martesa e halilit
TRANSCRIPT
-
MARTESA E HALILIT
Knga Martesa e Halilit iu sht transmetuar Etrve franeskan shkodran prej rapsodit
Mhill Preka nga Curraj i Eprm, dhe sht botuar n veprn Visaret e Kombit II, n vitin
1937.1
1. Knga
1
Lum pr ty, o i lumi zot!
2
Fort po shndrit njaj diell e pak po xe!
3
pe merr frima rrapin e Jutbins!
4
Bor e madhe qi ka ra,
5
Randojn ahat pr me u thye,
6
Kin etinat vetm kreshtat,
7
Ushtojn lugjet prej ortiqesh,
8
Prej ortiqesh, kah po bijn ndr gropa.
9
Jan ra vashat me gja nlum,
10
Kan gjet lumn tan ngri akull;
11
Kan nis vashat me lyp krojet,
12
Kan gjet krojet tan ngri hej.
13
a kan qitun e kan than?
14
- Kur tbaj Zoti me e lirue,
15
Gjaja e gjall, druem, ka mbarue!
16
Po, zot, jan njata shtegtar,
17
Vesh e mbath porsi zotnij?
18
Mos jan nis trimat pr me etue,
19
Qi ata qafat kurr smund i kalojn!
20
Ka qit Jera edhe u ka than:
21
- O nuk jan, jo, krushq darsmor,
22
Se ata paresh ran nlum;
23
Ka dal Muji me kreshnik,
24
A thue ndeshet mndoi gja malit!
25
Tkjoshim fal, o i madhi zot,
26
Sa shpejt diellin ma xu reja!
27
Shpejt ma endi i plhur tgjan e tgjat!
28
E i ka veshun majet rreth e rrokull,
29
Qi, kur jan kap trimat tu lumi,
30
Kaq przi i ka frima plajm e re,
1 Palaj B., Kurti D. Visaret e Kombit II. Tiran : Shtypshkronja Nikaj, 1937, fq 23-41.
-
31
Askurrnja shoshojn trimat spe njofin.
32
In ngri trimat me sharrue,
33
Por nbreg tlumit - kulla e Mujit,
34
Ttan pr dark Muji i ka ndal.
35
Kqyr shka bani Gjeto Basho Muji!
36
E ka vu nji barr dru tvogl nzjarm,
37
Treqind vet priher mu xe,
38
Ather trimi u ka avit bucelat,
39
Ather trimi u ka avit fuijat.
40
In bucelat plot raki,
41
In fuijat plot me ven.
42
Sa shpejt frima burrave u ka ardh!
43
Sa shpejt gjaku trimave po u xehet!
44
Kan marr llafin e po llafiten,
45
Kan marr gazin e po gazmojn,
46
Kan nis trimat Mujin pe pvetin:
47
- Nvotr tande kem qillue,
48
Mos na ki rand pr nji fjal!
49
Pash nji zot, Muj, qi tka dhan,
50
Qysh Halilin se martove?
51
Jan martue krejt moca e tij,
52
Djelm e ika Zotyn u ka fal,
53
Djelt e tyne nloj ttan jan dal.
54
A tu dhimtn paret pr me i dhan?
55
A tu dhimten darsmat pr me i ba?
56
Tutna djalin dikush po na rre.
57
Shpesh e shpesh po bje nKotorre treja,
58
Rob t gjall djalin pe xan.
59
Le konakun, Muj, qi spo ta fikin,
60
Ma zi fisin, Muj, po na koritin.
61
As be mZotin trimi nuk ka ba.
62
- Faqebardh, more shok, ju kjoshi,
63
Se mir hallin po ma diki, burra!
64
Mana paret smu kan dhimt me i dhanun!
65
Mana, darsmat smu kan dhimt me i bamun!
66
Ju tpavllazn, shok, skini qillue,
67
Kuj po i dhimen darsmat pr vlla tvet?
68
Ky edhe sasht, or burra, cub flligshtish,
69
Mir e njihni, se a daji trimnish.
70
Qi pr ndasht me mpru marren te shpija,
71
He, ktij Zoti i shkimt hisen e diellit!
72
E npast menden me na korit fisin,
73
Gjujma, re, qetash me kokrr rrfeje!
74
Zirma tok, prjashta nnat t vorrit!
-
75
At be mZotin djali por ka ba:
76
- Kah kam vlla e kah kam motr,
77
Deksha para, nu martosha!
78
Se gjith grat e Krahins, ku jan,
79
Se gjith vashat e Jutbins, ku jan,
80
Bash si motra qi po mduken.
81
Dheu mka mlue e fat si qita vedit,
82
Po se mora Tanushn e krajlit.
83
E un Tanushn vet e ko pa,
84
Kur kem pas bes me Krajli.
85
Gja ma tmir sshef njeri nn ket diell!
86
Vetulla e saj ndrejt si fiskaja,
87
Shteku i ballit si shteku i malit,
88
Kur merr hana me pranue,
89
Syni i saj si kokrra e qershis,
90
E ka qerpikun si krahi dallndyshs,
91
Ftyra e saj si kuqet molla ndeg,
92
Hunda ndrejt si kalemi i Tushs,
93
Goja e vogl si lula qi shprthen,
94
Dhamt e bardh si gurzit e lumit,
95
Fill mbas shiut kur po i shndrit dielli,
96
Qafa e saj si qafa e pllumbit,
97
Shtati i saj si i shtat etinet,
98
Misht e dors porsi rremi i shemshirit.
99
Ather djali ma sa prit pa fol.
100
Dorn gojs Muji ja ka vndue,
101
Aq ma tepr djali a pezmatue.
102
- Prapou, Muj, se mka ardh dita e deks!
103
- Rend me rend, Mujo, po flasim,
104
Ka brit tmadhe plaku Basho Jona.
105
- Se kam lan, or shok, pr mik, pse sgjeta,
106
Se kam lan pr pare, pse nuk pata,
107
Se kam lan pr vash, pse nu mund hasa,
108
Ve skam dasht vet mu martue!
109
- Pa ndigjo, more ti djal,
110
Ka fol plaku Osman Aga,
111
Dit e madhe nesr ka qillue,
112
Tridhet ag kan me u bashkue,
113
Tridhet vasha ti kan pru,
114
Njat ma tmirn ke me e zgjedh,
115
Tridhet ag pr hajr ta bajm!
116
Spe len djali plakun ma me fol.
117
- Zoti u vraft, more agt e Jutbins!
118
Po ku a ndie nmjet toks e tqiells,
-
119
Se muer vllau motrn e vet?
120
Qi tan bijat e Krahins ku jan,
121
Tan si motra qi po mduken.
122
Nji be tmadhe qi kam ba,
123
Nji be tmadhe nemn tZotit,
124
Njatij tlumit qi vran e kthiell,
125
Rendon tok e rendon qiell,
126
Qi, ja martohem me gur e dhe,
127
Ja e kam marr Tanushn e Krajlit.
128
E a ndigjuet, ju agt e Jutbins?
129
Ndeja kuk si natn e vorrit
130
E nKrahin cok su martova!
131
Por nqaf mpai, mori bjeshkt e nalta,
132
Kurrku i shtek qi nuk ma lat,
133
Pr me dalun deri nat Krajli!
134
Kje tuj e ba nji hjeksi tvogl,
135
Tmujshe detit me i pri der ndr qafa,
136
Me ma dej krejt ata bor,
137
Sall sa tdal me qit kunor,
138
Qaq fort gazin shokt qi po ma vndojn,
139
Ma kan ngjit taraku i Kotorrit
140
E frima e gjall su lanka peng pr log!
141
Sa mir nama bjeshkt mi paska gjue!
142
Sa shpejt deti djalin ka ndigjue!
143
E e ka ue nji frim t fort,
144
E e ka ue nji frim t xet,
145
E e ka lshue krejt ren e zez.
146
Bin ortiqet npr gropa,
147
Ushtojn malet si prej motit.
148
Por tri dit e ma ska ngjat,
149
A shkri bora e ka ra nlume.
150
Por tri jav e ma ska ngjat,
151
Shka e ka ba luma ata tbardh?
152
Tbardht e bjeshkve krejt e ka mbyt ndet!
153
Lum pr ty, o i madhi zot,
154
po kndojn bylbylat nmal!
155
po lodrojn fmija npr fush!
156
- Shpejt me dal te tbani,
157
Se ka shprthye ahi!
158
Ather djali Mujit i ka than:
159
- Qetash gjogun, Muj, ti me ma dhan!
160
Aspak gjogun Muji sja ka dhan.
161
Gjogut tvet n shpin i ka ra
162
Edhe a nis Tanushn pr me marr.
-
163
Kur ka ba Muji mu dredh,
164
Mir po i flet nana e motnueme:
165
- Po ti bane, more bir,
166
Gjogun djalit qi sja dhae?
167
Rrezik djali me ba me e pas
168
E nKrajli gja me ta gjet,
169
Sa tjesh gjall djalit ja kujton!
170
Sa shpejt Muji kenka dredh!
171
- Ndal, Halil, djalit i ka than.
172
Gjogun e vet Muji ja ka dhan
173
E i msim tmir qi ja ka dhan:
174
- Udha e mbar t kjoft tash, more vlla!
175
Nmegje tkrajlive kur tbajsh pr me dal,
176
Kurrkund kryet gjogut mos me ja ndal,
177
Gjogu ton te Vuke Harambashi.
178
Probatin Vukn vet e kam pas,
179
Falmeshndet Muji, thuej, tka ue;
180
Pr nji pun, ti vllath, sot me mndimue,
181
Me mndimue me grosh e me shpat,
182
Me mndimue Tanushn pr me e marr!
183
Ather djali i ka kcye gjogut nshpin.
184
- Tmir u pashim, Muji i ka than.
185
Ka marr dromin pr Krajli,
186
Dy her djalin kurrkush se ka pa.
187
Kalojn male e kalojn lugje,
188
Kalojn bresht e kalojn asht,
189
Kalojn dit e kalojn net,
190
Nrob tZotit kurrkund shasin.
191
Po thot dielli:A ndorja e eme!
192
Ka than hana:A ndorja e eme!
193
Kan than ort:A ndorja e jon!
194
Zot, a flet dhija n mal?
195
Paska fol dhija n mal!
196
a ka qitun e ka than?
197
- Sa tbaj drit ka ndoren dielli,
198
Terrmen nat, ka ndoren hana,
199
Armt e brezit ja rue zana!
200
Fort Halili masht frigue.
201
- asht ky za, - zot, npr eta?
202
Pa thue flasin dhit e malit?
203
- Mos gabo, se sjem dhi malit,
204
Se na jem tri dhi prej shkamit,
205
Qi rrijm bashk me zana!
206
Sa mir djali u ka prgjegj:
-
207
- Mir pe di se a logu i zanave
208
E fjals suej un nuk i luej!
209
Syni i jem me ndore tdiellit,
210
Kamba e eme ndorja e hans,
211
Erzi i armve ndorja e zans,
212
Deka e eme me or ue!
213
Kur ka dal nbjeshkn ma tnaltn,
214
Na e ka pa i lum tgjan e tgjat,
215
I gjat ishte det e ndet,
216
Andej lumet ve e lpe.
217
Ka ba gjogut me i dhan uj,
218
Tre pash gjogu a dredh prmbrapa.
219
Paka i njeri pr buz shkami.
220
Sa mir ora pe pvet:
221
- Kah je nis, djalo, me shkue?
222
Ndejshm djali fort qi po i prgjegj:
223
- Pr Krajli i her jam drejtue,
224
Der tu Vuku i Harambashit!
225
Fort ka qesh ajo ora e malit!
226
Krkund djali spo kujtohet,
227
asht aj njeri, qi po i flet.
228
Sa mir ora e paska msue!
229
- Pa mba vesh, or djal i ri,
230
Pe di mir, pse kah je dal,
231
Se tkam pa ndr Lugje tverdha,
232
Se tkam dasht si syt e ballit,
233
Tkam ruejt natn, tkam ruejt ditn,
234
Mke pas hije pr mbas trupit.
235
Aty Vukn ti se gje,
236
Aj kah mat a dynd Krajlijet;
237
Por avitu i her prej mejet!
238
A pe shef qat lum t gjan?
239
Atje i thonTe lumi i Tuns.
240
Ndale synin nat breg lumit,
241
Merr teposhtn der tu hijet!
242
A po i shef do adra tbardha?
243
Nmejdis ttyne i shatorr tkuq?
244
Frenin gjogut mos mja ndal,
245
Fill tka ue te e bija e krajlit!
246
Ora a shduk e hup n mal,
247
Djali a shduk e ra n fush.
248
A var dielli me pranue.
249
Qather dita mkonka err.
250
Lum pr ty, o i lumi zot,
-
251
Ke fal ditn me punue,
252
Ka fal natn me pushue!
253
- a ka hana, qi spo del?
254
Kan pvet bylbylat malit.
255
- Pritni pak, more zojt e malit,
256
Ju me kndue, tjetr pun skeni,
257
Hana sande ka ndoll xan,
258
Ka nji ndore me prcjell!
259
Ka prgjegj dhija n shkam.
260
Qather djali sa kish ra nbreg tlumit.
261
Ka lidh gjogun mbrend nnji imsht,
262
Imshta ishte tan ahisht,
263
Vet shatorret npr muzg tnats po i lyp.
264
Kur ka mrrijt te adra e kuqe,
265
Qather djali por ka ngul,
266
Ka xan vend prmbas nji lisit;
267
Rrajt e lisit shprda nlum.
268
Sa fort djali po mrzitet!
269
a ka qitun e ka than?
270
- Po si serdh kurr kjo mesnat?
271
Kur ka fal zotyn mesnatn,
272
Sa urtisht djali qi pe msyn!
273
Ma ka xjerr thikn ma tpreftn,
274
Kambadoras asht avit
275
Edhe e pritka nji cop shatorr.
276
Ka ba dor mbrend me shti,
277
Aty djali ka gabue,
278
Se aty dora ndesh nball tnjerit,
279
Njeri ishte e bija e krajlit.
280
Ka lshue vasha nji brim tkeqe
281
Edhe ndej a ue prej tremet.
282
Treqind ika pr i fjal jan mbledh.
283
kje kjo britm Tanushs po i thon,
284
Qi kso vigme kurr ske ba?
285
Sa but vasha u ka prgjegjun ikavet!
286
Shkoni e bini, mori shoqe,
287
Si lugat dishka mu shti
288
E prej tremet gjumi mduel!
289
Meiher ikat kenkan shkep,
290
Meiher vasha a ul me ra
291
E i unaz ntok rrotullohet.
292
Shpejt e on Tanusha toket.
293
Kur ka pa ftyrn e djalit:
294
- Po ket ftyr, zot, ku e kam pa,
-
295
Qi po mgiet me tHalilit?!
296
Tjetr djali sasht durue:
297
- Zoti tvraft, Tanushs po i thot,
298
Po a je nieri qi ke bes?
299
- Tthashin kraht, more djal i ri,
300
Sa fort fell qi paske hi
301
Treqind shpirtna ntrup me i pas,
302
Kurrnja drita sta ka xan.
303
Hajde mbrend, kopil, po i thot,
304
Se ja desim tdy prnjiher,
305
Ja kem pshtue tdy prnjiher.
306
Sa mir djali nuk po ngutet!
307
- Ndal nji her, iks i ka than.
308
E tmka nxjerr shpatn prej millit.
309
Ka xn priten nshtek tshatorrit,
310
Ka lshue synin rreth oborrit,
311
Rob i gjall asajt nuk shifet.
312
Ather djali mbrend ka hi.
313
E ka marr vasha pr doret,
314
Shpejt e shpejt te i od i prin.
315
Oda ishte mbush me paj.
316
Tu i kan zgiedh i par petka ma tmirat.
317
Tgjith ngri nari si kokan kan
318
E Halilit para ja ka shtrue.
319
- ou, Halil, shpejto mu vesh,
320
Se me txan drita qysh je,
321
Tdyvet krajli ve na pret!
322
Krejt si ik djali po dan.
323
Ka nis drita me lbardh terrin,
324
Marrtas dielli kenka ue.
325
Zot, po bajn ikat e krajlit,
326
Qi kaq heret kenkan ue?
327
Po ngarkojn lesh sa ku munden,
328
Pr me ra deri nat lum;
329
Po shprndahen gurve tlumit,
330
Gurve tlumit, kah po lajn,
331
Her po lajn, her po kndojn.
332
Del Tanusha nat breg lumit,
333
Vet e dyta gisht pr gisht,
334
Vend po xan te gurt e lumit.
335
Kan qit ikat e e kan pvet:
336
- Amanet, mori e bukra e dheut,
337
Po kjo vash ndor qysh tka ra,
338
Qi ne pahin krejt na paska marr?!
-
339
Syni i saj si syni i zans,
340
Balli i saj si balli i hans,
341
Shtati i saj porsi hala nbjeshk,
342
Kurrkund shoqen nn ket diell se paska!
343
- Zoti u vraft, mori treqind ika,
344
Gja e pashoqe sasht nket jet.
345
Fukare, e mjera ka qillue,
346
E ka xan Pasha i Dumliks,
347
Por kjo paj ska ku me marr,
348
Baba dek e kalb nn dhe,
349
Nana mbet rrugash mbi dhe,
350
Ja ka msy kulln tats krajl,
351
A sa send ndoi pare me ja fal.
352
Por ju lani, u past Tanusha,
353
Lani lesh e mos u tallni!
354
Askurrnja ma spo e pvet,
355
Por po lajn lesh gurve tlumit,
356
Kush po lan e kush po kjan prej dhimet.
357
Lum pr ty, o i lumi zot,
358
Se do tbaj krajlica nat Kotorr!
359
I andrr tvshtir e paska pa,
360
Paka nandrr nji tuf berresh,
361
Tufa ishte treqind delesh,
362
Nmjedis ttufs nji uk t zi,
363
Uk i zi si i dash galan.
364
Tremshem grueja konka ue,
365
Fill tu krajli konka shkue:
366
- ou, bre krajl, ty Zoti t vraft,
367
Se nji ik Zoti tka fal,
368
Tjetr djal nvotr nuk ke
369
E qe i motmot me sy nuk e ke pa.
370
Hypi gjogut, ku tjet ma i shpejti,
371
Se i andr tvshtir sonte kam pa.
372
- Hajre kjoft, i britka krajli.
373
- Se ishte ue nji uk Jutbinet
374
E treqind ikat i kish prda.
375
Meiher krajli asht mrthye,
376
Mir e shtrngon dorin e mejdanit,
377
Mir shtrngohet me hekurat e shtatit.
378
Ka marr rrugn, qi on te bregu i Tuns.
379
Treqind ika qi po i njeh,
380
Nji ma tepr qi po i del,
381
Ajo ma e bukura qi mishte ndr shoqe.
382
- Oj Tanush, lum baba, i ka than,
-
383
Po kjo ik ndor kah tka ra,
384
Qi ndynje shoqen se paska?
385
- Fukare e ngrata ka qillue,
386
Tata dek e nana mbet rrugash,
387
E ka xan Pasha i Dumliks
388
E pa paj, qyqja ka ndodh,
389
Fill ka ardh e ka msy ty,
390
A sa send ndoi pare me ja fal!
391
Sa mir krajli asht pshtjellue!
392
Tash po nisna pr Kotorre treja,
393
Ti me vedi ikn ke me e marr!
394
Ka dhan emr krajli me bujri:
395
- Treqind ikat me u shtrngue!
396
Shpejt meqaret i kan ngarkue,
397
Pr Kotorr tek jan fillue.
398
Asht Tanusha ntmramin rresht
399
Me Halilin gisht pr gisht,
400
Djali mgjog, vasha ndori,
401
Mir ushtrija qi po i rue.
402
Krkund gias spo i shofin pr me hikun.
403
Mbas tri ditsh e mbas tri netsh,
404
A kap eta te Kotorret e reja,
405
Treqind ika jan shkep ndr koniqe,
406
E ka zgjedh Tanusha i kull ma tmirn,
407
Nbreg t detit, prmbi i shkam,
408
Dymdhet ketesh kulla e nalt,
409
Krkund shoqen nuk e kishte.
410
Treqind hapash kulla e gjan,
411
T tana ballet guri slmue,
412
Anash krejt guri slatue,
413
Latue shkami prej mermerit.
414
Aty gurrat me u flladit,
415
Aty kopshti me u mahit,
416
Aty velat me velzue,
417
Me velzue pr shpin t detit.
418
Kur po hin njeri nat kull,
419
Me kujtue se ka ndrrue jet.
420
Me Halilin mrend kan hi,
421
Paskan ndej tri dit e net,
422
As kan hangr, as kan pi.
423
- Qysh ja bajm me kthye nJutbin?
424
Sa mir vasha asht kujtue!
425
- Me i dhan gjogut shpin e detit.
426
Na po him mnji bark me rrema,
-
427
Na po him mnji bark me vela;
428
Ti vozit, un drejto velat!
429
Na on Zoti i freski tholl,
430
Na i shtyn velat pr Krahin,
431
Aty nbreg gjogu na pret,
432
Se un drue nans me i kallxue!
433
I kan dhan gjogut shpinn e detit.
434
Por ka ba shkina e Kotorrit?
435
Kish pa gjogun mjedis vals detit,
436
Fill te krajli kenka shkue.
437
- Zoti tvraft, krajlit i ka than,
438
Tash tri dit ika nKotorr a ardh
439
E as un as ti me sy se kemi pa!
440
- Hajt sa tduesh, pr nda me e pa,
441
Se mue ngaeja kurkund sot sma qet!
442
Sa fort shpejt krajlica gadi a ba!
443
E ka marr rrugn e bregut tdetit
444
Pr me shkue te kulla e bukur,
445
Aty mgjeka kulln xan.
446
Sa mir zanin, shkina, e ka thollue!
447
- Oj Tanush, lum nana, mi ka thirr,
448
ilma dern i her synin ta shof,
449
Se malli i yt a kah mon ntjetr jet!
450
A dridh ika pr mbas deret.
451
- Po si mthue, Halil, me ba?
452
- ilja dern, nbafti tZotit!
453
Kurkund zemra si ban me shdry dern.
454
Sa shpejt nmend i ra iks edhe i fjal!
455
Pa ndigjo, lum nana, i thot,
456
Po qysh tdal, e mjera, dern me ta il,
457
Me ket dergj, qi shtatin ma ka kput!
458
- Hajt, moj bi, lum nana, i thot,
459
Vet, tpast lokja, e re qi kam kan
460
E qaso dergje shumher qi mka ra;
461
Por po tap besn e Zotit,
462
Se ty dergjen nana ta ka shndosh.
463
Por ilm dern e mos mlen me prit,
464
Se ti nann nan ke pr ta pas!
465
A rrejt bija e zemra hi spo i rre,
466
Nbahti tZotit, tek ka ra pr shkallsh,
467
Aspak penin doret se ka hjekun,
468
Aspak velin manesh se ka tretun
469
Edhe dern nans ja paska ilun.
470
Po, por nana sish ken nan,
-
471
Ish ken bish qi hate drangujt.
472
Kur ka pa shkina Sokol Halilin,
473
A dredh mrapsht si dredhet gjarpni.
474
- Zoti tvraft, moj bi, si tpaska vra!
475
Pa me cuba kullen e ke mbush?
476
Edhe dern e ka shkrep,
477
Fill tu krajli tek a shkue.
478
- Ke mbame, Krajl Kapedane!
479
Tkan ardh cubat e Jutbins
480
E ty kullat ti kan zaptue,
481
Erzin marr, ikat shnjerzue!
482
- Tu thaft goja! je kah thue?
483
Ka brit tmadhe Shkjau i Kotorrit
484
Edhe ftyra zjarm i paska marrun.
485
Shpejt konka shterngue
486
E e rrethueka krejt bregun e detit
487
E e ka msye kulln e shkamit.
488
- Hi spo i nepet djalit me qindrue.
489
Tdy pr krahit krajli i ka kapun.
490
- Si mshnjerzove kshtu, Tanush, mjer baba!
491
Qysh me ndej me cuba t Jutbins?
492
Nburgje tfella Halilin e ka ndry,
493
Rrugn e madhe Tanushs ja ka dhan.
494
Qetash udha e mar tkjoft, mori bi,
495
Se kto jan rrugat, qi ke dasht me marr!
496
E ruej se e msy tjetr dern e shpis,
497
Se babs e vedit ja ke mbyll me ferr!
498
Qather vajin ka marr ika e rrugn,
499
Ka marr gjamn e fort po gjamon,
500
Krejt e mjeron rrugn, kah po shkon.
501
Kan dal gjindja me veshtrue ata vaj,
502
As me iu avit kurrkush nuk po guxon,
503
Kaq roj tmadhe krajli i kishte vu.
504
Kur ka mrrijt te kryet e Kotorrit,
505
Mir pe ndal Jovani e pe pvet.
506
- a kta vaj, Tanush, lum motra, i thot,
507
Se kso britmet kurr nuk kemi ndi!
508
Ktheu njiher e thim mbrend n shpi,
509
Ty dishka po deshtka sot me tgjet!
510
- Ske pse mton, Jovan, pr me dredhue,
511
Rob kan xan Halilin e Mujit
512
E mue rrugat tata mi ka dhan,
513
Ma pr tgjall te shpija mos me kthye!
514
- Po ty, bi, hjeksin kush ta ka ba?
-
515
- At mos pritsha, Jovan, me kan!
516
Nana qi mpaditi.
517
Por amanet, Jovan, ta paa lan,
518
Nji fjal Mujit tu dera me ja ue,
519
Qi me i ra mbrapa Halilit sa ma par,
520
Ndryshej djali nburgje tu ka kalb!
521
Mir Jovani e ka drejtue:
522
- Un Mujit shtek as gjurm si di,
523
Por e ka ksajt nji bij Krahinet,
524
E ka kulln shi n krye tKotorrit,
525
Dern e re, tndreqme sivjet.
526
Fill tu dera Jovani e ka prcjell
527
E tu dera gruen e paskan has,
528
Kah po kthete me bulir prej kronit.
529
- Shka tka gjet, Tanush-motra?
530
- Mue mka gjet shka mos tgjett kushi:
531
Tata rrugat mi ka dhan,
532
Dern e shpis ma mos me e msye,
533
Rob mkan xan at Halilin e Mujit;
534
Tutem, djali ka sharrue,
535
Po serdh Muji pr me e pshtue.
536
Grue prej fisit qi kish kan.
537
Sa meiher ja shndoshka zemrn:
538
- Qi nkjoft Muji i gjall e pr t gjall,
539
Sot tri dit tka pri me qit kunor.
540
E ka gjet nji njeri beset,
541
Meiher Mujit natn ja ka nisun.
542
Nnesret nadje djali a kap tu kulla,
543
Nji kah nji krejt punt ja kallxon Mujit.
544
Tmadhe burri paska nis me qesh:
545
- A tkam than, taraku i Kotorrit,
546
Se Kotorret kan me ta hangr kryet!
547
Mos me mardh marrja e Jutbins,
548
Tybe nZotin kambn nuk e luejta!
549
A dal trimi n beden tkulls,
550
Me i kushtrim ka thirr Jutbin e Krahin:
551
- Pr nji pun, qi sot ka ndodh,
552
Kushtrim, djal, pr me etue!
553
Meiher trimat kenkan mbledh.
554
- Hajre, Muj, kan qit agt e kan than.
555
- Skam shka u thom, more agt e mij,
556
Ve mkoriti Sokole Halili!
557
E kan xan mbrend n Kotorre treja,
558
Qi tybe nZotin mbrapa ni bie,
-
559
Mos me mardh marrja e Jutbins!
560
Me u shtrngue, burra, si tmundi,
561
Se dita e deks ma e vshtir ndryshej nuk vjen!
562
Treqind agt mir jan shtrngue,
563
Kan ba ashtat trimat me ushtue,
564
Kan ba lumet trimat mu turbllue,
565
Kan ba gjogat trimat me flurue
566
E tjan kap te Kotorret e reja.
567
Nshevarin tdetit kur kan ra,
568
Npr ran tdetit Muji i ka shprda:
569
- Ver me goj mos guxo kush me ba!
570
Sa mir agt jan msheh e tgjith pa za po rrijn
571
T lumt na pr Zotin tlumin,
572
Se shum njeri kenka mbledh
573
Ndr ato Kotorre treja!
574
Me kushtrim krajli i ka thirr,
575
Tan Kotorri tu kisha jan ra.
576
Dit e dielle si mkish qillue,
577
Nmjedis tlogut nji djal i ri,
578
Hekrat duersh, bugagit kambsh,
579
Aj asht Halil Aga i zi,
580
Mbar Kotorret me ta qi po qeshen.
581
Mbet e i foli Krajle Kapedani:
582
- A pe shef, Halil, dekn me sy?
583
Kurr ma ngusht, Halil, a thue, je kan?
584
Sa kuvend burrash djali paska shtrue:
585
- Pa nigjo, more Krajle Kapedane!
586
Sa ngusht njeri deri ndit t deks,
587
Deka vjen mbas mikut tpre,
588
Deka vjen mbas bess sthyeme,
589
A i kue buk mos tkesh pr mik.
590
Sa ma ngusht, krajli, qi ka kan,
591
Qaq ma lir Zoti ma ka ba!
592
- Fjaln e mbrame, ne pa, pr me fol,
593
Se ty jeta mnjat hu tu ka sos!
594
- Zoti tvraft, bre Krajle Kapedani,
595
Se Zoti e di, per ka e ke ngul at hu!
596
Pes dekika liri pr me mdhan!
597
Tjetr tmir ne tpart nu na kan lan,
598
Kurrnja nesh ve mos me dek n tshtrueme,
599
Por me shpata mu pre tuj kndue.
600
Sa burrnisht krajli e ka ue!
601
- Gjith sa tduesh, Halil, me kndue!
602
Edhe duert mir ja shpengojn,
-
603
Ja kan dhan lahutn ndor.
604
Kurkush djalin vesht sund e ka marr,
605
Krejt pe kndon kangn ngjuh t parve:
606
E kshtu drita e mbrame mpaska ardhun - o!
607
Dielli xan e majet xan!
608
Ku e lat ndoren, more diell?
609
Ku e ke ndoren, mori zan?
610
Pa kjo a besa, qi mpatt dhan?
611
A po mgjegjesh, more diell?
612
Pash njat drit, qi tflakron nball,
613
Amanet ta paa lan,
614
Amanet pr tmramen her!
615
Krkoe bjeshkn krep e mkrep,
616
Krkoi mrizet gjithku jan,
617
Ndezi ashtat aneman,
618
Zirjau gjumin orve nmal,
619
Zans smadhe falmeshndet,
620
Thuej: Halili qetash mbet!
621
Ka flurue nji zog prej malit,
622
U ndal Zogu ndeg t nji ahit.
623
- Amanet, more zogu i malit,
624
A ke flatra me flutrue?
625
Pash njat deg, ku rri pushue,
626
Falmeshndet Gjeto Basho Mujit!
627
E ate gjumi ne past xan,
628
Kurr kryet shndosh-o mos e oft!
629
Pr nkjoft bjeshkve kah eton,
630
Kurr te shpija shndosh mos voft!
631
E pr nkjoft kund ksajt tuj ndi,
632
Kurr ma ngusht vedin se di!
633
Qaty Muji pr fush a dal
634
E e ka ha nji piskam tmadhe,
635
Jan shem kullat der nthemele!
636
E ta trandun deti me hi mbrend,
637
Kan gjimue malet, si pr mot tlig,
638
Kurrnja trimat nuk pe lan me hik.
639
Luft e rrebt aty qi po bahet,
640
Me dhamb trimat duen shoshojn me shkye,
641
Me dhamb gjogat duen shoshojn me marr.
642
Notojn kurmat fell n det,
643
Notojn trupat npr gjak,
644
Hi spo lodhet Gjeto Basho Muji.
645
Sa fell trimi mpaska hi!
646
- Ruej, bre Muj, se krajlin po ma art,
-
647
Fort ka britun Sokole Halili,
648
Zgidhmi kush prangat prej dore,
649
Se kam ba be ntlumin zot,
650
Qe ky hu shpirtin me ja marr!
651
Muji djalin e ka shpengue.
652
A turr djali si i trbue,
653
Gjall me dor krajlin ka xan,
654
Me shpin nhu ditt i mbaroi.
655
Qather burrat kan rrok unat,
656
Shpejt qyteti ka marr zjarr,
657
Ka marr zjarr krejt nfund e nmaje.
658
Sa fort Muji masht trbue!
659
Aspak dhimb trimi spo ka,
660
As pr kulla qi rrenohen,
661
As pr tdekun qi shkrumbohen,
662
As pr fmij mbrend kah po digjen.
663
Tri her dielli ka pranue,
664
Tri her hana ka ague,
665
Kurkund zjarmi me pushue.
666
Kur ka ba trimi me dredh,
667
Kenka sjell prej Kotorresh treja:
668
- A po ndieni, mori troje t rrenueme?
669
Drumi i juej pr tok det.
670
Kushdo tpves pr tok e det:
671
Po pse krajli u ka lan shkret?
672
Trathtoi bin, thoni, nana e vet!
673
Ka nxjerr Mujin vllan e vet!
674
Muer Halili i vash mbet shkret!
2. Zanafilla
Krkimi mbi kt pjes t vyer t epiks shqiptare nisi me dallimin se emri i gjeneralit
Germanus Anici sht i afrt fonetikisht me emra dhe patronime paraardhsish mitik dhe
heronjsh kngsh epike, madje ai i lidh s bashku ndrkoh q afrsit mes tyre jan
prndryshe t pashpjegueshme. Njkohsisht emri dhe historia e gruas s tij, Matasunts
(Mathasuenta)2 korrespondojn me informacionet m t prgjithshme t transmetuara mbi
heroinn Tanush t tradits shqiptaro-sllave.
Germanusi sht i vetmi prej familjes s Justinit, q ka pasur pasardhs mashkullor dhe
trashgimtart e tij t shumt - n brezin e par mjaft t lidhur me provincn e Ilirikut - mund
2 Pr m shum mbi historin e Matasunts, shih n: Martindale J. R., et al. The prosopography of the later
roman empire III. New York : Cambridge University Press, 1992, fq 851-2, (m tej PLRE III).
-
t ken vazhduar t jetojn dhe t drejtojn iliro-arbrit deri n momentin e krijimit t
poemave epike.3 Gjithashtu Germanus sht ndr emrat e pakt4 q mund t ket dhn
formn diminutive Geg, emr i antropologjis s krishter shqiptare, etnonim i shqiptarve
t vendosur mbi lumin Shkumbin, dhe ndoshta etnonimi i mhershm i t gjith shqiptarve,
prderisa apelativi tosk m t cilin quhen shqiptart n jug, iu sht mbiveshur pa dyshim
von, dhe fillimisht si emrtim fetar.5 Geg Lazi, sht njkohsisht konsideruar i Pari mitik i
nj pjese t malsorve malazez sipas kujtess s prbashkt tradicionale t disa fiseve
shqiptaro-veriore dhe malazeze.6 Kta t fundit e quajn prndryshe, Gojko. N eposin e
myslimanve sllav, nj ndr heronjt m t rndsishm sht Alija erzelez (Gjerzelez)
ndrsa n kngt shqiptare quhet Gjergj Elez Alia. Trajta Gjerz prbhet nga fonema t
emrit Germanus dhe mund t jet diminutivi i ktij t fundit; dhe njkohsisht patronimi
Lezi/Elezi i Gjerzit, korrespondon me at Lazi t Gegs, ndaj mund t besohet se t dy
sintagmat jan variante gjuhsore q i referohen t njjtit hero t tradits s prbashkt. Pr sa
i prket trajts shqiptare Gjergj, kjo mund t jet rietimologjizim e trajts q ndeshim sot n
epikn e sllavve musliman, e prftuar ndr bashksit shqiptare ku ndonjher shtohet
fonema e par n fund t diminutivit t emrit t mhershm q ka psuar kontraktimin.7 Ose
prndryshe heroi dhe emri i tij, jan kompozuar prej nj ndrthurjeje t antroponimeve dhe
gjesteve t Germanusit me nj hero t mpasshm kngsh t quajtur Gjorg.
Ekzistojn edhe paralelizma t tjera mes emrit dhe historis s Germanusit me ato t
personazheve t tjer t kujtess popullore. N legjendat e Currajt t Eprm i pari dhe
themeluesi i bashksis emrtohet Gjesh,8 q duhet t jet edhe emri i mhershm i heroit t
kngs Martesa e Halilit, ndrsa n nj poem greke mjaft t afrt dhe nnshtresa e s cils i
prket t njjtit burim; heroi quhet Khartzianis (),9 emr q si poema e ka
zanafilln edhe n historin e Germanusit. Njlloj n nj pjes t shtuar m von n gjestet e
heroit frank Roland, t emrtuar prgjithsisht Episodi i Baligantit,10 mes personazheve t
3 Prej gruas s par Pasars, Germanusi kishte tre fmij; Justinn, Justinin dhe Justinianin. Pas vdekjes s
Pasars, u martua me Matasuntn, rreth viteve 549-550 dhe princesha i lindi nj djal t tret, Germanusin e ri. Trashgimtart e Germanusit besohet se vijojn t paktn deri n shekullin VIII, me Patriarkun Germanus I i Konstandinopojs ( r., 742). Dshmohet se n momentet e fundit t jets familja e Patriarkut Germanus ishte mjaft e rndsishme n Perandorin Bizantine, dhe sht e mundur q t ket vijuar ende. N: Stephenson P. The Byzantine World. London ; New York : Routledge, 2010, fq13 ; fq 20, shn. 41. 4 Nj i dyt mund t jet Gregor.
5 N prgjithsi shqiptart e veriut i kan quajtur fqinjt e tyre sllav ortodoks me etnonimin shkja por kur
jan pyetur nj shekull m par specifikisht mbi shqiptart ortodoks jan prgjigjur me fjaln tosk dhe nuk mund t ket dyshim se sht pikrisht forma diminuitive e hershme e shqipes pr emrtimin e ksaj feje. Sipas Edith Durham nj bashkbisedues katolik i sht prgjigjur se shqiptart ortodoks n jug, nuk jan katolik (ose t krishter; christians n origjinalin anglisht), por Tosk. Shih n: Durham E. High Albania. London: Edward Arnold, 1909, fq 27. 6 Durham, 1909, fq 68-9.
7 Shih pr shembull edhe Dominicus > Dod, si edhe vet Germanus > Geg.
8 Hylli i Drits. Shkodr : Shtypshkronja franeskane, 1932, 1, fq 5-12.
9 Legrand E., Pernot H. Trois chansons populaires grecques. Paris : E. Guilmoto, 1904, fq 7-20.
10 Episodi i Baligantit sht nj pjes e veant e Poems s Rolandit , e cila mendohet se mund t jet
shtuar n nj moment t dyt n gjestet e heroit frank, diku n shekullin XI ose XII. Studiuesit, Henri Grgoire dhe m pas Kol Luka, kan dalluar n kt pjes nj numr sinjifikativ toponimesh t Arbris. Shih n: Vehbiu
A., Rolandi n Epir, Peizazhe t Fjals, 2009, [n web] http://peizazhe.com/2009/10/23/rolandi-ne-epir/ [01. 02. 2013] ; Sinani S. radita ojore Si tnotekst Studime r tno- olkloristik rahasimtare. iran: Naimi,
-
tjer dhe toponimeve t huazuara prej tradits arbre sht ruajtur edhe kujtimi i Germanusit, i
quajtur aty; Hermans duka i Trakis11
Patronimi Anici ka mjaft afrsi me at t dy vllezrve, Muj dhe Halil, i dhn m s
shumti n kngt sllavojugore n formn Hrnjici. Me siguri mbiemri sht transmetuar
nprmjet shqipes enjici ose njici dhe m pas sht prftuar si hrnjici, fillimisht n
kngt e fqinjve verior.12
Matasunta, e shoqja e Germanusit, ka nj emr t afrt me at t Tanushs, dhe t dhnat e
prgjithshme t kujtess orale ballkanike mbi princeshn e Talirit, dallohet pa vshtirsi se
korrespondojn me ato t historis s princeshs italiane. Evoluimi gjuhsor i emrit mund t
jet kryer me ndrmjetsimin e antroponimit t vjetr shqiptar, Tanush, me shum gjasa
shqiprimi i Athanasius apo srish i Matias. Pra mundet q dy fonemat e para t emrit
gjermanik t ken rn (proces aferezik) dhe pjesa tjetr, Tasunta, sht modifikuar nn
ndikimin e emrit Tanush; ose drejtprsdrejti n nj proces (metatezik) lehtsimi t artikulimit
t fjals, t ngjashm pr shembull me kalimin imperator > mbret.
N vargjet [366:369] t kngs Martesa e Halilit shpjegohet se princesha sht vajz e
vetme (Krajli nuk ka tjetr djal n votr) dhe n vargun e fundit 674 se Halili martohet me
nj vash t mbetur shkret. Rrfimi i epiks sht i njjt me historin e shkruar; n
momentin e martess Matasunts i kishin vdekur t gjith t afrmit, i ati Eutariku, i vllai
Atalariku dhe e ma Amalasunta, dhe kishte mbetur e vetmja trashgimtare e mbretit
Teodorik13
dhe e ders mbretrore gote t Amalve, q sipas legjendave gjermanike e kishte
origjinn prej perndis Wodan/Odin. Dihet prej kngve t tjera shqiptare dhe boshnjake se
mbretria e t atit t Tanushs sht Taliri, ndrsa kryeqendra e tij Kotorret e rea, ose Ravni
Kotorri.14
ka korrespondon me historin e Matasunts, e cila ka lindur dhe jetuar n
kryeqytetin e gotve Ravenn, ndrsa familja e saj mbretronte mbi Italin. Vet epiteti e
2012, fq 164. Pr m shum mbi datimet e ndryshme t pisodit t Baligandit, shih alumbo . La matire rolandienne n Henrard N., ed. Cinquante ans d'tudes piques: actes du Colloque anniversaire de la Socit Rencesvals (Liges, 19-20 aot 2005). en ve: Droz, 2008, fq 223-262. 11
Hermans li dux de Trace, n autier L., et al. La hanson e oland e te ritique, ompagn une radu tion Nouvelle t r d une ntrodu tion Historique. ours : A. Mame et fils, 1872, vg. 3042. 12
Gjat kalimit nga latinishtja e vjetr ose protoshqipja n shqipe, ni i duhet t ket evoluar n enjici ose njici, (shih edhe angelus > ngjll, amita > emt). Enjtur/njtur n shqipen e sotme nnkupton zmadhim / fryrje dhe trajta e saj e periudhs s Antikitetit ka pasur kuptimin madh prderisa ka dhn atkoh emrin e dits s katrt t javs, dits s Enjte apo dits t T Madhit, e cila i rezervohet n gjuht fqinje Hyut kryesor t panteonit parakristian. Anici mund t ket qen prvese nj titull n shqipe, edhe nj patronim, pasi dshmohen emra tipik ilir t parafrt me t si; Annaius/Annacus, sipas: Wilkes J. J. The Illyrians. Oxford ; Cambridge : Blackwell, 1992, fq 74. 13
Teodoriku i Madh (Theodoricus; 453-526), gjyshi i Matasunts, n vitin 493, n krye t ostrogotve pushtoi Ravenn, dhe themeloi nj mbretri t fuqishme q prfshinte troje prej Dalmacis deri n Spanj. Mbreti vdiq n vitin 529 dhe pas tij Italia u drejtua prej s bijs, Amalasunts dhe djalit t saj, Atalarikut. I shoqi i Amalasunts dhe ati i Matasunts, princi Eutarik, kishte vdekur pak koh prpara Teodorikut. Shih pr m shum n: Martindale J. R., et al. The Prosopography of the Later Roman Empire II, AD 395527. New York : Cambridge University Press, 1980, fq 1077-1084; fq 65. (m tej PLRE II). 14
Skendi S. Albanian and South Slavic Oral Epic Poetry. Philadelphia : American Folklore Society, 1954, fq 115.
-
rea i kngs shqiptare sht sipas Stavro Skendit i prejardhur etimologjikisht prej toponimit
Ravni,15
dhe po shtojm m tej; prej emrit t qytetit t Ravens.
Germanusi dhe Matasunta u martuan n Kostandinopoj n vitin 549 ose 550, pasi kishin
mbetur t ve prej bashkshortve t par, Pasars dhe Vitigit16
, dhe megjithse ky sht i
gjith informacioni i ruajtur mbi martesn e tyre, srish kto t dhna t pakta duket se nuk
kan afrsi me ato t kngs.
Por me nj lexim m t vmendshm mes vargjeve, kuptohet se rrfimi mbshtetet n
pothuajse t gjith historin e dshmuar t jets s Germanusit. Pas formuls apo klishes
hyrse, Lum pr ty, o i lumi zot! prej vargut t dyt; Fort po shndrit njaj diell e pak po
xe dftohet i njjti fenomen natyror me t cilin Prokopi nis historin e kryengritjes s
ushtris bizantine n vitin 535 n Afrik dhe ndrhyrjen e Germanusit pr ta shuar at. N
fundin e kngs, shkuarja n hu e armikut - nj mnyr vrasjeje e huaj dhe e pandeshur gjetiu
n traditn epike shqiptare - korrespondon me dnimin e prijsit t kryengritjes s dyt
antibizantine, Maksiminusit, prej dardanit pikrisht pr thyerje t bess, si edhe aludohet n
nj varg t vendosur mjaft afr. Ky sht edhe episodi i fundit i njohur i qndrimit t prijsit
dardan n Afrik. Prshkrimi i msymjes s adrs t kuqe dhe adrave t bardha ku ndodhej
Tanusha, i prngjan episodit t pushtimit t kampit t Stotzas17
- prijsit t kryengritjes s par
- dhe ngjyrat e dhna jan ato t veshjeve t komandantve dhe ushtarve bizantin n
shekullin VI, me t cilat duhet me shum gjasa t visheshin edhe vet adrat e kryengritsve.
Krkesa e gjogut prej Halilit, pasi ai mund t ndodhet n rrezik n Krajli, i referohet rrezikut
n t cilin u ndodh gjenerali dardan gjat luftimeve kundr kryengritsve, ku kali i tij u vra
dhe Germanusi shptoi prej ndihms nga lufttart e Gards t cilt i kaluan nj kal t dyt.
Episodi i pazakont gjat takimit t par t dy t dashuruarve; vendosja e uditshme e heroit
pr t ruajtur shtegun e shatorreve ndrkoh q vasha po e thrret, i prngjan episodit njlloj
jo t zakont t ndodhur pas pushtimit t kampit t Stotzs, kur Germanusi i shoqruar nga
pak lufttar u detyrua t bnte roj n hyrje t kampit armik pr ta mbrojtur prej
kundrsulmit t mundshm ndrsa lufttart e tjer t dhn pas plaks nuk e dgjonin m.
Akuzat e rapsodve ndaj Mujit pr beqarin e gjat t Halilit, jan t ngjashme me ato t
dshmuara kundr Teodors, gruas s Justinianit, prej Prokopit. Perandoresha, n armiqsi me
Germanusin pengonte lidhjen martesore t tij dhe t fmijve me fisnikrin bizantine t
kohs. Msymja e kulls ku ndodheshin Tanusha dhe i dashuri i saj, prej shkmbit, i prngjan
asaj t Antiokis po prej nj shkmbi nga ushtrit e shahut pers Kosro I.
15
Ibid. 16
Pr Pasarn dshmohet n historiografin bizantine vetm fakti se kishte qen m par gruaja e Germanusit dhe nna e tre fmijve t tij; ndrsa mbreti Vitigi sundoi mbi gjysmn veriore t Italis prej vitit 536 deri n 540. Ishte nj lufttar i dalluar pr trimri gjat luftrave t Teodorikut t Madh dhe prpara se t kurorzohej kishte qen nj prej komandantve t ushtris n Italin qndrore. Pr t prforcuar pozicionin n krye t gjermanikve u martua me Matasuntn, me shum gjasa kundr dshirs s princeshs atkoh shum m e re n mosh. N vitin 540 iu dorzua Belisarit, i cili me gjith t shoqen i drgoi n Kostandinopoj, ku Justiniani i mikpriti dhe i dha Vitigit titullin e Patricit. Mbreti i gotve vdiq dy vjet m pas, n vitin 542. Pr m shum mbi mbretin got shih: PLRE III, fq 1382-7. 17
U zgjodh transliterimi i grafemave greke t emrit , (dhe emrave t tjer) pr arsye se emri i kryengritsit bizantin, dhe ata t kundrshtarve t tjer, jan marr prej gjuhs greke n poemat e para; dhe n kt mnyr mund t kuptohet m mir evoluimi dhe forma e sotme e tyre. Pr m shum mbi prijsin e kryengritsve shih: PLRE III, fq 1199-2000.
-
Aty ku ngjarjet e rrfyera jan t afrta me ato t ruajtura n kronikat bizantine; njlloj edhe
onomastika sht e prafrt. Prve mbiemrit Hrnjici t heroit dhe emrit t Tanushs;
toponimi Kotorret korrespondon me emrin e kryeqendrs s Afriks veriore, Kartagon; pjesa e
dyt e toponimit Lugjet e Verdha na kujton ngjyrn e toks n Afrik dhe n vet shkrettirn
e fushbetejs n Scalae Vetere ku ndodhi prballja me Stotzn, si edhe ka afrsi gjuhsore
me formn e ruajtur prej kujtess tradicionale. Emri Jera korrespondon me at t aleatve
herul t Stotzs gjat t njjts betej, ashtu si fjalt dhe ndrhyrja e personazhit n kng.
Numri treqind i rprsitur disa her pr trupat e Mujit apo shoqrueseve t Tanushs, sht i
njjt me at t shoqruesve t Germanusit n Antioki.
N prgjithsi t dhnat e disponuara sot mbi jetn e gjeneralit dardan jan transmetuar prej
kronikave t historianit bizantin Prokopi i Cezares.18
Vepra e tij m e rndsishme Mbi
Luftrat (gr., ; lat. De Bellis) e cila rrfen fushatat ushtarake t
ndrmarra prej bizantinve gjat mbretrimit t Justinianit t Madh, sht e ndar n tet libra;
I dhe II mbi luftn kundr persve; III dhe IV, mbi luftn vandalike; V, VI, VII mbi luftn
gotike (t shtat t parat t botuara me shum gjasa s bashku rreth vitit 551) dhe VIII, nj
histori e t gjith konflikteve m t vona q autori nuk i kishte vendosur n shtat veprat apo
veprn e par. Kjo kronik e fundit datohet n vitin 553. Tet kronikat quhen prndryshe sipas
gjuhs latine; Persico I dhe II; Vandalico I dhe II, dhe Gotico I, II, III, IV. Prokopi ka shkruar
rreth vitit 550 nj vepr t nnt; Anekdotn e emrtuar prej transkriptuesve latin Historia
Sekrete (Historia Arcana), n t ciln trajtonte subjekte delikate q nuk mundte ti prmendte
n librat e mparshm; prgjithsisht gjeste t palavdishme apo thjesht kritika dhe akuza
ndonjher t pavrteta, ndaj Justinianit, Teodors, Belisarit dhe Antonias, gruas s ktij t
fundit. Megjithse pr arsye t kuptueshme, Anekdota nuk u publikua prej autorit - i cili
besohet se mendonte ta bnte kt pas vdekjes s Justinianit - fatmirsisht kronika sht
ruajtur, dhe ka qen e njohur pr eruditt e mesjets s hershme.19
Gjat studimit t De Bello Vandalico I u vun re paralelizma t tjera t theksuara dhe mjaft
domethnse t kngs me element t veant t historis s betejave t bizantinve kundr
Mbretris Vandale t Afriks Veriore, t cilat jan t lidhura me Germanusin vetm prej
faktit se i paraprijn mbrritjes s tij n vend. Udhtimi i Halilit nn mbrojtjen e hyjve
pagan, ndalesa n Bjeshkn Matnaltn pr tu informuar prej Ors, dredhimi ndaj pyetjeve
t saj, informacioni i marr se Vuku nuk ndodhej n Krajli, dhe se duhej shkuar n vendin e
quajtur Hijet; m pas udhtimi n lumin e Tuns q prshkruhet si i gjat det e m det, dhe
me uj q nuk pihet prej gjogut; dhe n fund ndalesa n bregun e lumit, i prngjajn n
mnyr mjaft domethnse itinerarit t ushtris bizantine prej Kostandinopojs n bregdetin
afrikan. Sipas kapitujve t mparshm t De Bello Vandalico I; fushata ndaj mbretris
18
Pr nj biografi t shkurtr: PLRE III, fq 1060-6. Idem: Evans J. A. S. The Emperor Justinian and the Byzantine Empire. London ; Westport ; Conn : Greenwood Press, 2005, fq 98-100. 19
Pr nj prmbledhje t jets s kronistit bizantin dhe pr shpjegime t mtejshme mbi veprn e tij, shih: PLRE III, fq 1064; idem: Evans, 2005, fq 99. Vepra e Prokopit (De Bellis, Anecdota, dhe De Aedificiis) u konsultua n anglisht dhe origjinalin greqisht, n: Procopius, Dewing H. B., transl. Procopius with an English translation by H.B. Dewing. London : W. Heinemann; New York : The Macmillan co., 1914-1940, 7 vol. Pr ndarjen n nnkapituj, sht ndjekur mnyra m e thjesht e ema le . ro ope L antiquit gre que et latine du moyen age [n web] http //rema le.org/bloodwolf/historiens/pro ope/ [04.11.2013]
-
vandale u vendos vetm pasi nj klerik afrikan dshmoi se kishte par n ndrr q Zoti e
mbshteste at; flota bizantine e drejtuar nga Belisari ndaloi fillimisht afr malit t Etns n
Siilin gote pr tu informuar mbi vazhdimin e udhtimit; Prokopi i drguar n fshehtsi n
Sirakuz mundi t msoj se mbreti vandal Gelimer20
nuk ndodhej n Kartago por ishte n
brendatok n vendbanimin Hermione; flota vazhdoi udhtimin duke kaluar mes dy deteve
Tuskan (Tirene) dhe Adriatik, m pas afr Melits (Malts); vijoi n detin Tuskan dhe n fund
u ankorua n bregun libian. T gjitha informacionet toponomike t Prokopit jan transformuar
n trajtat e dhna prej kngs. Udhtimi i menduar prej dy t rinjve me vark n det ndrsa
gjogu duhej ti ndiqte nga toka sht ai i Belisarit drejt Kartagos, gjat t cilit ushtria dhe flota
prparuan njkohsisht pa u larguar nga njra-tjetra. Dhe n fund krkesa e Halilit drejtuar
Krajle Kapedanit pr nj lahut, q t mund t kndoj pr her t fundit nj kng
amanetesh, sht e njjt me krkesn e fundit t mbretit vandal Gelimer drejtuar komandantit
t rrethuesve t tij.
Me dallimin e kontekstit historik dhe letrar n t cilin sht mbshtetur nj pjes e
konsiderueshme e poems fillestare prej nga buron knga e transkriptuar, u kuptua m tej se
edhe shum element m t paqart, pasi m tepr t mjegulluar, e kan zanafilln gjithashtu
n kto dy hapsira t historis s shekullit VI; n (1) konfliktin bizantino-vandal, dhe (2)
jetn e Germanusit.
2.1. Lufta bizantino-vandale
Menjher n vargjet q pasojn formuln hyrse ndeshen element t ndrrthurur t betejave
t ndryshme t luftuara n Afrik prej bizantinve t Belisarit dhe Germanusit.
Sipas veprs s Prokopit; lufta kundr Mbretris Vandale u nis prej Justinianit, i cili mundi t
gjej nj casus belli n konfliktet dinastike mes dy pjestarve t familjes mbretrore;
Gelimerit dhe Hilderikut. Megjith dshirn e perandorit fillimisht fushata dukej e pamundur
pr tu realizuar; Paria e Bizantit dhe ushtarakt nuk e mbshtesnin ndrkoh q lufta e gjat
kundr persve sapo ishte ndalur prej nj traktati paqeje t pashpresuar. N emr t
kundrshtuesve, prefekti Johani i Kapadokis i shpjegoi Justinianit vshtirsit e ndrmarrjes
dhe pamundsin e mbajtjes s pushtuar t Afriks pr nj koh t gjat: M par bizantint
kishin humbur beteja kundr vandalve, vendi ishte n nj distanc shum t largt nga
Kostandinopoja, ushtart do t lodheshin prej udhtimit, dhe kur t zbarkonin n Afrikn
veriore do t prballeshin me forca m t mdha n numr dhe lufttar m t motivuar q
mbronin vendin dhe popullin e tyre. Edhe nse fitonin, bizantint nuk mund ta mbanin gjat
nn sundim Afrikn, pr sa koh Siilia dhe Italia ishin n duart e gjermanikve got. Ndrsa
nse humbnin; prve turpit t disfats, vandalt nuk do t ndaleshin por do t hakmerreshin
duke vijuar luftn n trojet e Bizantit.21
Fjalt e Johanit e bn perandorin t rimendohej dhe
20
Pr m shum mbi historin e mbretit vandal: PLRE II, fq 506-8. 21
De Bello Vandalico I, 10, 2 (m tej BV).
-
t ndalte prgatitjet pr fushatn deri n ditn kur nj klerik i krishter i Afriks veriore, Pauli,
u paraqit prpara tij, pr ti transmetuar fjal t thna n ndrr nga Zoti.
Zoti, m tha kto fjal: Do t jem me ty gjat luftimeve, dhe do tia nnshtroj
Afrikn perandoris tnde22
Atkoh nj pjes e mir e banorve t Afriks veriore, si ish-qytetar t Perandoris Romake,
i prkisnin Kishs s krishter romane ndrsa vandalt besonin doktrinn e Ariusit.
Pasi dgjoi fjalt e priftit Justinianit ju rindez dshira e mparshme; ai
grumbulloi ushtart, ekipoi anijet, prgatiti armt dhe ushqimet, dhe urdhroi
Belisarin t bhej gati pr tu nisur pr n Afrik.23
Prpara fushats s ushtris bizantine, Mbretria Vandale ndodhej n vshtirsi nga dy
kryengritje, n Libi dhe n ishullin e Sardenjs, n ndezjen e t cilave kishte ndihmuar edhe
vet perandori dardan. Trupat m t mira t gjermanikve nuk ndodheshin n Afrik, por nn
drejtimin e princit Tzazon () ishin drguar pr t rivn nn kontroll Sardenjn dhe
mposhtur kryengritsit e drejtuar nga prijsi Godas. Ushtria e Belisarit e formuar prej dhjet
mij kmbsorsh dhe pesmij kalorsish bashk me armt, ushqimin dhe materialet u nisn
n nj flot prej qindra anijesh transporti dhe nntdhjet e dy anijesh luftarake, t quajtura
dromon ( ), fjal bizantine q n origjin kishte domethnien vrap.
Dhe ata kishin gjithashtu anije luftarake t prgatitura pr luftime n det,
nntdhjet e dy t tilla, q kishin nj rresht rremash dhe ishin t mbuluara n
kuvert, n mnyr q njerzit q i jepnin rremave, nse ishte e mundur t mos
rrezikoheshin prej gjuajtjeve t armikut. Anije t tilla jan quajtur dromon prej
njerzve t kohs, pasi mund t arrijn nj shpejtsi shum t madhe. 24
Prpara nisjes Patriarku Epifan bekoi anijen admirale, dhe lufttart u prshendetn prej
popullit t Kostandinopojs dhe Justinianit. Fillimisht flota ndaloi n qytetin Perinthos25
ku
Belisari imbarkoi kuaj, q i ishin dhuruar prej Justinianit.
N at vend gjenerali mori si dhurat prej perandorit nj numr jashtzakonisht
t madh kuajsh prej kullotave mbretrore q mbahen n tokn e Trakis.26
Pr t evituar shprndarjen e flots, Belisari urdhroi t lyheshin me t kuqe nj pjes e velave
t tre anijeve pararoj; anijes admirale, dhe dy anijeve t transportit q mbartnin bagazhet e
saj, ndrkoh q mbi pupn e tyre vendosi llamba q t mund t dalloheshin edhe gjat
nats.27
M pas vijuan ndalesa t tjera n skajet e Ballkanit jugor dhe n ishullin e Siilis. Pr
arsye t mungess s ers, pjesa e udhtimit prej vendit t fundit ku ankoruan n Ballkan,
ishullit Zante, dhe Siilis, u krye pr nj koh t strgjat, rreth gjashtmbdhjet dit, derisa
22
Id., 10, 3. 23
Ibid. 24
Id., 12,2 25
Marmara relisi, n urqin vropiane. 26
BV, I, 12, 30. 27
Id., 13, 1.
-
m n fund flota arriti n ishull dhe u fsheh n nj vend t shkret afr malit Etna.28 Ndrsa
priste i fshehur; Belisari drgoi n Sirakuz vet kronistin, Prokopin, me nj anije ndihmse
pr t bler ushqime dhe me misionin pr tu informuar mbi kundrshtart afrikan. Siilia i
prkiste atkoh Mbretris Gote t drejtuar nga Amalasunta, dhe vetm anijet tregtare
bizantine mund t hynin n portet e Italis sipas nj marrveshje t lidhur mes Justinainit dhe
mbretreshs. Prokopi realizoi me sukses misionin q i ishte caktuar; u informua prej
shrbyesit t nj t njohuri - q sapo ishte kthyer nga Kartagua - se vandalt ishin t
paprgatitur dhe nuk kishin asnj dijeni pr flotn luftarake t nisur kundr tyre nga
Kostandinopoja.
Gelimeri, pa pasur asnj dyshim mbi armiqt e tij dhe pa u kujdesur pr Kartagon
dhe vendet e tjera po qndronte n Hermione, q sht n Bizacium,29
katr dit
larg prej bregut, kshtu q ishte e mundur pr ta q t lundronin pa u friksuar nga
vshtirsit dhe t ankoroheshin kudo q do ti onte era.30
Prokopi bri t hipte n anije shrbyesin, duke e gnjyer, dhe u rikthye menjher bashk me
t afr Etns ku e prisnin bizantint. Pasi e falnderoi, Belisari urdhroi nisjen; flota udhtoi
pran dy ishujve t arkipelagut maltez; Gaulus (Gozo) dhe Melita (Malta), u vijua n detin
Tuskan (Tirene), ksaj here me ndihmn e errave mesdhetare, dhe n fund anijet u ankoruan
n brigjet e Afriks,
Dhe pasi i lshuan velat menjher ata prekn ishujt Gaulus dhe Melita, t cilat
shnojn kufirin midis deteve Adriatik dhe Tuskan. Atje u ngrit nj er e fort nga
lindja q t nesrmen e drgoi flotn drejt bregut libian, n nj vend t cilin
romant e quajn Caput Vada.31
Pasi zbarkuan n Caput Vada,32
vendbanimi i par Syllectus33
u mor prej nj trupe t vogl t
komanduar nga oficieri Boraides.
Ata iu afruan qytezs n muzg dhe e kaluan natn t fshehur n nj lugin. Por
hert n agim pasi ndeshn fshatar q shkonin n qytez me karroca, hyn
bashk me ta fshehurazi dhe pa asnj mundim morn n zotrim qytetin.34
Pas marrjes s Syllectus, Belisari nisi marshimin pr n Kartago duke drguar si pararoj
treqind lufttar t drejtuar nga oficeri me origjin armene, Johani,35
dhe duke zhvendosur n
krah t majt n nj distanc t largt, trupn m efikase t tij, kalorsit aleat hun masaget,
n mnyr q t mbronin progresin e formacionit qendror. Ndrkoh q ushtria prparonte
28
Id., 13, 3. 29
Byzacena ishte nj provinc romane n Tunizin e sotme, ndrsa qyteza e quajtur Hermione sht e paidentifikuar. 30
BV, I, 14, 2. 31
Id., 14, 3. 32
Sot, Ras Kapoudiah, n Tunizi. 33
Salakta n Tunizi. 34
BV, I, 16, 2. 35
Ioannes 14 PLRE III, 1992, fq 636-6.
-
prgjat bregut, flota e anijeve ku ndodheshin marinart dhe furnizimet u qndronte afr dhe i
ndiqte prej detit.
Dhe ai urdhroi marinart t prparonin gjithnj afr me ta dhe t mos qndronin
larg ushtris36
Prgjat rrugs t mpasshme, lufttart u ndaln rreth pesmbdhjet milje larg Kartagos, n
nj vend t quajtur Grase, ku ishte ndrtuar nj prej pallateve t mbretrve vandal.
N at vend ishte nj pallat i sundimtarve t vandalve, dhe nj kopsht, m i
bukuri q kishim par ndonjher. Sepse ishte i ujitur nga shum burime dhe me
nj pasuri t madhe pemsh. Dhe t gjitha plot fruta.37
Beteja e par e rndsishme u luftua n jug t Kartagos n nj vend t emrtuar Ad Decium38
ku bizantint fituan mbi tre formacione kundrshtare. Fillimisht princi vandal Amatas, vllai i
mbretit Gelimer, me nj trup t vogl t ushtris s Kartagos u prball me treqind kalorsit e
Johan armenit, ndrsa m pas ushtrit e princit Gibamond, nipit t Gelimerit, dhe ajo e vet
mbretit luftuan kundr masagetve dhe trups s Belisarit:
Amatas erdhi n Decimum rreth mesdits, prpara kohe, ndrsa ne t gjith dhe
ushtria vandale ishim larg, duke gabuar jo vetm pr arsye t mosarritjes n kohn
e duhur, por edhe sepse la n Kartago trupn e vandalve, t cilt i urdhroi q t
vinin n Decium sa m shpejt t ishte e mundur, ndrkoh q ai me pak lufttar,
dhe jo m t mirt e ushtris, luftoi me Johanin. Ai vrau dymbdhjet nga njerzit
m t mir q luftonin n radht e para, dhe ai vet ra, pasi e tregoi veten burr
trim n kt betej.39
Pas vdekjes t princit Amatas; vandalt q vraponin drejt Kartagos kthyen pas edhe t gjith
lufttart e tjer q po ju vinin n ndihm prej kryeqytetit. Ushtart e Johanit i ndoqn deri n
afrsi t mureve dhe vran nj numr t madh prej armiqve q trhiqeshin t paorganizuar.
Gjithashtu edhe dy trupat e Gibamundit dhe Gelimerit nuk i rezistuan prballjes me pjesn
tjetr t kalorsve s Belisarit.
Belisari i la gruan e tij dhe kampin e fortifikuar kmbsoris, dhe vet prparoi
me kalorsin. Pasi nuk ju duk e favorshme t rrezikonte nj angazhim me t
gjith ushtrin por mendoi se ishte m mir t prballej fillimisht me kalorsit dhe
t kuptonte kshtu forcn e armikut.40
Mbreti Gelimer u trhoq me pjesn e mbetur t ushtris vandale prgjat rrugs q shkonte
drejt shkrettirs t Numidis. Aty vendosi kampin n nj vend t quajtur Bulla41
.
36
BV, I, 17, 1. 37
Id., 17, 3. 38
Nj pik orientimi, dhjet milje romane larg Kartagos. 39
BV, I, 18, 1-2. 40
Id., 19, 1. 41
Regia Bulla, n Tunizi.
-
Tashm vandalt nxituan, jo n Kartago ose Byzancium, prej nga kishin ardhur,
por n fushn e Bulls dhe n rrugn q t on brenda Numidis.42
Prokopi e vijon kronikn duke shkruar se fatkeqsit q po iu ndodhnin vandalve ishin n nj
far mnyre shpagimi i fatit pr mizorit e kryera nga mbretrit e mparshm vandal kundr
romanve dhe veanrisht pr masakrn e urdhruar nga mbreti Gizerik ndaj banorve t
ishullit Zacynthe (Zante):
Gizeriku m par kishte sulmuar Peloponezin dhe ishte prpjekur t marr
Tenarin43
, por u zmbraps me humbje t shumta t njerzve t tij; ndaj duke qen i
mbushur me zemrim shkoi n Zacynthe ku vrau t gjith ata q ndeshi dhe
skllavroi pesqind vet prej paris. Kur ishte n mes t Adriatikut i preu trupat e
tyre n copa t vogla dhe i hodhi n det pa hezitimin m t vogll.44
Pas fitores bizantint mbrritn prpara Kartagos, flota u ankorua n liqenin e Tunizit,
marinart zbarkuan, ju bashkuan lufttarve t Belisarit dhe hyn n kryeqytetin vandal,
portat e t cilit u ishin hapur prej vendasve roman.
Prej fushs s Bulls, Gelimeri nisi nj lajmtar n Sardenj pr t informuar t vllain
Tzazon se, Amatas dhe Gibamundi kishin rn,45
dhe pr gjendjen e rnd n t ciln ndodhej
tashm populli i tyre. N letr i krkoi t kthehet pr t mposhtur armiqt dhe rifituar trojet e
pushtuara ose prndryshe: pr t ndar s bashku dhembjen e humbjes s gjithkaje.46
Kur kjo letr iu soll Tzazos dhe ai jua bri t ditur prmbajtjen e saj vandalve,
nuk kishte mes tyre ve vaj dhe dshprim, megjithse jo n mnyr t hapur, por
ata e prmbajtn dhembjen aq sa mundn dhe ua fshehn lajmin banorve t
ishullit, vetm kur ishin mes njri-tjetrit vajtonin fatin e tyre t keq.47
Pasi rregulluan si mundn drejtimin e Sardenjs; Tzazo dhe lufttart e tij kaluan n kontinent
dhe iu bashkuan vandalve t tjer n fushn e Bulls.
Gelimer dhe Tzazo hodhn armt dhe qndronin t prqafuar pa e lshuar njri
tjetrin, pa nxjerr asnj fjal; ata nuk ishin n gjendje t bnin asgj tjetr prvese
t shtrngonin duart dhe t vajtonin; secili prej vandalve t Gelimerit prqafonte
dik prej t ardhurve nga Sardenja dhe bnte t njjtn gj. Ata qndruan pr nj
koh t gjat t pandar dhe u ngushlluan sa mundn n kt mnyr, dhe asnj
prej burrave t Gelimerit nuk mendoi t pyes pr Godan, pasi fati i tanishm i
tyre i kishte gjunjzuar dhe br q t konsideronin gjra t tilla q dukeshin m
par shum t rndsishme si t ishin krejtsisht t paprfillshme, as ata q kishin
ardhur nga Sardenja nuk u munduan t pyesin mbi ngjarjet n Libi. Pasi vet ajo
ka shihnin ishte e mjaftueshme pr t kuptuar se far kishte ndodhur. Ata as nuk
42
BV, I, 19, 3. 43
Kep n jugun e gadishullit t Peloponezit, i quajtur edhe kepi Matapan. 44
Id., 22,2 45
Id., 25, 3. 46
Ibid. 47
Id., 25,4.
-
prmendnin grat dhe fmijt e tyre, t bindur se kushdo q nuk shihnin aty kishte
vdekur ose kishte rn n duart e armiqve. Kshtu ndodhn kto ngjarje48
Vandalt u prgatitn pr t luftuar dhe prparuan drejt qytetit t Kartagos. Por Belisari priti
disa muaj pa dal nga muret dhe vendosi t prballet me kundrshtart vetm n muajin
dhjetor t vitit 533. U luftua pran nj prroi n nj vend t quajtur Trikamara
(Tricamarum)49
; dhe kt her gjithashtu beteja u fitua fal kalorsis bizantine dhe pazotsis
s Gelimerit. Kalorsia e rnd bizantine, e drejtuar nga Johan armeni, kaloi tri her prroin
dhe sulmoi qendrn e ushtris kundrshtare duke vrar hern e tret princin Tzazo i cili
luftonte n radht e para mes ushtarve t tij. M pas ushtrit u kthyen n kampet e tyre, dhe
gjat nats vandalt u larguan fshehurazi drejt jugperndimit. Fillimisht ishte Gelimeri me
familjart dhe shrbyesit q u nisn drejt Numidis, dhe kjo trheqje e pamenduar e mbretit
detyroi pjesn tjetr t popullit, t mbetur pa udhheqje, q t braktis kampin. Nj trup
bizantine nn drejtimin e Johanit dhe m pas vet Belisari iu vun pas Gelimerit, por Johani u
vra aksidentalisht gjat prndjekjes dhe vandalt mundn t strehoheshin n malin Papua.50
Kur e msoi Belisari e ndali ndjekjen dhe iu drejtua qytetit bregdetar Hippos Regius51
ndrkoh q urdhroi rrethimin e vandalve nga nj trup nn drejtimin e fisnikut aleat
Faras,52
i cili ishte me origjin prej popullit gjermanik t herulve. N Papua ndodhej nj
qytez e vjetr gjysm e rrnuar nn zotrimin e maurve aleat t vandalve, e cila ishte
vshtir e pushtueshme pr shkak t mbrojtjes natyrore nga shkmbinj t lart dhe t thepisur.
Bizantint u prpoqn dy her ta merrnin por pa pasur sukses; mbrojtsit rezistuan duke ju
shkaktuar humbje t rnda. T rrethuarit qndruan n at vend pr rreth tre muaj n kushte t
vshtira, duke vuajtur prej kohs t keqe dimrore dhe mungess s ushqimit. Si shpjegon
autori bizantin; fisnikt gjermanik kishin jetuar m par n pallate prrallore mes luksit,
festave dhe banketeve, ku shrbeheshin t gjitha t mirat e tokave t pasura t Afriks s
veriut, ndrkoh q jetesa e maurve ishte prkundrazi mjaft e vshtir. Maurt banonin n
kasolle t vogla ku flinin prtok, ose mbi nj lkur kafshe nse ishin m t pasur, dhe nuk e
njihnin prdorimin e vers, buks dhe ushqimeve t tjera t zgjedhura t Mesdheut t ksaj
periudhe.53
Faras i informuar mbi vshtirsit n t cilt ndodheshin vandalt i drgoi nj letr
Gelimerit m an t s cils i krkonte q t pranonte t dorzohej; Belisari ishte angazhuar se
perandori do ta trajtonte sipas rangut t tij, i kishte rezervuar nj vend n senat, do ti jepte
titullin e Patricit dhe nj feud t madh n Anatoli. Gelimeri i shkruajti kto fjal:
Ju jam thellsisht mirnjohs pr kshilln q m keni dhn, por mendoj
gjithashtu se m sht e pamundur t bhem skllavi i nj armiku i cili m ka sjell
fatkeqsi, pr t cilin do t lusja Zotin t vendoste drejtsi nse Ai do t m
dgjonte; nj armik q megjithse nuk ka psuar asnj t keqe prej meje, as n
vepra q ti ken sjell vuajtje dhe as n fjal q ti ket dgjuar, dhe q do ti jepnin
justifikimin pr luftn e paprovokuar dhe vendosjen time n kt lloj mjerimi, ka
48
Ibid. 49
Rreth 18 milje n jugperndim t Kartagos. 50
Masivi Edough, sot n shtetin e Algjeris. 51
Sot, Annaba, n Algjeri. 52
Pr m shum shih, Pharas n: PLRE III, fq 1015-6. 53
Pr m shum shih: BV, II, 6.
-
sjell kundr meje Belisarin prej nuk e di se ku. Dhe megjithat nuk sht e
pamundur, q njlloj edhe ai, i cili sht ve nj njeri megjithse perandor, t
psoj dika t ciln nuk e ka dshiruar. Sa pr mua, nuk mundem m t shkruaj,
gjendja e rnd ku ndodhem mi ka marr t gjitha mendimet. Ndaj pai fatin e
bardh i dashur Faras, dhe m drgoni nj harp, nj cop buk dhe nj shami ju
lutem54
Princi herul e pyeti lajmtarin pr kuptimin e fjalve t fundit, dhe ai shpjegoi se mbreti
dshironte nj cop buk, pasi nuk kishte ngrn t till prej kohs q ndodhej n Papua,
shamia i duhej pr t fshir syt q i ishin irrituar dhe njtur nga ajri i papastr i vendit, dhe
harpn pr arsye se;
duke qen nj harpist i mir kishte kompozuar nj kng pr fatkeqsit q i
kishin rn mbi krye dhe dshironte t shoqronte vajtimin me tingujt e harps.55
Fara ia plotsoi t tre krkesat; nisi gjithka ishte dshiruar dhe vijoi ta mbante rrethimin si
m par. Mbreti dhe mbrojtsit pranuan t dorzohen tek bizantint kur dimrit po i vinte
fundi, rreth marsit t vitit 534. Sipas kronisitit Gelimeri pranoi t braktis prfundimisht luftn
ditn kur pa nipin e tij t vogl dhe nj djal maur t gjakoseshin pr nj mblsir t gatuar
me pak misr q kishte mundur t shtjerr n dor nna e djalit maur. Pas dorzimit, Belisari
dhe m pas Justiniani i trajtuan vandalt dhe Gelimerin me mirsi ashtu si ishte premtuar nga
Fara. Mbretit iu dhurua nj feud i madh n Anatoli, por titulli i patricit u kushtzua me
braktisjen e fes ariane, kusht q nuk u pranua.56
Gjat dy viteve t mpasshme, Belisari u vendos n krye t fushats s re kundr Mbretris
Gote t Italis, ndrsa bizantint e drejtuar prej Solomonit, guvernatorit t ri t Afriks,
vazhduan t luftojn dhe t fitojn beteja kundr maurve n jug.
2.2. Historia e Germanusit
N vitin 536 ndodhi kryengritja e par e ushtarve bizantin n Afrik, q u prpoqn t
largonin drejtuesit bizantin dhe t krijonin nj zotrim t pavarur. N de Bello Vandalico,
historia e Germanusit dhe e konflikteve mes bizantinve n Afrikn Veriore gjat vitit 536,
nis me fjalt e mposhtme:
Dhe at vit ndodhi oguri m i tmerrshm. Dielli e shprndante dritn e tij pa
shklqim, ashtu si hna, prgjat gjith vitit, dhe dukej m shum si nj diell i
eklipsuar, pasi rrezet q derdhte nuk ishin t kthjellta ashtu si jan zakonisht.
Dhe prej kohs kur kjo gj ndodhi njerzit nuk ishin t lir as prej lufts as prej
murtajs as prej gjrave t tjera q sjellin vdekjen57
54
Id., 6, 4. 55
Id., 6, 4. 56
Id., 7. 57
Id., 14, 2.
-
Arsyeja kryesore e zemrimit t kryengritsve ishte vendimi pr mbajtjen si pron shtetrore
t toks s fituar n Afrik dhe mosndarja e saj mes ushtarve. Ata u vendosn, si vandalt m
par, n fushn e Bulls, ku zgjodhn pr prijs Stotzn, i cili kishte qen m par nj prej
truprojave t gjeneralit Martin. Me kalimin e kohs, me kryengritsit u bashkuan ushtar t
tjer bizantin, vendasit vandal, ish-skllevr t liruar, dhe trupat gjermanike t ushtris
perandorake, q ishin irrituar prej ndalimit t praktikave fetare ariane nga Solomoni. Belisari
u rikthye n Afrik, luftoi kundr tyre n betejn e Mesambres58
dhe ksaj here fitorja i
buzqeshi gjithashtu gjeneralit t madh bizantin. Trupat e tij i sulmuan kryengritsit ndrsa
ishin ende duke u pozicionuar dhe i detyruan t braktisin kampin e t trhiqen n provincn e
Numidis. Por patn vetm pak humbje n lufttar, ndaj arritn t riformojn lehtsisht
radht dhe t korrin fitore kundr njsive ushtarake bizantine n Numidi. Ndrkoh edhe n
Siilin e sapopushtuar ushtar t tjer bizantin u kryengritn, ndaj Belisari u largua pr n
ishull.
Ndrsa situata n Afrik prkeqsohej, Justiniani vendosi t drgoj Germanusin, t shoqruar
vetm nga nj trup e pakt n numr pasi mendonte se pjesa e ushtris e mbetur besnike
duhet t mjaftonte pr t shuar kryengritjen. Kur mbrriti n kryeqendr Germanusi verifikoi
regjistrat me emrat e ushtarve dhe vrejti se vetm nj e treta e tyre kishin mbetur n Kartago
dhe n qytetet e tjer, ndrsa shumica i ishte bashkuar Stotzs. Gjat dimrit t kalimviteve
536-537 prijsi i ri i Afriks veriore u prpoq t riformoj nj ushtri q mund tju kundrvihej
kryengritsve dhe me an t bisedimeve dhe pagimit t rrogave t vonuara bri pr vete dhe
risolli n radht e ushtris nj pjes t mir t t larguarve. N vitin 537 Stotza i shqetsuar
prej dezertimeve vendosi q t marshoj kundr kryeqytetit dhe ti mposht prfundimisht
bizantint, por kur u ndodhn prpara tyre, n nj vend afr detit,59
lufttart e tij e detyruan t
trhiqej srish drejt Numidis.
Kryengritsit ishin marr vesh me ushtar t Germanusit dhe besonin se nj pjes e mir do ti
braktisnin oficert - si kishte ndodhur n beteja t mparshme - dhe n kt mnyr fitorja
dhe marrja e Kartagos do t ishte e leht. Por ndrsa t dy trupat ishin rreshtuar prball njra-
tjetrs; bizantint i kuptuan pritshmrit e kundrshtarve dhe Germanusi prparoi n sheshin
e betejs pr tiu drejtuar t dy ushtrive me kt fjalim, q rrfen disi edhe mbi vet historin e
familjes s justinve:
Nuk ka asnj lloj vrejtje miq lufttar q mund tia bni me t drejt perandorit.
Besoj se asnj prej jush nuk e mohon se ishte ai q ju pranoi ashtu si erdht prej
ngastrave, me vetm nj torb dhe nj tunik t shkurtr secili, dhe ju solli t
gjithve n Bizant, dhe ju bri kaq t fuqishm sa shteti roman sot sht n duart
tuaja. Ju, t mirave t tij i jeni prgjigjur jo vetm me fyerje t ulta, por i keni
shkaktuar me duart tuaja edhe t gjitha t zezat q vet i dini m mir. Duke
dashur q vetm kujtimi i tyre t jet prgjithnj me ju, ai i ka trhequr akuzat pr
t gjith krimet q keni kryer, dhe ka krkuar q t mbetet vetm turpi pr ka
keni br. Kshtu sht e arsyeshme q pasi sht sjell n kt mnyr, ju t
58
Id., 17. 59
Id., 16, 2.
-
kuptoni srish se sht besa dhe ta rimendoni marrzin tuaj. Kur pendimi vjen
n kohn e duhur tek ata q kan gabuar, zakoni e do q t dmtuarit t bhen m
t kuptueshm dhe shrbimet q do t kryen n kohn e duhur, kuptohet do t
sjellin nj emr tjetr pr ata q jan quajtur m par mosmirnjohs. Dhe duhet t
dini mir gjithashtu, se nse tani e tregoni veten krejtsisht besnik ndaj
perandorit nuk do t mbetet asnj kujtim prej asaj q ka ndodhur m par. Sepse
sht n natyrn e gjrave q do akt t gjykohet prej njerzve sipas rezultatit
prfundimtar dhe ndrsa nj gabim i mparshm nuk mund t zhbhet kurr,
megjithat nse korrigjohet nga gjeste m t mira prej atyre q e kan kryer, ata
do t marrin shprblimin e duhur t heshtjes dhe harress. Pr m tepr, nse tani
veproni me mosprfillje n detyrn tuaj kundrejt ktyre t pabesve, edhe pse m
pas do t luftoni n shum luftra n emr t romanve dhe shpesh do t fitoni
mbi armiqt, ju kurr nuk do t shiheni si besnik t perandorit si mund t
tregoheni sot. Pasi ata q fitojn vlersim pikrisht n shtjen ku m par kan
gabuar do t fitojn prgjithnj nj falje t vrtet. Secili nga ju mund t arsyetoj
n kt mnyr n lidhje me perandorin. Por pr sa m prket, un nuk ju kam
br asnj padrejtsi dhe ju kam trajtuar me mirsi n t gjitha mnyrat, dhe tani
prball rrezikut dshiroj tju krkoj juve t gjithve vetm nj gj; askush t mos
luftoj me armiqt kundr dshirs s tij. Nse ndonjri dshiron tju bashkohet,
ather le t shkoj n ast me gjith armt e tij n kampin armik duke na br
kt nder t vetm, q ashtu si ka vendosur t mos na e bj t keqen pas
krahve, por haptazi. N t vrtet kjo sht arsyeja q po flas ktu, pas ardhjes n
fushbetej, dhe jo n Kartago; q t mos jem penges pr asknd prej atyre q
duan t dezertoj tek kundrshtart; ktu t gjith kan mundsi t tregojn pa u
rrezikuar prirjet e tyre ndaj shtetit60
Germanusi nuk u tradhtua nga asnj prej ushtarve; fjalt e tij u pritn me brohoritje dhe
Stotza u detyrua ti bashkohej kryengritsve q kishin filluar t trhiqeshin. Ushtria bizantine i
ndoqi deri n Numidi, n nj vend q emrtohet Scalae Vetere61
prej Prokopit dhe Cellas
Vatari62
sipas Koripit. Vendi i betejs mendohet se sht Fedj es Siouda sot n Algjeri.63
N Scalae Vetere kryengritsve iu ishin bashkuar disa mijra aleat maur, prijsit e t cilve
kishin kontaktuar edhe me bizantint pr t premtuar se do t braktisnin radht e Stotzs dhe
do t luftonin krah tyre. Prokopi - i cili prcjell emrat e dy prej prijsve, Ortaias dhe Iaudas -
shkruan se n t vrtet synonin t mos ndrhynin menjher n luftime por t prisnin
prfundimin e betejs dhe vetm ather tiu bashkoheshin fitimtarve.
Stotza urdhroi t sulmohej fillimisht krahu i majt, atje ku shiheshin flamujt e Germanusit,
por aleatt e tij herul i krkuan t ndalej dhe t msyhej krahu tjetr:
60
Id., 16, 2. 61
Id., 17, 1. 62
Corippus, Iohannide, III:318. Konsultuar n; Corippus, Teurfs C., Didderen J. C. La Johannide ou sur les guerres de Libye. Paris : Errance, 2007, fq 52. 63
Evans J. A. S. The Age of Justinian: The Circumstances of Imperial Power. London and New York: Routledge, 1996, fq 135.
-
Herult e kryengritur q ishin me t nuk e ndoqn por u munduan me t gjitha
forcat ta ndalnin duke i thn se ata nuk e njihnin natyrn e forcave q
komandonte Germanusi, por e dinin se ata q ishin vendosur n t djathtn armike
nuk kishin asnj mundsi q tju rezistonin. Kshtu q nse do t marshonin
kundr atyre, jo vetm q ata do t humbin dhe do t zmbrapseshin por gjithashtu
me shum gjasa do t sillnin pshtjellim edhe n pjesn tjetr t ushtris romane,
ndrsa nse sulmonin Germanusin dhe do t zmbrapseshin dhe thyheshin, ather
e gjith kauza e tyre do t shkatrrohej n ast. Dhe Stotza u bind nga kto fjal, i
la t tjert t luftojn kundr Germanusit ndrsa ai dhe lufttart m t mir u
drejtuan kundr Johanit64
dhe aty luftuan me t.65
Gjat betejs, ashtu edhe si kishin parashikuar herult kraht e djatht t dy ushtrive u thyen
dhe t gjitha trupat hyn n luftim duke u przier dhe ngatrruar n fushbetej dhe duke
sjell nj pshtjellim t prgjithshm. Lufttart nuk e dallonin m njri-tjetrin pasi t dy
formacionet ishin krijuar prej ushtris bizantine:
Asnj nga palt nuk dallonte m shokt e tyre prej kundrshtarve. Pasi t gjith
prdornin t njjtn gjuh dhe t njjtat arm, dhe ata nuk ndryshonin as n pamje
dhe veshje dhe as n ndonj gj tjetr.66
Germanusi rrezikoi t humb jetn ndrsa luftonte n radht e para me lufttart e tij. Kali iu
qllua nga nj hesht dhe ushtart e gards i erdhn n ndihm, e rrethuan pr ta mbrojtur m
mir dhe i dhan nj kal t dyt.
Germanusi ra n tok dhe u vu n rrezik, dhe do t ishte vrar nse truprojat e tij
nuk do ta kishin shptuar duke formuar nj gardh prreth tij dhe duke e hipur n
nj kal tjetr.67
N fund ushtria bizantine fitoi eprsin dhe sheshbeteja u zhvendos prpara kampit
kundrshtar. Stotzas me nj trup t vogl u trhoqn drejt maurve, q nuk kishin lvizur
ende prej pozicioneve fillestare, dhe ju krkoi t ndrhyjn pr ti ndihmuar, ashtu si kishin
premtuar m par. Ndrkoh bizantint nuk arrinin fillimisht t mposhtin mbrojtsit e kampit,
derisa gjenerali drgoi nj pjes t trupave q t sulmonin n befasi prej nj vendi m t
pambrojtur. Prej atje kaluan gardhin, hyn brenda kampit dhe i detyruan mbrojtsit t
largohen n panik. Pas braktisjes, bizantint nisn t plakitin adrat dhe prijsi dardan, t
cilin askush nuk e dgjonte m, u detyrua ,vet me pak lufttar t qndronte n hyrje t
gardhit t kampit68 pr t mbrojtur kalimin nga ndonj kundrsulm i Stotzs dhe maurve.
Por kta t fundit e kishin kuptuar se tashm fati i betejs ishte vendosur ndaj zgjodhn q tiu
64
Johan Troglita, ishte n kt betej komandanti i nj pjese t trupave t rreshtuara n krahun e djatht bizantin, ndrsa disa vite m pas do t bhej Magister Militum i Afriks. Johani sht i mirnjohur prej veprs t dyt t poetit Koripus, Johanids, e cila sht krijuar pr t prkujtuar gjestet dhe fitoret e tij t mpasme n Afrik. Pr m shum, shih edhe: PLRE III, fq 644-9. 65
BV, II, 17, 1-2. 66
Id., 17, 2 67
Ibid. 68
Ibid.
-
bashkoheshin fitimtarve. T mundur, Stotza, dhe trupa e pasuesve u trhoqn n Mauritani
ndrsa pjesa tjetr e kryengritsve t mbetur gjall u dorzuan dhe u faln.
Pas fitores, Afrika veriore qndroi e qet deri n nj koh t paprcaktuar midis viteve 537-
539, kur disa prej ushtarakve t Kartagos, t paknaqur nga vonesa e gjat e pagess s
rrogave, komplotuan nj her t dyt kundr drejtuesve bizantin t vendit. Germanusi u
informua mbi planet e tyre dhe mbi udhheqsin e kryengritsve oficerin Maksiminus, por
duke mos dashur ti dnoj dhe me dshirn e ndalimit t nj konflikti t ri, e emroi
Makiminusin oficer t Gards s tij, duke e ngritur kshtu n detyr dhe detyruar t lidhet me
betimin q kryhej prej mbajtsve t ktij funksioni. Megjithat komploti nuk u shua por vijoi
t prhapej. Nj dit feste ushtart e zemruar nisn revoltn prpara pallatit t Germanusit
duke thirrur krkesat q shteti dhe gjenerali ju duheshin, dhe m pas iu drejtuan hipodromit t
Kartagos ku me kalimin e kohs ju bashkoheshin gjithnj e m shum t paknaqur t tjer.
Germanusi iu krkoi fshehtas disa prej pjestarve t gards q t mbikqyrnin Maksiminusin
dhe drgoi lufttar t besuar q t sulmonin hipodromin prpara se revolta t bhej e
paprballueshme.
Maksiminusi po qndronte bashk me truprojat e tjer anash poltronave. Dhe
ndrsa vazhdonin t pinin dikush hyri brenda dhe e njoftoi Germanusin se nj
numr i madh ushtarsh po qndronin t trazuar prpara ports s oborrit duke
akuzuar se shteti iu detyrohej n rroga prej nj kohe t gjat. Ai urdhroi truprojat
n t cilt kishte m shum besim q t mos ia ndanin syt Maksiminusit, dhe t
mos e linin n asnj mnyr t kuptonte se far po ndodhte.69
Trupa e nisur pr n hipodrom fitoi betejn e prgjakur duke vrar shum prej kundrshtarve.
Maksiminusi u gjykua, u shpall fajtor pr thyerjen e betimit q e lidhte me komandantin, dhe
u dnua me vdekje n mnyrn e shkuarjes n hu ndrsa kryengritsit e tjer t mbetur gjall
nuk u prndoqn:
Germanusi nuk e pa t arsyeshme krkimin e tyre, por ai hetoi nse Maksiminusi,
q kishte kryer betimin, kishte marr pjes n komplot. Dhe pasi u provua se
megjithse bnte pjes n trupn e rojeve t tij, ai kishte vazhduar me planet e tij
akoma m tepr se m par, Germanusi e shkoi n hu afr mureve t Kartagos dhe
n kt mnyr e mposhti krejtsisht kryengritjen.70
N vitin 539, gjenerali dardan u rithirr prej Justinianit n Kostandinopoj.
2.2.1. Konflikti me perst
Gjat betejs t famshme t Dars n vitin 530, nj prej komandantve t kalorsis emrtohet
Germanus prej Prokopit, por ky i fundit nuk shton m tepr, ndaj sht e vshtir t thuhet me
69
Id., 18, 2. 70
Ibid.
-
siguri nse bhet fjal pikrisht pr Germanus Anicin.71
Ndrsa n vitin 540, pas rifillimit t
lufts lazike, Germanusi u drgua n Siri pr tju kundrvn ushtris s mbretit Kosro I. E
shoqronte srish nj trup e pakt prej treqind lufttarsh, por Justinaini i kishte premtuar se
nj ushtri e vrtet do t vinte n ndihm pr nj koh t shkurtr prej Kostandinopojs.
Perandori Justinian kur msoi mbi sulmin e persve, drgoi atje menjher nipin
e tij Germanusin me treqind pasues n rrmuj, duke premtuar se pas pak kohe
nj ushtri e madhe do tju bashkohej.72
Pas mbrritjes n Antioki, qytetit m t rndsishm bizantin q rrezikohej prej sulmit,
dardani verifikoi fillimisht fortifikimet. Pjesa e rrethuar prej lumit Orontes dhe muret e
vendosura mbi kodra t pjerrta ishin t pakalueshme por perst mund t hynin lehtsisht nga
pika m e lart e fortess. Pasi n at vend, prpara mureve ndodhej nj shkmb i gjer prej t
cilit lufttart kundrshtar mund t kalonin pa shum vshtirsi. Gjenerali u krkoi
arkitektve t ndrtesave publike q ta grmonin shkmbin dhe t krijonin nj hendek mes tij
dhe mureve, ose t fortifikonin sistemin mbrojts duke ngritur nj kull t re, por pr munges
t kohs ata nuk mund ti mbaronin punimet prpara mbrritjes s persve, dhe nj sistem
mbrojts i ln prgjysm do t dftonte pikn e dobt t fortifikimeve. Lufttart e premtuar
nga Justiniani vonuan dhe pas njfar kohe Germanusi u trhoq n Anatoli. Sipas kroniks;
prezenca e t afrmit t perandorit u mendua prej tij dhe antiokasve, se do t rrezikonte edhe
m tepr pozicionin e qytetit, ndaj e vetmja mundsi pr ti shptuar sulmit dhe plakitjes,
ishte pagimi i nj harai pr Kosron.
Pasi nj koh e gjat kishte kaluar dhe asnj ushtri nuk ishte drguar nga
perandori, as shpresohej se do t vinte, ai filloi t friksohej se nse Kosro
msonte q nipi i perandorit ishte aty, do t konsideronte m t rndsishme se
do gj tjetr marrjen e Antiokis dhe kapjen e atij vet, dhe pr kt arsye do t
shprfillte do gj tjetr dhe do t nisej kundr qytetit me t gjith ushtrin.
Banort e Antiokis gjithashtu kishin kt mendim ndaj mbajtn nj kuvend mbi
kt shtje n prfundim t t cilit u duk se zgjidhja m e menur ishte ofrimi i
parave pr Kosron, dhe n kt mnyr ata do t shptonin prej rrezikut.73
Shahu pers i rrethoi muret e qytetit dhe iu krkoi banorve q t paguanin nj mij monedha
ari pr t bler lirin dhe shptuar n kt mnyr prej msymjes dhe pushtimit t vendit. Por
antiokasit nuk pranuan dhe filluan ta fyejn dhe ta prqeshin at n mnyr t pahijshme.74
Kur i drguari i Kosros, Pauli, u afrua pran mureve pr t negociuar, u prit me shigjeta q
nse nuk do t ishte ruajtur n koh do ta kishin vrar.
71
Procopius, De Bello Persico (m tej BP), II, 4, 3. 72
Id., 6, 2. 73
Id., 6, 3. 74
Id., 8, 1.
-
Pr kt shkak Kosro filloi t vlonte nga zemrimi dhe vendosi t sulmoj muret.
Trupat m t mira e drejtuan msymjen kundr piks m t lart. N kt vend
si pohova m par fortifikimet ishin m t pambrojturat.75
Pas pushtimit shahu urdhroi djegien e Antiokis, ndrsa banort q i shptuan masakrs u
zhvendosn n nj qytet t ri t ndrtuar afr kryeqytetit s sasanidve, Ktesifonit. Ushtria e
premtuar nga Justiniani do t nisej prej Kostandinopojs vetm nj vit m pas, nn drejtimin e
Belisarit, dhe lufta me perst do t vazhdohej deri n vitin 545.
2.2.2. Konflikti me mbretrin gote dhe vrasja e Amalasunts
Pas fitoreve kundr vandalve n Afrik, bizantint krkuan t marrin edhe nj territor t
vogl n Siili, fortesn Lilybaeum (kepi Lili) q i prkiste Mbretris Vandale, tashm t
prfshir n perandorin e Justinianit. Kjo tok i ishte falur m par mbretit vandal
Trasamund si paj e martess s tij me princeshn ostrogote Amalfrida, motrn e Teodorikut
t Madh:
Teodoriku i dhuroi gjithashtu motrs s tij nj prej kepeve t Siilis, t cilat jan
tre, at q ata e quajn Lilybaeum, dhe si rezultat i ksaj Trasamundi sht par si
nj prej sunduesve m t fuqishm t vandalve.76
Justiniani i drgoi nj letr me an t ambasadorve Amalasunts pr ti paraqitur kt krkes,
por mbretresha iu prgjigj se e gjith Siilia i prkiste gotve, ndrkoh q fshehtsish me
an t t drguarve i propozoi pranimin e vasalitetit ndaj Kostandinopojs prkundr ndihms
dhe mundsis s strehimit n Bizant, nse ajo do t humbte konfliktin q kishte nisur kundr
nj pjese t paris ostrogote. Mbretresha kishte vendosur q i biri t shkollohej prej
msuesve sipas mnyrs t djemve t rinj roman, por dshira e Amalasunts ishte n
kundrshtim me politikn e mparshme t Teodorikut, q kishte zgjedhur ti mbante gott si
klas drejtuese, t veuar nga vendasit e vjetr italik. Nj pjes e Paris iu kundrvu dhe e
detyruan q t lejoj Atalarikun t edukohet me mnyrn e jetess gjermanike dhe t rritet s
bashku me moshatart e tij. Pak koh pasi kishte siguruar mbshtetjen e perandorit bizantin,
Amalasunta u burgos n ishullin Martana t liqenit Bolsena n Toskan dhe m pas u vra
tradhtisht me urdhin ose lejen e t burrit t saj t ri, Teodadit. Kjo vrasje do t sillte
justifikimin e lufts bizantino-gote dhe pushtimit t Italis nga gjenerali Belisar.
N An