marta i arkadiusz gudowscy - home icm

125

Marta i Arkadiusz Gudowscy

Nagrobki dziecięce Na cmeNtarzu rzymskokatolickim przy ul. lipowej w lubliNie do roku 19181

children’s gravestones in the roman-catholic cemetery on lipowa street in lublin up to 1918

Детские надгробные памятники на римскокатолическом кладбище на улице Липовой в Люблине до 1918 года

Z miasta żyjących, pełnego ruchu, wrzawy i zabiegów ludzkich, przy końcu głównej ulicy „Krakowskie przedmieście”, z lewej strony tejże skręca się na uli-cę „Cmentarną”, wybrukowaną, z obu stron lipami wysadzoną, która prowadzi do drugiego miasta – umarłych, w przeciwstawieniu pierwszemu, zawsze cichego, spokojnego, a nacechowanego powagą i smutkiem, t.j. do cmentarza grzebalnego obu parafji rzymsko-katolickich w Lublinie, obok którego również są położone dwa oddzielne cmentarze dla prawosławnych i ewangelików2.

Już150latprzednapisaniemtegonapołyliterackiegoopisucmentarzaprzyul.LipowejwLublinie,wpołowieXVIIIw.wEuropiezaczętozakładaćpierwszecmentarzepozamiastem.Przepisywtymzakresiejakopierwszywydałparlamentparyski12III1763r.,zaśwskalicałegopaństwakrólFrancji,któryedyktemz10V1776r.zakazałgrzebaniazmarłychwkościołachikaplicach3.Ślademfrancuskiegowładcyposzedłtakżecesarzaustriacki,którydekretemz23VIII1784r.nietylkowprowadziłpodobnyzakaz,alenakazałchowaniezwłokbeztrumien,wskromnychgrobach, pozwalając na stawianie pomników jedynie przy cmentarnychmurach4.Jak łatwo się domyślić, tak rygorystyczne przepisy spotkały się z oporem, za tozarządzeniewładzaustriackichz1795r.,zabraniającegrzebaniazmarłychnatere-niemiasta,niebyłojużtylkoprzepisemmartwym,aLublinbyłwówczaswłaśnie wzaborzeaustriackim5.Wmiędzyczasiepowstałyjużpierwszepozamiejskiecmen-

1 ObszernefragmentyniniejszegoartykułuzostaływygłoszonejakoreferatpodczasOgólnopolskiej Interdyscyplinarnej Studencko-Doktoranckiej Konferencji Naukowej pt.„Motywśmierciiumierania–odstarożytnościpodzieńdzisiejszy”zorganizowanejprzezKołoNaukoweHistorykówStudentówUMCSwLublinie,wdniach22–23V2014r.

2S.Ostrołęcki,Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki w Lublinie,Warszawa1902,s.5–6.

3 J. Dominikowski, Nekropolia Łodzi wielkoprzemysłowej. Cmentarz Stary przy ulicy Ogrodowej: dzieje i sztuka 1854–1945,Łódź2004,s.16.

4K.Grodziska-Ożóg,Cmentarz Rakowicki w Krakowie,Kraków1987,s.19.5WopisywanymokresieLublinwielokrotniezmieniałswojegeopolitycznepołoże-

nie:25VII1792r.–zajęcieLublinaprzezwojskarosyjskie;grudzień1793r.–wycofaniesięwojsk rosyjskich; 13VI 1794 r. – ponownewkroczenieRosjan; 8VII, 8VIII, 10X

126

tarzewtakichmiastach,jakWilno(1769),Płock(1780),Warszawa(1781),OstrówWielkopolski (1782), Lwów (1786),Warszawa – Powązki (1790), bo krakowskicmentarzRakowickipowstałdopierow1801r.6

W1792r.doLublinawkroczyływojskarosyjskie.KomisjaPolicjiObojgaNarodówjuż18lutegotegożrokuwydałaUniwersał do Miast Wolnych względem cmentarzy i szlachtuzów,dającwnimtrzymiesiącenaurządzeniecmentarzypoza-miejskich.26III1792r.jedynawówczaswLublinieparafiaśw.Michałauzyskałapozwolenieprzeoranazałożeniecmentarzaprzylegającegodomurówklasztornychnaziemibrygidek.ZgodabiskupachełmskiegoilubelskiegoWojciechaSkaryszew-skiegojestdatowanadopierona21III1794,podczasgdyumowakupnatrzechmórgziemiodZgromadzeniaPanienBrygidekKlasztoruLubelskiegoN.M.P.odZwycię-stwazostałapodpisana14lutegotegożroku7.

Źródła wskazują, że pomimo formalności przeprowadzonych w la-tach 1792–1794 historia cmentarza lipowskiego zaczyna się najwcześniej 28XII 1809r.,gdymagistratdokonałjegopowtórnegozałożenia.Katolicyprzyzwyczajenidopochówkówwpobliżukościołów,pozamiejskiecmentarzekojarzylizmogiłamiofiarepidemii,nieochrzczonymi,heretykamiisamobójcami.Źródłaniesązgodnecodopierwszychpochówków.Możnaznaleźćwzmiankionagrobkachz1800r.8,przełamaniuprzesądówprzezwolnomyślicieli,którychpierwszepogrzebymiałybyprzypaśćnapaździernik1811r.9,aleitakie,któretwierdzą,żenajstarszynagrobekTomaszaWiechyz1812r.zostałnacmentarzprzeniesiony,zaśrzeczywiścienaj-dawniejpochowanytoTomaszDederko,zmarływ1816r.10

Bezimiennaulica,przyktórejpołożonyjestcmentarz,napoczątkuXIXw.zyskałanazwę„Grobowa”,od1844r.waktachmagistratuzmienionajestna„Cmen-tarną”bądź„Smentarną”,aod1912r.nazwazmienionazostałana„Lipową”11.Samcmentarzwpierwszymmomencienazywanybyłodwsi,naktórejterenachzostałzałożony:„naRurach”12,„rurski”13;wkrótcepotemzauważonolipyporastającejegoobrzeża,wzwiązkuzczymzyskałnowemiana:„naLipkach”14,„pod lipkami”15,

1794r.–trzykolejnezajęciamiastaprzezAustriaków;24X1794r.–włączenieLublinadoMonarchiiAustriackiej;14V1809r.–wyzwolenieLublinaprzezwojskanapoleońskie;1810r. –wKsięstwieWarszawskimpowstajeDepartamentLubelski;styczeń1813r.–wojskaro-syjskiezajmująKsięstwoWarszawskie;20VI1815r.powstajeKrólestwoPolskiezdeparta-mentemlubelskim(od1816r.województwem,aod1837r.gubernią)zestolicąwLublinie;1915r.–domiastawkraczająwojskaniemieckieiaustrowęgierskie;6/7XI1918r.prokla-mowaniewLublinieTymczasowegoRząduLudowegoRepublikiPolskiej jakopierwszejpróbyutworzeniawładzyogólnokrajowej.

6 M. Gmiter, B. Kotowski, K. Kucharska, B. Laskowska, L. Popek, Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lipowej w Lublinie,Lublin1990,s.12.

7Tamże,s.17.8Br.Ch.,Lublin,w:F.Sulimierski,B.Chlebowski,W.Walewski,Słownik geogra-

ficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,t.5,Warszawa1884,s.428.9M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,L.Popek,dz.cyt.,s.12.10S.Ostrołęcki,dz.cyt.,s.6.11M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,L.Popek,dz.cyt.,s.16.12Br.Ch.,Lublin,w:F.Sulimierski,B.Chlebowski,W.Walewski,dz.cyt.,s.428;

M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,L.Popek,dz.cyt.,s.12.13S.Ostrołęcki,dz.cyt.,s.6;M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,

L.Popek,dz.cyt.,s.12.14Br.Ch.,Lublin,w:F.Sulimierski,B.Chlebowski,W.Walewski,dz.cyt.,s.428.15S.Ostrołęcki,dz.cyt.,s.6;M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,

L.Popek,dz.cyt.,s.12.


127

„lipki”16.Nazwytedługofunkcjonowałyzamiennie.Pierwszazczasemzanikła–odkońcaXIXw. funkcjonowała nazwa „cmentarz parafialny”17, po czympowróciłafunkcjonująca do dziś, choć pochodząca już pośrednio od drzew, a bezpośrednioodnazwanejzichpowoduulicy„przyLipowej”.Przezlatazmieniałysięnietyl-ko nazwywłasne.W publikacji z 1884 r. znajduje się forma „cmętarz rzymsko--katolicki”(przez„ę”izdywizem)18,książkizlat1902i1988zawierająjużformę z„en”(„cmentarzrzymsko-katolicki”)19,ataz1990r.obowiązujedodziś:„cmen-tarzrzymskokatolicki”20.

Oprócz ludności żydowskiej, która stanowiła ponad 50% mieszkańców, wdziewiętnastowiecznymLubliniemieszkalirównieżRosjanie,Francuzi,Niemcy,Włosi,Grecy,Ormianie,adotegonacmentarzetrafialiteżtułacze,chorzyleczącysięwtutejszychszpitalachiżołnierzekolejnychstacjonującychtuformacji.Więk-szośćmieszkańcówzatemniebyłakatolikami,dlategodoerygowanej1I1832r.parafiiśw.JanaChrzcicielaiśw.JanaEwangelistyorazpowstałejw1884r.parafiiNawróceniaśw.PawłaApostoła,którymsłużyłcmentarz,należałyrównieżokolicz-newsie.W1839r.wLubliniebyłosiedemmiejscpochówku,ztymżetylkojednorzymskokatolickie.Według ksiąg parafialnych od 1821 do 1901 r. pochowano tu 45732zmarłych.96,4%znichspoczęłowgrobachczasowych,którebezwątpienianieprzetrwałydonaszychczasów.Wefekciew1902 r.nacmentarzubyło1258nagrobków,apodnimi1630zmarłych.Zdecydowanąwiększośćfundowałarodzi-na;pojedyncze–„parafianie,przyjaciele,uczniowie,towarzyszebroni,społecznośćmiasta,chłopi,współpracownicy”21.

Głównypodziałpowierzchnidziewiętnastowiecznegocmentarzanajpierwmiałcharakterreligijny–ziemiapoświęconainiepoświęcona.Wtejdrugiejcho-wanibylisamobójcy,heretycy,dziecizmarłebezchrztu.Grobyrodzinwielowyzna-niowychznajdowałysięwmurzemiędzycmentarzemkatolickimaprotestanckim,odstronytegodrugiego.Właściwą,poświęconączęśćcmentarzaróżnicowałpodziałgrobównastałe(pojedynczelubrodzinne)wokółkaplicyiprzyalejkachorazcza-sowe–wewnątrzsektorów.Wyjątkowybyłobszarwokółkaplicy,któryzajmowałygrobyduchowieństwa,apóźniejtakżezasłużonychdlamiasta,ojczyznyczykultury.Dziecido7latchowanomiędzygrobamistałymiaczasowymi.Trzyosobnekate-goriewśródgrobówczasowychstanowiłypochówkibezimiennych(grzebanychnakosztdozoru),więźnióworazzmarłychnachorobyzakaźne,z tymże taostatniaprzestrzeńmogłabyćponowniewykorzystanadopieropo50latach22.

Równieżwśródautorównagrobkówmożnadokonaćpodziałunafachow-cówlubelskichispozamiasta.Sygnowanesąonebowiemnazwązakładukamie-niarskiegoalbonazwiskiemartystyrzeźbiarza.NajwyższejklasyartystówzatrudniałlubelskikamieniarzAdolfSaturninTimme,dobrych–zakładkamieniarskiWacławaCingrosaiJarosławaNowaka,zaśStanisławWaśniewskizatrudniałrzeźbiarzyobar-dzozróżnicowanympoziomie.Lubelskimiartystami,którzyznimiwspółpracowali,

16M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,L.Popek,dz.cyt.,s.12.17 S.Ostrołęcki,dz.cyt.,s.6;M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,

L.Popek,dz.cyt.,s.6.18Br.Ch.,Lublin,w:F.Sulimierski,B.Chlebowski,W.Walewski,dz.cyt.,s.428.19S.Ostrołęcki,dz.cyt.;K.Kucharska,L.Popek,B.Kotowski,B.Laskowska,dz.

cyt.20M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,L.Popek,dz.cyt.21Tamże,s.9–20.22Tamże,s.16–21.

Nagrobki dziecięce na cmentarzu rzymskokatolickim ...

128

byliFranciszekDec,LeonMigalskiiWładysławBarwicki.Wśródartystówwarszaw-skichwartowymienićHenrykaŻydoka,BolesławaJeziorańskiego,HipolitaKasjanaMarczewskiego,AntoniegoKurzawę,AndrzejaPruszyńskiego,LudwikaPyrowicza,BolesławaSyrewicza,RomanaLubowieckiego i JózefaJanaManzla.OprócznichpojawiająsięjeszczeKonstantyLaszczkazKrakowaorazA.[?]Kierond.

Tematem artykułu są nagrobki dedykowane dzieciom, znajdujące się nacmentarzurzymskokatolickimprzyulicyLipowejwLublinie,apowstałeodzałoże-niacmentarzado1918r.PodczaskwerendyprzeprowadzonejnaterenienekropoliiiwWojewódzkimUrzędzieOchronyZabytkówudałosięodnaleźć171nagrobkówdziecięcych,w tym88 poświęconych chłopcom, a 83 dziewczynkom.Kwerendawskazujenatomiast,żeprzydoborzeobiektówdoanalizynależyjeszczeuwzględ-nić,żespołecznaświadomośćdzieciństwawXIXinapoczątkuXXw.napewnoniesięgałaosiemnastegorokużycia.Maksymalniejesttokoniecgimnazjum,anajpew-niejmomentjegorozpoczęcia.Zinskrypcjiwynika,żedoklasywstępnejdziewięt-nastowiecznegogimnazjumlubelskiegouczęszczałydziecimiędzy9.a12.rokiemżycia(kończyłyjezatemmającod17do20lat).Analizastosowaniazdrobniałychformimionnanagrobkachprzynosipodobnewnioski.Można tumówićodwóchokresach:przewagizdrobnieńwodniesieniudodziecido12rokużycia23orazzde-cydowanejprzewagiformoficjalnychustarszych24.Umieszczanienanagrobkutek-stu„Powiększył(a/li)gronoaniołków/aniołów”dotyczynatomiastwzdecydowanejwiększościdziecido3.rokużycia25,wstosunkudostarszychpojawiasięonspora-dycznie–maksymalniedo10lat26.Dotegodochodziwspomnianeszczególnemiej-scepochówkudziecido7lat,uznawanychzaniepopełniającejeszczegrzechów27.Powyższefaktyuzasadniająograniczeniestosowaniapojęcia„dzieciństwo”wsen-sieścisłymnajwyżejdo12rokużycia.Tworzytoniejakodrugietap,którymożnabynazwaćmłodzieżowym,gdybychodziłownimtylkoowiek.Tymczasemjegoistotąwsztucecmentarnejjestfakt,żewświadomościspołecznej,zmarłejosobiedorosłej nagrobek fundowali rodzice. Szczegółowej analizie należy pozostawić, wjakimstopniurelacjetewyrażająsięwelementacharchitektonicznychirzeźbiar-skich.Niejednokrotniena„młodzieżowy”charaktergrobuwskazujebezpośredniadedykacjanagrobkacórcelubsynowi.Wprzypadkumężczyzntojedynaposzlaka wtejkwestii.NagrobkikobietróżnicujeteżkonsekwentnywXIXw.zwyczajwpi-sywaniamężatkomnazwiskapanieńskiegobądźprzeciwnie–umieszczenieokre-ślenia„panna”.Wiekzmarłegoniejesttakbardzoistotny,acowartozauważyć,nietylkoniejestograniczonywgórę,alezdarzasię,żeiosiemnastoletniazmarłabyłajużzamężnaijejnagrobekniemożenosićcechdziecięcego.Takjestzpierwotniezakwalifikowanymdoanalizynagrobkiem,któryzmarłejw1828r.osiemnastolet-niejzaledwiekobieciededykowałmąż28.Zaznaczyćteżtrzeba,żezadatęwykonanianagrobkaprzyjmujesiędatęśmiercinajwcześniejpochowanegozmarłego.Założe-nietakiepotwierdzająrealizacje,którychrokpowstaniajestznany.Podnagrobkiem

23 Stosunekformoficjalnychdozdrobniałychwmaterialezkwerendy:26do96.24 Stosunekformoficjalnychdozdrobniałychwmaterialezkwerendy:69do4.25 Tego przedziałuwiekowego (zaledwie 3 lata) dotyczy 19 z 25 inskrypcji o tej

treści.26 Dalsze6z25inskrypcjirozkładasięnapozostałe7lat–oczywiściezprzewagą

młodszychzmarłych.27 Ztegosamegopowodurównieżwspółcześniewkatolicyzmiepierwsząspowiedź

odbywaczłowiekwwieku7–9lat.28NagrobekMaryannyzDrewnowskichRodakiewiczowej,18lat,zm.w1828r.


129

podpisanym: „A. Pruszyński 1884” pierwszy pochowany został Edzio Rudnicki,zmarływ1882r.;inskrypcję:„PracowniaBolesławaSyrewiczab.ZamkuwWarsza-wie1888”wykonanozaśnanagrobkuAntoniegoBobrowskiego,zmarłegow1885r.

Nagrobki, które oparły się wpływowi czasu, ludzi i warunków atmosfe-rycznychwykonanesązmateriałówtrwałych,zwłaszczazkamienia(piaskowiec,granit,marmur,lastryko,cegła,beton),względniezmetalu(dwawcałościikilkaelementów).Zdarzająsięproste,zdobioneorazartystycznezarównopodwzględemarchitektonicznym,jakirzeźbiarskim.Najstarszezwyklesąpionowe(obelisk(1),cokół(2),złamanakolumna(3),kolumna(4),tablica(5),pieńdrzewa(6),ołtarz(7),gotyckawieża(8)lubbudowla(9),portyk(10),stela(11),dwukondygnacyjnatabli-cazpłaskorzeźbamizniczy(12)29,stoskamieniorazrzeźbyfiguralne).Poziomesąnatomiast:grobowiec30wpostaciprostejtumbypokrytejczterospadowymdachemzpłaskorzeźbąodwróconychzniczyiinskrypcjąnapłaskorzeźbionymrombieorazsarkofag31,októrymzachwilę.Późniejpopularnestałysięnagrobkiwpostacipłyt,choćpierwszy takipochodzi już z1834 r.Naomawianymcmentarzuobecnie sątrzydzieścidwiedużepłytypostawionedladzieci32,zaśsiedemnaściekolejnychjestmniejszych33.Najmniejszatakapłyta(z1872r.–dziśjużnieczytelna)mawymiaryzaledwie30na50cm.Wmiędzyczasiezaczynająpojawiaćsięformymieszane–napłytachwidaćozdobnenastawyczynawetrzeźby,akiedyinskrypcjeuciekająprzeddestrukcyjnymwpływemczynnikówatmosferycznychnazagłówkibądźpłaszczy-znypionowychpłyt,nagrobkistająsięcorazbardziejpodobnedowspółczesnych34.Płytynajczęściejsągładkie,ewentualniezprostąpłaskorzeźbionątablicąwróżnymkształcie.Sporadyczniesązdobione:najczęściejsątokwiatynarogach,alewystę-pujeteżzwój,wienieclaurowy,anioły,pochodnie,róże.

Naszczególnąuwagęzasługujeformanagrobkawpostacistosukamieni.Głazbądźkamienneusypiskoto jedenznajstarszychmodelinastawygrobu,wy-nikający tyleżzchęciupamiętnieniamiejscapochówku,coochronyzwłokprzedzwierzętami. Inna rzecz, że jedno i drugie jestwyrazem szacunku dla zmarłego.Tutaj jednak rzeźba stosukamieni zwieńczonegokrzyżemznieokorowanychbe-lek(najczęściejbrzozowych)nawiązujeraczejdocharakterystycznychgrobówpo-wstańcówstyczniowych,nacowskazujewcześniejszyichbrak(pozapojedynczy-miprzypadkami–niewykluczone,żepóźniejszyminiżnatowskazująinskrypcje) izwiększona ich liczbapo1863r.Wzór tenbywanazywanyromantycznym,po-nieważrozprzestrzeniałsięjakoelementtejpopularnejwXIXw.idei.Naomawia-nymcmentarzuwystępujeonnagrobachdziecięcychdziesięciokrotniesamodzielnie

29Sąto:1)nagrobkizlat:1828,1871,1882,1890,1897,1901,1913,1913,1917;2)na-grobkipojawiającesięod1821r.wielokrotniewróżnychpostaciach;3)nagrobkizlat:1850,1885,1898,1900,1911;4)nagrobekz1876r.;5)nagrobkizlat:1881,1905,1906,1912,1913,1915,1917;6)nagrobekzroku1895;7)nagrobekz1833r.;8)nagrobkizlat:1863,1886; 9)nagrobekz1854r.;10)nagrobkizlat:1896,1900,1918;11)nagrobkizlat:1856,1881,1903;12)nagrobekz1917r.

30Nagrobekz1824r.31Nagrobeksprzed1830r.32Nagrobkizlat:1853,1865,1866,1868,1876,1876,1880,1886,1886,1886,1888,

1890,1892,1892,1894,1894,1894,1898,1899,1900,1901,1901,1902,1905,1912,1914,1915,1915,1916,1917,1918,1918.

33Nagrobkizlat:1834,1862,1872,1872,1874,1878,1884,1887,1898,1898,1898,1909,1912,1914,1915,1917,1918.

34Nagrobkizlat:1904,1906,1907,1907,1908,1911,1912,1913,1913,1914,1914,1915,1916,1917,1917.


130

(wlatach1840–1908)orazwielokrotniejakopodbudowapodrzeźby(wlatach1867–1918),razzaśpodcokół(1900).Samaformakamieniwstosachjestbardzozróżni-cowanapodwzględemwielkościorazfaktury.Wkilkuprzypadkachstoszwieńczonyjestjednymwiększymgłazem(1).Inskrypcjeumieszczonesąnazwoju(2),postrzę-pionymfragmenciekarty (3),prostokątnej tablicy (4)35, awprzypadkunagrobków zrzeźbamitakżewpłycinie,natarczy,bądźbezpośrednionagłazie.Wśródkompo-zycji,wktórych stoskamieni stanowigłównymotyw,poza jednymprzypadkiem36 jestonzwieńczonykrzyżemznieokorowanychbelek.Wnagrobkuz1895r.stoionjednakniebezpośrednionakamieniach,alenagrubszympniudrzewa,zaśwnagrobkuz1908r.nietylejestonwbitywskałę,ilewrastawniąkorzeniami.Wewszystkichprzypadkachbelkimająlicznesęki,natomiastmocnozróżnicowanajestfakturakory.Tego typunagrobkiozdobione są: trzema liśćmipaproci (1),wieńcemz liścidębuprzepasującymkrzyż(2)czylaurowymnanawisieskalnym(3),kwiatami(4),także zgałęziamiiliśćmi(5),bluszczem(6),kotwicą(7)czyczaszką(8)37.

Zachowały się jedynie trzy nagrobki dziecięce utrzymanew stylistyce go-tyckiej.Najstarszyznich38przybrałformęotwartejniszywkształcieoślegogrzbie-tu, ustawionej na prostopadłościennym cokole, z rzeźbą klęczącego na poduszceanioła w środku, który trzyma w ręce wieniec z kwiatów. Nisza zwieńczona jestkwiatonem, z czterech stron wystają pinakle ozdobione czołgankami, z przodu iztyłuwszczyciejejłukupojawiłsięmotywczwórliściawokręgu,ujętegodwomatrójliśćmi.Cokółpobokachozdobionyjestpłaskorzeźbamiwformiewieńców:zjed-nejstronyzkwiatówzprzewróconąamforą,zdrugiejzliścilaurowychzeskrzyżowa-nymipłonącymipochodniami,skierowanymikudołowi.Dwapozostałe39,podobnedosiebie,mająformęwieżyustawionejnadwóchbądźtrzechstopniach.Zkorpusu,narogachcokołuwydzielająsięsłużkamipłycinyzakończonedwuspadowymidachami.Większepłycinyozdobionesąmaswerkami.Całośćwieńczywobuprzypadkachpi-nakiel,wmłodszymnagrobkujestondodatkowoflankowanymniejszymi.

Kolejnącharakterystycznągrupęstanowiąnagrobkiz rzeźbamifiguralny-mi.Podczaskwerendyudałosięodnaleźćtrzydzieścijedendziecięcychnagrobkówrzeźbionych,wtymtrzywformiepłaskorzeźby40.Podstawędlarzeźbnajczęściej

35Są to:1)nagrobki:WacławaKazimierzaSuseckiego,18 lat,zm.w1895r.;Bo-lesława Ptaka, 15 lat, zm. w 1904 r.; Celiny Korsak, [„panna w kwiecie wieku”], zm. w1898r.;EwyGrędy,28lat,zm.w1904r.;2)nagrobki:WładysiaMarcinkowskiego,5lat,zm. w 184(?) r.; Stanisławy Narzymskiej, 17 lat, zm. w 1857 r.; Stasia Krzeczkowskiego, 6lat,zm.w1896r.;MariiSrótowskiej,3tygodnie,zm.w1852r.;EwyGrędy,28lat,zm. w1904r.;3)nagrobki:AmeljiBuniewicz,17lat,zm.w1895r.;ZochnyLübek,9miesięcy,zm.w1908r.;4)nagrobki:WacławaKazimierzaSuseckiego,18lat,zm.w1895r.;Bolesła-waPtaka,15lat,zm.w1904r.;FeliksaRynkiewicza,16lat,zm.w1871r.

36NagrobekMariiSrótowskiej,3tygodnie,zm.w1852r.37Sąto:1)nagrobki:AmeljiBuniewicz,17lat,zm.w1895r.;WacławaKazimierza

Suseckiego,18lat,zm.w1895r.;2)nagrobekAmeljiBuniewicz,17lat,zm.w1895r.;3)na-grobekWacławaKazimierzaSuseckiego,18lat,zm.w1895r.;4)nagrobekZochnyLübek,9miesięcy,zm.w1908r.;5)nagrobekEwyGrędy,28lat,zm.w1904r.;6)nagrobekFeliksaRynkiewicza,16lat,zm.w1871r.;7)nagrobekZochnyLübek,9miesięcy,zm.w1908r.;8)nagrobekEwyGrędy,28lat,zm.w1904r.

38NagrobekKazimierzaHorodyskiego,18lat,zm.w1854r.39Nagrobki:ZofiiMaruszewskiej,34lata,zm.w1876r.;ManiusiSudolskiej,13lat,

zm.w1886r.40Nagrobki:Edzia,5latiZosi,3lata,zm.w1882r.;AleksandryKikrowskiej,27lat,

zm.w1863r.;MarijiGabryeliFrieman,21lat,zm.w1872r.


131

stanowiomawiany już jakosamodzielna formastoskamieni (1),głaz (2),wresz-cie cokół o prostokątnej podstawie (3)41. Inskrypcje najczęściej umieszczone są wpłycinieokształcieprostokąta(1),sporadyczniezwieńczonejpółokrągło(2)bądźtrójkątnie(3).Napisypojawiająsięrównieżnazwoju(4),tablicy(5),tarczy(6)lubpostrzępionymmateriale(7).Czasamiwykonanesąbezpośrednionacokole(8),jed-nymzgłazówpodstawy(9)czynapniudrzewa(10)42.

Głównymelementemrzeźbiarskimsąpostaciludzialboaniołów.Należyjeinterpretowaćniewzależnościodobecnościskrzydeł,alewkontekściereprezento-waniazmarłegodziecka.Pokutujetu,podobniejakwinskrypcjachtypu„Powięk-szył grono aniołków”, teologicznie błędna świadomośćwiększości katolików, żezmarłedzieckostajesięaniołem.WdwóchprzypadkachnanagrobkudzieckastoifigurkaDzieciątkaJezus,jednąrękątrzymającegokoronęcierniową,drugąobejmu-jącegokrzyż43.Stosunkowołatwozrozumiećintencjęprzedstawieniazmarłejosobyprzezrzeźbiarza–choćbyprzezliczbę,płećiwiekwyrzeźbionychpostaci44.Naj-

41Sąto:1)nagrobki:ManiRozman,6lat,zm.w1867r.;JgnasiKluszewskiej,12lat,zm.w1874r.;StasiaMalewskiego,5lat,zm.w1884r.;JurkaManikowskiego,1rok,zm. w1900r. iTadziaManikowskiego,4lata,zm.w1901r.;JaniaWadowskiego,6lat,zm. w1901r.;Krysiuni,2lataiDanusi,5latAndruszkiewicz,zm.w1907r.;StefuniRudziń-skiej,1rok,zm.w1909r.;StanisławyKwiecińskiej,18lat,zm.w1912r.;HalisiWasile-wicz,1rok,zm.w1916r.;BochdankaOkońskiego,1rok,zm.w1918r.;CelinyKorsak,[„pannawkwieciewieku”], zm.w1898 r.;2)nagrobki:MaryiPiotrowskiej,17 lat, zm. w1895r.;JuliJanuszewskiej,12lat,zm.w1905r.;MuńciaLerkama,6lat,zm.w1909r.;JasiaKłobskiego,1rok,zm.w1911r.;JanuniMatys,wieknieznany,zm.w1913r.;RysiaTadziuniaStrzelca,6miesięcy,zm.w1915r.;3)nagrobki:PiotrusiaiOlesiaKorzeniow-skich,wieknieznany,zm.w1880r.;AntoniegoBobrowskiego,17lat,zm.w1885r.;Jadwi-niCzaplickiej,9miesięcy,zm.w1905r.;LucjanaBogusławskiego,15lat,zm.w1913r.;TadziaWojtana,4lata,zm.w1913r.;WładusiaZimmermana,2lata,zm.w1913r.;SabinyBratkiewicz,25lat,zm.w1897r.;JoannyFopp,20lat,zm.w1895r.;JaninyMariiGosiew-skiej,[„dzieckoMaryi”],[„właścicielkadóbrRadlin”].

42Sąto:1)nagrobki:Krysiuni,2lataiDanusi,5latAndruszkiewicz,zm.w1907r.;StefuniRudzińskiej,1rok,zm.w1909r.;TadziaWojtana,4lata,zm.w1913r.;WładusiaZimmermana, 2 lata, zm. w 1913 r.; Sabiny Bratkiewicz, 25 lat, zm. w 1897 r.; MarjiGabryeliFrieman,21 lat,zm.w1872r.;AleksandryKikrowskiej,27 lat,zm.w1863r.; 2) nagrobek Stanisławy Kwiecińskiej, 18 lat, zm. w 1912 r.; Joanny Fopp, 20 lat, zm. w1895r.;3)nagrobekRysiaTadziuniaStrzelca,6miesięcy,zm.w1915r.;4)nagrobki:ManiRozman,6lat,zm.w1867r.;JgnasiKluszewskiej,12lat,zm.w1874r.;StasiaMalewskiego,5lat,zm.w1884r.;CelinyKorsak,[„pannawkwieciewieku”],zm.w1898r.;5)nagrobki:JurkaManikowskiego,1rok,zm.w1900r.iTadziaManikowskiego,4lata,zm.w1901r.;LucjanaBogusławskiego,15lat,zm.w1913r.;6)nagrobekJaniaWadowskiego,6lat,zm. w1901 r.; 7)nagrobekMaryiPiotrowskiej, 17 lat, zm.w1895 r.; 8)nagrobki:Piotrusia iOlesiaKorzeniowskich,wieknieznany,zm.w1880r.;Edzia,5latiZosi,3lataRudnickich,zm. w 1882 r.; Antoniego Bobrowskiego, 17 lat, zm. w 1885 r.; Jadwini Czaplickiej, 9miesięcy,zm.w1905r.;JaninyMariiGosiewskiej,[„dzieckoMaryi”],[„właścicielkadóbrRadlin”]; 9) nagrobki:HalisiWasilewicz, 1 rok, zm.w1916 r.;BochdankaOkońskiego, 1rok,zm.w1918r.;10)nagrobekMuńciaLerkama,6lat,zm.w1909r.

43 NagrobkiJgnasiKluszewskiej,12lat,zm.w1874r.;ManiRozman,6lat,zm.w1867r.44Rzeźbyludziprzedstawiającezmarłych:ManiRozman,6lat,zm.w1867r.;Pio-

trusiaiOlesiaKorzeniowskich,wieknieznany,zm.w1880r.;JaniaWadowskiego,6lat,zm.w1901r.;Krysiuni,2lataiDanusi,5latAndruszkiewicz,zm.w1907r.;StanisławyKwiecińskiej,18lat,zm.w1912r.;WładusiaZimmermana,2lata,zm.w1913r.;HalisiWasilewicz,1rok,zm.w1916r.;BochdankaOkońskiego,1rok,zm.w1918r.;nieprzedsta-wiającezmarłych:JgnasiKluszewskiej,12lat,zm.w1874r.;StasiaMalewskiego,5lat,zm.


132

częściej sąoneukazanewpostawiestojącej,przodemdoczytającego inskrypcje.Nanagrobkuz1880r.wyrzeźbionedziecistoją jednaktyłemdonapisu.Wkilkuprzypadkachustawionoje(zwyklejednozdwóch)bokiem(1),awjednympółprofi-lem(2).Czteryklęcząnaprawymkolanie(3),dwienaobu(4),trzynatomiastsiedzą(5),wdwóchwypadkachuskrzydlonepostaciewyraźniesięunoszą(6)45.Ubiórniejestbardzozróżnicowany.Możnawyróżnićtrzytendencje:tunikadokolan,zwykleprzewiązanawpasie(1),szatadoziemi,zazwyczajzrękawami(2),wjednymprzy-padkupostacimająnagietorsyiluźnoprzepasanymateriałnabiodrach(3)46.Regułąjest,żestopyzawszesągołe.Wwiększościprzedstawieńobecnyjestkrzyż.Stoionniezależnie(1),jestobejmowany(2),rzadziejtrzymanywręce(3)47.

Nagrobkirzeźbionewewskazanymokresiesązdobioneróżnymimotywamiroślinnymi.Najczęściejwystępująróże(1)–luźnorzuconenanagrobek,trzymanepojedynczolubwbukieciealboumiejscowione,np.wrogachramek.Popularnesą

w1884r.;AntoniegoBobrowskiego,17lat,zm.w1885r.;RysiaTadziuniaStrzelca,6mie-sięcy,zm.w1915r.Rzeźbyaniołówprzedstawiającezmarłych:Edzia,5latiZosi,3lataRudnickich,zm.w1882r.;JurkaManikowskiego,1rok,zm.w1900r.iTadziaManikow-skiego,4lata,zm.w1901r.;MuńciaLerkama,6lat,zm.w1909r.;StefuniRudzińskiej, 1rok,zm.w1909r.;przedstawiająceanioły:MaryiPiotrowskiej,17lat,zm.w1895r.;JuliJanuszewskiej,12lat,zm.w1905r.;JasiaKłobskiego,1rok,zm.w1911r.;JanuniMatys,wieknieznany,zm.w1913r.;TadziaWojtana,4lata,zm.w1913r.

45Sąto:1)nagrobki:Krysiuni,2lataiDanusi,5latAndruszkiewicz,zm.w1907r.; Stanisławy Kwiecińskiej, 18 lat, zm. w 1912 r.; Jurka Manikowskiego, 1 rok, zm. w1900r.iTadziaManikowskiego,4lata,zm.w1901r.;2)nagrobekBochdankaOkoń-skiego,1rok,zm.w1918r.;3)nagrobki:AntoniegoBobrowskiego,17lat,zm.w1885r.;Krysiuni,2lataiDanusi,5latAndruszkiewicz,zm.w1907r.;HalisiWasilewicz,1rok,zm.w1916r.;AleksandryKikrowskiej,27lat,zm.w1863r.;4)nagrobki:KazimierzaHo-rodyskiego,18lat,zm.w1854r.;MarjiGabryeliFrieman,21lat,zm.w1872r.;5)nagrobki:JaniaWadowskiego,6lat,zm.w1901r.;Krysiuni,2lataiDanusi,5latAndruszkiewicz,zm.w1907r.;JurkaManikowskiego,1rok,zm.w1900r.iTadziaManikowskiego,4lata,zm.w1901r.;6)nagrobki:Edzia,5latiZosi,3lataRudnickich,zm.w1882r.;JasiaKłob-skiego,1rok,zm.w1911r.

46 Sąto:1)nagrobki:ManiRozman,6lat,zm.w1867r.;JgnasiKluszewskiej,12lat,zm.w1874r.;PiotrusiaiOlesiaKorzeniowskich,wieknieznany,zm.w1880r.;Krysiuni,2lataiDanusi,5latAndruszkiewicz,zm.w1907r.;MuńciaLerkama,6lat,zm.w1909r.; StefuniRudzińskiej,1rok,zm.w1909r.;WładusiaZimmermana,2lata,zm.w1913r.;RysiaTadziuniaStrzelca,6miesięcy,zm.w1915r.;BochdankaOkońskiego,1 rok,zm. w1918r.;2)nagrobki:StasiaMalewskiego,5lat,zm.w1884r.;AntoniegoBobrowskiego,17lat,zm.w1885r.;MaryiPiotrowskiej,17lat,zm.w1895r.;JaniaWadowskiego,6lat,zm.w1901 r.; Juli Januszewskiej,12 lat, zm.w1905 r.;Krysiuni,2 lata iDanusi,5 latAndruszkiewicz,zm.w1907r.;JasiaKłobskiego,1rok,zm.w1911r.;StanisławyKwie-cińskiej,18lat,zm.w1912r.;JanuniMatys,wieknieznany,zm.w1913r.;TadziaWojta-na,4lata,zm.w1913r.;HalisiWasilewicz,1rok,zm.w1916r.;CelinyKorsak,[„panna wkwieciewieku”],zm.w1898r.;MarjiGabryeliFrieman,21lat,zm.w1872r.;AleksandryKikrowskiej,27lat,zm.w1863r.;JaninyMariiGosiewskiej,[„dzieckoMaryi”],[„właści-cielkadóbrRadlin”];3)nagrobekEdzia,5latiZosi,3lataRudnickich,zm.w1882r.

47Sąto:1)nagrobki:JurkaManikowskiego,1rok,zm.w1900r.iTadziaManikow-skiego,4lata,zm.w1901r.;JaniaWadowskiego,6lat,zm.w1901r.;JuliJanuszewskiej,12lat,zm.w1905r.;MuńciaLerkama,6lat,zm.w1909r.;HalisiWasilewicz,1rok,zm. w1916r.;2)nagrobki:ManiRozman,6lat,zm.w1867r.;JgnasiKluszewskiej,12lat,zm.w1874r.;StasiaMalewskiego,5lat,zm.w1884r.;MaryiPiotrowskiej,17lat,zm.w1895r.;3)nagrobki:Edzia,5latiZosi,3lataRudnickich,zm.w1882r.;WładusiaZimmermana,2lata,zm.w1913r.


133

teżwianki laurowe(2),wieńcewykonanezciernia (3),drobnych(4)czydużychkwiatów(5),wtymzróż(6).Sporadyczniewystępujątakżetrzyliściepaproci(7),trzypłaskie,szerokieliście(8),kwiaty(9),bluszcz(10),lilia(11),liśćpalmy(12). Zdodatkowychelementówdekoracyjnychwyróżnićmożna feston (13),przewró-conąamforę(14),pochodnię(15)–płonącą,skierowanąkudołowi,jednakniesąone tak bardzo popularne w badanej grupie48. Ornamenty, zarówno roślinne jak ipozostałe,wwiększościmająswojeznaczenieiniebezpowoduznalazłysięnanagrobkach.Analizaichsymbolikiprzekraczajednakobjętościoweramytejpracy.

Niewielką,choćosobnągrupę,stanowiączteryprzedstawieniaMariistoją-cejnapołowiekuliziemskiej.Wpierwszymidrugimprzypadkudepczeonawęża,adłoniemaskrzyżowanenapiersiach(1)albozłożonedomodlitwy(2).Wtrzeciejrzeźbie ręce sąwpozycjimodlitewnej, zprawegoprzedramienia zwisa różaniec, agloboplatapnącze(3).WczwartymprzedstawieniuMariaopróczwężapodsto-pamimarównieżpółksiężyc,zaśdłonierozkładasymetryczniewdół(4)49.Tepołą-czeniatypówNowejEwy,NiewiastyApokaliptycznej,NiepokalaniePoczętejorazRóżańcowejiPośredniczkimająewidentnywydźwiękeschatologiczny.

ZupełnieodosobnionymprzypadkiemjestnagrobekczternastoletniegoAn-toniegoSłoczyńskiego50wformiesarkofagu.Tumbawkształcieskrzyni,zdobionajestfryzemmetopowo-tryglifowymzdwiemarozetkamiipłytąztrzemapionowymiżłobkowaniaminaprzemian.Powyżejgzymsowanie.Wierzchniąwarstwę tworzypłytazakończonawolutamizawiniętymipodspód.Nawiekuniegdyśspoczywaładużapoduszka51,dziśpozostał tylkośladpomocowaniu.Byćmożenaniejznaj-dowała się inskrypcja. Niestety nie zachowała się data śmierci chłopca. Z napi-suzachowanegona tumbiemożnawnioskować,żepomnik tenwzniesionoprzed

48Są to:1)nagrobki:Edzia,5 lat iZosi,3 lataRudnickich,zm.w1882 r.;StasiaMalewskiego,5lat,zm.w1884r.;JuliJanuszewskiej,12lat,zm.w1905r.;Krysiuni,2lataiDanusi,5latAndruszkiewicz,zm.w1907r.;StefuniRudzińskiej,1rok,zm.w1909r.;JanuniMatys,wieknieznany,zm.w1913r.;TadziaWojtana,4lata,zm.w1913r.;Boch-dankaOkońskiego, 1 rok, zm.w 1918 r.; JaninyMariiGosiewskiej, [„dzieckoMaryi”],[„właścicielkadóbrRadlin”];2)nagrobekKazimierzaHorodyskiego,18lat,zm.w1854r.;3)nagrobki:ManiRozman,6lat,zm.w1867r.;JgnasiKluszewskiej,12lat,zm.w1874r.; 4) nagrobki:AntoniegoBobrowskiego, 17 lat, zm.w1885 r.; JaniaWadowskiego, 6 lat,zm.w 1901 r.; 5) nagrobek StanisławyKwiecińskiej, 18 lat, zm.w 1912 r.;KazimierzaHorodyskiego,18 lat, zm.w1854 r.; 6)nagrobekKazimierzaHorodyskiego,18 lat, zm. w1854r.;7)nagrobki:MaryiPiotrowskiej,17lat,zm.w1895r.;MuńciaLerkama,6lat,zm. w1909 r.; 8) nagrobki:Krysiuni, 2 lata iDanusi, 5 latAndruszkiewicz, zm.w1907 r.;StefuniRudzińskiej,1rok,zm.w1909r.;CelinyKorsak,[„pannawkwieciewieku”],zm. w1898r.;9)nagrobki:Edzia,5latiZosi,3lataRudnickich,zm.w1882r.;MuńciaLerka-ma,6lat,zm.w1909r.;10)nagrobki:JurkaManikowskiego,1rok,zm.w1900r.iTadziaManikowskiego,4lata,zm.w1901r.;MuńciaLerkama,6lat,zm.w1909r.;FeliksaRyn-kiewicza,16lat,zm.w1871r.;11)nagrobekMaryiPiotrowskiej,17lat,zm.w1895r.;12)nagrobekJaninyMariiGosiewskiej,[„dzieckoMaryi”],[„właścicielkadóbrRadlin”];13)nagrobekLucjanaBogusławskiego,15lat,zm.w1913r.;14)nagrobekKazimierzaHorody-skiego,18lat,zm.w1854r.;15)nagrobekMuńciaLerkama,6lat,zm.w1909r.;Kazimie-rzaHorodyskiego,18lat,zm.w1854r.

49Są to:1)nagrobekJadwiniCzaplickiej,9miesięcy, zm.w1905 r.;2)nagrobekSabinyBratkiewicz,25lat,zm.w1897r.;3)nagrobekJoannyFopp,20lat,zm.w1895r.; 4)nagrobekLucjanaBogusławskiego,15lat,zm.w1913r.

50 WojewódzkiUrządOchronyZabytkówwLublinie,Lublin, ul. Lipowa, Cmentarz rzymskokatolicki. Fiszki, sekcja3f,R.III,nr12/RzII,8.

51M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,L.Popek,dz.cyt.,s.28.


134

1830r.,gdyżztegoczasupochodzidochówek,byćmożematkichłopca.Możnaprzy-puszczać,żesarkofagbyłwzorowanynapuławskimpomnikuwzniesionymnacześćAugustaCzartoryskiegoiZofiizSieniawskich.W1800r.zostałonprzewiezionydoPuławprzezksięciaAdamaCzartoryskiego.SarkofagwPuławachjestpierwszymna ziemiach polskich wzorowanym na sarkofagu Luciusa Corneliusa Scypiona52 (IIIw.p.n.e.),odkrytymw1782r.TakaformauczczeniapamięciważnejosobybyłapopularnawXIXw.53,oczymświadcząinneprzykłady,m.in.kupamięciStanisła-waKostkiPotockiegoz1824r.zGucin-Gaju,znajdującysięobecniewogrodachwilanowskich.OczywiściesarkofagwLublinieniejestdokładnymodwzorowaniemobiektuzIIIw.p.n.e.,jednakmożnaprzypuszczać,żepuławskipomnikniepozostałbezwpływunanagrobekAntoniegoSłoczyńskiego.

Odrębnymelementemsztukicmentarnejjestfotografianagrobna.Najstar-szymnagrobkiemdziecięcymnacmentarzuprzyul.Lipowejzdobionymfotografiązmarłegojestkolumnaz1878r.nagrobieczternastoletniegoHenrykaSzanajcy54.Przypadektenjesttymbardziejinteresujący,żewgórnejczęściepitafiumznajdujesiępionowyowalfotografiilegitymacyjnejchłopca,zaśnakolumnieponiżejtablicymożnazobaczyćfotografiętegosamegokształtuleczwukładziepoziomymiukazu-jącągoleżącegonamarach.Do1918r.jesttojedynytakiprzypadeknatymcmen-tarzuorazjedynazachowanafotografiapośmiertna.Wsumiezaśistniejedziewięćzachowanychfotografiinaośmiupomnikach55ipięćnagrobków56,naktórychtakiefotografieniegdyśistniały.Prezentująosobynastoletniezwyjątkiemrocznejdziew-czynkiwwózku,wbeciku57orazsiedmioletniegochłopca58(niezachowałasię).

Niestety tylko w nielicznych przypadkach znani są autorzy nagrobków.Praktyka ichsygnowaniastałasiępopularnadopierowdrugiejpoł.XIXw.59Sy-gnowanych nagrobków odnaleźliśmy pięć, wśród których naszym zdaniem naj-

52Cyt. za: [b.a.], [b.t.], [dostęp: 29 III 2014],<http://www.przystanekpolska.vel.pl/viewtopic.php?t=112>,„SarkofagzbiałegomarmuruzCarrarywykonałw1797r.rzymskirzeźbiarzMaksymilianLaboureurnazamówienieStanisławaKostkiPotockiego.DoPuławprzewiózłgook.1800r.książęAdamCzartoryski,którywowymczasiepełniłrolęamba-sadorarosyjskiegoprzykróluSardynii.MonumentpostawiononacześćAugustaCzarto-ryskiegoiZofiizSieniawskich–rodzicówówczesnychwłaścicieliPuław.Jestonistotniewzorowanyna starożytnym sarkofagu, odsłoniętymw1782 r., który należał do jednego zprzedstawicieliznanegorzymskiegorodu–LuciusaCorneliusaScypiona,zwanegoBar-batus(konsulazok.298r.p.n.e.)”.

53Cyt.za:G.Orłowska-Rybicka,Wokół jednej starej fotografii i nie tylko, [dostęp:29III2014],<http://khit.pttk.pl/teksty/wokol_jednej_starej_fotografii.pdf>.

54NagrobekHenrykaSzanajcy,14lat,zm.w1878r.55Nagrobki:HenrykaSzanajcy,14 lat,zm.w1878 r.;EugenjuszaWośkowskiego,

16lat,zm.w1905r.;JulianaTadeuszaEdelmanna,14lat,zm.w1897r.;StanisławyWa-śniewskiej,17lat,zm.w1900r.;ZosiuniGąsiorowskiej,1rok,zm.w1911r.;StanisławaSawickiego,18lat,zm.w1913r.;FeliksaGórniaka,18lat,zm.w1917r.;JuliJanuszewskiej,12lat,zm.w1905r.;FeliksaRynkiewicza,16lat,zm.w1871r.

56Nagrobki:BolesławaPtaka,15lat,zm.w1904r.;TadziaSewerynaWoźniakow-skiego,7lat,zm.w1917r.;HelenyHelm,17lat,zm.w1900r.;StasiaMalewskiego,5lat,zm.w1884r.;FranciszkaWojcióra,13lat,zm.w1894r.

57NagrobekZosiuniGąsiorowskiej,1rok,zm.w1911r.58NagrobekTadziaSewerynaWoźniakowskiego,7lat,zm.w1917r.59J.Waldorff,H.Szwankowska,D.Jendryczko,B.Olszewska,Z.Czyńska,Cmentarz

Powązkowski w Warszawie,Warszawa1984,s.18.


135

piękniejszywyrzeźbiłAndrzejPruszyński60(1),zaśjedenzciekawszych61powstał wpracowniBolesławaSyrewicza62w1888r.(2).Równiepięknenagrobkipowsta-wałyrównieżwzakładachkamieniarskichAdolfaSaturninaTimme(3)orazStani-sławaWaśniewskiego(4)63.

K–płećżeńska,m–męskaTab.1.Zestawienienagrobkówomawianychwartykulewzależnościodwieku,płciiroku

śmierci(opracowaniewłasne)64

Przedstawionew tabeli1.ogólnezestawieniewykazujepewną tendencję,którąłatwobyłoprzewidzieć,mianowiciewzrostliczbynagrobkówzupływemlat.Wynika tozażdwóchczynników:zwiększenia liczby ludnościmiastaoraz ludz-kichiatmosferycznychczynnikówniszczącychmateriał,zktórychbyływykonane.

60I.Bal,Andrzej Pruszyński, w:Słownik artystów polskich i obcych w Polsce dzia-łających (zmarłych przed 1966): malarze, rzeźbiarze, graficy, t.8,Warszawa2007,s.85–91,oraz Pruszyński Andrzej,w: Polski słownik biograficzny, t.XXVIII/4,Wrocław–Warsza-wa–Kraków–Gdańsk–Łódź1985,s.610–613.

61M.Gmiter,B.Kotowski,K.Kucharska,B.Laskowska,L.Popek,dz.cyt.,Lublin1990,s.38.

62 J. Laskownicka,Syrewicz Bolesław,w:Polski słownik biograficzny, t.XLVI/2,Warszawa–Kraków2009,s.281–283.

63Sąto:1)nagrobekEdzia,5latiZosi,3lataRudnickich,zm.w1882r.;2)nagro-bekAntoniegoBobrowskiego, 17 lat, zm.w 1885 r.; 3) nagrobki: StanisławyWaśniew-skiej, 17 lat, zm.w1900 r.;CelinyKorsak, [„pannawkwieciewieku”], zm.w1898 r.; Franciszka Wojcióra, 13 lat, zm. w 1894 r.; 4) nagrobki: Juli Januszewskiej, 12 lat,zm.w1905 r.;MuńciaLerkama, 6 lat, zm.w1909 r.;MaryiKułakowskiej, 16 lat, zm. w1885r.

64Brakwzestawieniupięciunagrobkówuwzględnionychwanaliziewynikaznie-możnościumieszczeniaichwtabeliwjednejkomórce,zpowodubrakudanychnatematdaty śmierci bądźpochówkuw jednym rokuwdanymgrobiekilkorgadzieci o różnymwiekulubpłci.


136

Wwiększości toniestetyniezbyt trwałypiaskowiec.Dopierowostatniejanalizo-wanejdekadzie(1909–1918)możnaodnotowaćintensywniejszywzrostichliczby.Jeśli chodzi o strukturęwieku dzieci, którym zostały dedykowane te zachowaneobiekty, to jej analizawymagałabydokładniejszychdanychna tematukładuspo-łecznegoLublinawtymokresie,śmiertelnościdzieciwzależnościodichwieku.Naliczbęzmarłychwdanymrokudzieciwokreślonymwiekuwpływanietylkoliczbaludności,poziommedycyny,narażenienawypadkiczystanzdrowia,aletakżeepi-demiechoróbzakaźnychwystępującecopewienczas65.Przytymwiększabyłabezwątpieniaśmiertelnośćdziecibiednych,którychrodzicówniestaćbyłonanagrobki,któreprzetrwałybywiekczydwa.Wzwiązkuztym,przytakmałejgrupiekontro-lnej i liczby czynników fakt śmierci dziecka (która samaw sobie jest niezgodna znaturalnymporządkiemrzeczy)itoakuratwrodziniezamożnejwprowadzaele-mentprzypadkowości,któryskuteczniefałszujewynikianaliz.

Jesteśmyświadomi,żewielekwestii,któresygnalizowałtekstiktórychzda-wałsięwymagać,niezostałoporuszonych.Problematykajestobszernaistosunko-wo słabo opracowana.Wymaga rzetelnej analizy historyczno-sztucznej (najlepiejzanimprzedmiotyzostanąunicestwione),aczasamipracyniemaldetektywistycz-nej. Jak bowiem inaczej odpowiedzieć na pytanie, dlaczego siedmioletniaMela-nia z PodgórskichRzeszotarskama nazwisko panieńskie?66Namyśl przychodządwie hipotezy67: dziewczynka była adoptowana albo była dzieckiempanieńskim,przysposobionym przez późniejszego męża matki (niewykluczone, że przy tymjej biologicznego ojca).Niestety aniKsięgiOchrzczonych z 1826 r.68 aniKsięgiZmarłychz1833r.69lubelskichparafiiniezawierająwpisówoosobie,którachoćby w części odpowiadała temu, co wiadomo o Melanii. Dlaczego rzeźba Piotrusia iOlesiaKorzeniowskichstoityłemdomówiącejonichinskrypcji?70Jaktomożliwe,żeniktniezauważył,iżAdaśMickiewiczwedługinskrypcjizmarł31IX1881r.,pomimożewrzesieńmatylko30dni?71

Starannakwerendawykazała natomiastmocniejsze, niż to sięwydawało,związki między nagrobkami dedykowanymi dzieciom. Pomimo niejednokrotnej

65Przykłademmożebyćtucholera,którapanowaławLubliniewlatach1831,1848,1852,1855,1867,1873,1892(S.Ostrołęcki,dz.cyt.,s.10–11)iw1915r.(cyt.za:J.Zętar,Historia Lublina – kalendarium,[dostęp:31III2014],<http://teatrnn.pl/leksykon/node/90/historia_lublina_%E2%80%93_kalendarium>.Opróczniej takżegruźlica, tyfus, cyt. za:[b.a.]Lublin przed odzyskaniem niepodległości, [dostęp: 04 IV 2014], <http://teatrnn.pl/leksykon/kalendarium/wydarzenie/1608>orazdyfteryt,dyzenteriaiwieleinnych.

66NagrobekMelaniizPogórskichRzeszotarskiej,7lat,zm.w1833r.67 Prezentowane hipotezy zawdzięczamy życzliwości prof. dra hab. Zbigniewa

Niebelskiego.68 Księgaurodzeń,małżeństwizgonówwroku1826,w:AktastanucywilnegoPara-

fiiRzymskokatolickiejKatedralnejśw.JanawLublinie,ArchiwumPaństwowewLublinie,sygn.35/1859/0/2.4/1;Księgaurodzeń,małżeństwizgonówwroku1826,w:Aktastanucy-wilnegoParafiiRzymskokatolickiejśw.Mikołajaiśw.AgnieszkiwLublinie(Kalinowsz-czyzna),ArchiwumPaństwowewLublinie,sygn.35/1861/0/2.4/19.

69 Księgaurodzeń,małżeństwizgonówwroku1833,w:AktastanucywilnegoPara-fiiRzymskokatolickiejKatedralnejśw.JanawLublinie,ArchiwumPaństwowewLublinie,sygn. 35/1859/0/2.4/10;Księgaurodzeń,małżeństw i zgonóww roku1826,w:Akta sta-nucywilnegoParafiiRzymskokatolickiejśw.Mikołajaiśw.AgnieszkiwLublinie(Kali-nowszczyzna),ArchiwumPaństwowewLublinie,sygn.35/1861/0/2.4/26.

70NagrobekPiotrusiaiOlesiaKorzeniowskich,wieknieznany,zm.w1880r.71NagrobekZosi,1rokiAdasia,3lataMickiewiczów,zm.w1881r.


137

trudnościwkwalifikowaniuposzczególnychrealizacjidotejgrupywidać,jakbar-dzowyróżniasięonapodwielomawzględami.Zdrugiejstrony,poprzezzaprezen-towanie poszczególnych typów nagrobków chcieliśmy zwrócić uwagę na różno-rodność form,któredająwyrazemocjomtowarzyszącymosieroconymrodzicom.Poprzedzenieanalizyhistoryczno-sztucznejnagrobkówwstępemohistoriicmenta-rza,wzmiankamioautorstwienagrobkówiwreszcieinformacjamistatystycznymi,pozwoliłokompleksowoująćtemat,atakżewskazaćkierunkibadawcze.

summaryTheRoman-CatholiccemeteryonLipowaStreetinLublinisoneoftheoldestne-

cropoleisinPoland,towhichitowesitsrenown.Thetextrelatesthehistoryofthislocation,indicatingthelegalbasisforthefoundationofthecemetery,thefirstburialsthatwereheldhere,andthechangeofthenameofthestreetandofthenecropolisitself,thespecificityof19th-CenturyLublin,andthecharacterisationofthedivisionoftheareaofthecemetery,andofthesculptorsandmonumentalmasonswhoseworkscanbefoundhere.Thearticlediscuss-esthechildren’sgravestonescreatedupto1918.Thesubjectsoftheanalysisweretheformofthegravestones,withanindicationofthecharacteristicgroups,thesculptedfigures(theirclothes,pose,number),thefloragracingthemonuments,andthegravestonephotographs.Theauthorspointouttheinterestingandisolatedcaseofasarcophagus,probablymodelledon themonument toAugustCzartoryskiandZofia,néeSieniawska, inPuławy.Owing todetailedpreliminaryresearchitwaspossibletoprepareatableshowingtheincreaseinthenumberofgravestonesoverthecourseoftheyears,anddefinitelythehighestmortalityofchildrenoccurreduptothesecondyearoflife.Attheendtheauthorsindicatespecialcases,theexplanationsforwhichhavetowaitfornewsources.

РезюмеРимскокатолическоекладбищенаулицеЛиповойвЛюблине–одинизста-

рейшихнекрополейвПольше.Встатьеречьидетобисторииэтогоместа,приводятсязаконодательныеакты,наосновекоторыхвозниклокладбище.Авторпишетопервыхпохоронах,перемененазванияулицыикладбища,жителяхЛюблинавXIXвеке,опи-сываеттерриториюкладбища,атакжеперечисляетименаскульпторов,работыкото-рых находятся на кладбище. В статье говорится о детских надгробных памятникахсозданныхдо1918года.Анализируются:формыпамятников,определенныегруппыпамятников,изображенныеперсонажи(одежда,поза,количество),растительныемо-тивынапамятникахифотографии.Авторыобращаютвниманиенаинтересныйиред-кийсаркофаг,выполненвероятнопообразцунаходящегосявгородеПулавыпамят-никаАвгустуЧарторискомуиСофииСенявской.Подробнвйрозыскпозволилсоздатьтаблицупоказывающуюувеличениеколичестванадгробныхпамятников с течениемвремени,атакжеобратитьвниманиенасамуювысокуюсмертностьдетейдо2годажизни.Впоследнейчастистатьиупоминаютсяслучаи,описаниекоторыхстанетвоз-можнымблагодаряновымисследованиям.


marta i arkadiusz gudowscy - home icm

Documents