marjan drmac, lokalitet crkvine u podastinju kod kiseljaka

društvo za proučavanje srednjovjekovne bosanske historije--------------------------------------------------------------------------

p o s e b n a i z d a n j a

knjiga vi

k r a t k e b i l j e š k e

svezak 1--------------------------------------------------------------------------

Marjan Drmač

Lokalitet Crkvine u Podastinju kod Kiseljaka

sarajevo2011

society for the study of medieval bosnian history--------------------------------------------------------------------------

s p e c i a l e d i t i o n s

volume vi

s h o r t n o t i c e s

issue 1Marjan Drmač

The siTe of Crkvine in PodasTinje near kiseljak --------------------------------------------------------------------------

Urednik:Emir O. Filipović

UREDNIČKO VIJEĆENedim Rabić, Semir Hambo,

Amer Dardagan, Amer Sulejmanagić, Eldin Baljević

Izdavač:Društvo za proučavanje srednjovjekovne bosanske historije

Filozofski fakultet u SarajevuFranje Račkog 1, 71 000 Sarajevo

www.stanak.org

Marjan DrMač

LokaLitet Crkvine u Podastinju kod kiseLjaka

Podastinje je naselje u općini Kiseljak, koje se nalazi oko 40 km sjeverozapadno od Sarajeva. Historija kiseljačkog kraja generalno je malo poznata, tako da kroz antički i srednjovjekovni period gotovo da nemamo nikakvih narativnih podataka. Zahvaljujući arheološkim istraživanjima, koja su na ovom podneblju započela neposredno nakon uspostave Austro-Ugarske vlasti u Bosni i Hercegovini, ipak se je došlo do određenih saznanja o daljoj prošlosti ovog kraja, koje je bilo naseljeno još od prethistorijskih vremena. Prezentiranje ovog rada temeljiti će se na rezultatima arheoloških iskopavanja, koja su sukcesivno objavljivana u časopisu Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Prvi arheološki nalaz iz Podastinja je rimska nadgrobna stela sa natpisom C. Manlija Honesima, koja je nađena upravo na Crkvinama i potom odnesena u Zemaljski muzej u Sarajevu.1

Obiman broj lokaliteta u Bosni i Hercegovini koji nose naziv Crkvina potaknuo nas je na razmišljanje o etimologiji samog pojma Crkvina. Na taj način smo odlučili da sagledamo arheološka istraživanja Crkvine u Podastinju kod Kiseljaka, i da pokušamo dokučiti da li je na ovom lokalitetu doista bila crkva. Ako jeste, kako se mogla zvati? Važno je reći da postoje brojne Crkvine i u ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine, čije ćemo analogije upotrebljavati nešto kasnije.2 Crkvine u Podastinju su višeslojni lokalitet na kojem materijalni preostaci govore o višestoljetnom boravku i djelatnosti čovjeka na tom prostoru. Cijelo selo Podastinje je arheološka zona u kojoj su prisutni tragovi starih kultura, od prethistorijskog vremena do srednjeg vijeka. Toliko su bogati i značajni da se nekoliko desetaka arheologa i stručnjaka iz srodnih znanosti,

1 Nađena je na lijevoj obali Lepenice kod Kiseljaka, nedaleko od utoka Fojničke rijeke na uzvisini Crkvice među ostalim starim kamenjem i odlomcima. Karlo Patsch, “Novi i revidirani natpisi (sa 24 slike u tekstu)”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini (dalje: GZM), Sarajevo, 1894, 345.2 Što se tiče samih Crkvina, samo u srednjoj Bosni imamo Crkvinu u Bilalovcu (kod Kiseljaka), potom kod Bre-ze, Kaknja, Gromiljaka (kod Kiseljaka), Visokog, Podastinja (kod Kiseljaka) i Slivnog (kod Breze). Nada Miletić, Đuro Basler i Ivo Bojanovski, “Crkvina”, Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine (dalje: AL BiH), Tom 3, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1988, 16.

marjan drmač

_____________________________________________________________________________________

2

njima bavi još od prošlog stoljeća. Na primjer, na njivi obitelji Vučić nađeno je dosta arheoloških fragmenata iz prethistorijskog perioda, kao što su glineni lonci sa utisnutim ornamentom.3

Podastinjem dominira kraška gruda koju narod naziva Crkvina. Na njenim strmim padinama, u pravcu potoka Paroš i zaseoka Ukućevci, vidljive su impozantne količine prethistorijske gradinske keramike, karakteristične za srednje brončano doba.4 Lokalitet se sastoji od prethistorijske gradine, rimskog i kasnoantičkog refugija i srednjovjekovne nekropole.5 Na drugim lokalitetima u Podastinju, nekoliko puta u prošlom stoljeću obavljena su arheološka iskopavanja, te su pri tome pronađeni vrlo zanimljivi arheološki, numizmatički, heraldički i drugi nalazi. Imamo primjere iskopavanja Mihovila Mandića,6 iako su na lokalitetu istraživanja vršili Đuro Basler,7 Pavao Anđelić,8 i drugi arheolozi i stručnjaci iz kulture stećaka. Stara prethistorijska gradina je u rimsko doba preuređena u zidanu tvrđavu manjih razmjera gdje se još vide tragovi obrambene arhitekture. Srednjovjekovnu nekropolu na Crkvinama je teško datirati, samo se može pretpostaviti da su srednjovjekovni stanovnici svoje mrtve na Crkvinama zakapali osim groblja i među antičke ruševine.9 U Podastinju su 1884. godine pronađeni i rimski novčići careva iz porodice Antonina,10 o kojima su pisali Karlo Patch11 i fra Krunoslav Misilo.12 Ovi numizmatički nalazi dodatno nam svjedoče o prisutnosti Rimljana u Podastinju što implicira na uvezanost puteva i potencijalenu trgovinu na ovim prostorima u 2. i 3. stoljeću.13 Godine 1908. u Podastinju je pronađena ilirska bronzana kaciga,14 koja je

3 Mihovil Mandić, “Starine kod fojničkog Kiseljaka”, GZM, Sarajevo, 1925, 62.4 Pavao Anđelić, “Arheološka ispitivanja”, u: Lepenica (Priroda, stanovništvo, privreda i zdravlje), Naučno društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1963, 156.5 Basler, “Crkvina”, AL BiH, Tom 3, 16.6 Mandić, “Starine kod fojničkog Kiseljaka”, 61-66.7 Đuro Basler, “Kreševo - Kiseljak - Fojnica”, GZM, Sarajevo, 1954, 299-306.8 Anđelić, “Arheološka ispitivanja”, u: Lepenica (Priroda, stanovništvo, privreda i zdravlje), 151-193.9 Basler, “Kreševo - Kiseljak - Fojnica”, 302.10 Seljak Mato Gudelj je krčio neku šikaru, izbačen je pri vađenju jednog panja odasvud korjenjem optočeni gru-men zemlje, u kojemu se pri tačnijem pregledavanju našla množina srebrnih novaca. Karlo Patsch, “Nahogjaji novaca”, GZM, Sarajevo, 1902, 391.11 Карло Пач, “Мали римски нахогјаји и посматрања”, ГЗМ, Сарајево, 1897, 523.12 Krunoslav Misilo, “Rimski spomenici iz Bosne”, GZM, Sarajevo, 1936, 17.13 Ivo Bojanovski, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1988, 152-154.14 Anđelić, “Arheološka ispitivanja”, u: Lepenica (Priroda, stanovništvo, privreda i zdravlje), 152.

LokaLitet Crkvine u Podastinju kod kiseLjaka_____________________________________________________________________________________

3

odnesena u Zemaljski muzej u Sarajevu i zavedena u inventar prethistorijske zbirke.15 Mihovil Mandić je 1923. godine u selu Podastinju otkopao u kameno tlo uklesanu žitnu jamu. Njezin oblik je podsjećao na bocu, visoku 1.90, a široku 1.60 m. U jami su nađene kosti subfosilnog konja, koji je u našim krajevima živio negdje do 7. stoljeća n.e. Pozivajući se na jedno mjesto kod Tacita, Mandić je ovu jamu pripisao nekom germanskom plemenu.16

Na samoj Crkvini nalazi se skupina od deset stećaka, među kojima je i tzv. biskupov grob, kako govori tradicija, a tu je i ploča koja se smatra pragom srednjovjekovne crkve.17 Za ploču sa biskupova groba ostalo je sačuvano u narodnoj predaji da je na njoj pisalo crkva Sv. Lucije.18 O tome arheolozi tijekom 20. stoljeća, nisu našli nikakve dokaze, a Đuro Basler je prvi prepoznao o čemu se zapravo radi. Naime, to je ista ona rimska nadgrobna stela, koju je opisao Karlo Patch, još 1894. godine. Na njoj piše: “C*MANLIVS C*L HONESIMVS ANN*L H*S*E”.19 Dakle, Gaj Manlije Manlije Honesimo, a u nastavku ANN*L predstavlja godinu smrti, a H*S*E (hic situs est) ovdje leži. Budući da je stela stajala na vidnom mjestu, stanovnici Podastinja su zadnja slova sa stele (L H*S*E) protumačili kao “Luce”. Tako je i nastala legenda o crkvi Sv. Lucije, a mi možemo samo nagađati da se to desilo u osmanskom periodu kada je katoličko stanovništvo u srednjoj Bosni željelo da sačuva svoj vjerski identitet.20 Na prijevoju koji Crkvinu veže s ostalim brdskim masivom nalazi se Grčko groblje.21 Na lokalitetu je sačuvano oko 25 stećaka u obliku sanduka i sarkofaga, orjentiranih Z-I, a jedan stećak je ukrašen motivom krsta. Ova nekropola se datira u kasni srednji vijek.22 Moguće je da stećaka na ovoj nekropoli ima mnogo više, ali se danas nalaze pod zemljom, jer su vremenom potonuli zbog erozije tla i utjecaja vremenskih nepogoda. Danas je nekropola u dosta lošem stanju, jer općina i lokalne vlasti nemaju ambicija da ga zaštite. Ljubitelji kulturnog blaga Bosne 15 Mandić, “Starine kod fojničkog Kiseljaka”, 62.16 Isto, 62-63. Pavao Anđelić, Studije o teritorijalnopolitičkoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Svjetlost, Sarajevo, 1982, 52.17 Anđelić, “Arheološka ispitivanja”, u: Lepenica (Priroda, stanovništvo, privreda i zdravlje), 177.18 “Ploču je navodno u 80. godinama 19. stoljeća nekuda po noći odvukao austrijski natporučnik Dumičić. Na-dalje kazuje pobožni svijet, da je sutradan nadošlo vrijeme, koje im je pobilo usjeve, a starac, koji je s Dumičićem ploču otkopao i odvukao, da je sutradan umro od kapi!”, Mandić, “Starine kod fojničkog Kiseljaka”, 64.19 Patsch, “Novi i revidirani natpisi (sa 24 slike u tekstu)”, 344.20 Basler, “Kreševo - Kiseljak - Fojnica”, 302. Zanimljivo je spomenuti da postoji Crkvina Sv. Lucije i kod Bo-sanske Krupe. Usp. Branka Raunig, “Crkvina Sv. Lucije”, AL BiH, Tom 2, 17.21 Nekropole stećaka u narodnoj predaji ostale su poznate i kao grčka, kaurska, vlaška groblja. Војислав Ј. Ђурић, “Уметност у Босни између јадранских градова и Србије”, u: Историја српског народа, II, СКЗ, Београд, 1982, 366.22 Nada Miletić, “Grčko groblje”, AL BiH, Tom 3, 20.

marjan drmač

_____________________________________________________________________________________

4

i Hercegovine su nezadovoljni zbog toga i teško da mogu bilo što da promijene. Groblje je zaraslo omanjom šumom i travom, a pojedine stećke je zemlja prevrnula i progutala. Obrasli su mahovinom i lišajevima, pa tako čekaju bolja vremena.

sLike

Sve fotografije slikao je autor Marjan Drmač. Prvih pet slika su stećci sandučari sa grčkog groblja dok je šesta slika navodni prag srednjovjekovne crkve na Crkvinama, o čemu je bilo govora u tekstu.

Slika 1


5

Slika 2

Slika 3

marjan drmač

_____________________________________________________________________________________

6

Slika 4

Slika 5


7

Slika 6

marjan drmac, lokalitet crkvine u podastinju kod kiseljaka

Documents