materie en materiale [graad 5 afrikaans]

MATERIE EN

MATERIALE

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME (PSP)’n Voorbeeld van ’n leerervaring in die Natuurwetenskappe

1 Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse2 Meng vaste stowwe en vloeistowwe3 Watter vaste stowwe is oplosbaar en

watter vaste stowwe is onoplosbaar inwater?

4 Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos?

5 Kan ons die vaste stowwe terugkry nadatons dit met water gemeng het?

6 Water is ’n kosbare vloeistof7 Maak besoedelde water weer skoon8 Maak rioolwater weer skoon9 Hoe kry ons skoon drinkwater?

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Kopiereg © PSP 2008

Water is kosbaar

GRAAD 5

ONTWIKKEL DEUR WESTERN CAPE PSP EN ONDERWYSERSHierdie materiaal is geskryf om onderwysers in hul werk met leerders rondom diekennisveld Materie en Materiale te ondersteun. Alhoewel dit nie ’n volledige werkskeduleis nie, bied dit moontlikhede vir onderwysers om ander leerervaringe in te sluit en ditverder uit te brei en te ontwikkel.

Hierdie voorbeeld-leerervaring wys hoe jy kan werk om die volgende leeruitkomste in dieNatuurwetenskappe te bereik.

A Leeruitkoms 1: Wetenskaplike OndersoekDie leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlikeverskynsels te reageer, en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en dieomgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

A Leeruitkoms 2: Konstruksie van WetenskapkennisDie leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennistoe.

A Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die OmgewingDie leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap entegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Kursus aangebied deur Rose Thomas en Sandra Mahote

Boekie ontwerp deur Welma Odendaal

Geïllustreer deur Nicci Cairns en Janet Ranson

Vertaal deur Ronél Gouws

Western Cape Primary Science Programme

Edith Stephens Wetland Park

Lansdowneweg

Philippi, 7785

Posbus 24158

Lansdowne

7779

Suid-Afrika

Tel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350

e-pos: [email protected]

Webtuiste: www.psp.org.za

In die NKV word die volgende naam vir hierdie inhoudsveld gebruik: Materie en Materiaal/Stowwe Die PSP bedank PetroSA vir hul ondersteuning.

Afdeling 1 – Leerervaringe

1 Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

2 Meng vaste stowwe en vloeistowwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

3 Watter vaste stowwe is oplosbaar en watter vaste stowwe is onoplosbaar in water? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

4 Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Assesseringstaak vir LU 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

5 Kan ons die vaste stowwe terugkry nadat ons dit

met water gemeng het? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

6 Water is ’n kosbare vloeistof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

7 Maak besoedelde water weer skoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

8 Maak rioolwater weer skoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27


9 Hoe kry ons skoon drinkwater? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31


Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34–35

Afdeling 2 – Hulpmiddels vir onderwysers

Taakkaarte en assesseringstaakkaarte om te fotostateer . . . . . . . . . . . . . . . . . .37-50

Assesseseringstaakkaarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39, 48, 50

A3-prente en -diagramme om te fotostateer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54–57

Afdeling 3 – Uittreksels uit die HNKVKernkennis en -begrippe in Materie en Materiaal/Stowwe . . . . . . . . . . . . . . . . . .59–61

Leeruitkomste en Assesseringstandaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62–67

Inhoud

Afdeling 1 - LeerervaringeAssesseringstake . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1-33

LU1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12LU2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29LU3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

Werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34-35

Afdeling 1

1

Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse11Sleutelbegrippeg Materie bestaan in

drie verskillendevorme: vaste stowwe,vloeistowwe en gasse.

g Vaste stowwe,vloeistowwe en gassehet hul eie kenmerkeen eienskappe.

Onderwysertaak

Dit is ’n vaste stof.

Dit is bruin.

Ek kan dit buigDie omslag is hard.

Ek kan dit vou

Die bladsye is glad.wat kan ekoor ’n boek

sê?

wat kan onsoor hierdie

koeldrank sê?

DIT KAN

BRAND!

Ons kan dit drink.

Ons kan daardeur sien.Dit is nat.

Ons kan dit skink.

Dit neem die vorm van die houer aan.

Dit is loperig.

Koeldrank

InleidingHersien die drie toestande van materie: vaste stowwe, vloeistowwe engasse. Wys jou leerders baie voorbeelde van verskillende soorte materieen vra hulle om jou te help om dit in vaste stowwe, vloeistowwe engasse te sorteer.Kies ’n voorbeeld van ’n vaste stof, ’n vloeistof en ’n gas. Herinner jouleerders dat die verskillende vorme van materie verskillende eienskappehet.

’n Boek

2

Gedig oor water en sy eienskappe

Die klank van reën

Drup, druppetie drup

Gloep, gloeppetie, gloep

Spliesj, splasj, splosj, sploesj

Karplaks, kadwar, karplaks,

kadwarrrrrr!

Lug

VasleggingHerinner jou leerders daaraan dat die eienskappe van vaste stowwe diedinge is wat alle vaste stowwe gemeen het. Net so is die eienskappe vanvloeistowwe die dinge wat alle vloeistowwe gemeen het. Die eienskappe vangasse is die dinge wat alle gasse gemeen het.

wat kan onsoor die lugin hierdieballon sê?

Ons kan dit saampers.

Dit kan ontsnap.

Ons kan dit druk.

Dit maak ’n geluid as

ons dit uitlaat.

Dit neem al die ruimte

in die ballon in beslag.Dit kan bons.

Dit kan dryf.

Dit druk teen die binnekant

van die ballon.

lug

3

Dit druk teen die binnekant

VVOORRMM VVAANN AALLLLEEDDAAAAGGSSEE MMAATTEERRIIEE VVOOOORRBBEEEELLDDEE EEIIEENNSSKKAAPPPPEE

VVaassttee ssttoowwwwee bbooeekk,, uuiittvveeëërr,, bbaakksstteeeenn,, AAllllee vvaassttee ssttoowwwwee kkooppppiiee,, ttaaffeell,, kkaassttrrooll,, bbeehhoouu hhuull vvoorrmm..ssttooeell,, bblliikkkkiiee,, ppoottlloooodd

VVllooeeiissttooff tteeee,, wwaatteerr,, mmeellkk,, AAllllee vvllooeeiissttoowwwwee kkaannkkooeellddrraannkk,, lleemmooeennssaapp,, ggeesskkiinnkk wwoorrdd.. AAllllee ooppwwaassmmiiddddeell vvllooeeiissttoowwwwee iiss llooppeerriigg..

AAllllee vvllooeeiissttoowwwwee nneeeemm ddiiee vvoorrmm vvaann hhuull hhoouueerr aaaann..

GGaass bboorrrreellss iinn CCooccaa--CCoollaa,, GGaassssee vveerrsspprreeii eenn vvuull lluugg,, mmoottoorruuiittllaaaattddaammppee,, ddiiee bbeesskkiikkbbaarree rruuiimmttee..rreeuukk vvaann aassyynn,, rreeuukk WWaannnneeeerr ’’nn ggaass iinn ’’nnvvaann uuiiee,, ppaarrffuuuummrreeuukk hhoouueerr iiss,, vveerrsspprreeii ddiitt

ddeeuurr ddiiee hheellee hhoouueerr..

Skryf hierdie tabel op die bord en vra jou leerders om jou dit te help invul. Daarna kopieer hulledie voltooide tabel in hul boeke.

OpsommingDie eienskappe van vaste stowwe, vloeistowwe en gasse

4

Meng vaste stowwe en vloeistowwe22Stel bekendBespreek met jou leerders sommige alledaagse voorbeelde van wanneerons vaste stowwe en vloeistowwe moet meet en dan moet meng omiets te maak (bv. as ons pap of vetkoek maak; as ons sement, gruis,sand en water meng om beton te maak om iets te bou, of as ons koffie en water meng om ’n koppie kitskoffie te maak).

Gee jou leerders geleentheid om die volgende aktiwiteit in groepe te doen. Maak seker dat elke leerder in die groep deelneem en kans kry om te meet en te meng.

Kontroleer dat jou leerders wel al met spuite, medisynelepels en klein maatsilinders gemeet het. Daar is ’n afdeling oor meting in die Graad 4 Materie & Materiaal/Stowwe-boekie.

Sleutelbegrippeg Sekere vaste stowwe

los in water op, bv.sout en suiker. Ons sêdit is oplosbaar inwater.

g Sommige vaste stowwekan nie in water oplosnie. Ons sê dit isonoplosbaar.

g Wanneer ons vastestowwe en vloei-stowwe meng kry ons’n spesiale mengselwat ’n oplossinggenoem word

Onderwysertaak

Leerdertaak

Taakkaart om tefotostateer opbladsy 37.

100ml

sand

100ml

100ml

100ml

Die sout het verdwyn.

Meng vaste stowwe en vloeistowwe om uit te vind wat gebeurMeng

1 medisynelepel sand

100 ml water

Teken en skryf byskrifte om tewys wat gebeur het.

Die sand het nie in die wateropgelos nie.

Ons sê die sand is onoplosbaar inwater.

Meng

1 medisynelepel sout

100 ml water

Teken en skryf byskrifte om tewys wat gebeur het.

Die sout het in die water opgelos.

Ons sê die sout is oplosbaar inwater

5

Onderwysertaak

HHooee oomm ’’nn oopplloossssiinngg ttee mmaaaakk

DDiiee ssoouutt hheett iinn ddiiee wwaatteerr vveerrddwwyynn..OOnnss ssêê ddiiee ssoouutt hheett ooppggeellooss..HHiieerrddiiee ssoouuttwwaatteerr wwoorrdd nnoouu ’’nn oopplloossssiinngg ggeennooeemmoommddaatt ddiiee vvaassttee ssttooff iinn ddiiee vvllooeeiissttooff ooppggeellooss hheett..DDiitt iiss ’’nn ssppeessiiaallee ssoooorrtt mmeennggsseell..

ssoouutt

wwaatteerr ssoouutt--eenn--wwaatteerr--oopplloossssiinngg

wwaatteerr

HHooee oomm ’’nn mmeennggsseell ttee mmaaaakk

DDiiee ssaanndd kkaann nnoogg iinn ddiiee wwaatteerr ggeessiieenn wwoorrdd..OOnnss ssêê ddiitt iiss oonnoopplloossbbaaaarr iinn wwaatteerr..HHiieerrddiiee ssaanndd eenn wwaatteerr iiss nniiee ’’nn oopplloossssiinngg nniiee..

ssaannddssaanndd--eenn--wwaatteerr--

mmeennggsseell

VerduidelikOplossingsA Bespreek die verskil tussen die twee mengsels.A Verwys na die sout-en-water-mengsel waarin die sout oplos.A Stel die volgende terme bekend: “oplos”, “opgeloste stof”,

“oplosmiddel” en “oplossing”.A Teken en verduidelik hierdie diagram op die bord.

MengselsA Verwys na die mengsel van sand en water.A Stel die term “onoplosbaar” bekend.A Teken en verduidelik hierdie diagram op die bord.

6

OOPPLLOOSSBBAAAARR EENN OONNOOPPLLOOSSBBAAAARROOnnss ssêê ’’nn vvaassttee ssttooff iiss oopplloossbbaaaarr wwaannnneeeerr::AA ddiitt vveerrddwwyynn wwaannnneeeerr jjyy ddiitt mmeett wwaatteerr mmeennggAA ddiitt nniiee nnaa ’’nn rruukkkkiiee nnaa ddiiee bbooddeemm aaffssaakk nniieeAA ddiitt nniiee vvaann ddiiee wwaatteerr sskkeeii wwaannnneeeerr ddiitt ddeeuurr’’nn ffiilltteerr ggaaaann nniiee..OOnnss ssêê ’’nn vvaassttee ssttooff iiss oonnoopplloossbbaaaarr wwaannnneeeerr::AA ddiitt nniiee iinn wwaatteerr vveerrddwwyynn nniieeAA ddiitt nnaa ’’nn rruukkkkiiee nnaa ddiiee bbooddeemm aaffssaakkAA ddiitt vvaann ddiiee wwaatteerr sskkeeii wwaannnneeeerr ddiitt ddeeuurr ’’nnffiilltteerr ggaaaann..

OPGELOS

NIE OPGELOS NIE

Oplossing

Tregter

Oplossing

Geen vastestof bly in diefiltreerpapieroor nie

Die vastestof bly indie filtreer-papier oor

Mengsel

Tregter

Skoon vloeistof (water)

Kitskoffie (en filterkoffie)het sommige stowwewat daarin opgelos iswat deur filtreerpapiergaan. Filterkoffie hetegter ook sommige vastestowwe wat nie oplosnie. Die vaste stowwewat nie oplos nie, bly indie filtreerpapier sit.

inligting virdie onderwyser

VasleggingSkryf hierdie sinne op die bord en die leerders kan dit in hul boeke kopieer.

7

Hoe om leerders te help besluit of ’n vaste stofopgelos het of nie

Wanneer jy meel en water of meelblom (Maizena) enwater meng, is dit soms moeilik om te weet of die vastestof opgelos het. Dit is so omdat die vaste stof egaligdeur die hele mengsel versprei het.

As jy egter die mengsel ’n ruk lank laat staan (somsselfs oor nag), sal jy vind die vaste stof sak na diebodem toe af. Dit beteken dit is nie ’n oplossing nie. Dievaste stof het nie opgelos nie. In ’n oplossing sal dievaste stof nie na die bodem sink nie, selfs as jy dit lanklaat staan – dit bly in die oplossing. Gewoonlik kan jyregdeur ’n oplossing sien, selfs as dit van kleurverander het. Jy kan daardeur sien, soos deur gekleurdeglas.

As jy nog nie seker is nie, kan jy die mengsel filtreer. Asdit ’n oplossing is, sal alles deur die filtreerpapiergaan. As dit nie ’n oplossing is nie, sal die vaste stof indie filtreerpapier bly sit en die vloeistof sal deurgaan.

inligting vir die onderwyser

Verdere besprekingBegin ’n bespreking oor mengsels en oplossings.Verduidelik dat ’n oplossing ’n spesiale soort mengsel isomdat die vaste stof lyk asof dit verdwyn het na jy dievaste stof en die vloeistof gemeng het.Vra jou leerders:A Dink jy die vaste stof het werklik verdwyn?A Waarheen het die vaste stof gegaan?A Dink jy die vaste stof is nog in die oplossing?

Verduidelik waarom jy so sê.A Wat, dink jy, gebeur met die vaste stof in die

oplossing om dit te laat “verdwyn”?A Is die water nog suiwer water na die sout daarin

opgelos het?

Aanvaar ’n wye verskeidenheid idees en verduidelikingsvan jou leerders.

8

Watter vaste stowwe is oplosbaaren watter vaste stowwe is

onoplosbaar in water?33

Sleutelbegrippeg Sekere vaste stowwe

los in water op, bv.sout en suiker. Ons sêdit is oplosbaar inwater.

g Sommige vaste stowwekan nie in water oplosnie. Ons sê dit isonoplosbaar.

g Wanneer ons vastestowwe en vloei-stowwe meng, kry ons’n mengsel wat ’noplossing genoem wordas die vaste stofoplosbaar is.

Onderwysertaak

Meng 5 ml vaste Verdwyn die Sak die vaste Kan die vaste Is die vaste Is dit ’n stof + 100 ml water vaste stof in stof na ’n ruk stof deur die stof oplos- oplossing?

die water? na die bodem filtreerpapier baar of on-af? geskei word? oplosbaar?

5 ml meel Nee Ja Ja Onoplosbaar Nee+ 100 ml water

5 ml Engelse sout Ja Nee Nee Oplosbaar Ja+ 100 ml water

5 ml koeksoda Ja Nee Nee Oplosbaar Ja+ 100 ml water

5 ml Maizena Nee Ja Ja Onoplosbaar Nee+ 100 ml water

Leerdertaak


2. Meng water met verskillende vaste stowwe. Vul dan die tabel in.3. Teken en skryf om te verduidelik hoe jy kan sê wanneer ’n vaste stof

oplosbaar is.

VoorbereidingVerskaf die volgende toerusting:

waterfiltreerpapiertregter koppies of babakosbottelsmedisynelepels’n verskeidenheid oplosbare en onoplosbare vaste stowwe om te toets.(Dit sal die beste wees as die leerders ’n paar soorte stowwe van diehuis af kan bring.)

Watter vaste stowwe is oplosbaar en watter is onoplosbaar inwater?1. Bring ’n paar soorte vaste stowwe van die huis af en toets elkeen om

te sien of dit oplosbaar of onoplosbaar in water is.

9

nee, laat dit ’nruk staan.

kan jy daardeursien?

het dit opgelos?ek weet nie. probeer

om dit te skud.

Oplossings Mengsels

Na watter dinge moet jy kyk om Na watter dinge moet jy kyk om te te besluit of die vaste stof oplosbaar besluit of die vaste stof nie in water is? oplosbaar is nie?

VraeBespreek hierdie vrae in jou groep.1. Waarom het ons elke keer dieselfde hoeveelheid vaste stof en water

gebruik?(Sodat ons ’n regverdige vergelyking kan maak.)2. Maak die hoeveelheid vaste stof en water wat ons gebruik ’n verskil?

(Ja, want as ons ’n groot klomp vaste stof en ’n bietjie watergebruik, sal dit nie oplos nie.)3. Wat sal gebeur as ons meer en meer van die vaste stof by die oplossing

voeg? (Uiteindelik sal niks meer kan oplos nie.)4. Kan ons die vaste stof weer terugkry na dit opgelos het? Indien wel, hoe?(Ja, ons kan die water laat weg kook.

Ons kan deur die vloeistof sien

Geen vaste stowwe in die filtreerpapier nie

Vastestowwe het

verdwyn

Heldervloeistof

Vaste stowwe kan gesien word

Vloeistof is helder of troebel

Vaste stowwe in diefiltreerpapier

Helder of troebelvloeistof

10

Kan ons ’n vaste stof vinnigerlaat oplos?

44

VoorbereidingBerei die leerders vir die ondersoek voor. Verduidelik dat hulle ’neksperiment gaan doen om uit te vind wat die vinnigste manier is ommedisynelepels vaste stof op te los. Hulle kan enige vaste stof wat inwater oplos, gebruik. Verduidelik dat elke ondersoek met ’n goeie vraagbegin.

BespreekVra hierdie vrae om jou leerders te laat nadink oor hoe hulle dieondersoek gaan doen.1. Wat sal die vaste stof vinniger laat oplos, dink jy?2. Wat kan jy aan die vaste stof doen om dit vinniger te laat oplos?3. Wat kan jy aan die water doen om die vaste stof vinniger te laat

oplos?4. Wat sal die vaste stof stadiger laat oplos, dink jy?

Sleutelbegrippeg Ons kan die tyd wat dit

vir ’n vaste stof neemom op te los, vinnigerlaat gebeur.

g Ons kan die oplossingvinniger laat plaasvinddeur:– die oplosmiddel te

verhit– die opgeloste stof in

klein stukkies te maal

– die oplossing te skud of te roer.

Onderwysertaak

los die groot klontestadiger as die klein

klontjies op?

los verskillende vastestowwe teen ’n

verskillende tempo op?

sal die suikerstadiger oplos asek net ’n bietjiewater gebruik?

5. Wat sal ons moet meet as ons wil uitvind hoe lank ’n vaste stof neemom op te los? (Ons sal die tyd moet meet.)

Die ontwikkeling van vrae vir ondersoekKlasbespreking1. Stel die volgende vraag vir ondersoek voor:

Wat sal suiker vinniger laat oplos:• warm water?• kraanwater?• yskaswater?

11

(Die leerders kan sout of suiker in hul ondersoek gebruik.)2. Vra die leerders om van hul eie vrae by te voeg. Probeer om dit op

dieselfde manier te stel.Hier volg nog twee voorbeelde van vrae wat ondersoek kan word.Wat sal die vinnigste oplos?

A 1 lepel suikerA 2 lepels suikerA 3 lepels suiker

Wat sal die suiker vinniger laat oplos?

A om dit 10 keer te roerA om dit 20 keer te roerA om dit 30 keer te roer

3. Vra die leerders om voor te stel hoe hulle te werk kan gaan om hierdieondersoek te doen.

4. Vra elke groep om een van die vrae te kies om te ondersoek. Jy sal hullemoet help om hul ondersoek op te stel.

Let WelIn ’n ondersoek moet leerders die volgende doen:A Beplan ’n ondersoek deur voor te stel watter dinge ondersoek kan word.A Voer ’n ondersoek uit wat slegs ’n paar stappe behels.A Doen terugvoering oor wat hulle gedoen en uitgevind het.Op die volgende bladsy is ’n voorbeeld van ’n assesseringstaak vir ’nondersoek ter bereiking van hierdie assesseringstandaarde.

Assesseringstandaardevir LU1, graad 5op bladsy 63.

12

Assesseringstaak vir LU1Ondersoek: Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos?Voordat jy begin:A Kies of dink self aan ’n vraag om jou ondersoek te begin.A Bespreek hoe julle die ondersoek gaan opstel. Doen dan die ondersoek.

Vraag1. Skryf die vraag neer: Wat probeer ons uitvind?Vraag: Sal die suiker vinniger oplos in

• yskaswater• kraanwater of in• kookwater

2. Maak ’n tekening met byskrifte van hoe julle die apparaat opgestel het.

3. Skryf neer hoe lank die suiker neem om op te los. Moenie die mengsel roer nie.

4. Teken jul waarnemings op die rekordblad aan:

Hoeveelheid Hoeveelheid water Watertemperatuur Tyd wat dit vir die suiker suiker neem om op te los

1 teelepel 100ml yskaswater 8 minute en 50 sekondes

1 teelepel 100ml kraanwater 6 minute

1 teelepel 100ml kookwater 3 minute en 20 sekondes

Trek ’n grafiek van jul resultate.6. Deel dit met ’n ander groep. Verduidelik aan hulle wat julle gedoen en uitgevind het.7. Ruil jul resultate uit met ’n ander groep wat ’n ander vraag ondersoek het.8. Trek ’n grafiek van hulle resultate. Wat het julle van hulle geleer?

yskaswater kraanwater kookwater1 teelepel suiker 1 teelepel suiker 1 teelepel suiker 100ml water 100ml water 100ml water


Assesseringstaak vir LU1 (vervolg)Daar verskyn nog voorbeelde van ondersoeke op bladsy 42 en 43.

Ons het ewe veel water en suiker gebruik en die bottels was ewe groot. Dit het verseker dat ons 'n billikevergelyking kon tref tussen die verskillende watertemperature en hoe vinnig die suiker opgelos het.


13

Yskaswater Kraanwater Kookwater x

Tyd

(min

ute)

y

16

14

12

10

8

6

4

2

0

Grafiek om te wys hoe lank dit verskillende hoeveelhede vastestof neem om op te los (Ons het suiker en 100 ml kraanwatergebruik.)

Water-temperatuur

ASSESSERINGSKRITERIA

Assesseringstaak Assesseringskriteria

Ondersoek om uit te vind of ons Leerders moet in staat wees om die volgende te doen:’n vaste stof vinniger kan laat Beplan die ondersoekoplos. A Kies of dink self aan ’n gepaste vraag om te ondersoek.a. Beplan die ondersoek. A Stel, met behulp van ’n denkraam, ’n billike plan op watb. Voer die ondersoek uit. hul vraag sal beantwoord. Al die dele van die beplanningc. Doen verslag oor hul moet opgeteken word.

bevindinge.Voer die ondersoek uitA Doen gereelde aflesings en teken dit in ’n gepaste tabel

op.A Die aflesings moet billik en akkuraat wees.A Leerders trek ’n grafiek om hul resultate te wys.A Die grafiek moet ’n gepaste opskrif, asse met byskrifte

en ’n gepaste skaal hê.Doen verslag oor bevindingeA Leerders moet in staat wees om te verduidelik wat hulle

uitgevind het.

Assesseringstaak vir LU1

14

Onderwysertaak

As dit die eerste keeris wat die leerders ’ngrafiek trek, sal hullebaie hulp nodig hê.Trek ’n staafgrafiek opdie bord en verduidelikhoe ons die asse treken benoem. Gebruik ’ngepaste skaal en skryf’n opskrif. Laat jouleerders hierdiegrafiek in hul boekekopieer sodat hulledaarna kan verwyswanneer hulle hul eiegrafieke trek.

inligting vir dieonderwyserWat het ons geleer?

BesprekingDit is ’n nuttige manier om jou leerders met mekaar te laat deel wat hulle tydens die ondersoek uitgevind en geleer het.

Vra twee leerders uit elke groep om na ’n ander groep te gaan. Hulle moet ’n afskrif van hul groep se resultate en ’n afskrif van die grafiek wat hulle gemaak het, saamneem om met die nuwe groep te deel. Dan moet hulle aan die ander groep verduidelik wat hulle uitgevind en geleer het. Daarna moet hulle hul resultate bespreek. Die vrae hieronder kan as riglyn dien.1. Het die ondersoek jou gehelp om ’n antwoord op jou vraag te kry?2. Was dit die antwoord wat jy verwag het?3. Was die ondersoek akkuraat? Hoe sou jy dit kon verbeter?4. Wat sê die grafiek vir jou?5. Wat sê die ander grafieke vir jou?

Wenke oor hoe onderwysers dit kan fasiliteerTerwyl die leerders beplanning doenA Help leerders om aan maniere te dink om vaste stowwe vinniger te laat oplos.A Help hulle dan om hierdie idees as vrae te stel. Julle kan die vrae op die

volgende maniere stel: As ons die water verhit, sal die sout vinniger oplos?Wat sal die sout vinniger laat oplos? – warm water of kraanwater of water uitdie yskas?

Terwyl leerders hul apparaat opstelA Maak seker dat hulle die hoeveelhede van hul vaste stowwe en vloeistowwe

meet. A Kyk of hulle die apparaat met selfvertroue kan hanteer.A Help hulle om die tyd aan te teken deur 'n horlosie te gebruik. Anders kan hulle

die sekondes tel deur "een en twee en drie en vier" (vier sekondes) te sê.

Terwyl die leerders waarnemings doenA Kontroleer dat die leerders hul bevindinge in ’n gepaste tabel opgeteken het.A Kontroleer dat hul resultate billik en akkuraat is.

Hoe om leerders te help om ’n grafiek te trekKies ’n groep met ’n goeie stel resultate. Gebruik hierdie resultate om die leerderste wys hoe om ’n staafgrafiek van hul resultate te trek. Doen dit op die bord metdie hele klas.

Hoe om te besluit wat om op elke as te sitDit wat jy gedurende die ondersoek sal waarneem of meet, sal op die y-asopgeteken word. Dit wat dieselfde regdeur die ondersoek gebly het, is wat jy opdie x-as sit.

Hoe om te besluit wat om in die opskrif te sitDie opskrif vir die grafiek hang af van wat jy op elke as opteken.Begin die opskrif met die woorde “Grafiek om te wys ...” en sê dan wat jy meet. Jysal moet verwys na wat op elke as is. Byvoorbeeld: Grafiek om te wys hoe vinnig(y-as) suiker oplos wanneer ons verskillende hoeveelhede suiker (x-as) gebruik.

Dit is ’n goeiegeleentheid om jouleerders te help omdie volgende terme tegebruik: “vinniger’’,“stadiger’’; ‘’groterhoeveelheid’’,“kleiner hoeveel-heid’’, ens.

inligting vir dieonderwyser

jy sit die tyd hier op die y-as

(of die vertikale as), want dit

is wat jy probeer uitvind.

jy sit die verskillende stowwe

en hoeveelhede wat jy gekies en

opgestel het, op die x-as (of die

horisontale as).

15

Byvoorbeeld:

VasleggingHelp die leerders in ’n klasbespreking om die grafieke te vertolk. Dit is ’nbaie belangrike stap. Dit is sinneloos om ’n grafiek te trek as jy nie ook kanvertolk wat die grafiek vir jou sê nie. Leerders het hulp en oefening nodigom grafieke te vertolk. Wanneer hulle dan later hul eie grafieke trek, is daar’n groter kans dat hulle sal verstaan wat die doel van grafieke is en hoe ditwerk.

Gebruik hierdie vrae om jou leerders te lei. Skryf die antwoorde op die bord.A Watter uitwerking het dit op die oplossing as die vloeistof verhit word?

(Wanneer ons die temperatuur van die water verhoog, sal die oplossingvinniger plaasvind.)

A Wanneer ons die hoeveelheid vaste stof vermeerder, watter uitwerking hetdit op die oplossing? (Hoe meer van die vaste stof ons het, hoe langersal dit neem om in dieselfde hoeveelheid water op te los.)

A Wanneer ons die mengsel roer, watter uitwerking het dit op die mengsel?(Hoe meer jy die mengsel roer, hoe vinniger los dit op.)

OpsommingSkryf die volgende op die bord sodat jou leerders dit in hul boeke kankopieer.

Wat sê grafieke vir ons?Wat ons oor oplossings geleer het:A Ons het geleer dat ’n vaste stof vinniger in warm water oplos.A Ons het geleer dat ’n groter hoeveelheid vaste stof stadiger oplos.A Ons het geleer dat ’n vaste stof vinniger oplos wanneer ons die mengsel

roer.

16

Kan ons die vaste stowwe terugkry na55Sleutelbegrippe

g Wanneer ’n vaste stofonoplosbaar is, kan onsdit van die mengselskei deur:– die vaste stof na die

bodem te laat afsak,dan die water af tegooi en die vastestof te laat droogword

– die mengsel tefiltreer (te sif)sodat die vaste stofop die filtreerpapieragterbly.

g Wanneer ’n vaste stofoplosbaar is, kan onsdit van die oplossingskei deur die water telaat verdamp deur ditop ’n warm plek te sitof deur die oplossingte kook totdat al diewater verdamp het. Dievaste stof salkristalliseer en in diehouer agterbly.

Vertel jou leerders ’n storie wat die idee van afgooi (skink) en filtreer(sif) en die idee van om stowwe uit oplossings en mengsels terug te kry,na vore bring. Probeer seker maak dat die storie oor is iets waarmee jouleerders bekend is. Byvoorbeeld, om rys of tuisgemaakte bier te sif.

VerduidelikMaak ’n soutoplossingStel die idee bekend dat wanneer ons sout in water opgelos het, dieoplossing soos suiwer water lyk. Wanneer ons egter die oplossing drink,kan ons tog die sout proe. Laat jou leerders dit bewys deur die oplossingte proe. Dit is so omdat die sout nie verdwyn het nie, maar net in diewater versprei het.

Verduidelik dat ons die vaste stof kan terugkry deur die water uit dieoplossing te laat verdamp. Dan bly die vaste stof agter. ’n Mens kan diewater laat verdamp deur dit te kook. Nog ’n manier waarop ons water kanlaat verdamp, is om dit in ’n vlak houer te versprei en dit op ’n warmplek te laat staan. Die proses om die vaste stof uit ’n oplossing terug tekry, word kristallisering genoem.

ons dit met water gemeng het?

Onderwysertaak

skink

sif

water wat verdamp

17

VoorbereidingVerskaf die volgende apparaat:

Dit is die beste omkristallisering met soutte demonstreer. As jysuiker gebruik, brand ditdikwels voor ditkristalliseer.

inligting vir dieonderwyser

Leerdertaak AKan ons die vaste stof uit ’n oplossing terugkry?

1. Kook ’n bietjie soutwater totdat die sout gekristalliseer het.

2. Gooi ’n bietjie soutwater in ’n piering of deksel en sit dit op ’n warm, droë plek.

3. Maak ’n tekening met byskrifte om te verduidelik wat met die soutwater gebeur het. Gebruik hierdie woorde om jou te help: verdamp, kristalliseer, kook.

VraeBespreek hierdie vrae in jou groep. Toe jy die soutwater gekook het:

A Wat het met die water gebeur? Waarheen het dit gegaan?

A Wat het met die sout gebeur?

A Dink jy jy kan die water uit ’n oplossing terugkry?

A Hoe kan jy dit doen?

Taakkaart omte fotostateerop bl. 44.

sif

vuurhoutjies

water

gaas

brandspiritus

driepoot

18

Leerdertaak B

Huisprojek

1. Soek by die huis soveel moontlik voorbeelde van maniere waarop onsdinge laat afsak, dit afgooi (skink), filtreer (sif), laat kristalliseer enverdamp.

2. Teken en skryf oor hoe ons afsakking, skink, filtrering, kristalliseringen verdamping in die huis gebruik.

VasleggingKontroleer dat jou leerders goeie, korrektevoorbeelde van hierdie prosesse tuis gekry het.Kontroleer ook dat hulle kan wys hulle verstaanwat die begrippe beteken. Indien nodig, kan jy diebegrippe oplosbaar en onoplosbaar weerverduidelik. Verduidelik dan die nuwe begrippe:verdamping, afgooi (skink), afsakking, filtrering enkristallisering. Hierdie terme sal herhaaldelik in dievolgende leerervaringe gebruik word.

Jou leerders sal dalk sukkel om aanvoorbeelde van kristallisering in huldaaglikse lewens te dink. Moeniebekommerd wees as hulle dit nie kandoen nie. Die belangrike ding is dat hullegewone voorbeelde van hierdie prosesseprobeer kry.


handgemaaktemetaalvergiettesmet klein gaatjies

biersif


Voorbeelde van afsakking, afgooi (skink), filtrering(sif), kristallisering en verdamping in ons daaglikselewens

19

66Sleutelbegrippeg Water is kosbaar

omdat dit so nuttig virons is.

g Alle lewe is afhanklikvan water.

g Ons gebruik water omskoon te maak, te drinken te kook.

Water is ’n kosbare vloeistof

Kry ’n storie (of vra jou leerders om een te bring) wat die belangrikheidvan water illustreer. Vertel dit aan jou klas.

Bespreek waarom dit is belangrik om skoon water te hê.Stel die idee bekend dat water se spesifieke eienskappe een van die redesis waarom water so nuttig vir ons is.A Dit is loperig. Ons kan dit dus gebruik om dinge af te spoel,

byvoorbeeld om sand van ons hande af te was. Die loperigheid van diewater was die onoplosbare sand van ons hande af.

A Dit is ’n goeie oplosmiddel. Dit beteken dat allerhande verskillendestowwe oplosbaar in water is. Ons kan dit dus gebruik om vuilheid envlekke uit ons klere op te los. Seep en waspoeier help in hierdieproses. Ons gebruik dit ook om dinge op te los wanneer ons kosvoorberei en wanneer ons kook, byvoorbeeld as ons jellie maak, teemet suiker maak en vleissous maak.

A Dit vloei. Ons kan dit dus gebruik om dinge in bote te vervoer. Onskan dit ook gebruik om stowwe soos rioolwater uit ons toilette weg tevoer.

VerduidelikWater is noodsaaklik vir lewe. Dit is so omdatdie meeste chemiese reaksies en lewensprosessewat in die liggame van plante en diereplaasvind, afhanklik van water is. Byvoorbeeld,fotosintese is afhanklik van water. Met anderwoorde, plante maak hul eie kos deur water aseen van die bestanddele te gebruik. Plante isook afhanklik van water om voedingstowwe inhul liggame te vervoer.

Die menslike liggaam is afhanklik van water, watdie grootste bestanddeel van bloed en sellevorm.

Omdat ons water op so baie maniere gebruik,raak dit besoedel. Dan dit is moeilik om diewater weer skoon te maak sodat plante en dieredit kan gebruik. Maar hoe raak water besoedel?Die volgende taak sal wys hoe dit gebeur. Dietaak sal leerders daaraan herinner dat alles watgewas, afgegooi en deur water vervoer word,uiteindelik daardie dieselfde water besoedel.

Onderwysertaak

20

BespreekVra jou leerders uit oor die verskillende maniere waarop hulle watergebruik. Vra hulle dan uit oor die dinge wat hulle in water sit. Vra:A Wanneer jy met water was, wat is sommige van die dinge wat jy by

die water voeg om beter te was? (Seep, sjampoe, badsout, badskuim,badolie, opwasmiddel, ens.)

A Wanneer jy toilette en vloere skoonmaak, wat voeg jy by die water?(Bleikmiddel, Handy Andy, antiseptiese middels, Dettol, ens.)

A Wanneer jy jou klere was, wat voeg jy by diewater? (Seep, waspoeier, bleikmiddel,versagtingsmiddel, ens.)

A Wanneer jy skottelgoed was,wat voeg jy by die water?(Seep, opwasmiddel, ens.)

A Wanneer jy kook, watter dinge voeg jyby die water? (Sout, peper, speserye,kruie, ens.)

Vra jou leerders om aan al die ander dinge te dinkwat mense gebruik wanneer hulle was.Byvoorbeeld, wanneer hulle motors, motorenjins,matte, vensters, ens. was. Probeer om die leerdersaan soveel moontlik verskillende voorbeelde telaat dink.

Herinner jou leerders daaraan dat enigiets watons op of in die grond gooi, uiteindelik in diewater kom. Boere gebruik ook bemestingstowwein hul grond. Wanneer dit reën, loop hierdiebesoedelde water soms in die riviere in. Soms sinkdie besoedelde water in die grond af en belanduiteindelik in die riviere. Alles wat ons by watervoeg, besoedel uiteindelik ons riviere en die see.

Vra jou leerdersWat anders maak water vuil? (Blare, gras, papier, plastiek, olie wat inwater gegooi word, stokke, stof, rioolwater, ens)

21

Leerdertaak GroepwerkHoe raak water besoedel?1. Kyk by die huis watter dinge ’n mens alles by water voeg wanneer jy

was, skoonmaak en kos kook. 2. Bring ’n klein bietjie van elke stof skool toe.3. Wys en vertel jou groep wat jy gebring het.4. Neem ’n bottel of houer wat ’n deksel of prop het. Sit skoon water

daarin.5. Meng nou al die dinge wat jy van die huis af gebring het, in die

water.6. Voeg ook ’n paar dooie blare en ’n bietjie gras en grond daarby.

BespreekBespreek hierdie vrae in jou groep.A Hoe lyk jou water nou?A Sal jy nou hierdie water drink of daarmee was?A Watter van die dinge wat jy by die water gevoeg het, het opgelos?A Watter van die dinge wat jy by die water gevoeg het, het nie

opgelos nie?A Wanneer jy hierdie water in die drein gooi, waarheen sal dit gaan?A Wat sal met die stowwe in die water gebeur? Waarheen sal dit

gaan?A Hoe kan ons die water weer skoon kry?

Taakkaart om tefotostateer op

bl. 45.

Maak seker die leerders

hou hul bottels vuil

water vir die volgende

leerervaring wanneer

hulle sal probeer om dit

weer skoon te maak.

inligting vir die

onderwyser

22

77Sleutelbegrippe

Maak besoedelde water weerskoon

Deel prente van waterbesoedeling uit. (Fotostateer prent A op bl. 54–55.)

Bespreek met jou leerders hoe water besoedel raak.Verwys na die prent van die besoedelde rivier wanneer jy die volgendevrae vra.Vra:A Wat is al die dinge wat besoedeling in hierdie rivier veroorsaak?A Dink jy hierdie prent wys al die maniere waarop water besoedel kan

raak?A Is daar enigiets wat jy by hierdie prent sal voeg om nog ’n soort

besoedeling te wys?A Maak dit saak dat die water besoedel is? (Laat die leerders albei kante

van hierdie saak bespreek.)A Hoe affekteer ’n besoedelde rivier mense, plante en diere?

Verwys na die tekening van die rivier wat skoongemaak is.(Fotostateer prent B op bl. 56–57.) Vra jou leerders:A Wat het die mense gedoen om hierdie rivier skoon te maak?A Op watter maniere het hierdie dinge gehelp om die rivier skoon

te maak?

Kyk na die prent op bladsy 23 van die seuns wat in die water nabyhul huise in Nyanga speel.

Vra jou leerders:A Dink jy hierdie seuns speel lekker?A Is dit goed vir kinders om so te speel?A Dink jy dit is ’n veilige plek vir hierdie seuns om te speel?A Is die water op hierdie plek skoon?A Wat is sommige van die dinge wat dit kan besoedel?A Waar kom hierdie water vandaan, dink jy?A Wat sal gebeur as die seuns van die besoedelde water drink?A Wat kan die gemeenskap doen om dit veiliger vir die seuns te

maak om hier te speel?

Vra jou leerders om ’n toneelstuk, ’n storie of ’n rap-liedjie op temaak oor wat met die seuns wat hier swem, kan gebeur. Sê hullemoet dink aan wat kan gebeur as die kinders van die besoedeldewater drink. Hulle moet ook dink wat die gemeenskap kan doen omdit ’n veiliger speelplek met skoner water te maak. In hul toneel-stuk, liedjie of storie moet hulle die gevolge daarvan beskryf asmense in aanraking met besoedelde water kom (soos siekte). Hullemoet ook gepaste stappe voorstel om die omgewing te verbeter,byvoorbeeld deur die toilette verder weg van die water te verskuif,en deur die rommel op te tel en behoorlik daarvan ontslae te raak.

Onderwysertaakg Water kan deur vastestof stowwe (oplosbareen ook onoplosbarestowwe) besoedelraak.

g Besoedelde water kanweer skoongemaakword deursuiweringsprosesse uitte voer, bv. deur dit afte gooi, deur afsakking,filtrering, verdampingen kristallisering.

g Water kan dalk ookopgeloste stowwe soosgifstowwe bevat, watdie water gevaarlikmaak om te drink.

Daar is baie riviere dwarsoor die wêreldwat besoedel is.Kan jy sien wat by hierdie rivier gebeur?

Wat is gedoen om hierdie rivier te red?

Water besoedeling

Maak riviere skoon

A

B

24

Leerdertaakkaart AWat ons kan doen om ons omgewing en die water nabyons te verbeter

Maak ’n toneelstuk, ’n storie of ’n rap-liedjie opoor wat met die seuns wat in die rivier swem,gebeur het en hoe die mense die rivierskoongemaak het.

A Wat sal gebeur as een van hulle van hierdiewater drink?

A Wat moes die gemeenskap doen om dit ’nveiliger speelplek te maak?

A Wat het die mense gedoen om die waterskoner te maak?

Bespreek verskillende idees oor hoe om vuil water weer skoonte maak. Laat jou leerders weer hul bottels met vuil watergebruik. Verskaf ’n tafel vol verskillende toerusting, bv. lap,watte, filtreerpapier en tregters, babakosflesse,spiritusverbranders, driepote, gaas, snesies en toiletpapier.

Vra jou leerders om enigiets op die tafel te kies om hul waterweer skoon te maak. Dan moet hulle jou vertel hoe hulle diewater skoongemaak het. Sê hulle kan dit in die vorm van ’nverslag, ’n storie met prente of ’n rap-liedjie doen.

Soos wat hulle (in enige taal) verslag doen oor wat hullegedoen het, moet hulle woordeskat soos die volgende gebruik:“skink” (“afgooi”), “sif”, “filtreer”, “afsak.

Onderwysertaak

Taakkaart om tefotostateer op bl.

46.

Leerdertaakkaart BMaak besoedelde water weer skoon 1. Groeptaak: Gebruik enigiets op die tafel om die water

weer skoon te maak.

2. Teken en gebruik prente en vertel ’n storie, maak ’n rap-liedjie of skryf ’n verslag om te wys hoe julle diewater skoongemaak het.

3. Vrae om te bespreek:

A Het julle dit reggekry om die water weer skoon te maak?

A Was die water toe heeltemal skoon en suiwer?

A Was dit skoon genoeg om te drink? Verduidelik waarom jy sodink?

4. Skryf om te verduidelik hoe julle die water skoongemaakhet.

Vandag het ek probeer om vuil water skoon te maak.Eers het ek watte in ’n tregter gesit.Toe het ek snesies daaroor gesit.Daarna het ek die water daardeur gegooi.Uiteindelik was die water ’n bietjie skoner.

5. Is jou water skoon genoeg om te drink? Gee ’n rede vir jouantwoord.

Nee, die water lyk nog bruin en vuil. Miskien is daar kieme daarin.

25

Toiletpapier

Vuil water

Babakosbottel

Watte

Leë bottel

Gaas

Filtreerpapier

Afgesnydekoeldrankbottel

Tregter


26

Onderwysertaak VasleggingLei ’n bespreking oor of die water nou skoon genoeg is om te drink. (Let Wel: Moenie dat jou leerders die water drink nie.) Bespreek of ditmoontlik is om besoedelde water ooit weer heeltemal skoon te kry. (Omdie waarheid te sê, dit is baie moeilik en baie duur.)Beklemtoon die volgende punte:

A Die leerders sou dit net kon regkry om die onoplosbare vaste stowweuit die water te verwyder of te filtreer.

A Daar is dalk ook ander stowwe wat in die water opgelos is, wat onsnie kan nie sien of verwyder nie, soos sout, chemikalieë en gifstowwe.

A Daar kan ook skadelike kieme in die water wees. Dit kan minderskadelik gemaak word deur chemikalieë soos chloor by te voeg (bv.swembad chemikalieë of ’n druppel bleikmiddel, of deur die water 15minute lank te kook).

A Selfs na die water gekook is, kan daar nog steeds gifstowwe, wat deurdie kieme geproduseer is, daarin wees.

A Daar kan dalk ook giftige chemikalieë in die water wees. Baie vanhierdie gifstowwe word nie veilig gemaak deur dit te kook ofbleikmiddel by te voeg nie.

27

Maak rioolwater weer skoon88Sleutelbegrippeg Rioolwater is water

wat die afval uit onstoilette en dreinewegvoer.

g Mense (munisipali-teite) moet rioolwateren dreinwater weerskoonmaak voor ditterug na die rivier kangaan.

g Rioolwater wordskoongemaak (ofgesuiwer) by ’n aanlegwaar dit toegelaatword om af te sak endit word dan gefiltreer.

Stel bekend en verduidelikStel die term “rioolwater” bekend en verduidelik wat dit beteken.Rioolwater is die water wat uit ons toilette kom nadat ons dit gespoelhet. Dit is ook die water uit ons dreine.

Vertel jou leerders dat die meeste rioolwater in stede en dorpe deesdaeweer skoongemaak word sodat dit weer terug in die rivier kan gaan. Dierioolwaterpype en dreinpype neem die vuil water na die rioolstortplek,wat soms ook ’n rioolwatersuiweringswerk genoem word. Daar word ditgesuiwer. Die munisipaliteit beheer die rioolstortplek.

Vra jou leerders:A Waarom, dink jy, moet die water terug na die rivier gaan?A Waarom moet die rioolwater weer skoongemaak word?

Gee aan jou leerders ’n prent van die rioolstortplek. (Sien bl. 49.)

Onderwysertaak

1. Vuil waterkom in enword dieeerste keergesif.

2. Die water gaan deur gruis-kanale en die vaste stowwesak na die bodem af.

3. Die soliede slyk blyop die bodem.

4. Die vloeistof wordgefiltreer en diekieme word verteer.

5. Die slyk word deurbakterieë verteeren vir bemestinggebruik.

6. Die kieme word uit die water verwyderen chemikalieë word bygevoeg.

7. Skoon water gaanna die rivier.

’n Besoek aan ’n rioolstortplek is nuttig vir leerders in die Intermediêre Fase, want hulle kan na al die prosesse kyk ensal, met ’n goeie verduideliking vooraf, kan verstaan wat gebeur. Afval uit toilette en opwas- en badwater gaan dierioolstelsel binne, asook reënwater uit strate en afval van fabrieke. Dit gaan alles na die rioolstortplek, waar bakterieë ’nbelangrike deel in die afbreek daarvan speel.

Vloeikaart van die rioolstortplek

SIWWE

GRUISKANALE

FILTREERTENK

SUIWERINGSTENK

UITLAATPYP

SLYKTENKS

SLYKVERTEERDER

28

Die rioolbehandelingsprosesVerduidelik die volgende prosesse wat by ’n rioolstortplek plaasvind.1. Vuil water uit stormwaterdreine, huishoudelike dreine en toilette gaan na die

rioolstortplek. Hier word dit gesif om stukke papier, plastiek, blare en lap teverwyder.

2. Die water gaan dan stadig deur gruiskanale. Hier sak enige sand of swaardeeltjies na die bodem toe. Die water bo in die tenk bevat nog ligter deeltjiesvan organiese stof uit toilette en dreine.

3. Die water gaan na die slyktenke toe. In hierdie tenks staan die water langer. Dieorganiese stof sak nou af na die bodem toe. Dit word slyk genoem en lyk soosdik, swart modder.

4. Vanaf die slyktenks gaan die water na die filtreertenks toe. Al is die meeste slykreeds verwyder, is daar nog kieme in die water. In die filtreertenks word hierdiekieme uit die water gefiltreer.

5. Intussen word die slyk uit die slyktenks na afsonderlike tenks wat slykverteerdersgenoem word, gepomp. Hier word die swart slik, wat soos modder lyk, deur goeiebakterieë verteer en afgebreek. Dit word dan uitgepomp en as bemesting gebruik.

6. Die water wat gefiltreer is, vloei na die suiweringstenks toe. Die oorblywendekieme word verwyder en chemikalieë word bygevoeg om enige kieme wat nog indie water mag wees, te vernietig.

7. Die water, wat behandel is, is nou baie skoner. Dit is nou veilig genoeg om terugna die rivier toe te pomp.

Bespreek die vloeikaart van die werking van ’n rioolstortplek met die leerders enidentifiseer die volgende prosesse:• Sif• Sak af• Filtreer• Digesting (breaking down the germs + solid substances)• Verteer of (breek kieme en vaste stowwe af)• Voeg chemikalieë by

Voorbereiding1. Leerders gaan ’n model van die rioolstortplek (rioolwatersuiweringswerk) bou.

Hulle kan dit met ’n klomp houers soos jogurtbakkies en roomyshouers doen.Hulle kan toiletpapierkartonne vir die pype gebruik. Die leerders sal moet kanverduidelik wat die verskillende suiweringsprosesse in hul rioolstortplek is. Hullesal ook moet wys waar elke proses plaasvind.

2. Verdeel die klas in groepe van ses leerders elk. Twee leerders moetverantwoordelikheid vir die bou van die model aanvaar. Twee leerders moetverantwoordelikheid vir die skryf van die byskrifte en verduidelikings aanvaar.Twee leerders moet verantwoordelikheid vir die terugvoer- en vraagsessieaanvaar.

3. Gedurende die terugvoersessie moet jy die leerders in die ander groepeaanmoedig om vrae oor die rioolstortplek te vra.

4. Ontwikkel die assesseringskriteria saam met jou leerders of pas dié op bl. 29 aan.

Onderwysertaak

29

Assesseringstaak vir LU2Maak rioolwater weer skoonDie doel van hierdie assesseringstaak is om betekenisvolle inligting te onthou. Die leerders moetdie taal waarin hulle vlot is, gebruik. Hulle moet die kenmerke en prosesse van rioolwater-suiwering noem, beskryf en verduidelik. (Sien assesseringstandaarde vir LU2, graad 5, op bl. 74.)

1. Bou Kyk na die diagram. Bespreek in jou groep hoe julle ’n rioolstortplek kan bou deurplastiekroomyshouers, margarienhouers en plastiek- en kartonbuise soos in die prent te gebruik.Bou dan jul rioolstortplek.

2. SkryfMaak byskrifte en skryf ’n verduideliking van wat met die rioolwater in elke deel van die modelgebeur.

3. Gee terugvoeringJy moet in staat wees om te verduidelik hoe water in jul model gesuiwer sal word. Jy moet ookenige vrae oor jul model en hoe water gesuiwer word, kan beantwoord.

VraeA Dink jy rioolwater wat terug na die rivier gaan na dit behandel is, is skoon genoeg om te

drink? Waarom dink jy so?

A Dink jy dit is duur om water te suiwer? Indien wel, waarom sê jy so?

Taakkaart om tefotostateer op bl.48.

ASSESSERINGSKRITERIAMaak ’n model van ’n rioolstortplek

Assesseringstaak Assesseringskriteria (wat ons van die leerders verwag)

Bou die model van ’n Die model moet:rioolstortplek A gepaste houers hê wat die verskillende tenks voorstel

A siwwe hê sodat die water deur die “pype” kan gaanA “tenks” hê wat in die regte volgorde gekonnekteer isA goed saam pas wanneer alles gekonnekteer isA enige ander relevante besonderhede i.v.m. watersuiwering

insluit.

Maak byskrifte en skryf om Die byskrifte moet: te verduidelik hoe die water A die prosesse wat in die verskillende tenks plaasvind, korrek gesuiwer word identifiseer, bv. sifting, afsakking, filtrering, die byvoeg van

chemikalieëA verduidelik hoe die vuil water tydens elke proses skoner gemaak

word.

Gee terugvoering en Die terugvoering moet: beantwoord vrae oor A begrip wys van die prosesse wat tydens watersuiwering gebruik watersuiwering word, bv. sifting, afsakking, filtrering, die byvoeg van

chemikalieëA begrip wys van die verskillende stadiums wat deur die model

voorgestel wordA die korrekte kernwoorde vir die verskillende prosesse bevat.

30

1

23 4

5 5

6

67

7

432

Model van ’n rioolstortplek

1

2

3

45

6 7

Model van ’n rioolstortplek

SIWWE1. Vuil water kom in en word

die eerste keer gesif(boks).

GRUISKANALE 2. Die water gaan deur

gruiskanale en die vastestowwe sak na die bodemaf (roomyshouers).

SLYKTENKS3. Die slyk sak na die bodem

af (bottels).

FILTREERTENKS4. Die vloeistof word

gefiltreer en die kiemeword verteer.

SLYKVERTEERDER5. Die slyk word verteer

(jogurtbakkies).

SUIWERINGSTENKS6. Die kieme word verwyder

en chemikalieë wordbygevoeg.

UITLAATPYP7. Skoon water gaan uit na

die rivier toe (pyp heelaan die einde).

31

InleidingHoe dink jy het mense lank gelede seker gemaak dat hul water skoongenoeg was om te drink?

VoorbereidingDoen voorbereiding sodat jou leerders die volgende kan uitvind:• Hoe het mense lank gelede water gekry en dit skoon gehou?• Hoe maak mense in plattelandse gebiede seker dat hul water skoon is?• Wat kan gebeur as jy vuil water drink of daarin swem?1. Sê jou leerders moet tuis probeer uitvind hoe mense in die verlede

gesorg het dat hul water skoon is. Lei dan ’n klasbespreking oor wathulle uitgevind het. Luister noukeurig na watter punte jou leerdersnoem wat relevante inligting verskaf oor die prosesse wat mensegebruik het om water skoon te maak.

2. Lees Soet Water /Amanzi Mnandi op bladsy 51.3. Verduidelik na die bespreking dat jou leerders noukeurig sal moet

luister, want hulle gaan teken en skryf en ’n klasuitstalling hiervanmaak. Gebruik die vrae van die leerdertaak op bladsy 50.

4. Vind ’n ruimte teen die klasmuur en plak flitskaarte van die opskriftehieronder teen die muur. Maak seker daar is genoeg plek sodat dieleerders hul werk onder die verskillende opskrifte kan plak. So nie kanleerders met genoeg inligting groepplakkate maak, wat jy dan teen diemuur kan uitstal.

Vra die leerders om prente te teken of te kry wat sommige van die puntewat hulle bespreek het en waaroor hulle gelees het, illustreer.

Hoe kry ons skoon drinkwater?99Sleutelbegrippeg Lank gelede moes

mense hul eie watergaan haal.

g Mense het manieregehad om te besluit ofhul water skoongenoeg was om tedrink.

g Hulle het spesialemaniere gehad om hulwater te vervoer en testoor sodat dit skoongebly het.

rivier

Onderwysertaak

32

Assesseringstaak vir LU3Hoe het mense lank gelede hul water skoon gehou?

Hoe maak mense deesdae seker dat hul water skoon is?

Die doel van hierdie leerervaring is om leerders te help om wetenskap en tegnologiein die konteks van geskiedenis en inheemse kennis te verstaan. (Sien bl. 66 virassesseringstandaarde vir LU3, graad 5.)

1. Vra en vind uit

Vra iemand by die huis of lees Amanzi Amnandi/Soet water op bl. 51–53 om jou die volgende vrae te help beantwoord:

A Hoe het mense lank gelede water gekry en dit skoon gehou? Hoe word dit vandag gedoen?

A Hoe het mense in plattelandse gebiede in die verlede seker gemaak dat hul water skoon was? Hoe word dit vandag gedoen?

A Hoe het hulle seker gemaak dit was skoon genoeg om te drink? Hoe doen mense dit vandag?

A Wat kan gebeur as jy vuil water drink of daarinswem?

A Dink jy dat die ou manier of die nuwe manier die beste is? (Jy kan enige manier kies, maar jy moetredes vir jou keuse kan gee.)

2. Gee terugvoering tydens ’n klasbespreking

3. Dra by tot ’n klasuitstalling

Skryf en teken oor wat jy tuis of elders uitgevind het.


33

VasleggingBespreek die volgende vrae met jou leerders:A Waarom is dit belangrik om vars, skoon water te hê?

A Hoe weet ons of ons water skoon is?

A Wat gebeur wanneer mense nie vars, skoon water het nie?

A Waarom het sommige mense toegang tot skoon water, maar ander nie?

A Wat kan ons gemeenskap doen om seker te maak dat ons vars waterhet?

Voorgestelde skryfraam

Lank gelede het mense seker gemaak hul water is skoon en vandag doen hulle dit nog.Hulle gaan haal water op ’n skoon plek.

Lank gelede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hulle dra dit in skoon houers.

Lank gelede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hulle bêre dit versigtig en hou dit skoon.

Lank gelede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Soms moet hulle dit skoonmaak deur die volgende te doen:

Lank gelede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

As jy vuil water drink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ASSESSERINGSKRITERIAAssesseringstaak Assesseringskriteria

Vind uit hoe mense lank gelede seker Leerders moet die volgende doen:gemaak het dat hul water skoon is. A relevante inligting bydra oor watter metodes lankVind uit hoe mense vandag seker maak gelede gebruik is om water skoon te houdat hul water skoon is. A verstaan hoe die verlede se metodes om water

skoon te hou, gewerk hetA in staat wees om vergelykings te tref tussen die

huidige metodes en die metodes van lank gelede.

34

PERI

ODE

1

1. V

aste

sto

ww

e, v

loei

stow

we

en g

asse

•On

derw

yser

ste

l die

drie

toes

tand

eva

n m

ater

ie b

eken

d•

Leer

ders

skr

yf ’n

ops

omm

ing

van

die

eien

skap

pe v

an v

aste

sto

wwe,

vloe

isto

wwe

en g

asse

PERI

ODE

2

2. M

eng

vast

e st

oww

e en

vloe

isto

ww

e•

Onde

rwys

er s

tel a

lleda

agse

voor

beel

de b

eken

d•

Leer

ders

maa

k m

engs

els

van

vers

kille

nde

vast

e st

owwe

en

wate

r•

Onde

rwys

erva

sleg

ging

en

verd

uide

likin

g

PERI

ODE

3

3. W

atte

r va

ste

stow

we

isop

losb

aar

en w

atte

r va

ste

stow

we

is o

nopl

osba

ar i

nw

ater

?•

Leer

ders

toet

s ve

rski

llend

e st

owwe

vir o

plos

baar

heid

•Le

erde

rs te

ken

en s

kryf

verd

uide

likin

gs(L

aat l

eerd

ers

item

s vi

r die

bou

van

die

mod

el in

Lee

rerv

arin

g 8

begi

n ve

rsam

el.)

PERI

ODE

4

3. V

ervo

lg•

Leer

ders

vol

tooi

ver

duid

elik

ings

en

besp

reek

vra

e

4. O

nder

soek

: Ka

n on

s ’n

vas

test

of v

inni

ger

laat

opl

os?

•On

derw

yser

ste

l die

idee

van

onde

rsoe

ke b

eken

d

PERI

ODE

5

4. V

ervo

lg•

Onde

rwys

er h

elp

leer

ders

om

vra

evi

r ond

erso

ek te

ont

wikk

el

Asse

sser

ings

taak

LU

1•

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik d

ieas

sess

erin

gsta

ak e

n -k

riter

ia•

Leer

ders

din

k aa

n of

kie

s ’n

vra

agvi

r hul

ond

erso

ek. H

ulle

beg

in o

mhu

l ond

erso

ek te

bep

lan

deur

die

denk

raam

te g

ebru

ik.

Vo

org

este

lde

we

rksk

ema

vir

hie

rdie

ree

ks

lee

rerv

ari

ng

e

PERI

ODE

6

4. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

1 ve

rvol

g•

Leer

ders

vol

tooi

hul

bep

lann

ing

•On

derw

yser

kon

trole

er d

ie p

lan

•Le

erde

rs b

egin

die

ond

erso

ek

PERI

ODE

7

4. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

1 ve

rvol

g•

Leer

ders

gaa

n vo

ort m

et d

ieon

ders

oek

•On

derw

yser

geb

ruik

een

gro

ep s

ere

sulta

te a

s vo

orbe

eld

en w

ysle

erde

rs h

oe o

m ’n

gra

fiek

te tr

ek

PERI

ODE

8

4. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

1 ve

rvol

g•

Leer

ders

trek

hul

eie

gra

fieke

en

ruil

dan

resu

ltate

uit

en tr

ek ’n

twee

de g

rafie

k•

Leer

ders

bew

eeg

van

groe

p to

tgr

oep

en d

eel r

esul

tate

met

mek

aar

PERI

ODE

9

4. V

ervo

lg•

Onde

rwys

er k

onso

lidee

r lee

r n.a

.v.va

n di

e on

ders

oek

•On

derw

yser

en

leer

ders

skr

yfop

som

min

g

Let W

el: J

y sal

tyd

moe

t ske

dule

erom

teru

gvoe

ring

aan

leer

ders

tege

e na

jy d

ie o

nder

soek

ege

asse

ssee

r het

PERI

ODE

10

5. K

an o

ns v

aste

sto

ww

ete

rugk

ry n

a on

s di

t m

etw

ater

gem

eng

het?

•On

derw

yser

ver

duid

elik

hoe

om

die

vast

e st

of u

it ’n

men

gsel

of

oplo

ssin

g te

rug

te k

ry•

Leer

ders

kris

talli

seer

die

sou

t uit

’nso

utop

loss

ing

•On

derw

yser

vasl

eggi

ng

PERI

ODE

11

6. W

ater

is

’n k

osba

re v

loei

stof

•Be

spre

king

oor

die

bel

angr

ikhe

idda

arva

n om

sko

on w

ater

te h

ê•

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik w

aaro

mwa

ter s

o ko

sbaa

r is

•Le

erde

rs b

espr

eek

die

vers

kille

nde

gebr

uike

van

wat

er e

n wa

t ons

alle

s by

wat

er v

oeg

•Le

erde

rs d

oen

voor

bere

idin

g om

voor

beel

de v

an d

ie h

uis

af te

brin

g

PERI

ODE

12

6. V

ervo

lg•

Leer

ders

voe

g be

soed

elen

dest

owwe

by w

ater

•Le

erde

rs v

oer ’

n gr

oepb

espr

ekin

goo

r die

vui

l wat

er

PERI

ODE

13

7. M

aak

vuil

wat

er w

eer

skoo

n•

Klas

besp

reki

ng m

.b.v.

pre

nte

oor ’

nbe

soed

elde

rivi

er•

Besp

reki

ng o

or s

euns

wat

inbe

soed

elde

wat

er s

wem

•Le

erde

rs b

egin

’n to

neel

stuk

, sto

rieof

rap-

liedj

ie o

ntwi

kkel

oor

hoe

die

gem

eens

kap

die

wate

rgeh

alte

kan

verb

eter

PERI

ODE

14

7. V

ervo

lg•

Leer

ders

vol

tooi

hul

tone

elst

ukke

,st

orie

s en

lied

jies

•Le

erde

rs v

oer h

ul to

neel

stuk

ke,

stor

ies

en li

edjie

s op

PERI

ODE

15

7. V

ervo

lg•

Leer

ders

voe

r hul

tone

elst

ukke

,st

orie

s en

lied

jies

op

35

PERI

ODE

16

7. V

ervo

lg•

Onde

rwys

er s

tel t

oeru

stin

g vi

r die

skoo

nmaa

k va

n wa

ter o

p•

Leer

ders

maa

k hu

l vui

l wat

ersk

oon

PERI

ODE

17

7. V

ervo

lg•

Leer

ders

bes

in o

or d

ie p

rose

s om

wate

r sko

on te

maa

k•

Leer

ders

skr

yf ’n

ver

slag

oor

hul

met

ode

•On

derw

yser

vasl

eggi

ng

PERI

ODE

18

8. M

aak

rioo

lwat

er w

eer

skoo

n•

Onde

rwys

er s

tel d

ie te

rm“r

iool

wate

r”be

kend

en

verd

uide

likdi

t•

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik m

.b.v.

pren

t die

pro

ses

van

riool

wate

rsui

werin

g•

Onde

rwys

er b

erei

leer

ders

voo

r vir

asse

sser

ings

taak

PERI

ODE

19

8. V

ervo

lg•

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik m

.b.v.

die

pren

t as

riglyn

dat

leer

ders

’nm

odel

van

’n ri

ools

tortp

lek

gaan

bou

Asse

sser

ings

taak

LU

2•

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik d

ie ta

ak e

nas

sess

erin

gskr

iteria

PERI

ODE

20

8. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

2 ve

rvol

g•

Leer

ders

beg

in o

m h

ul m

odel

tebo

u

PERI

ODE

21

8. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

2 ve

rvol

g•

Leer

ders

gaa

n vo

ort o

m h

ulm

odel

le te

bou

•Le

erde

rs b

erei

hul

bys

krift

e,ve

rdui

delik

ings

en

teru

gvoe

ring

voor

PERI

ODE

22

8. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

2 ve

rvol

g•

Leer

ders

bie

d hu

l mod

elle

en

teru

gvoe

ring

aan

PERI

ODE

23

8. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

2 ve

rvol

g•

Leer

ders

bie

d hu

l mod

elle

en

teru

gvoe

ring

aan

Let W

el: J

y sal

tyd

moe

t ske

dule

erom

teru

gvoe

ring

aan

leer

ders

tege

e na

jy d

ie m

odel

le e

n ve

rsla

ege

asse

ssee

r het

PERI

ODE

24

9. H

oe k

ry o

ns s

koon

drin

kwat

er?

•On

derw

yser

ste

l ide

e be

kend

dat

men

se d

eur d

ie e

eue

heen

sek

erge

maa

k he

t dat

hul

wat

er s

koon

is•

Bere

i lee

rder

s vo

or o

m u

it te

vin

dde

ur tu

is v

rae

te s

tel

PERI

ODE

25

9. V

ervo

lg•

Onde

rwys

er b

erei

leer

ders

voo

r vir

asse

sser

ings

taak

Asse

sser

ings

taak

LU

3•

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik d

ie ta

ak e

nas

sess

erin

gskr

iteria

PERI

ODE

26

9. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

3 ve

rvol

g•

Leer

ders

dee

l hul

inlig

ting

in ’n

klas

besp

reki

ng•

Leer

ders

teke

n en

skr

yf in

ligtin

gvi

r ’n

klas

plak

kaat

PERI

ODE

27

9. V

ervo

lg

Asse

sser

ings

taak

LU

3 ve

rvol

g•

Leer

ders

voe

g hu

l inl

igtin

g op

die

klas

plak

kaat

by

Let W

el: J

y sal

tyd

moe

t ske

dule

erom

teru

gvoe

ring

aan

leer

ders

tege

e na

jy d

ie b

ydra

es v

ir di

epl

akka

at g

eass

esse

er h

et

PERI

ODE

28

9. V

ervo

lg

Onde

rwys

erva

sleg

ging

Hie

rdie

wer

kske

ma

is s

legs

’n v

oors

tel.

Daar

wor

d aa

nvaa

r da

tpe

riod

es 5

0 to

t 60

min

ute

lank

is.

Jy

sal

dit

by j

ou e

ieom

stan

digh

ede

moe

t aa

npas

.

36

Hulpmiddels vir onderwysers

Taakkaarte om te fotostateer1. Taakkaart 1: Meng vaste stowwe en vloeistowwe om

uit te vind wat gebeur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

2. Taakkaart 2: Watter vaste stowwe is oplosbaar en watter vaste stowwe isonoplosbaar in water? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

3. Taakkaart 3: Assesseringstaak vir LU1:Ondersoek: Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos? . . . . . . . . . . . . . . . .39

Grafiekpapier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

4. Nog voorbeelde van ondersoeke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42, 43

5. Taakkaart 4 A: Kan ons die vaste stof uit ’n oplossing terugkry? . . . . .44

Taakkaart 4 B: Huisprojek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

6. Taakkaart 5 Assesseringstaak vir LU2: Hoe raak water besoedel? . . . . . 45

7. Taakkaart 6 A: Wat ons kan doen om ons omgewing en die water naby ons te verbeter? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

Taakkaart 6 B: Maak besoedelde water weer skoon . . . . . . . . . . . . . . . . .47

8. Taakkaart 7: Maak rioolwater weer skoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Prent van rioolsuiweringsproses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49

9. Taakkaart 8: Assesseringstaak vir LU3:Hoe het mense in die verlede hul water skoon gehou? Hoe maak mense deesdae seker dat hul water skoon is? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

10. Soet water/Amanzi amnandi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51- 53

11. Prente en diagramme om te fotostateer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54-57

• Waterbesoedeling

• Maak riviere skoon

Afdeling 2

37

LEERDERTAAK 1 TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

Meng vaste stowwe en vloeistowwe

Meng vaste stowwe en vloeistowwe om uit te vind wat gebeur

Meng Meng

1 medisynelepel sand 1 medisynelepel sout

100ml water 100ml water

Teken en skryf byskrifte om te wys wat Teken en skryf byskrifte om te wys wat gebeur het. gebeur het.

Die sand het nie in die water opgelos nie. Die sout het in die water opgelos.

Ons sê die sand is —————————— Ons sê die sout is ——————————

———————————————————— ————————————————————

100ml100ml

38


Watter vaste stowwe is oplosbaar en wattervaste stowwe is onoplosbaar in water?

1. Bring ’n paar soorte vaste stowwe van die huis af en toets elkeen om te sien of ditoplosbaar of onoplosbaar in water is.

2. Meng water met verskillende vaste stowwe. Vul dan die tabel in.

3. Teken en skryf om te verduidelik hoe jy kan sê wanneer ’n vaste stof oplosbaar is. Teken en skryf dan om te verduidelik hoe jy kan sê wanneer ’n vaste stof onoplosbaar is. Gebruik van die woorde in die tabel hierbo om jou te help.

A Na watter dinge moet jy kyk om te besluit of die vaste stof oplosbaar in water is?

A Na watter dinge moet jy kyk om te besluit of die vaste stof nie oplosbaar is nie?

VraeBespreek hierdie vrae in jou groep.

1. Waarom het ons elke keer dieselfde hoeveelheid vaste stof en water gebruik?

2. Maak die hoeveelheid vaste stof en water wat ons gebruik ’n verskil?

3. Wat sal gebeur as ons meer en meer van die vaste stof by die oplossing voeg?

4. Kan ons die vaste stof weer terugkry na dit opgelos het? Indien wel, hoe?

Meng Verdwyn die Sak die vaste Kan die vaste Is die vaste Is dit ’n 5 ml vaste stof vaste stof in stof na ’n ruk stof deur die stof oplosbaar oplossing? + 100 ml water die water? na die bodem filtreerpapier of onoplos-

af? geskei word? baar?

5 ml meel + 100 ml water

5 ml Engelse sout + 100 ml water

5 ml koeksoda + 100 ml water

5 ml Maizena + 100 ml water

39

Die doel van hierdie assesseringstaak is soos volg:

A Bepan ’n ondersoek deur voor te stel watter dinge ondersoek kan word.

A Voer ’n ondersoek met ’n klein aantal stappe uit.

A Gee terugvoering oor wat julle gedoen en uitgevind het.

(Sien assesseringstandaarde vir LU1, graad 5 op bladsy 63.)

Ondersoek: Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos?

Voor julle met die ondersoek begin, moet julle die volgende doen:

A Kies of dink self aan ’n vraag om jul ondersoek te begin.

A Bespreek hoe julle die ondersoek gaan opstel. Doen dan die ondersoek.

1. Skryf neer wat die vraag is wat julle ondersoek.

Vraag: Wat sal suiker vinniger laat oplos?

A yskaswater A kraanwater A kookwater

2. Maak ’n tekening met byskrifte van hoe julle die apparaat opgestel het


Leerdertaakkaart 3 Assesseringstaak vir LU1

40

LEERDERTAAK 3 (VERVOLG) TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

3. Skryf neer hoe lank die suiker neem om op te los. Moenie die mengsel roer nie.

4. Teken jul waarnemings op so ’n rekordblad aan:

5. Trek ’n grafiek van jul resultate. (Onthou om ’n opskrif te skryf en die asse tebenoem.)

6. Deel dit met ’n ander groep. Verduidelik wat julle gedoen en uitgevind het.7. Ruil jul resultate uit met ’n ander groep wat ’n ander vraag ondersoek het.8. Trek ’n grafiek van hulle resultate. Bespreek: Wat het julle van hulle geleer?

Hoeveelheid Hoeveelheid water Temperatuur van water Tyd wat suiker neem suiker om op te los

41

Voorbeelde van ondersoeke

VOORBEELD 1

Vraag: Wat sal die vinnigste oplos:

A 1 lepel suiker

A 2 lepels suiker

A 3 lepels suiker?

1. Stel die ondersoek só op:

2. Moenie die mengsel roer nie.

3. Teken aan hoe lank die suiker neem om op te los.

4. Voorbeeld van die rekordblad:

Hoeveelheid suiker Hoeveelheid water Hoe lank die suiker neem om op te los

1 teelepel suiker 2 teelepels suiker 3 teelepels suiker 100ml kraanwater 100ml kraanwater 100ml kraanwater

42

5. Voorbeeld van die grafiek

Let Wel: Ons het dieselfde hoeveelheid kraanwater gebruik en die bottels was ewegroot. Dit het verseker dat ons ’n billike vergelyking kon tref tussen die verskillendehoeveelhede suiker en hoe gou dit oplos.

VOORBEELD 2

Vraag: Wat sal die suiker vinniger laat oplos?A om dit 10 keer te roerA om dit 20 keer te roerA om dit 30 keer te roer

1. Stel die ondersoek só op:

VOORBEELDE VAN ONDERSOEKE TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

2 lepels 4 lepels 6 lepels x

Tyd

(in

min

ute)

y

16

14

12

10

8

6

4

2

0

Grafiek om te wys hoe lank dit neem om 1 lepel, 2lepels en 3 lepels suiker op te los

Roer 10 keer1 lepel suiker100 mlkraanwater



43

1. Teken aan hoe lank die suiker neem om op te los.2. Voorbeeld van die rekordblad:

Hoeveelheid Hoeveelheid Aantal keer geroer Hoe lank die suiker suiker water neem om op te los

3. Voorbeeld van die grafiek:

Aantal keer geroer

Let Wel: Ons het dieselfde hoeveelheid kraanwater en suiker gebruik en die bottelswas ewe groot. Dit het verseker dat ons ’n billike vergelyking kon tref tussen dieaantal keer wat ons geroer het en hoe gou die suiker opgelos het.

VOORBEELDE VAN ONDERSOEKE TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

roer 10 keer roer 20 keer roer 30 keer x

Tyd

(in

min

ute)

y

4

3™

3

2™

2

1™

1

™0

Grafiek om te wys hoe lank suiker neem om op telos as ons die oplossing roer

44

LEERDERTAAK 4 TAAKKAART OM TE FOTOSTATE

A. Kan ons die vaste stof uit ’n oplossing terugkry?1. Kook ’n bietjie soutwater totdat die sout gekristalliseer het.

2. Gooi ’n bietjie soutwater in ’n piering of deksel en sit dit op ’n warm, droë plek.

3. Maak ’n tekening met byskrifte om te verduidelik wat met die soutwater gebeur het.

Gebruik hierdie woorde om jou te help:

verdamp, kristalliseer, kook.

VraeBespreek hierdie vrae in jou groep. Toe jy die soutwater gekook het:

A Wat het met die water gebeur?Waarheen het dit gegaan?

A Wat het met die sout gebeur?

A Dink jy jy kan die water uit ’n oplossing terugkry?

A Hoe kan jy dit doen?

B. HuisprojekSoek voorbeelde van afsakking, afgooi (skink), filtrering (sif), kristalliseringen verdamping in ons daaglikse lewens.

1. Soek by die huis soveel moontlik voorbeelde van maniere waarop ons dinge laatafsak, dit afgooi (skink), filtreer (sif), laat kristalliseer en verdamp.

2. Teken en skryf oor hoe ons afsakking, skink, filtrering, kristallisering enverdamping in die huis gebruik.

3. Bespreek: Het julle voorbeelde van al die prosesse by die huis gekry? Watter was moeilik om te kry? Waarom?

Kan ons die vaste stowwe terugkry na ons dit metwater gemeng het?

45

LEERDERTAAK 5 TAAKKAART OM TE FOTOSTATE

Groepwerk

1. Kyk by die huis watter dinge ’n mens alles by water voeg wanneer jy was, skoonmaak en kos kook.

2. Bring ’n klein bietjie van elke stof skool toe.

3. Wys en vertel jou groep wat jy gebring het.

4. Neem ’n bottel of houer wat ’n deksel of prop het. Sit skoon water daarin.

5. Meng nou al die dinge wat jy van die huis af gebring het, in die water.

6. Voeg ook ’n paar dooie blare en ’n bietjie gras en grond daarby.

BesprekingBespreek hierdie vrae in jou groep.

A Hoe lyk jou water nou?

A Sal jy nou hierdie water drink of daarmee was?

A Watter van die dinge wat jy by die water gevoeg het, het opgelos?

A Watter van die dinge wat jy by die water gevoeg het, het nie opgelos nie?

A Wanneer jy hierdie water in die drein gooi, waarheen sal dit gaan?

A Wat sal met die stowwe in die water gebeur? Waarheen sal dit gaan?

A Hoe kan ons die water weer skoon kry?

Hoe raak water besoedel?

46


A. Verbeter die omgewing

A. Wat ons kan doen om ons omgewing en die water naby ons te verbeter?

Maak ’n toneelstuk, ’n storie of ’n rap-liedjie op oor wat met die seuns wat in die rivier swem, gebeur het en hoe die mense die rivier skoongemaak het

.

A Wat sal gebeur as een van hulle van hierdie water drink?

A Wat moes die gemeenskap doen om dit ’n veiliger speelplek te maak?

A Wat het die mense gedoen om die water skoner te maak?

1. Groeptaak

A Gebruik enigiets op die tafel om die water weer skoon te maak.

2. Teken en gebruik prente en vertel ’n storie, maak ’n rap-liedjie of skryf ’nverslag om te wys hoe julle die water skoongemaak het.

3. Vrae om te bespreek:

A Het julle dit reggekry om die water weer skoon te maak?

A Was die water toe heeltemal skoon en suiwer?

A Was dit skoon genoeg om te drink? Verduidelik waarom jy so dink?

4. Skryf om te verduidelik hoe julle die water skoongemaak het.

Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Daarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uiteindelik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Is jou water skoon genoeg om te drink? Gee ’n rede vir jou antwoord.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47


B Maak besoedelde water weer skoon

Toiletpapier

Vuil water

BabakosbottelWatte

Leë bottel

GaasFiltreerpapier

Afgesnydekoeldrankbottel

Tregter

48



1

23 4

5 5

6

67

7

432

Maak rioolwater weer skoonDie doel van hierdie assesseringstaak is om betekenisvolle inligting te onthou. Die leerders moet die taal waarin hulle vlot is, gebruik. Hulle moet die kenmerke en prosesse van rioolwatersuiwering noem, beskryf en verduidelik.

(Sien assesseringstandaarde vir LU2, graad 5, op bl. 64.)

1. Bou

Kyk na die diagram. Bespreek in jou groep hoe julle ’n rioolstortplek kan bou deurplastiekroomyshouers, margarienhouers en plastiek- en kartonbuise soos in dieprent te gebruik. Bou dan jul rioolstortplek.

2. Skryf

Maak byskrifte en skryf ’n verduideliking van wat met die rioolwater in elke deel van die model gebeur.

3. Gee terugvoeringJy moet in staat wees om te verduidelik hoe water in jul model gesuiwer sal word. Jy moet ook enige vrae oor jul model en hoe water gesuiwer word, kan beantwoord.

VraeA Dink jy rioolwater wat terug na die rivier gaan na dit behandel is, is skoon

genoeg om te drink? Waarom dink jy so?

A Dink jy dit is duur om water te suiwer? Indien wel, waarom sê jy so?

1.Vu

il w

ater

kom

in e

n w

ord

die

eers

te k

eer

gesi

f.

2.Di

e w

ater

gaa

n de

urgr

uisk

anal

e en

die

vas

test

oww

e sa

k na

die

bod

emaf

.0

3.Di

e so

liede

sly

k bl

yop

die

bod

em.

4.Di

e vl

oeis

tof

wor

dge

filt

reer

en

die

kiem

ew

ord

vert

eer.

5.Di

e sl

yk w

ord

deur

bakt

erie

ë ve

rtee

r en

vir

bem

esti

ng g

ebru

ik.

6.Di

e ki

eme

wor

d ui

t di

e w

ater

verw

yder

en

chem

ikal

ieë

wor

dby

gevo

eg.

7.Sk

oon

wat

er g

aan

na d

ie r

ivie

r.

SIW

WE

GRU

ISKA

NAL

E

FILT

REER

TEN

K

SUIW

ERIN

GS-

TEN

KU

ITLA

ATPY

P

SLYK

TEN

KS

SLYK

VERT

EERD

ER

49

50



Hoe het mense lank gelede hul water skoon gehou?Die doel van hierdie leerervaring is om leerders te help om wetenskap en

tegnologie in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis te verstaan.

(Sien bl. 66 vir assesseringstandaarde vir LU3, graad 5.)

1. Vra en vind uit

Vra iemand by die huis of lees Amanzi Amnandi/Soet water op bl. 51–53 om jou die volgende vrae te help beantwoord:

A Hoe het mense lank gelede water gekry en dit skoon gehou? Hoe word ditvandag gedoen?

A Hoe het mense in plattelandse gebiede in die verlede seker gemaak dat hulwater skoon was? Hoe word dit vandag gedoen?

A Hoe het hulle seker gemaak dit was skoon genoeg om te drink? Hoe doenmense dit vandag?

A Wat kan gebeur as jy vuil water drink of daarin swem?

A Dink jy dat die ou manier of die nuwe manier die beste is? (Jy kan enige manier kies, maar jy moet redes vir jou keuse kan gee.)

2. Gee terugvoering tydens ’n klasbespreking.

3. Dra by tot ’n klasuitstalling.

Skryf en teken oor wat jy tuis of elders uitgevind het.

51

Soet water en die vroeë Nguni-mense

Die vroeë mense van Suider-Afrika het,baie soos die vroeë mense van anderwêrelddele, hul gesonde verstand gebruik

om water te kry en te bêre. In hierdie teks worddaar gekyk na maniere waarop die Nguni-mensewater gekry en gestoor het. (Kommentaar enwetenskaplike opmerkings verskyn tussen hakiessodat lesers die praktiese wysheid agter sommigevan die mites oor die verkryging van waster entegnieke van die verlede kan insien.)

Voor die tyd van koning Shaka, koning vandie Zulu’s, is soet water “amazi amnandi”genoem. Shaka se moeder se naam was Nandi enomdat dit volgens oorlewering nie respekvol wasom die koning se moeder se naam op hierdiemanier te gebruik nie, het Shaka soet water“amanzi amtoti” genoem. (Dit is hoe die dorpAmanzimtoti suid van Durban sy naam gekryhet.)

Vandag word albei terme gebruik enbaie mense van Nguni-afkomswat water vir huishoudelikedoeleindes by ’n rivier, fontein ofput gaan haal, sal daaraan ruik,glimlag en die “soet” wateromhoog hou.(Wetenskaplikes watwatergehalte toets, het deesdaenog steeds mense wat aan huis-houdelike water ruik en dit proe.Mense se sintuie gee ’n uitstekendeaanduiding van of water goed,skoon en vars is.)

Amanzi Amnandi nabantu basendulo

Abantu basendulo babenezindlela zaboezithile ababezisebenzisa uma bekhaamanzi emfuleni. Izindlela

zazehlukahlukana ngokwezizwe.Amanzi okuphuza nawokupheka ayebizwa

ngokuthi amanzi amnandi. Ngokwesikolokuhloniphisa kwathi ngesikhathi seNkosiuShaka, amanzi amnandi abizwa ngamanziamtoti, kuhlonishwa unina wenkosi, uNandi.

Emandulo amanzi ayekhiwa ezindawenilapho abantu babewezwa khona amanzi ekhalanasematsheni. Babewakha esiphethwini laphoayehlanzekile khona emahle. Izingubazaziwashwa emfuleni nezinkomo futhizaziphuza khona.

Lapho kwakukhiwa khona amanzikwakuphenduka kube indawo laphokuhlanganela khona izintombi nezinsizwa.

Izinsizwa zazilinda osebenilomfula zihuba ingomazidlalisela ezintombini umazizokha amanzi. Izintombizaziza emfuleni zishayakancane zihubela phansisezinanela ukuhashwayizinsizwa. Kwakujabulisaukukha amanzi ngoba babaziukuthi kwakungenzeka baficeizinsizwa ezizokweshela.

Ngalesikhathi kuhlangenwelapho babeqiniseka kakhulu

ukuthi abazibangeli umsindo

Soet water / Amanzi Amnandi

52

Beskerming van die waterbronIn die verlede het mense gewoonlik water

gaan haal waar hulle dit oor klippe kon hoorvloei of teen rotse kon hoor of sien drup. (Watermet ’n goeie suurstofinhoud ondersteun natuur-like reinigingsprosesse.) As ’n fontein deurmense gebruik is, is dit beskerm deur ’n kringklippe met ’n klein ingang daarom te plaas. Veehet elders gedrink.

’n Gebied naby die waterbron is skoongemaaken die plek het gou ’n ontmoetingsplek vir jongmense geword. Jong mans het tyd naby hierdiewaterplekke deurgebring en musiekinstrumentedaar bespeel terwyl hulle die meisies wat komwater haal het, bewonder het. Omdat daar ’ngoeie kans was om ’n man naby die waterplek teontmoet, het meisies dit selde as ’n vervelige enmoeilike taak beskou om water te gaan haal!

Hoe om ’n waterbron te nader’n Waterbron is altyd versigtig genader sodat

mense nie krappe en ander klein waterdiertjiesskrikmaak nie. Wanneer hierdie waterdiertjiesversteur is, het hul beweging sedimente na bolaat kom en die persoon wat water wou kry,moes dan eers wag dat die silt weer afsak. Diefilm op die oppervlak is weggedruk om “soetwater” te kry. (Sedimente en die film op diewater-oppervlak is ryker aan bakterieë as die waterin die middel van poele en riviere. Wanneer weten-skaplikes vandag watermonsters moet neem, neemhulle dit van onder die film op die oppervlak en isversigtig om nie die sedimentte versteur nie. Op hierdiemanier kan wetenskaplikes’n konsekwente en betrou-bare aanduiding vanbakteriese besmetting kry.)Hou die waterbron skoon

Daar is talle ander gebruikeen tradisionele praktyke rondom water.Kinders is gewaarsku dat hulle na dieteenoorgestelde geslag verander sou word as hullein die water urineer! (Hierdie mite was heelmoontlik genoeg van ’n afskrikmiddel om te keerdat mense in strome urineer. Dit sou dieverspreiding van siektes soos bilharzia voorkomhet. Die bilharzia-parasiet beweeg uit menslikeurine en feses na klein waterslakke en vandaarweer deur rivierwater terug na mense.)

Hoe water skoon gehou isKleipotte is vol water gemaak en met ’n bak,

izilwanyana zasemanzini, hleze zethukeziyaluze kudungeke amanzi. Uma amanziesedungekile kwakufanele ukuthi lowo ozokhaawalinde isikhashana ukuze acwebe.Ngaphaqmbi kokuthi umuntu awakhe amanziayephebezwa ngogqoko ukuze akhe amanziamahle.

Amanzi ayekhiwa agcwaliswe izimbizaambozwe ngogqoko. Ayethi uma ebekwelapho agcineke emnandi futhi ebanda.

Ayemaningi amasiko ayegcinwa nezinkoleloezazibakhona mayelana namanzi.Kwakunenkolelo yokuthi uma umuntuechamela emanzini noma ebhukudauzoshintsha ubulili bakhe. Izinganezazixwayiswa kakhulu ngalokhu.

Abantu babengokholelwa ukuthi laphokukhona amaxoxo amanzi akhona angabamnandi. Amaxoxo ayedliwa uthekwane.Kwakusabisa ukukha amanzi ubukwauthekwane kanti futhi kwakungafanele ukuthiuwubulale ngoba kwakuthiwa uma ubulalauthekwane noma untshontsha iqanda lawoumuzi wakini uzosha

Amanzi babengawakhi uma izulu linethilengoba amanzi ayedungekile abanyebabedlulisa izinsuku ezine ngaphambikokukha amanzi emva kwezimvula ukuzebawathole esecwebile. Kukhona izitshaezazibekwa uma kunetha izulu kukhongozelwaamanzi, ayephuzwa noma kuphekwe ngawongoba ayeba mahle.

Musiekinstrument

53

’n stuk vel of ’n mat van ’n soort gras (juncuskraussi) toegemaak. Die water het dus koel envars gebly. (Water wat deur die kante van ’nkleipot verdamp, het die inhoud koel gehou. Diemeeste waterbakterieë kan nie in koel, donkertoestande vermeerder nie. Sekere mikroörganismesbedek hulself in ’n kalkafskeiding in die porieëvan die kleipot. Wetenskaplikes met wie daargepraat is, was onseker oor hierdie saak, maar ditis duidelik dat mense in vroeë tye waterpottedeeglik geskuur het om ontslae te raak van enigekalkagtige neerslae. Dit is ook van belang datwanneer ’n waterpot se “grasdeksel” oud gewordhet, dit eenvoudig weggegooi is en ’n nuwe een isdan geweef.)

Mites en waarskuwings in verband met waterNguni-mense wat water gaan haal, sê ’n mens

kry nie soet water waar daar paddas is nie.Hamerkoppe (thekwane, die “weerligvoël”) eetpaddas, en die moontlikheid dat ’n “heksevoël”jou dophou terwyl jy gaan water haal, moes invroeë tye skrikwekkend gewees het. Destyds hetgeeste, mites en misterie ’n veel groter rol in diedaaglikse lewe gespeel. Kinders is gewaarsku dathul huise in vlamme sou vergaan as hulle hierdievoël sou doodmaak of sy eiers sou steel. (Waardaar paddas is, is daar dikwels ook slange. Baiemense is vandag nog bang vir paddas en slange.Nguni-kinders is ook stories van hekse en weerligvertel om hulle baie bang te maak. Vandag toonverskeie wetenskaplike toetse dat paddas “soetwater” nodig het om gesond te wees en tevermeerder. Daar bestaan dus twyfel oor dieNguni-geloof dat paddas ’n aanduiding is vanwater wat nie goed vir menslike gebruik is nie.)

Daar is ook gesê dat dit nie verstandig is omná swaar reën aan die begin van die reënseisoenwater by die rivier te gaan haal nie. Mense hetbesef dat hulle houers moes uitsit om reënwaterop te vang. Vier dae na die reën opgehou het,wanneer die water weer helder was, kon menseweer water by die rivier gaan haal. (Swaar reënspoel menslike en diere-afval in riviere in. Daar isdus ’n vinnige toename aan bakterieë en siektewat van feses afkomstig is. In KwaZulu-Natalmoet gesondheidswerkers plattelandse mense

waarsku om nie rivierwater na swaar reën tegebruik nie, want min mense onthou die Nguni-gebruik dat ’n mens vier dae na swaar reën moetwag voor jy water by die rivier gaan haal.)

VandagVandag het die aantal mense en vee soveel

toegeneem dat talle opvanggebiedeagteruitgegaan het en riviere dikwels volbesoedeling is. Die beste inheemse gebruike om“soet water” te kry, kan nie voorkom dat menseernstige siekte as gevolg van die watergehalteopdoen nie.

Mense in plattelandse gebiede gebruik vandagplastiekdromme om rivierwater vir huishoudelikegebruik te gaan haal. Baie mense het vergeet datdit belangrik is om ’n “gat” te grawe om soetwater daaruit te kry. Die plastiekdromme hou niedie water koel wanneer dit huis toe gedra wordnie en die water word warmer sodat daar ’ngroter kans is vir bakterieë en besmetting.Die gebruik van bleikmiddel om water te suiwer

Voeg een teelepel bleikmiddel by ’n 10 liter-emmer (die gewone grootte emmer) water enlaat dit een uur lank staan. Dit sal die watersuiwer sodat dit veilig is om te drink. Tweeteelepels bleikmiddel sal dieselfde hoeveelheidwater binne 30 minute suiwer. Die nadeel vanhierdie metode is dat die bleikmiddel die waterse smaak affekteer.Die gebruik van sonlig om water te suiwer

Die son se ultravioletstrale kan bakterieëdoodmaak. As water redelik helder is, kan jy ditin ’n glas- of plastiekbottel sit sodat die son ditkan suiwer. Maak die bottel vol en laat dit ’nvolle dag lank op sy sy in die son lê. Die dak is’n goeie plek om die waterbottel te los. As ’nmens die bottel een keer gedurende die dagskud, sal dit die water help suiwer.Kook water om dit te suiwerDit is die doeltreffendste manier om water testeriliseer, maar dit is duur en tydrowend. Watermoet ’n hele paar minute lank gekook word om ditte suiwer. In gebiede waar daar kriptosporidia engiardia is, is dit belangrik om drinkwater te kookaangesien chemiese behandeling nie altyddoeltreffend is nie.

dankie aan share-net vir die gebruik van hierdie materiaal. tel 033-3303931

54

Man

y riv

ers

in t

he w

orld

are

pol

lute

d.

Can

you

see

wha

t is

hap

pen

ing

to t

his

river

?

Daa

r is

bai

e riv

iere

dw

arso

or d

ie w

êrel

d w

at b

esoe

del

is.

Kan

jy s

ien

wat

by

hier

die

riv

ier

geb

eur?

A.

W

ate

rbeso

ed

eli

ng

55

Wat

erb

esoe

del

ing

kom

voo

r w

anne

er m

ense

afva

l, ch

emik

alie

ë, m

etaa

l en

olie

in w

ater

sto

rt.

Bes

oed

eld

e w

ater

kan

vui

l lyk

, sle

g ru

ik e

n ki

eme

of c

hem

ikal

ieë

bev

at w

at s

iekt

e ve

roor

saak

.

Hie

rdie

pre

nt k

om u

it “

Wat

er i

n ou

r w

orld

”, ’n

Rea

d-gr

ootb

oek.

56

Wha

t w

as d

one

to s

ave

this

riv

er?

Wat

is g

edoe

n om

hie

rdie

riv

ier

te r

ed?

B.

Maak r

ivie

re s

ko

on

57

Ons

moe

t d

ie p

lant

egro

ei o

p o

ns r

ivie

roew

ers

opp

as.

Die

pla

nt-

en g

rasw

orte

ls k

eer

dat

gron

der

osie

pla

asvi

nd.

Par

ty p

lant

e su

iwer

wat

er e

n la

at o

orst

rom

ings

sta

dig

er g

ebeu

r.

Hie

rdie

pre

nt k

om u

it “

Wat

er i

n ou

r w

orld

”, ’n

Rea

d-gr

ootb

oek.

58

Uittreksels uit die HNKVKernkennis en -begrippe in Materie en Materiaal/Stowwe . . . . . . . . . . . .59–61

Leeruitkomste en Assesseringstandaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62-67

Afdeling 3

59

Eienskappe en Gebruike van Materiale Eienskappe en Gebruike van Materiale

Samevattende stelling: Ons kan materiaal/stowwe volgens die Samevattende stelling: Ons kan eienskappe daarvan klassifiseer ten einde soorte en patrone stowwe op verskillende maniere te bepaal. Eienskappe bepaal die seleksie van materiaal vir wysig na aanleiding van ons begripspesifieke doeleindes. van die substruktuur daarvan.

Grondslagfase

v Verskillende stowwe het verskillende eienskappe, soos v Stowwe kan gemeng word entekstuur, kleur, sterkte en gewig, en kan volgens hierdie soms kan veranderings gesien eienskappe geklassifiseer word. Ons maak dinge uit die word bv. die oplossing van ’n materiaal of stowwe wat die eienskappe besit wat ons vaste stof of nuwe kleure wil hê wanneer voedselkleurstowwe of

verf gemeng word.

Intermediêre Fase

v Suiwer stowwe het ’n smelttemperatuur en ’n kook- v Party veranderings in stowwe istemperatuur wat kenmerkend van elke stof is, en wat tydelik, maar ander verande-help om die stof te identifiseer. rings is permanent.

v Materiaal/stowwe word geëvalueer en geklassifiseer v Stowwe verander wanneer ditvolgens die eienskappe daarvan (soos hardheid, buig- energie as hitte ontvang ofbaarheid, hittegeleidings- of isolasievermoë, elektriese verloor. Hierdie veranderingsgeleidings- of isolasievermoë, of dit gemagnetiseer kan sluit inkrimping en uitsetting,word, oplosbaarheid en of dit roes). smelting, verdamping, konden-

sasie en stolling in. (Skakel met Energie en Verandering.)

v Hoofklasse stowwe is metale, keramiek (insluitend glas) v Die oplos van ’n stof in oplos-polimere (insluitend plastiek en vesel). In saamgestelde middel hang af van verander-stowwe word die eienskappe van twee of meer soorte likes wat die oplossnelheidmateriaal/stowwe gekombineer. affekteer.

Natuurwetenskappe

KERNKENNIS EN -BEGRIPPE IN MATERIE EN MATERIALE

Struktuur, Reaksies en Veranderings van Materiale

60

Eienskappe en Gebruike van Struktuur, Reaksies en Materiale Veranderings van

MaterialeSenior Fase

v Stowwe in verskillende toestande het onderskeidende eienskappe soos kristalagtige strukture, saampersbaar-heid/onsaampersbaarheid, of die neiging om te versprei.

v Donkerkleurige oppervlakke word warmer as lig-kleurige oppervlakke wanneer dit aan uitstralende energiebronne soos die son blootgestel word. Donker-kleurige voorwerpe straal hul energie geredeliker as hitte uit as blink, ligkleurige voorwerpe. (Skakel met Energie en Verandering.)

v Sommige soorte materiaal word deur elektriese strome of magnete gemagnetiseer. Sommige soorte materiaal kan elektries gelaai word deur dit met ’n ander soort materiaal te vryf. (Skakel met Energie en Verandering.)

v Sommige geleiers en stroombaankomponente verminder die stroom in ’n elektriese stroombaan betekenisvol. Dit word resistors genoem. Resistors kan geselekteer of ontwerp word om strome te beheer.

v ’n Suiwer stof kan nie in verskillende stowwe geskei word nie, terwyl ’n mengsel geskei kan word, gewoonlik deur fisiese middele. Verskille in eienskappe kan gebruik word om mengsels van verskillende stowwe te skei (deur metodes soos filtrasie, distillasie, verdamping, chromatografie of magnetisme).

v Spesifieke gasse kan van die lug geskei word of in reaksies geproduseer word, en kan baie gebruike in die nywerheidsektor en ander sektore van die ekonomie hê. Suurstof, waterstof, en koolstofdioksied het ken-merkende eienskappe en reaksies waardeur dit geïdentifiseer kan word.

v Die verkryging of ontginning van nuttige materiaal uit grondstowwe hang af van chemiese reaksies en metodes van skeiding.

v Grondstowwe, waarvan verwerkte materiaal gemaak word, moet ontgin, gekweek of van ander lande ingevoer word. Grondstowwe wat ontgin word, is nie-hernubaar en mynbou kan skade aan die omgewing aanrig. Die kweek van grondstowwe behels keuses oor die gebruik van bewerkbare grond en wateropvanggebiede.

Nasionale Kurrikulumverklaring Grade R–9 (Skole)


v ’n Deeltjiemodel van materie kanfisiese veranderings van stowwe,soos smelting, verdamping,kondensasie, diffusie enverwarming deur geleiding,verklaar.

v Baie huishoudelike stowwe is suurof alkalies. Indikators is stowwewat met sure en oplosbare alkalië(basisse) reageer om produkte metonderskeidende kleure teproduseer. Sure en alkaliëneutraliseer mekaar om soute tevorm. Sure het kenmerkendereaksies met metale,metaaloksiede, hidroksiede enkarbonate.

v Baie chemiese reaksies het energienodig om te begin en baiechemiese reaksies stel energie vrywanneer dit plaasvind.

v Elemente bestaan uit slegs eensoort atoom, terwyl verbindings uittwee of meer soorte atome in vasteverhoudings gevorm word.Elemente kan reageer omverbindings te vorm, enverbindings kan tot die elementedaarvan ontbind. Energie-inset isnodig om ’n verbinding in syelemente op te breek, terwylenergie vrygestel word wanneerelemente reageer om ’n verbindingte vorm.

61

Eienskappe en Gebruike van Struktuur, Reaksies en Materiale Veranderings van

Materiale

(Daar is geen verder kernkennisstellings vir Materie en Materiaal/Stowwe in hierdie fase nie.)


v Suurstof het kenmerkende reaksiesmet metale en niemetale, waardeuroksiede gevorm word. Sommige vanhierdie oksiede los in water op omsuur- of alkaliese oplossings te vorm.Sommige metale reageer geredelikermet suurstof as ander metale.Korrosie (roes) van yster is ’nekonomies belangrike reaksie watvoorkom kan word deur begrip vandie reaksies tussen yster, water ensuurstof.

v Die reaksie van suurstof met kos stelenergie vry in die selle van lewendedinge. (Skakel met Die Lewe enLewende Dinge.)

62

Leeruitkoms 1: Wetenskaplike Ondersoek

Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer, en ombinne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

Graad R-vlak Graad 1-vlak Graad 2-vlak Graad 3-vlak Graad 4-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder dra by tot Leerder beplan ’n Leerder beplan ’n Leerder gebruik Leerder dra ideesdie beplanning ondersoek ondersoek as deel die materiaal wat oor bekendevan ’n ondersoe- onafhanklik. van ’n groep. deur die groep ge- situasies, kende aktiwiteit. kies is om die behoeftes of

groep se plan te materiaal by en kommunikeer. identifiseer

interessante aspekte wat tot ondersoek kan lei.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder neem deel Leerder neem onaf- Leerder neem onaf- Leerder neem kon- Leerder ondersoekaan beplande hanklik deel aan ’n hanklik of as deel struktief aan die die moontlikhedeaktiwiteit. beplande aktiwiteit. van ’n groep deel aktiwiteit deel en in beskikbare

aan beplande verstaan die doel materiaal en vind aktiwiteit. daarvan. uit hoe dit gebruik

kan word.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder dink en Leerder dink oor Leerder wys en ver- Leerder verduidelik Leerder praat oorpraat oor wat wat gedoen is en sê duidelik wat beplan en dink na oor waarnemings en gedoen is. wat uitgevind is. is en hoe dit gedoen watter optrede be- stel moontlike

is. plan is en of dit skakels met ander moontlik was om situasies voor.hierdie plan uit te voer.

63

Graad 5-vlak Graad 6-vlak Graad 7-vlak Graad 8-vlak Graad 9-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder lys, met Leerder help om Leerder beplan Leerder identifiseer Leerder beplan ’nbystand, wat fokusvrae vir eenvoudige toetse faktore wat in prosedure om bekend is oor ondersoek duidelik en vergelykings en ondersoek in ag voorspellings of bekende situasies te maak en beskryf dink na oor hoe om geneem moet word hipoteses te toets, en materiaal en die soort inligting dit billik te maak. en beplan maniere met beheer van ’nstel vrae vir wat benodig sal om data daaroor te steurendeondersoek voor. word om die vraag versamel, oor ’n veranderlike.

te beantwoord. verskeidenheid waardes heen.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder voer Leerder voer Leerder organiseer Leerder versamel en Leerder dra by tot instruksies en eenvoudige toetse en gebruik toerus- teken inligting aan, stelselmatige prosedures uit wat of opnames uit en ting of bronne om so akkuraat as wat dataversameling ’n klein aantal teken waarnemings inligting te versamel toerusting toelaat en ten opsigte vanstappe behels. of reaksies aan. en aan te teken. ondersoekdoeleindes akkuraatheid,

vereis. betroubaarheid en die nodigheid om ’n veranderlike te beheer.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder doen Leerder bring Leerder veral- Leerder dink na oor Leerder soek verslag oor die waarnemings en gemeen ten opsigte die mate waarin patrone en groep se prosedure reaksies in verband van die relevante die gevolgtrekkings tendense in die en die resultate met die fokusvraag. aspek en beskryf wat bereik is, data wat versamel wat verkry is. hoe die data die redelike antwoorde is en veralgemeen

veralgemening op die fokusvraag ten opsigte van steun. van die ondersoek eenvoudige

is. beginsels.

64

Leeruitkoms 2: Konstruksie van Wetenskapkennis

Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.

Graad 4-vlak Graad 5-vlak Graad 6-vlak

Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig

Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder beskryf, ten minste, die vlotste taal om voorwerpe, vlotste taal om kenmerke van kenmerke wat een kategorie dingemateriaal en organismes te noem voorwerpe, materiaal en van ’n ander onderskei.en te beskryf. organismes te noem en te beskryf.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek

Leerder sorteer voorwerpe en Leerder skep eie kategorieë Leerder kategoriseer voorwerpe organismes na aanleiding van ’n voorwerpe en organismes en en organismes na aanleiding vansigbare eienskap. verduidelik eie reël vir twee veranderlikes.

kategorisering.

Interpretasie van inligting

(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- Leerder interpreteer, ten minste, standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms inligting deur alternatiewe vorme in graad 4 nie.) in graad 5 nie.) van dieselfde inligting te gebruik.

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie

(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering-standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkomsin graad 4 nie.) in graad 5 nie.) in graad 6 nie.)

65


Onthouvan betekenisvolle inligting wanneer benodig

Leerder onthou, ten minste, Leerder onthou, ten minste, Leerder onthou, ten minste, definisies en komplekse feite. prosedures, prosesse en beginsels, prosesse en modelle.

komplekse feite.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek

Leerder vergelyk kenmerke van Leerder pas klassifikasiestelsels op Leerder pas veelvuldige verskillende kategorieë voorwerpe, bekende en onbekende voorwerpe, klassifikasies op bekende en organismes en gebeurtenisse. gebeurtenisse, organismes en onbekende voorwerpe,

materiaal toe. gebeurtenisse, organismes en materiaal toe.

Interpretasie van inligting

Leerder interpreteer inligting deur Leerder interpreteer inligting deur Leerder interpreteer inligting deurkernidees in die teks te getabuleerde data na grafieke te lyngrafieke na teksbeskrywings te identifiseer, patrone in verander, deur data van grafieke verander, en omgekeerd, deur uitaangetekende data te vind en af te lees en deur voorspellings na patrone in tabelle en grafieke tegevolgtrekkings te maak uit aanleiding van patrone te maak. ekstrapoleer om te voorspel hoe inligting in verskeie vorme een veranderlike sal verander,(bv. prente, diagramme en deur verbande tussen verander-geskrewe teks). likes in tabelle en grafieke te

identifiseer, en deur moontlike verbande tussen veranderlikes te hipoteseer (veronderstel).

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie

Leerder pas konseptuele kennis Leerder pas konseptuele kennis Leerder pas beginsels toe en bringtoe deur ’n begrip wat onderrig is op ietwat onbekende situasies toe relevante begrippe in verband met ’n variasie van ’n soortgelyke deur na gepaste begrippe en met mekaar om oplossings vir situasie in verband te bring. prosesse te verwys. ietwat onbekende probleme te

ontwikkel.

66

Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing

Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.


Begrip van wetenskap en tegnologie in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis

Leerder beskryf hoe plaaslike Leerder identifiseer maniere Leerder beskryf ooreenkomste in inheemse kulture wetenskaplike waarop produkte en tegnologie uit probleme en oplossings in eie en beginsels en tegnologiese ander tye en kulture aangepas is. ander samelewings in die hede, produkte vir spesifieke doeleindes die verlede en moontlik in die gebruik het en steeds gebruik. toekoms.

Begrip van die impak van wetenskap en tegnologie op die omgewing en op mense se lewens

Leerderidentifiseer kenmerke van Leerder identifiseer die positiewe Leerder stel maniere voor omtegnologiese toestelle rondom hom en negatiewe uitwerking van tegnologiese produkte en of haar, en sê wat die doel en nut wetenskaplike ontwikkelings of prosesse te verbeter en om die daarvan is. tegnologiese produkte op die negatiewe uitwerking daarvan op

gehalte van mense se lewens die omgewing te verminder.en/of die omgewing.

Herkenning van vooroordeel in wetenskap en tegnologie wat mense se lewens raak

Leerder identifiseer probleme wat Leerder beskryf die uitwerking Leerder stel maniere voor waarop sommige mense moontlik met die wat ’n gebrek aan toegang tot tegnologiese produkte en dienste gebruik van tegnologiese toestelle tegnologiese produkte en dienste toeganklik gemaak kan word vir kan hê. op mense het. diegene wat tans daarvan

uitgesluit is.

67


Begrip van wetenskap as ’n menslike aktiwiteit in kulturele kontekste

Leerder vergelyk verskillende Leerder identifiseer maniere Leerder herken verskille in interpretasies van gebeurtenisse. waarop mense selfvertroue in hul verduidelikings wat deur die

kennisstelsels opbou. natuurwetenskappe en ander verduidelikingstelsels gebied word.

Begrip van die volhoubare gebruik van die aarde se hulpbronne

Leerder ontleed inligting oor Leerder identifiseer inligting wat Leerder reageer gepas op kennis volhoubare en onvolhoubare vereis word om ’n mening oor oor die gebruik van hulpbronnegebruik van hulpbronne. die gebruik van hulpbronne uit en die uitwerking op die

te spreek. omgewing.

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME TRUST (PSP)

Die Western Cape Primary Science Programme (PSP) is reeds werksaam sedert 1985. Die PSP is ’n indiens-onderwysorganisasie wat daarop gerig is om die gehalte van onderrig

en leer in die mees benadeelde laerskole te verbeter. Ons ontwikkel onderwysers sekennis en vaardighede en ondersteun hulle in hul werk met leerders.

Ons fokus op die kritieke leerareas Natuurwetenskappe (insluitend Omgewingsonderrig),Tale, Wiskunde en Sosiale Wetenskappe. Die PSP bied 'n verskeidenheid kursusse aan,ontwikkel leerervarings saam met onderwysers en verleen ondersteuning in hul klasse.

Gebaseer op hierdie interaksie met onderwysers, lewer die PSP vernuwende leermateriaal,insluitend onderwysergidse, leerdertaakkaarte en materiaal om uit te stal. Al ons materiaal

is in toeganklike taal geskryf en bevat 'n noukeurige progressie van begrippe, talle aktiwiteite en ondersoeke asook goeie voorstelle vir assessering.

Die PSP het 'n visie van uitnemende laerskoolonderrig vir al die kinders van Suid-Afrika,waar alle opvoeders uitstekende vaardighede het, toegewyd en vol selfvertroue is, en

goed voorbereid en toegerus is om klas te gee.

Kontak ons vir verdere inligting.

Western Cape Primary Science Programme (PSP)

Edith Stephens Wetland Park

Lansdowneweg

Philippi 7785

Posbus 24158

Lansdowne 7779

Suid-Afrika

Tel: 021 691 9039

Faks: 021 691 6350

E-pos: [email protected]

Webtuiste: www.psp.org.za

NPO: 015-822

Registrasienommer: IT2806/99

materie en materiale [graad 5 afrikaans]

Documents