohemi. Por se-për-se kam shtysën që Ali Podrimjen ta lexoj disi më ndryshe. Jo thjesht si poet të etnisë kombëtare, por si poet të ndjenjës, të dhimbjes njerëzore, thjesht individuale. Joshem të mos e lemë në heshtje edhe këtë pamjen tjetër. Më besohet se njeri prej leximeve të Tij është edhe të lexuarit e tërë poezisë së Podrimjes si Poet i Lumit. Ose si Lumë të Poezisë së tij. Si Poet të Jetës së Pakryer. Që mund të merret edhe në inversin e saj: si Jetë të Kryer në Poezi. Kam rrekjen pra, se kështu mund të hidhet dritë mbi një profil tjetër të Tij. Edhe pse fundi do të jetë po ai: Ali Podrimja është Ai, Poeti. Ndër të Mëdhenjtë. Nuk i ndodh aq dendur njeriut, madje as edhe poetëve, të lindin prej asaj që kanë lindur ata vetë. Ashtu siç i ndodh jetës të fitojë përjetësinë pikërisht prej vdekjes.

Ali Podrimjes i ra për Fat që kthente në muzë të tij poetike Lumin. Madje jo thjesht “muzë”. Poeti kishte qenë te Podrimja, mbase qysh me lindjen e tij, padyshim njëherësh me prindin tek ai. Por ja që dikur, bie fjala më 29 shtator 1982, hynë në mes një akt i dhimbshëm, një ndëshkim i skajshëm dhe, si trill aspak i zakonshëm, në atë gjendje kur jeta humb kuptimin e vazhdimiësisë, një Zot e di, si ngushëllim qiellor për atë që faj perëndish ishte, të ofron një si perëndi të posaçme. Një Perëndi thjesht vetiake.

ALI pODrIMjA e KTHeu LuMIN Në perëNDI Të TIj

Përpara tij falet, bie në gjunjë, për shkak të tij mbetet, mbetet gjallë, mbetet i pagjumë, në një ëndërr të përjetshme, dhe, në ëndërr e sipër, ashtu siç ndodhi të shkruhen librat e shenjtë, atij i ka rënë për hise të shkruajë poezitë për Lumin e tij. Për Perëndinë e Tij. Pa e ditur, por jo pa e dëshiruar, e ka kthyer Lumin në Perëndi edhe për ne të tjerët. Është si një Etni tjetër, edhe kjo, fare e vërtetë, aspak më e vogël, po aq e shtrenjtë dhe po aq e shenjtë, sa ajo që studiuesi në parathënien e përmbledhjes, ka marrë përsipër t’ia artikulojë me tërë seriozitet. Nga kjo dhimbje prindi, për shkak të shndërrimit në Perëndi të Lumit të Tij, Ali Podrimja ka arritur “tu bëj vend disa poezive të tij atje ku është zor të hiqen qafe”. Na u desh të citonim Robert Frostin me këtë rast. Dhjetë vjet më vonë formësimit përgjithnjë të kësaj Perëndie Vetiake, i ndodhur në Vlorë, A. Podrimja shkruan: “Dikur ishte shfaqur Shkretëtira dhe kisha dëgjuar vajin e Burrit të Dheut. Isha nisur pas zërit të Fyellit. Uji i Madh kishte nxjerrë një guaskë nga fundi i mistershëm.

Fillova ta hap. E pamundur. Guaskë pas guaske zbuloja fatkeqësitë e dherave të Arbërisë...”

Pra, përsëri dolëm tek etnija kombëtare! Po unë e pranova dështimin qysh në krye: të gjitha nisin e përfundojnë tek etnia e madhe, kombëtare. Por ja që s’mund të mos ndjej edhe atë dhimbjen tjetër që është në gjenje të pjellë perëndi. Ali Podrimja lind e thinjet brenda vetes: ti po deshe lexoje, hyrë brenda tij dhe ai të ndihë që ta shuash deri në fund etjen e nevojën tënde: “ngujohuni në brendi/deri palaçot të lozin zotat.” (“Në kohë kaosi”). Ai të ofron po atë që ka zgjedhur për veten. Gjithnjë i vërtetë dhe i drejtëpërdrejtë në ndjenjë: “Nganjëherë dua të jem lumë/të rrjedh nëpër damarët e tu”.(“Dua të jem”). Për shkak të leximit, objekti “ngatërrohet”, alternohet me subjektin, por edhe me lexuesin. Të perëndishmit, Lumi, Poeti dhe tokësori, lexuesi, kërkojnë të jenë e të mbeten te njeri-tjetri. Lumi i Ali Podrimjes është gjithandej, siç ndodh zaten me perënditë. Merret vesh, i padukshëm. Si perënditë, si gjërat e kthyera në perëndi, pra. Tek “E klith në ëndërr”, Podrimja shkruan: “I bukur vetë Zoti / Ku tërë kjo hijeshi / Ku tërë kjo frikë / Në sytë e tu Lumi.../ Edhe Zotit ia shkove / Të panjohurës i afrohesh / Unë mbyllem në dhimbje / E klith në ëndërr / Dëgjon vogëlush?”

Mungesa është, ndjehet, dhimbshëm, paçka se njerëzishëm. Është, edhe si mungesë, qiellore, edhe pse ne besojmë se, si-do-si, plotësohet perëndishëm. Poeti mbetet sidoqoftë rob, por vetëm i gjërave që enden qiejve ose janë shkruar gurëve: “Në bregun tim nuk dukesh / As nuk lag më / Valë e Lumit tim”. Në poezinë e titulluar “Unë nuk jam ai”, padyshim ndër më të vetëtishmet në shkëlqimin e kësaj dhimbjeje, vizatohet nëna që kërkon në turmë birin, vëllai që përmallshëm luan në fyell, motra që përpara pasqyrës shkurton flokët dhe, më në fund lexojmë: “Lum Lumi / Unë jam ai që derën hap.” Dhimbja është. As që bëhet përpjekje për ta fshehur. Zemra dhe loti i njeriut kanë përmasën e vetë Njeriut, njeriu vetë ka përmasat e Botës. Atdheu është diku aty, një pikë në këtë glob. Sado i shenjtë, kaq është. Një pikë e aq. Etnia e birit të ikur, nuk është më pak e shenjtë. “Ishte verë / Mbi kokë dielli / Hije ti rreth Evrope”. Poeti i plotë nuk mund t’i besojë dot perënditë, kur nuk ka të dërguarin e

tij mes tyre. Alia Podrimja e pati këtë “fat”. Në të vërtetë, pas atij çmimi që pagoi për këtë lidhje me qiejt, pas kësaj këmbimi ambasadash (më jep një frymë, të të jap një shpirt) nuk pushon së përdoruri këtë të fundit në funksionin tonë, të lexuesve të tij, të miqve të tij. Jemi skajshmërisht të sigurt që ai vetë s’e shkon ndërmend këtë. “Lum Podrimja vdiq më 29 shtator 1982 / Por unë nuk mund ta nënshkruaj vdekjen tënde/ Varrëmihësit le ta qesin emrin / ose bardhësia le të më mbulojë edhe mua / të tërin” “Zëri i parë është zëri që poeti i flet vetvetes - ose askujt”, citojmë T.S.Eliotin kësaj radhe. Kush mund të citohet tjetër në kësolloj rastesh? Tjetër se Podrimja shkon nga vete dhe kthehet e rikthehet tek përmasa tjetër: “Të duan Lumi / Kur ti hesht / Kur ti nuk kërkon asgjë / Dhe të duartrokasin / Kur ti humb / Lumi”. Etnia kombëtare në të vërtetë është gjithësesi e pranishme në poezine e Podrimjes. E përthyer prej sferës së dhimbjes së Lumit, ajo bëhet edhe më e vërtetë, më e përjetshme: “Evropës së përgjumur s’do t’i përulemi / As perëndive të krisura / Ma jep besën Lum Lumi / Se nuk do ta harrojmë vendlindjen”.Një miku im poet, që kthehej prej Kalabrisë, tregon se të afërm të De Radës në Maki përsërisnin shpesh për të vajturit nga Shqipëria se “Ai kishte shitur pronat e tyre për të bërë Shqipërinë”. Të gjithë e dimë ku ka shkuar pasuria e vërtetë e De Radës. Edhe Jetën e Ali Podrimjes e shohim se si është Kryer. Duke u shndërruar në perëndi. Në trajtë të dyfishtë: “Ai që do kujdeset për ditët e mia të mbrame/Për ëndërrat e mia e qetësinë je Ti/Asgjë mos rrit asgjë mos krijo me dhunë/ Dhe si të duash Ti Lumi/Kryesorja: Jetën ta jetosh pa e vrarë/Dhe pa të mbetur në këmbë ndonjë therrë e saj e zezë/Bashkudhëtari im/Ta provojmë vetveten derisa kemi frymë” Shpresoj se nuk jam vetëm, tek bëj ta lexoj poezinë e Podrimjes në mënyrën më të dhimbshme për të. Por edhe ai vetë, prej kësaj dhimbjeje e ka shkruar, vetë na ka bërë shenjë të ndjejmë, të gëzojmë e të vuajmë bashkë me të. Se...Ali Podrimja eshte. Eshte diku, eshte tërëkund, ne Prishtine, Tirane, Paris, Shkup, Çameri, kudo ku ndjehet shqipja dhe rilindjet e shqiptareve. Pas lajmit dikur, per humbjen e Birit te tij, Lumit, nuk degjojme dot per Ikje tjeter. per vdekje jo dhe jo...

shndërrimi i Lumit në perëndi dhe Muzë

Lexim tjetër i poezisë së Ali Podrimjes

Moikom Zeqo “Ofelia me mjekër” - letërsia si ankth i modernitetit

për të bërë sinteza. Zeqo thotë se Google-i është një informacion pa inventar dhe shterp.

Aftësia për të bërë sinteza është mrekullia e intelektit pra e shkrimntarit, e mendimtarit, e krijuesit.

Libri “Ofelia me mjekër” ka një substancë shqiptare dhe universale. Të bëjnë përshtypje shkrimet për Gjon Buzukun dhe Migjenin, Konicën dhe shumë subjekte shqiptare të mesjetës, ku ka zbulime të reja dhe këndvështrime befasuese.

Libri ka ankthin e modernitetit, subjektete i nderthurr, i shndron ne nje subjekt te vetem, sipas nje kontrapukti te stilit elegant dhe tejet zdervjelles, ku informacioni farfurin plot befasira te cuditeshme. Duke aktivizuar mendimin kriticist dhe kerkues.

Në pamje të parë, tregimi “Ofelia me mjekër” duket shumë i ndërlikuar. Ofelia si personazh shekspirian është një ikonë e letërsisë botërore, tashmë klasike.

Tek Ofelia, Zeqo ndërthur e koncentron shumë simbolika dhe bën një teori të personazhit në përgjithësi. Tek Ofelia është dhe mjekra e Krishtit dhe e Gjergj Kastriot Skënderbeut, është sakrifica e Teutës ilire, por edhe Ajnshtajni.

Kjo do të thotë se një personazh mund të krijojë afërsi dhe simbolikë me të gjitha personazhet, sepse njeriu dhe njerëzimi është vetë Ofelia me mjekër dhe pa mjekër.

Pra, esenca e librit qëndron te çështja se a është e ardhmja e njeriut realizimi i tij si njeri, apo degradimi i tij, apokalipsi i tij moral, biologjik e shoqëror.

Për këto arsye, mendoj se libri “Ofelia me mjekër”përfaqëson një risi në krijimtarinë e Zeqos dhe të letrave shqipe dhe si i tillë meriton të përkthehet në gjuhët e popujve fqinjë dhe të Europës.Sepse e meriton.

pagina 23 Anno 11 n.4 Ottobre 2013 Cultura

Nga NOVruZ XH.sHeHu

Laureta është një intelektuale e guximshme, antikonformiste, pjesë e trashëgimit rebel të genit

vlonjate, publiciste e shkathët, zhbiruese pakompromis e realitetit në të cilin jeton. Ka shkruar e botuar që në shkollën e mesme dhe megjithëse ka kryer studimet e larta për inxhinieri, ka dhënë kontribut të shquar në fushën e letrave. Mbas viteve 1990, boton vazhdimisht në Illyria në ShBA dhe në “Jeta Arbëreshe” në Itali , si dhe në organet kombëtare. Ka botuar në sërë studimesh ku janë fokusuar personalitete të shquara të kombit: Ismail Qemali, Petro Marko, Ali Asllani, Kudret Kokoshi, etj. Në Vlorë ka qenë kryeredaktore e gazetës me emrin “Vlora” si dhe gazetare e Vlora Channel... Me krijimtari të gjerë publicistike, letrare, studimore është vlerësuar nga Shoqata 2Ismail Qemal-Vlora” me titullin “Personalitet i Shquar i Kulturës Mbarëkombëtare.” Si njohëse e katër gjuhëve ka përkthyer poezi të rreth tetë autorëve të huaj. Gjatë botimit të krijimtarisë është vlerësuar me tre çmime kombëtare. Mbas vëllimit me poezi “Perëndesha e Parajsës” (1997), me vullnet e punë, me përmasa të pazakonta ka arritur të botojë romanin “Rikthim në Ventotene” rreth 600 faqe, vetëm para pak muajsh.

KusH ësHTë VeNTOTeNe!? Jo shumë e dinë në Shqipëri dhe jo

rastësisht nuk e kanë pohuar. Mbulesa me harresë është vepër e atyre që duan patjetër të harrojnë, por Laureta bën të qartë se është një nga ishujt e Italisë, ku fashizmi internoi intelektualë nga më të shquar të kombit shqiptar, në Luftën e Dytë Botërore. Krahas tij janë ishujt Shën Stefan dhe Ustika. Pa pasur librin e Petro Markos “Nata e Ustikës”, vështirë se do të na kishte mbetur në mend Ustika. Vetëm kur ngjarjet, ndjesitë, pasojat apo rrezatimi në kohë, vendosen në magjinë e shkronjës, shndërrohen përjetësisht në monumentin e memories ... Tani që para lexuesit është libri “Rikthim në Ventotene”, i Petoshatit, mbetet jo pak e fiksuar me rrezatimin monumental ky ishull paksa i çuditshëm, që ashtu si Hygoi shkroi domosdoshmërinë e Bashkimit të Kontinentit Europian, intelektualët shqiptarë rrezatuan mendimin e tyre intelektual duke u bërë pjesë e debatit në përpilimin e Manifestit të Ventotenes, të cilin e përfunduan dhe e bënë realitet intelektualët italianë Altiero Spinelli, etj...

Çfarë është ky manifest?.. Pse u vendos të merrej pjesë nën klithmën e leopardit fashist, në skërmitjen e dhëmbëve të tij nga intelektualët shqiptarë ... Autorja shfletoi rreth 100 libra të autorëve italianë e shqiptarë, Arkivat në Itali, arkivat familjare të Isuf Luzaj e Reiz Begaj në Amerikë, të Bebeziqit, Petro Markos, Kudret Kokoshit, Vangjel Karbunarës, Ibrahim Shytit, familjes Risilia, Ibrahim Kushtës, Jusepina Kemal, intervistime të shumë personazheve bashkëkohës që kanë ruajtur në kujtesë Ventotene-n, murgeshat e Kishës Katolike të Vlorës, etj. Një pinë pasiononte, e përgjegjshme mbi pesëmbëdhjetë vjet shpuri në librin “Rikthim në Ventotene”. Pikërisht, rikthim në kërkesën e shqiptarëve për t’u integruar në Bashkësinë Europiane. Ventotene, ishulli ku provuan internimin dhe shpirtërisht fluturuan nëpër kontinent e në shekullin pasardhës: Llazar Fundo, (pushkatuar më vonë nga regjimi

Nga Dr. LAurANT bIcA

Le të ndalemi posaçërisht në figurën e ndritur të Profesor Hasan Tahsinit, një personalitet që, siç thamë në

numrin paraardhës, krijoi Universitetin e parë Osman, dhe u emërua Rektor i Universitetit të Stambollit. Vitin që shkoi botova monografinë “Profesor Hasan Tahsini”, në tri vëllime (Tiranë, 2009), që është botimi më i gjerë që është bërë deri tani për Hasan Tahsinin.Për të përgatitur veprën trivëllimshe “Profesor Hasan Tahsin”, për të hedhur dritë mbi këtë figurë të madhe, së pari më është dashur, të kërkoj shumë e të gjej pak, të rrëmoj në dhjetëra e qindra libra, duke filluar nga Biblioteka Kombëtare, Tiranë e duke përfunduar tek Biblioteka e Bashkisë së Stambollit, bibliotekat e rretheve në Shqipëri, arkivat etj. etj. Volumi i punës së përballuar ka qenë i stërmadh… Së dyti, vështirësitë e gjuhëve për të lexuar veprat e tij që janë osmanishte (turqishte e vjetër dhe mbi të, në gjuhë nga më të ndryshmet. Dominon turqishtja, të cilën e mësova në Stamboll, ku jetova 12 vjet. Osmanisht mora mësim dy vjet por s’munda ta përfundoj. Së treti, Hasan Tahsini më futi në Rilindjen shqiptare, atë turke, arabe, ballkanike, të shteteve fqinje; më detyroi të mësoja disa gjuhë, më futi në iluminizmin frëng, në mesjetën arabe etj. Së katërti, më detyroi të shpenzoj shumë kohë dhe pata, kontakte me njerëzit, të hyj në folklor etj. Së pesti, më detyroi të njoh rilindësit e tjerë e personalitete nga më të ndryshmit që s’ma merrte mendja, të vendit dhe të huaj; më bëri në një kuptim enciklopedist siç qe vetë ai. Së gjashti, Hasani më futi kokë e këmbë në Rilindje, si të thuash më bëri në një farë mënyre rilindës, të jetoj me shqetësimet dhe idealet e tyre, që ende sot nuk janë të realizuara. Së shtati, Profesor Hasani në një farë mënyre më bëri të privohem nga shumë probleme të jetës, ashtu siç më ka dhënë pas kaq e kaq vjetësh pune me të si kryerilinda, të ndjej një kënaqësi e satisfaksion të jashtëzakonshëm. Unë do t’i mbetëm për jetë atij mirënjohës si për kënaqësitë ashtu dhe shqetësimet e panumërta që më solli.

Në libër, në hyrje, unë tregoj peripecitë e jetës që kam kaluar deri sa mbarova disertacionin e pas tij libri në tre vëllime është dhe një përgjigje pas kaq e kaq vitesh për ata që më kanë vënë gurrë në rrota në rrugën time të jetës e të studimeve. Tani nga lartësitë e viteve ndjej se koha më dha të drejtë. Një punë ngulmuese mund gjithçka. Ka plot vështirësi të tjera, por s’dua të zgjatëm. Përmenda disa nga më të rëndësishmet e kryesoret. Studimeve për Hasan Tahsinin do t’ja u di për faleminderit që më mprehën aparatin kërkimor shkencor timin si njeri dhe më bënë një studiues serioz…

NDIHMesA e HAsAN TAHsINIT Në FusHëN e FILOZOFIsë, psIKOLOGjIsë, LeTërsIsë,

GjuHësIsë DHe sHuMë FusHAVe Të TjerA

Ndihmesa e Hoxha Tahsinit është e madhe si për kombin shqiptar dhe atë turk, si për rilindjen shqiptare ashtu dhe atë osmane. Ai është një ideologu nga më kryesorët, mos them më tepër, si për Shqipërinë, ashtu edhe Perandorinë Osmane. Së pari, si njohës i mirëfilltë i filozofisë dhe historisë së saj në përgjithësi. Së dyti, si njohës i aftë dhe i thellë i filozofisë arabe, evropianoperëndimore dhe veçanërisht i iluminizmit francez dhe personaliteteve më të shquara të fushës së filozofisë. Së treti, i pari në Perandorinë Osmane e në Shqipëri që futi shkencën e filozofisë, të psikologjisë, atëherë kur ajo ishte në fillimet e saj edhe në Perëndim. Së katërti, në revistën “Mexhmua-i Ulum” (“Dituria”) janë botuar edhe vepra të tjera me karakter filozofik që do të hedhin dritë të re për këtë mendimtar. Rëndësi ka që të sillen në shqip sa më parë dhe veprat e Hoxha Tahsinit. Atë e kemi nga të rrallët personalitete që u kushtohet të dy fushave: dhe atyre të skemave shoqërore po sidomos atyre natyrore: ai është edhe fizikan dhe kimist dhe astronom etj. etj., por dhe gjuhëtar, filozof, psikolog etj. etj. Profesor Hasan Tahsini ishte në nivelin e shkencave të kohës, për shembull dhe të psikologjisë. Ai ishte pionier i përhapjes së të rejave më të fundit në shkencat e ndryshme dhe i lindjes së shkencave të reja në Perandorinë Osmane. Merita e tij duhet parë në dy aspekte: së pari, në synimin e tij iluminist për t’ja dhënë këto dije të reja popullit të tij dhe popujve të tjerë që

Hasan Tahsini, profesori i ndritur që shpëtoi

Çamërinë për 35 vjetjetonin në Perandorinë Osmane dhe, së dyti një përpjekje e tij për divulgimin e tyre d m th paraqitjen e tyre sa më thjeshtë e kuptueshëm për masat. Brezat e kohës së tij dhe gjeneratat që erdhën më pas nuk do të harrojnë kurrë Hoxha Tahsinin, Profesor Tahsinin, “Meshur Tahsin”-in (“Të famshmin Tahsin”) për atë që bëri për ta, për zgjimin e tyre. S’qe puna vetëm për hartimin e një alfabeti (H. Tahsin e bëri një të tillë origjinal. Siç më thotë miku im, albanologu Niko Stillo, a i njihte me rrënjë alfabetet e ndryshme që nga lashtësia por edhe pajisjen e popullit me arritjet bashkëkohore në lëmin e shkencave.

KONTrIbuTI I HAsAN TAHsINIT rreTH ÇësHTjes ÇAMe

Për çështjen çame mund të them se kontributi i tij është rrënjësor, thelbësor, i pallogaritshëm. Mund të themi shkurt se në saje të tij, dhe të çamit tjetër të Prevezës, rilindësit Abedin Dino, Çamëria – Epiri shpëtoi; dhe për 35 vjet të tjera mbeti nën shtetin Osman në dorë të shqiptarëve. E pësoi vetëm Thesalia dhe qyteti i Artës, që ju bënë kurban Greqisë që më 1880-1881.

rILINDAsI që HArTOI Një FjALOr Të sHqIpes

Hasan Tahsini u lind në Ninat të Konispolit, më 1811, 200 vjet më parë, ndonëse ka edhe versione të tjera për lindjen një ose dy vjet më vonë. Fëmijërinë e tij e kaloi në Shqipëri, duke ndjekur të atin nga Janina në Shkodër, pranë Mustafa Pashë Bushatit, ku qe mësues i fëmijëve të tij. Ndjekja dhe zbulimi i dokumenteve për punën që ka bërë i ati në këto pashallëqe do të ishte me shumë vlerë për të vërejtur ndikimin që kanë pasur këto lëvizje nga Jugu në Veri, pasi duhet të ketë qenë një njeri me influencë dhe duhet të ketë pasur ndonjë status të veçantë. Të dhënat e sotme janë më shumë opinione se sa të dokumentuara. Lëvizi nga Shkodra në Berat në detyrën e myftiut, ku mori me vete edhe fëmijët e tij. Pas vdekjes së të atit, H.Tahsini kthehet në vendlindje, por tashmë me bindjen për të lënë Ninatin. S’kaloi shumë kohë dhe do të vendoset në Stamboll dhe shumë shpejt do të shquhet si veprimtar i shquar i lëvizjes sonë kombëtare. Në kryeqytetin e perandorisë osmane shkoi për t’u arsimuar dhe për të fituar dije, prandaj fillimisht ndoqi një nga

medresetë më të dëgjuara të Stambollit me afat katërvjeçar. Duke parë zgjuarsinë e Hasan Tahsinit dhe përfundimin me shumë sukses të shkollës, e zgjodhën që ta dërgojnë në Universitetin e Sorbonës, ku do të studiojë për shkencat ekzakte. Udhëtimin e dytë për në kryeqytetin francez e bëri në vitin 1857, jo më si student, pasi kishte mbaruar me rezultate të shkëlqyera Fakultetin e Shkencave të Natyrës, por i atashuar si imam i ambasadës turke në Paris. Qëndrimi në Paris për një kohë shumë të gjatë bëri që ai të njihte jo vetëm personalitete të ndryshme, por të njihej edhe me zhvillimet në fushën filozofike të Francës së asaj kohe.U kthye nga Parisi në shkurtin e vitit 1869.

Rrjedhja e ngjarjeve fillimisht shkoi në favor të H.Tahsinit, pasi emri i tij ishte bërë i njohur si njeri i përgatitur dhe opinioni kërkonte njerëz me dije, prandaj u zgjodh rektor i Universitetit të Stambollit, universitet i porsahapur (1870). Por lavdia e tij nuk zgjati shumë, pasi programi shkencor i paraqitur nga Hasan Tahsini shkaktoi indinjatë dhe revoltë te një pjesë e dëgjuesve që përfaqësonin një klan të prapambeturish, por që kishin peshë në piramidën qeveritare. Këto bënë që shumë shpejt H.Tahsinin ta shkarkonin nga detyra e rektorit (11 dhjetor 1870) dhe universiteti të mbyllet. Hasan Tahsini mbeti pa punë, por shpejt adoptoi një ndërtesë të vjetër, ku sipas Sami Frashërit, ”Jetën e tij e kaloi midis librave të shumtë dhe instrumenteve shkencore, duke studiuar dhe dhënë mësim”. Në vitin 1874 Hasan Tahsini ndodhej në Shqipëri. Veprimtaria politike dhe arsimore e H. Tahsinit dhe e K.Kristoforidhit ra në sy edhe të konsullit francez në Janinë, August Dozonit, sipas të cilit, ata “po përpiqeshin të përpunonin gjuhën shqipe deri në nivelin e një gjuhe të shkruar dhe të përhapnin gjithashtu arsimin në gjuhën amtare, duke i ngritur një barrikadë helenizmit”. Deri më sot nuk kemi ndonjë të dhënë tjetër nëse është marrë me të vërtetë dhe çfarë pune ka bërë për hartimin e një gramatike dhe fjalori të shqipes, që kanë qenë ëndrra të rilindësve tanë. H.Tahsini më pas udhëtoi përsëri për në Stamboll, ku kaloi çastet e fundit të jetës së tij.

Vdiq në vitin 1881, në moshën 70-vjeçare, në Eren-Qoj, një nga fshatrat më të bukura të Stambollit nga ana e Ysqydarit.

për romanin “rIKTHIM Në VeNTOTeNe” të Laureta petoshatit

Historia përmes fantazisë letrare

komunist), Stavro Skëndi, (i vdekur larg atdheut – profesor në Sh.B.A, ( Selman Riza, (- dënuar e përndjekur nga regjimi komunist) , Isuf Luzaj,- profesor në ShBA ku vdiq larg atdheut, Safet Butka, vetëvrarë për të mos rënë në duar të komunistëve, Izet Bebeziqi - i përndjekur dhe burgosur nga komunistët, Abaz Ermenji –i përndjekur, Ndue Pali - i pushkatuar, Myzafer Pipa - i pushkatuar, Sinan Gjoni – i pushkatuar, Gani Kryeziu – torturuar e vdekur burgjeve titiste, Hasan Kryeziu – pushkatuar, Said Kryeziu – përndjekur jashtë atdheut, Zef Mala – vdekur burgjeve, Mandi Koçi – burgosur e përndjekur gjer në vdekje i vetmuar, Abdurrahman Kreshpani – burgosur, Abdul Këllezi -pushkatuar, etj.... Çfarë shkruan, çfarë menduan, çfarë krimi kryen që mbas internimit fashist të Italisë, të merrnin dënimin total nga komunistët e Shqipërisë?! Ata duhet të masakroheshin, mohoheshin, të zhdukeshin nga kujtesa kombëtare që të mbeteshin në kujtesë vetëm komunistët dhe partia e tyre, të mund të justifikohej pushteti dhe masakra totale... Vetë Shqipëria u shndërrua në një ishull si Ventotene dhe këtë di ta japë me guxim Laureta Petoshati. Përqasja dhe bashkimi i mendimit të intelektualëve italianë me ata shqiptarë për bashkimin e komunitetit evropian është një mënyrë e bashkimit të idealit të tërë komunitetit intelektual të kontinentit tonë mbushur me dallgë e stuhi, ku nazizmi, fashizmi, komunizmi përfshinë e mbushën me tufane tsunami shekullin XX. Llazar Fundo, Isuf Luzaj, Izet Bebeziqi janë tre nga personazhet më kryesorë që vendosen në qender të teminit të Lauretës, e që rreth tyre vërtiten satelitët e dhjetëra motiveve dramatike në periudhën e Luftës së dytë Botërore e më vonë në komunizëm.. Mentori dhe Rexhina janë Milosao dhe Rina në një shekull tjetër, mbas një tërmeti të madh njerëzor, të mbijetuar nga Dashuria, kjo magji universale që di të përballojë përplasjen e dallgëve në tërë mizorinë e çmendurisë satanike të një paranoje, të një sistemi satanik. Letra e Isuf Luzaj-t dhe testamenti i Mentorit janë një përmbledhje, ose më saktë epilogu poetik e historik i veprës “Rikthim në Ventotene”. Motivet e dashurisë së çifteve apo të vëllait me motrën, të kujtojnë legjendat shqiptare të përsëritura në një mënyrë të re e të ringritura në një arkitekturë të re artistike ku dualizojnë vërtetësia e faktit me imazhin e mesazhin artistik të autores. Pse thotë “Rikthim në Ventotene”? Autorja ka parasysh ëndrrën evropiane të shqiptarëve, mërgimin shekullor drejt perëndimit dhe ëndrrën për mendësinë e qytetërimit demokratik, dramat shekspiriane të shqiptarëve që ngrihen si Anteu duke prekur dashurinë dhe thirrjen e atdheut. Laureta ka ditur të arrijë mesazhin në trembëdhjetë vjetët e shekullit XXI, duke u bërë thirrje politikanëve aktualë, të kthejnë sytë nga Ventotene, nga Llazar Fundo, Isuf Luzaj, Izet Bebeziqi e intelektualë të shquar që kanë vendosur jetën dhe veprën në rrënjët e kombit... Rexhina dhe Mentori janë një motiv interesant që të bën të gulçosh jo pak herë. Natyrisht që duhej pasur më shumë përqendrim artistik, latim të fjalës në interpretimin e ngjarjeve. Ndoshta do ta shtonin rrezatimin, por autorja është përqendruar te realiteti historik. Mendoj se duhej sqaruar nga autorja në një faqe të veçantë, hulumtimi i saj që lexuesi i thjeshtë të ketë më të qartë se ku nis historia e ku shkrihet me të fantazia letrare.

Faro di Ventotene

Anno 11 n.4 Ottobre 2013 pagina 24

cmyk

Art

  

 

 

 

                                                           VLORE‐ITALI‐VLORE             

Kompania  Hermes  Lines  garanton  shërbime  cilësore  për  pasagjerë  e grupe turistësh, çdo ditë të javës duke përjashtuar ditën e diel. 

Ja disa prej qyteteve kryesore në  Itali dhe  stacionet  ku autobusi  jonë qëndron. 

                                    

          BRINDISI         BRINDISI           BARI    (AUTOGRILE)      BARI  (AUTOGRILE)       BENEVENTO (AUTOGRILE)    PESKARA(AUTOGRILE)     ROME(ANANJINA)              ANCONA(AUTOGRILE)         FROSINONE(AUTOGRILE)    RIMINI(AUTOGRILE)          AREZZO(AUTOGRILE)            BOLOGNA(STACION TRENI)       PRATO(AUTOGRILE)      MILANO(CHASHINAGOBA)     

Numrat e shoferëve të ndarë sipas linjave, të cilët në çdo kohë dhe moment do t’ju përgjigjen me përgjegjësi. Ata janë në shërbimin tuaj: TANI: 3272833785 ILIR: 3881715651ALBANO: 3293092492 VANGJEL: 3498396384 ZYRA:0035533233300 EdI: 3207921904

Kompania Hermes Line ju uron udhëtim të këndshëm!

VLORE - ITALI - VLOREKompania Hermes Lines garanton shërbime cilësore për pasagjerë e grupe turistësh, çdo ditë të javës duke përjashtuar ditën e diel.Ja disa prej qyteteve kryesore në Itali dhe stacionet ku autobusi jonë qëndron.

BRINDISI BRINDISIBARI (AUTOGRILE) BARI (AUTOGRILE)BENEVENTO (AUTOGRILE) PESKARA(AUTOGRILE)ROME(ANANJINA) ANCONA(AUTOGRILE)FROSINONE(AUTOGRILE) RIMINI(AUTOGRILE)AREZZO(AUTOGRILE) BOLOGNA(STACION TRENI)PRATO(AUTOGRILE) MILANO(CHASHINAGOBA)PERUGGIA(PIAZZA PARTIZANI) TORINO(PALLATI I DREJTESISE)FIRENZE(SITA STACION TR) BERGAMO(DALMINE)

Ato ditë qyteti dukej i zbrazët; buzëqeshja e tij çdo ditë vinte duke iu shuar. Rrugët ishin pothuajse të shkreta. Shëtitjet e përnatshme

të njerëzve në bulevardin kryesor të qytetit ishin më të shkurtra. Përpara televizorit, njerëzit prisnin të dëgjonin lajmet e reja të ndodhura gjatë ditës. Ato lajme nuk ishin dëgjuar kurrë.

Kishte ditë që folësja e televizionit njoftonte për qarkullim zërash të rremë në hapjen e kufirit shtetëror me shtetin fqinj dhe se kalimi i kufirit nga qytetarët mund të sillte pasoja të rënda për jetën... Ishte hera e parë në jetën e njerëzve që dëgjoheshin ato lajme tronditëse. Ndryshe ishte realiteti i të ikurve; sapo mbërrinin në tokën e huaj, të larguarit lajmëronin familjarët në atdhe për mbërritjen e tyre shëndoshë e mirë në shtetin e huaj. Ajo situatë e krijuar, izolimi i plotë i Shqipërisë me botën e jashtëme, varfëria e madhe që po kalonte populli shqiptar, urrejtja e popullit ndaj sistemit psëdhjetë vjeçar diktatorial, rrënia përtokë e ekonomisë, mungesa e theksuar e artikujve ushqimorë, shpresa e humbur për një të ardhme të mirë në vend, kishte ndikuar, që njerëzit të kishin një dëshirë të vetme, të largoheshin sa më parë nga atdheu, një ëndërr e vjetër kjo, për të parë edhe botën e jashtëme me sy.

- Po unë, ç’pres, pse rri akoma këtu? - mendoi Dimi, ndërsa rrinte i vetmuar në qendrën e qytetit të tij, atje ku mblidheshin zakonisht grupshokë mbrëmjeve.

Njerëzve që largoheshin çdo ditë në shtetin fqinj i ishin bashkuar pothuajse të gjithë shokët e tij. - Pse duhet të rri edhe unë akoma këtu? Mendime të shumta i kaluan menjëherë në mendje si për të aprovuar vendimin që donte të merrte. - Djalë beqar jam, pa preokupime familiare... Do iki... Mendoi edhe njëherë për të atin, i cili kishte disa vite që ishte burrë i ve, pastaj mendimi tjetër e bindi: I ati do vazhdonte të jetonte me djalin tjetër, vëllanë e tij më të madh.Por një mendim tjetër që e fshiku atë çast mendjen e tij, sikur ia sprapsi vendimin e porsa marrë; ishte një pengesë, sikur e mbante të shtrënguar për të mos vendosur të largohej nga atdheu, nga qyteti, nga shtëpia e tij qindravjeçare ku ishin lindur parardhësit e tij, trashëgimtar i të

cilëve ishte edhe Ai vetë. Përpara syve i doli e ëma, siç kishte qenë gjithë jetën e saj dhe para se të vdiste; e gjatë dhe e shëndetshme, ashtu, siç e kishte parë për të fundit herë, në ditën e gjëmës së madhe, tek flinte në gjumin e saj të përjetshëm në arkën mortore. Herë i çfaqej fytyrëqeshur dhe që kujtohej me respekt nga ata që e kishin njohur edhe pse kishin kaluar dhjetë vjetë që kur ishte ndarë nga kjo jetë, duke i dhënë bekimin: “Të qoftë udha e mbarë bir, dritë t’u bëftë udha dhe mbarësi të kesh përherë ngado që të shkosh” Ishin ato të njëjtat fjalë urimi, që e ëma i kishte thënë shpesh gjatë kohës së sëmundjes, veçanërisht, gjatë javëve të fundit të jetës së saj.

Pastaj ajo nënë e dashur iu çfaq pak e mërzitur. Pse iu dukën atij sytë e nënës të përlotur? “Ik bir edhe ti, si shumica e njërëzve që po ikin këto ditë, por... do të më marrë malli për ty, nuk do të shohë më nëna” “Shiheshin” shpesh me njëri tjetrin. Ai shkonte tek varri i saj për t’i vendosur buqetën me lule; e puthte pllakën e ftohtë të mermertë ku ishte fotografia me emrin e saj, viti i lindjes dhe viti i vdekjes, e prekte me duar dhe i dukej sikur prekte trupin, flokët e saja. Edhe ajo e “shihte”, duke u ndjerë e lumtur për rritjen e djalit të saj, që ishte më i vogli ndër katër fëmijët.

Të njëjtin veprim bëri edhe atë ditë që e vendosi për t’u larguar; shkoi në varreza, pranë varrit të nënës së tij me një buqetë lule në duar, ndezi një qiri, u përshëndet dhe... i përlotur u largua. Iu duk se morri bekimin e nënës; u lehtësua shpirtërisht.

* * *Një shi i imët po rigonte atë ditë fillim pranverë,

si për t’i prishur buzëqeshjen lulëzimit të natyrës. Dimi qendroi te pragu i portës, ktheu edhe njëherë

kokën pas, si për t’i dhënë lamtumirën asaj shtëpie që u lind dhe kaloi 30-të vitet e jetës së tij. Në dorë mbante një çantë sporti të zezë. As tridhjetë hapa nuk kishte ecur, kur befas përpara i del i ati. U përshëndetën të dy. - Baba, të të përqafoj pak? - I ati nuk foli; e kuptoi ç’donte të thoshte i biri me ato fjalë, madje edhe vendimin e tij që kishte marrë. Vetë i ati, e dëshironte edhe ai, që i biri t’i bashkohej atyre grupe njerëzve që po shkëputeshin nga atdheu i tyre duke kaluar kufirin, si e vetmja shpresë mbijetese, kur çdo gjë në atdheun e tyre po shkonte drejt shkatërrimit. I hodhi një shikim të birit. Ishte vetë i ati ai, i pari, që hapi krahët për ta përqafuar. At e bir të përqafuar ndjenë nxehtësinë dhe lagështinë e lotëve të njeri tjetrit. Nuk folën, ndejtën pak çaste të përqafuar; Atë çast, heshtja e të dyve dhe sytë e tyre të përlotur folën më shumë se ç’duhet të flisnin ata të dy. Ai u largua, ndërsa i ati qendroi, duke e shoqëruar me sy nga prapa. “Nëse je për udhë, të qoftë udha e mbarë bir. Paç bekimin tim gjithë jetën, por... a do të shoh vallë babai përsëri?!” - uroi ai me gjithë shpirt nën vete, me sy të përlotur.

* * *Në qytetin e fundit bregdetar shiu kishte

pushuar; autobuzi kaloi mespërmes qytetit për të shkuar në afërsi të fshatit kufitar. Edhe vetë natyra me ngjyrën e saj të hirtë dukej se ishte përlotur dhe e ndjente dëshpërimin për ikjen masive të njerëzve nga atdheu. Mbasditja sapo kishte kaluar kur mbërritën në fshatin e fundit kufitar. Vendi përreth dukej si një shesh i madh fushimi. Burra, gra, djem, vajza, fëmijë të moshave të ndryshme, të gjithë kishin ardhur për një qellim. Të kalojnë në shtetin fqinj.

Vargut të gjatë të njerëzve duke ecur drejt vijës ndarrëse të kufirit që ishte e rrafshuar e gjitha iu bashkua edhe Dimi. Nuk ishte e lehtë të ecje nëpër male, ishte tepër e vështirë. Pasi zbritën një tatëpjetë, sapo mbërritën poshtë në bregun e një përroi që rridhte pak ujë, duhet të ngjiteshin përsëri lart në mal nëpër një rrugë dhish. Në biseda të ndryshme dëgjoheshin edhe fjalët: “Duhet të shpejtojmë, të ecim sa pa na zënë nata në këto udhë të shkreta e të vështira mes maleve...”

Askush nuk e dinte se sa rrugë të gjatë dhe të lodhshme kishin ecur dhe, vargu i njerëzve u shpërbë. Më të rinjtë ecnin me të shpejtë, ndërsa më të moshuarit e ndjenin shumë lodhjen. Dalëngadalë muzgu po fillonte të nderrej mbi atë grykë mali.

- Hë hë, nuk po mundem dot të ecë; nuk më mbajnë më gjunjët” - tha një burrë dhe u ul.

- Po vazhdove kështu ti, s’kemi për të mbërritur kurrë ne me ty në gjithë atë rrugë që kemi për të bërë - i tha një tjetër, pothuajse moshatar me të.

- Nuk e mendoja kaq të vështirë e të lodhshme këtë rrugë, - tha përsëri burri.

- Edhe unë nuk po mundem dot të eci - tha një grua, pak më e re në moshë se ata.

- Juve gratë, për havale’ j’u kemi ne burrat - tha një tjetër.

- Për havale’, thua ti, po... s’bëni dot pa ne gratë ju, - u hodh e foli një grua tjetër.

- Nuk është çasti për të bërë shaka, po hë, të shpejtojmë hapat pa na zënë nata në këto shkrepa. I faleminderit Zotit që pushoi shiu së rrëni. Është më mirë të na zërë nata atje, lart në mal, sesa në këtë grykë këtu, - tha një burrë tjetër. Nga prapa u dëgjua një zë, qarje fëmije. Pastaj ai zë u shtua; u dëgjuan disa zëra të tjerë fëmijësh. Tre burra ulën fëmijtë e tyre që po i mbanin në krahë. Lodhja e madhe u lexohej pastër në fytyrat e skuqura dhe frymëmarja e shpejtë e tyre oshëtinte si erë çjerrëse në atë shteg të ngushtë dhish ku po i ngjiteshin asaj pjese mali.

Dimi ktheu kokën dhe eci disa hapa prapa; ndjeu lëndim të thekshëm. Iu drejtuar një burri rreth të 44-ave.

K a f e j aNga pIerre-pANDeLI sIMsIA

(Vijon numrin e ardhshëm)