marrëdhëniet e fesë me shkencën

7/30/2019 Marrdhniet e fes me shkencn

1/8

Marrdhniet e fes me shkencn

Dr. Abd el-Vehab el-TurejriPrktheu Ardit Kraja

Muslimant t cilt eksplorojn shkencat shpesh meditojn sesi ta t kuptuarin e tyre mebesimet e tyre fetare. Disa musliman e ndjejn t nevojshme t justifikojn krkimet etyre shkencore duke demonstruar q ato krkime jan veanrisht t thna nga literaturefetare (Kurani dhe Sunneti) dhe shkojn aq larg sa t dyshojn vrtetsin e krkimeve ttyre nse ata nuk mund t veprojn n kt mnyr. T tjert mbajn nj qndrim tkundrt dhe prpiqen pr ta riinterpretuar Kuranin dhe Sunnetin pr t demonstruar qkonkluzionet shkencore q ata tashm pranojn jan t gjetura aty.

Asnj nga metodat e msiprme nuk sht e rregullt. Nj metod m e balancuar do tprcaktoj kufirin e asaj teorie shkencore nse sht e prputhshme me msimet islame,pa krkuar q idet shkencore t interpretohen sipas teksteve t shenjta ose e kundrta.

Studentt musliman t psikologjis, kur prballen n msimet e tyre me teori tmirnjohura si ajo e etapave morale zhvillimore t Kohlberg-ut shpesh reagojn sipasatyre dy metodave t parregullta t prmendura m sipr. Disa prej tyre refuzojn teorinme pretekstin se sht n kundrshtim me msimet islame. T tjer e shohin teorinbrenda teksteve t shenjta. Si rezultat, ne dshirojm ta prdorim kt teori si nj bazpraktike pr t eksploruar sesi muslimant duhet ose mund ti shikojn teorit shkencore.

Nj prmbledhje e Teoris s Kohlbergut

Teoria e Kohlbergut thot q arsyetimi moral ka etapa zhvillimore. Teoria vetm thot q

njerzit paraqesin nj model t qndrueshm sesi vetdija e tyre morale zhvillohet. Aipropozon tre etapa, t grupuara n tre nivele; zakoni i mprparshm, zakoni dhe postzakoni.

Etapat e zhvillimit t moralit t propozuara nga Kolhbergu mund t prmblidhenshkurtimisht si m posht:

Niveli 1 zakoni i mparshm

Megjithse sht veanrisht i zakonshm tek fmijt, ky nivel i arsyetimit t moralitmund t ndrmerret nga t rriturit. N kto dy etapa, morali i nj vepre prkufizohet ngarrjedhojat direkte t veprs.

Orientimi i bindjes dhe ndshkimit: N kt etap vetm rrjedhojat personale kuptohen.Perspektivat dhe nevojat e t tjerve nuk njihen.

Orientimi i vet interesit: N kt etap, konsiderata i jete interesave m t mirapersonale. Perspektivat dhe nevojat jan t konsideruara vetm n qoft se interesat e vetarriten.


2/8

Niveli i 2-t zakoni

Ky nivel sht tipik i adoleshentve dhe shum t rriturve. N kt nivel, arsyetimi imoralit prfshin prkatsin e zakoneve t jashtme shoqrore.

Konfirmiteti dhe rnia dakord ndrmjet personave. N kt etap, nj person konsideronaprovimin e t tjerve. Kjo sht shpesh e referuar si morali djal i mir/vajz e mirndrsa ai person prpiqet t jetoj sipas krkesave t t tjerve.

Autoriteti dhe mbajtja e orientimit t rendit shoqror: N kt etap, personi sht ishqetsuar me bindjen ndaj ligjeve dhe zakoneve shoqrore n mnyr pr t ruajtur njshoqri t funksionueshme. Prqendrimi sht mbi nocionet e detyrs dhe t mirs sshoqris si t tr.

Niveli i 3-t - (postzakoni)

Ky nivel sipas Kolhbergut nuk arrihet nga shumica e t rriturve. N kt nivel, principetmorale dhe bindjet personale individuale jan faktort prkats.

Kontrata e orientimit shoqror: N kt etap, mirqenia shoqrore dhe e shoqris smir bhen preokupimi ose fokusimi.

Kjo sht nj prmbledhje e shkurtr e etapave t zhvillimit moral t propozuara ngaKohlbergu.

Disa student jan kritik t ksaj teorie sepse guxon t diskutoj zhvillimin moral. Ata eshikojn moralin si nj fush t fes dhe jo si dika q mund t bhet subjekt hetimitshkencor. Ata gjithashtu kritikuan disa nga llojet e prkufizimit t moralit t Kohlbergutq sugjeronin q njerzit mund t arrijn kur t mbrrijn nivelet pes dhe gjasht,prfundimet qartsisht tregojn paragjykimet kulturore t Kohlbergut por ato pr t qent drejt jan prezantuar nga ai m tepr si shembull sesa si baza t teoris s tij.

Student t tjer jan prpjekur t tregojn q tekstet e shenjta e kan parakaluarKohlbergun n paraqitjen e ideve t njjta, duke cituar nivelet e ndryshme t vetes tprmendura n Kuran.

Ne tani do ta kthejm vmendjen tek ajo far islami thot pr vetdijen morale.

Islami dhe nivelet e arsyetimit moral

Ideja baz e atyre niveleve t ndryshme t arsyetimit moral n vetvete nuk prbjnndonj kundrshtim nga nj perspektiv islame. Kurani flet rreth njerzve q kan dije tndryshme t vetdijes morale. Njri sht shpirti q i bn vetes keq (el-nefs el-ammarahbili su) t prmednur n Suran Jusuf ajeti 53 si, shpirti q kritikon veten, (el-nefs el-


3/8

lauuamah) i prmendur n suren el-kijama ajeti 2 dhe shpirti moralisht i knaqur (el-nefsel-mutmainnah) i prmendur n Suran el-Fexhr : 27.

I pari nga kto, shpiriti q i n keq vetes s tij sht ai q bie me lehtsi n gabim. Nuk eka trashguar t keqen por sht jo i kufizuar dhe i vetknaqur.

I dyti sht shpirti q kritikon veten, sht ai q ka kufizim moral qoft si vepron apo jome t. sht moralisht i vetdijshm dhe ndjehet fajtor pr kryerjen e gabimit. Vetdija etij morale ka potencialin ti kontrolloj dshirat e tij.

I treti, shpirti i knaqur moralisht, sht n paqe dhe harmoni me ekzistencn e tij morale.Nuk ka konflikt midis dshirave t tij t brendshme dhe motivacioneve dhe urdhrave tvetdijes s tij morale. Pr t virtyti sht shprblimi i tij.

Megjithat, nuk sht e drejt q ne t prpiqemi t prdorim kto koncepte n Kuranpr tu prpjekur dhe provuar apo mosaprovuar teorin e Kohlbergut. Ajo do t thot t

lexosh n tekste m shum sesa tekstet prmbajn dhe feja sht nj diskretitim i madh iKuranit. Ne nuk kemi nevoj t prpiqemi t futemi n kto tre koncepte me nivelet ezhvillimit moral t Kohlbegut. Nj prpjekje e till sht e panevojshme. Kurani nuksht nj libr psikologjie. Ai sht nj libr q na mson sesi ti afrohemi Zotit ton.

Ai shqyrton arritjet e zhvillimit ton moral dhe jo me zhmontimin e vidave dhebulanve t saj.

Kto referenca n Kuran nuk qndrojn vetm n kontekstit t koklavitjes s natyrs smoralit. Ata qndrojn n kontekstin e prgjithshm t moralit.

Shkenca n ann tjetr, vzhgon botn dhe prodhon dituri nga far vzhgon. Kjo shtfar Kohlbergu sht duke u prpjekur t bj. Prfundimet e tija bazohen n vzhgimine njerzve pr t vendosur sesi arrihet zhvillimi moral i tyre. Teoria e tij ose qndron osedshton, n t njjtn mnyr si do teori tjetr shkencore mbi bazat sesa qndronprball vzhgimeve t mtejshme, eksperimenteve dhe krkimeve. Parashikimit t tij osedo t jen n prputhje me informacionin ose n mosprputhje me t.

Nj vshtrim i shkurtr i ligjit islam

Islami sjell nj paket msimesh q jan t prshtatshme pr t gjith njerzit pa marrparasysh pjekurin e tyre morale. Ligji islam njeh q t gjith njerzit nuk jan n tnjjtin nivel. Ai rehaton t gjith dhe prfshin nevojat e tyre n legjislacionin e tij.

P. sh. Le t shikojm ligjin islam n kriminalistik. Ai ofron ndshkime t rnda pr atat cilt kryejn krime. Ndrsa ofron nj alternativ shpagimi (kisas) n rastet e vrasjes sviktims s nj familjeje.

S pari, pr nj krim t till personi e di se do t vritet. Kshtu ai do t krkoj tishmanget ksaj rrjedhoje negative.


4/8

S dyti, ai ofron satisfaksionin e nj sensi drejtsie ndaj t prekurve. N islam, pr kundrasaj q njerzit supozojn, nuk ka dnim kapital pr vrasje. Shpagimi sht nj alternative hapur ndaj familjes s viktims dhe kryhet nga gjyqi sipas dshirs s familjes. Atakan tre rrug:

1. Ata mund t krkojn t vritet personi n emr t tyre.

2. Ata mund t anullojn pr nj pages pr gjakun nga vrassi.

3. Ata mund ta falin.

Alternativa pr shpagim q i jepet t prekurve i bn ata t ndjehen q drejtsia sht br.Kjo i sjell dobi shoqris duke i hn ksaj drejtsie nj pamje t kontrolluar dhe ligjoreq pengon zhvillimin e gjakderdhjes. N kt mnyr drejtsia do t prhapet prmesshoqris.

Allahu thot:

O ju t zott e mendjes, kjo mas e dnimit sht jet pr ju, ashtu q t ruheni (ngambytja e njri tjetrit). [Sura Bekare: 179]

Megjithat, alternativa e faljes sht e hapur pr familjen e viktims.

Falje n kt bot nuk do t thot falje n tjetrn. Nj person nuk shlyen krimin vetm menj krcnim pr nj dnim t ashpr fizik. Ai sht, s pari dhe s fundmi, prgjegjspara Zotit t Tij:

N fund, besimtari rritet me edukatn q vrasja sht gabim dhe e padrejt, sepse egjith jeta njerzore sht e shenjt.

Allahu thot:

Pr kt (shkak t atij krimi) Ne u shpallm (ligj) beni israilve se kush mbyt nj njeri (pat drejt), pa pas mbytur ai ndonj tjetr dhe pa pas br ai ndonj shkatrrim n tok,ather (krimi i tij) sht si t'i kishte mbytur gjith njerzit. E kush e ngjall (bhet shkakq t jet ai gjall) sht si t'i kishte ngjallur (shptuar) t gjith njerzit. Atyre (beniisrailve) u erdhn t drguarit Tan me argumente, mandej edhe pas ktij (vendimi)shum prej tyre e teprojn (kalojn kufinjt n mbytje) n kt tok. [Sura el-Maide:32]

Prsa i prket adhurimit, ne mund t marrim shembullin e faljeve t detyruara. Kto jant shkruara n sjellje dhe n kohn e kryerjes s tyre.

Allahu thot:


5/8

Kur t kryeni namazin (e friks) prmendeni All-llahun, kur jeni n kmb, ulur, tmbshtetur. E kur t qetsoheni (nga lufta), ather faleni namazin n mnyr t rregullt,pse namazi sht obligim (pr koh) i caktuar pr besimtart. [Sura el-Nisa: 103]

Prsa i prket fmijve, prindrit jan t urdhruar q ti msojn ato t falen, madje

edhe me krcnim pr dnim fizik. Profeti salallahu alejhis ua selam ka thn: Msojinifmijt tuaj t falen kur ata nuk e kryejn (faljen) dhe ndani ata kur t flen. [Sunan EbuDaud, Musnad Imam Ahmed, i deklaruar sahih nga Albani]

Mund t duket e ashpr q nj shtje devotshmrie t kryhet n kt mnyr. Megjithat,fmijt n fjal nuk jan t konsideruar nga ligji islam si moralisht dhe ligjrishtprgjegjs n asnj rrethan. far dshirohet n kt koh, sht q prindrit t fusinbrenda tyre rndsin e faljes dhe pr tia br atyre zakon t falen pr dobin e ardhshmet tyre kur kto falje do tu krkohen atyre kur ata t bhen moralisht dhe ligjrisht tprgjegjshm.

Falja krkohet nga Allahu. Neve na jan premtuar shprblime pr dobin ton n Ahiretpr kryerjen e faljeve dhe ndshkimet do t na caktohen nse ne i neglizhojm ata.

Falja sht dika virtuoze n vetvete. Ajo u knaq dhe sht e dashur pr Allahun. Kurkryhet me sinqeritet dhe devocion, sjell dobi t madhe shpirtrore pr ata q angazhohen.

Allahu thot:

Ti lexo at q po t shpallet nga libri (Kur'ani), fal namazin, vrtet namazi largon nga tshmtuarat dhe t irrituarat, e prmendja e All-llahut sht m e madhja (e adhurimeve);All-llahu e di punoni ju. [Sura el-Ankebut: 45]

Ne gjithashtu mund t shohim kt t prshkruar shum bukur n hadithin e m poshtonkur Profeti thot duke i prcjellur tek ne fjalt e Allahut: Robi im nuk mund t mafrohet mua me asgj tjetr m t mir sesa me far un e kam urdhruar at t bj.Pastaj robi im vazhdon t m afrohet mua me adhurimin vullnetar derisa un e dua at.Dhe kur un e dua at, Un bhem dgjimi me t cilin dgjon, shikimi i tij me t cilinsheh, dora e tij met ciln kapet, kmba e tij me t ciln ecn. [Sahih el-Buhari : 6502]

Shprblimet e faljeve tona jan t lidhura me sinqeritetin dhe devocionin ton n kryerjene tyre.

Profeti flet pr kt kur ai thot: Nj adhurues do t kryej faljen etij pa marr asgjprve nj t drejt t saj ose nj t nntn ose nj t tetn, ose nj t gjashtn ose nj tpestn ose nj gjysm. [Sunan Ebu Daud 794, Musnad Ahmed 12136]

Nj besimtar e kupton q Allahu, Krijuesi dhe Furnizuesi yn meriton t adhurohet.Falja bhet pr t till besimtar nj vepr shum e dashur. Profeti ka thn: Freskia esyve t mi sht n falje. Shprblimet dhe dnimet nuk jan m n kt pik faktortprimar t motivacionit. Nj besimtar dshiron ti falet Allahut pr shkak t devocionit,


6/8

mirnjohjes dhe dashuris pr Zotin e tij. Ai e di q kjo sht pambarimisht e mir dhe edrejt.

Kur i drguari i Allahut falte nafile ai do t qndronte pr nj koh t gjat sa q kmbt etij do ti njteshin. Aisha e pyeste: O i Drguar i Allahut! A e bn kt pr kundr faktit

q gjynahet e mprparshme dhe t mvonshmet t jan falur? Si rezultat ai u prgjigj:O Aishah, a nuk duhet un t jem nj rob falnderues? [Sahih el-Buhari : 11103,Muslimi 2820]

Edhe n nivelet m t larta t besimit dhe zhvillimit moral q Profeti kishte arritur, aiprsri falt pes vaktet e detyruara dhe n kohn e tyre. Ai prsri falej n mnyr qsht prshkruar pr besimtart nga Allahu.

Islami sht pr secilin dorzim dhe nnshtrim ndaj vullnetit t Allahut n t gjithashtjet. Nj person mund t jet n nj nivel besimi dhe morali ku motivacioni i tij prkt dorzim sht m tepr n nivelin e shprblimit dhe ndshkimit n Ahiret. Ai mund

t arrij nj nivel m t lart, ku t kuptoj q Allahu e meriton nnshtrimin ton ndaj Tij.Ai mund t jet n nj nivel q kupton q nnshtrimi i till ndaj Atij q e krijoi at dhe icili di do gj sht mirsi dhe virtyt n vetvete dhe nuk ka nevoj pr motivacion tjetr.Megjithat, nnshtrimi i tij vetm ndryshon n trsin e tij, prfshirjen s tij dhemotivimit t tij.

Ligji, forma e namazit, dhe t gjitha shtjet t tjera qndron njlloj. Islami shtgjithmon i nevojshm t gjith njerzve.

N islam, ne e dim q nuk ka dallim midis idessht e mir sepse Allahu thot kshtudhe ides Allahu thot kshtu sepse sht e mir.

Me t vrtet, ka dy mnyra t shikuarit t t njjtit fenomen. Allahu i ka krijuar t gjithagjrat. Ai na ka krijuar ne dhe universin me t cilin jetojm. Ai ndrtoi do gj n natyrne saj. Si rezultat, Ai e di far sht m e mir pr do gj dhe pr secilin.

Allahu thot:

A nuk e di Ai q ka krijuar, kur dihet se Ai deprton n thellsi t sekreteve, i njehhollsit. [Sura el-Mulk: 14]

Kur Allahu e prcakton dika athere me siguri ajo q Ai prcakton do t realizohet pr tmirn e krijimit t Tij. Qoft kur ne i pranojm ligjet e tija si t mira sepse neprkufizojm t mirn dhe t keqen si fardo q Allahu thot sht e mir dhe e keqeose qoft kur ta kuptojm nga besimi jon n gjithprfshishmris dhe perfektsin edituris s Allahut q prcaktimi i Allahut i asaj far sht e mir dhe e keqe sht enevojshmrisht n konformistet (prputhshmri) me far sht e mir dhe e keqja, nfund, ne do t arrijm t njjtin rezultat.


7/8

N kt diskutim, ne vetm kemi qen t aft t tregojm q nocioni i hapave tzhvillimit moral si pjes e studimit ton sesi mendja njerzore zhvillohet dhe punon nuksht e paprputhshme me msimet e islamit. Kjo nuk e prjashton mundsin ekritikimit t teoris s Laarence Kohlbergut. Krkimi islam mund t shqyrtojprpuethshmrin e msimeve islame propozimet e nj teorie shkencore. Nuk mund t

prcaktoj preizionin e prfundimeve shkencore q jan arritur. Ne duhet t ja lm atdetyr shkenctarve. Teorit e Kohlbergut duhet t jen t sakta ose jo nn vzhgimin ekrkimeve t mtejshme shkencore.

Dallimi midis shkencs s pastr dhe asaj t aplikuar

Konkluzionet e pastra shkencore rreth veprimtaris s mendjes njerzore, konkluzionet enxjerra nga vzhgimi , eksperimentimi dhe studimi jan shtje q i prkasin fushs sshkencs, ashtu si dituria jon pr fizikn, kimin, astronomin dhe biologjin. Asgj ngakto nuk duhet t ngatrrohen me msimet fetare. Muslimant nuk duhet t prdorinkonkluzionet e pastra shkencore pr t vlersuar besimet e tyre as nuk duhet t shikojn

n besimin e tyre pr t vlersuar konkluzionet e tyre shkencore.

N biologji, p.sh., qoft apo jo e mundshme klonimi i nj qenie njerzore nuk sht dikaq v n pikpyetje besimin ton. Ose sht e mundshme shkencrisht ose jo. Megjithat,nse ne duhet t shkojm t ecim prpara dhe t bjm klone njerzore kjo sht shtjeplot me implikim moral q muslimant duhet ta zgjidhin n dritn e msimeve islame.

E njjta gj mund t thuhet porsa i prket psikologjis s pastr dhe asaj t aplikuar.Konkluzionet jan bazuar mbi vzhgimin dhe eksperimentimin. Kto konkluzione duhett qndrojn ose t bien mbi bazat e fakteve shkencore. Psikologjia e aplikueshme shtnj shtje tjetr. Nj mysliman duhet ti afrohet aplikimit t psikologjis n prputhje meligjin islam. Nj psikolog mysliman, p.sh, nuk duhet t rekomandoj pacientin e tij njtrajtim q krkon q pacienti t bj gjra t cilat i ka ndaluara Allahu.

Disa kshilla

Ne kemi nevoj pr mysliman q punojn n fushn e psikologjis. Kjo sht kritikesepse megjithse psikologjia sht nj shkenc dhe shum me vlera, sht m e prirursesa shkencat tjera t korruptohet dhe t manipulohet nga besimet, vlerat dheparagjykimet personale t personit. Shpesh njerzit q punojn n kt fush e turbullojnkufirin midis shkencs dhe konkluzioneve me vlerat personale. Nj nga detyrat epsikologut mysliman sht ti ndaj kto t dyja.

N t njjtn koh, myslimani q studion ose punon n kt fush duhet t nderoj qdallimi midis far sht shkencore dhe nuk sht. Nj mysliman duhet ti rezistojngacmimeve pr ta turbulluar at kufi. Ajo nuk do ti shrbente as fushs s psikologjisas studimeve islame duke u prpjekur pr t prdorur prfundimet e ktyre fushave pr tprovuar ose vlersuar tjetrn. Ajo on n ngatrresa dhe keqinterpretime.


8/8

Kto dit, njerzit shum shpesh jan duke u prpjekur ta keqinterpretojn Kuranin nmnyr q ti mbshtetur gjetjet shkencore ose pr ti refuzuar ato q nuk jan nprputhje me to. Kjo sht nj metod e rrezikshme dhe e gabuar.

Allahu e di m s miri.

marrëdhëniet e fesë me shkencën

Documents