Na temat roli i miejsca obozw koncentracyjnychw nazistowskim systemie totalitarnym napisano ju wiele.

Niniejsze opracowanie dotyczy konkretnego obozukoncentracyjnego, od ponad p wieku zacieranego przez ludzii prawie cakowicie skasowanego przez histori wraz z jego 200 tys.ofiar.

Chodzi o Konzentrationslager Warschau (w skrcie: KLWarschau), Obz Koncentracyjny w Warszawie.

Niniejsza publikacja jest prb udokumentowanej odpowiedzi, jakdoszo do owego zapomnienia", i prb przedstawienia, czymw rzeczywistoci by obz koncentracyjny zaoony przezhitlerowskich nazistw w centrum stolicy Polski, w wietledowodw przeprowadzonego ledztwa.

Warszawa, 2002 roku

WPROWADZENIE

Oto mamy wreszcie prawd i tylko prawd o tajemniczym" obozie zagady w stolicyRzeczypospolitej. T straszn prawd, ukrywan dotd przez... polskie wadze, ujawnia pomudnych, wieloletnich badaniach sdzia Maria Trzciska. Chwaa jej za to! M. Trzciska jest tejednym z Ordownikw upamitnienia prawdy o KL Warschau. Jako pracownik komisji ciganiazbrodni niemieckich dotara do wiadkw, zebraa niepodwaalne dowody ludobjstwa. Jej wysieknie mg jednak ujrze wiata dziennego, mimo i dokumenty stanowiy akta oficjalnieprzeprowadzonego ledztwa.

Czemu zatem trzymano w tajemnicy przed Narodem Polskim prawd o 200 tys. osb?Trzciska daje na to odpowied: Ju w 1945 r. w obiektach pohitlerowskiego KL Warschauzorganizowano obz pracy NKWD, ktry by miejscem izolacji i eksterminacji onierzy AKi polskiej inteligencji, sprzeciwiajcych si sowietyzacji Polski (...). Przyjto wic kierunekstopniowego wyciszania KL Warschau, a do cakowitego zanegowania jego istnienia. Za ofiarytego obozu, okoo 100 tys., wliczono do strat Powstania Warszawskiego, a drugie 100 tys. czonoz gettem (...)." Wreszcie oskarenie: O ile za zbrodnie mordw dokonanych w KL Warschauodpowiedzialni s sna, hitlerowcy, to za stan, i nie doszo do ich osdzenia, odpowiedzialny jestInstytut Pamici Narodowej i jego poprzednie ekipy kierownicze!". Obecne kierownictwo IPN,wbrew uchwale sejmowej z 27 lipca 2001 r., take robi uniki, idc ladem kamstw Jedwabnego.

O Konzentrationslager Warschau niewiele dotd wiedz historycy, prno by szuka na tentemat chociaby wzmianki w podrcznikach szkolnych, pisa nych przez dyspozycyjnychhistorykw". Pami o obozie zagady dziaajcym w stolicy Polski zostaa cakowicie wymazanaze wiadomoci Polakw, mimo i od daty zakoczenia oficjalnego ledztwa w sprawie obozumino ju ponad pi lat. Dlatego tak wanego i wyjtkowego znaczenia dla Prawdy historycznej,dla Narodowej Pamici nabiera pionierska praca Marii Trzci-skiej, praca likwidujca kolejn biaplam". Nikt bowiem dotd nie zwrci uwagi, e KL Warschau nie by tylko lagrem w byym getcie,lecz stanowi struktur wielolagrow. T prawd odkrya M. Trzciska. Trzciska dowioda take,e piekieln machin mierci przerwao Powstanie Warszawskie na p roku przed wkroczeniemdo stolicy Armii Czerwonej. Dlatego podkrela autorka - znaczenie historyczne PowstaniaWarszawskiego dla warszawskiego Obozu Koncentracyjnego powinno by mierzone nie tyle liczbfaktycznie wyzwolonych winiw, lecz gwnie tym, e na skutek wybuchu powstania Niemcyzmuszeni byli w ogle obz zlikwidowa, co udaremnio im wykonanie planu wyniszczeniamieszkacw Warszawy do 500 tys. Z tego punktu widzenia Powstanie Warszawskie byo polskimaktem zorganizowanej obrony i samoobrony koniecznej przed ostateczn zagad miasta,co nobilituje je nie tylko w historii, ale take wspczenie".

Trzciska, co naley jeszcze raz podkreli, zamaa klincz wok KL War-schau. Teraz ju niktnie bdzie mg powiedzie, e takiego obozu w Warszawie nie byo i nikt nie bdzie stawiapytania, gdzie zostao straconych 200 tys. mieszkacw stolicy Polski.

Naley wierzy, e take to omawiane, prekursorskie dzieo pomoe Komitetowi UpamitnieniaOfiar Zagady KL Warschau wybudowa pomnik (zgodnie z yczeniem Sejmu NajjaniejszejRzeczypospolitej) ku czci ofiar zbrodni ludobjstwa hitlerowskiego i sowieckiego, pod ktry kamiewgielny powici ju Ojciec wity Jan Pawe II.

Prof. dr. hab. Edward Prus

PRZEDMOWAKONZENTRATIONSLAGER WARSCHAU - OBZKONCENTRACYJNY WARSZAWA

Wstrzsajcy dokument realizacji planw zagady wielkiego, pene icznej historii miasta -Warszawy; dokument ujawniajcy systematycv: dobjcz dziaalno, zmierzajcdo wyniszczenia jego mieszkacw.

Wydano wyrok na miasto, ktre dla nas jest Niezomnym Sercem Po. dla wrogw za byotylko Banditenstadt" - miasto bandytw'". Na/ majc poniy nasz Stolic, odniosa odwrotnyskutek - staa si wiadectwem strachu okupanta przed wielkoci i niezomnoci Warszaw ktrewolao zosta rozstrzelanym na powstaczych barykadach, ni shabi si i znikczemnie.

Wielko i niezomno okupia jednak Stolica ogromnymi ofiara: Giny setki tysicyjej mieszkacw, lego w gruzach miasto.

Zagada miasta bya zaplanowana wczeniej, jako cz hitlerowski Generalnego PlanuWschd (Generalplan Ost), ktrego realizacja miaa prowadzi do zdobycia i zgermanizowania dlaniemieckiej rasy panw nalenej im rzekomo przestrzeni yciowej". Nowa WielkogermaskaRzesza miaa powsta na ziemiach oczyszczonych" z prawowitych mieszka Aby tego dokona,ju od pocztku wojny prowadzono ludobjcze operacje, takie jak: Unternehmen Dannenberg(od VIII 1939 do X 1939 - zagada polskiej inteligencji z listy goczej": Sonderfahndungsbuch),akcje przeciwin-teligenckie - Intelligenzaktionen: Pommern, Posen, Masowien, Schlesien,Litzmannstadt, akcje specjalne - Sondernaktionen: Krakau (I i II), Lublin (I i II), Tschenstochaui Biirgerbraukeller (od XI1939 do IV 1940), AB-Akcja - Ausserordentliche Befriedungsaktion (V-VII1940), Generalny Plan Przesiedleczy"(Generalsiedlungsplan, w tym Nahplane od IX 1939),Plan Odbudowy Wschodu" (Planung und Aufbau im Osten - od jesieni 1941), Program SSBudowy Pokoju" (SS-Friedensbauprogramm, od XII 1941). Temu ostatniemu podporzdkowanyby Konzentrationslager Warschau - Obz Koncentracyjny Warszawa, bdcy jednymz 23 gwnych obozw koncentracyjnych.

Praca Pani Sdzi Marii Trzciskiej dotyczy przede wszystkim okresu istnienia obozu, kiedymia on oficjalny status koncentracyjnego, tj. od 9 X 1942 r. do 28 VII 1944 r. (do ewakuacjiobozu). Aby jednak lepiej zrozumie ogrom tragedii, trzeba tu przypomnie mao znany fakt,i wrd hitlerowskich obozw jenieckich istniay dwa zasadnicze rodzaje:

a) obozy, w ktrych czciowo przestrzegano praw jenieckich, przynajmniej w stosunku dojecw z pastw zachodnich; byy to stalagi (Soldatenlager) i oflagi (Offizierslager). W niektrychz nich jecy mieli szans przeycia wojny w znonych warunkach, w innych, mimo formalnegostatusu obozu jenieckiego, dokonywano na jecach masowych mordw. Przykadem tego by m.in.utworzony we wrzeniu 1939 r. dla jecw polskich z bitwy nad Bzur, a potem zapenianyjecami 18 narodowoci, Stalag 314 Lamsdorf. Stracio w nim ycie w nieludzkich warunkachokoo 100 000 jecw, przewanie radzieckich;

b) obozy, o eufemistycznej nazwie Kriegsgefangenenlager (obz jeniecki), majce byz zaoenia miejscem masowej zagady jecw. Najwikszymi z tych obozw byy:Kriegsgefangenenlager Majdanek (zaoony w padzierniku 1941 r., przeksztacony w obzkoncentracyjny wiosn 1943) i Kriegsgefangenenlager Birkenau-Auschwitz II (zaoonyw padzierniku 1941 r., przeksztacony w obz koncentracyjny dopiero w marcu 1944).

Kriegsgefangenenlager Warschau zosta zaoony w padzierniku 1939 r., a w padzierniku1942 r. przeksztacono go na osobisty rozkaz H. Himmlera w obz koncentracyjny.

Co dziao si z jecami tego obozu w latach 1939-1942? Jaki by ich los? Czy znajdzie si ktona miar Pani Sdzi Marii Trzciskiej, kto zajmie si wyjanieniem tej kolejnej krwawej plamyw naszej ojczystej historii?

Nastpne pytanie dotyczy okresu powojennego. Ot w latach 1945-1954 w miejscu dawnegoKL Warschau istnia obz NKWD przeznaczony do likwidacji polskiego elementu narodowego,czyli onierzy II Konspiracji" -onierzy Wykltych".

Na temat tego obozu nadal istnieje zmowa milczenia; gin w tajemniczy sposb dokumenty lubs wywoone za granic, znikaj wiadkowie, badacze tego problemu otrzymuj pogrkifizycznej rozprawy, a reakcje wadz i instytucji odpowiedzialnych za Narodow Pami s wrczhisteryczne, gdy kto si zgasza z prob o wyjanienie spraw z nim zwizanych.

Niech mi wolno bdzie t drog zoy wyrazy najwyszego szacunku Pani Sdzi MariiTrzciskiej za jej wielkie powicenie i ofiarno w walce o prawd i podzikowa za kilkanacielat ycia ofiarowanych przywracaniu Pamici Ofiar KL Warschau.

Andrzej Leszek Szczniak

GENEZA

Zaoenie Obozu Koncentracyjnego w Warszawie nie byo dzieem przypadku. TrybunaNorymberski podczas procesu w sprawie gwnych zbrodniarzy wojennych zaliczy w poczetmateriau dowodowego: Tajnekspertyz policji niemieckiej ze stycznia 1940 r. o podstawachprawnych i aspektach demograficznych polityki niemieckiej w Polsce, wskazujc jako ostatecznycel likwidacj substancji Narodu Polskiego" (Dokument Norymberski NO 661 - PS; ArchiwumInstytutu Pamici Narodowej, akta MTW, sygn. 325, t. 26, s. 206-242).

Jak wyka dalsze dokumenty, przez substancj Narodu" rozumiano nie tylko inteligencji kierownicz elit, ale take jego stolic jako centrum dyspozycyjno-kierownicze.

Generalny Gubernator Hans Frank w swoim Dzienniku napisa: Mamy w tym kraju punkt, zktrego rozchodzi si cae zo: Jest nim Warszawa. Gdybymy w Generalnym Gubernatorstwie niemieli Warszawy, nie mielibymy 4/5 trudnoci, z ktrymi musimy walczy" (AIPN, Okupacja i RuchOporu w Dzienniku Hansa Franka, zapis 14 XII 1943 r.).

W dokumencie konspiracji (raport nr 237 Wydziau Bezpieczestwa Oddzia Informacyjno-Polityczny) czytamy: Wadze niemieckie stwierdzaj, e Warszawa jest mzgiem polskiego ruchuniepodlegociowego, tu wanie skoncentrowany jest najbardziej aktywny i niebezpiecznyz punktu widzenia interesw niemieckich element. To te wadze te domagaj si zastosowaniaw stosunku do Warszawy rodkw radykalnych, takich rodkw, przy pomocy ktrych zostabyusunity aktywny element polski" (AAN, Delegatura Rzdu RP na Kraj, sygn. 202/11-21, raportz 20 XII 1943 r.).

Takie byy motywy zaoenia Obozu Koncentracyjnego w Warszawie.

ROZKAZY I DOKUMENTY NIEMIECKIEDOTYCZCE ZAOENIAI FUNKCJONOWANIA OBOZU KONCENTRACYJNEGOW WARSZAWIE

1 Tzw. Plan Pabsta z 6 lutego 1940 r.Ju na pocztku 1940 r. przedoono Hansowi Frankowi plan urbanistw z Wiirzburga, tzw.

Plan Pabsta, przewidujcy in fine zlikwidowanie Warszawy jako stolicy Polski ze zmniejszeniem jejmieszkacw do 500 tys. i zbudowanie na jej miejscu: Nowego niemieckiego miasta Warszawy(Die neue deu-tsche Stadt Warschau)".

2. Dyrektywy Himmlera z 9 padziernika 1942 r.Na przeomie 1939/1940 zosta urzdzony obz jeniecki w Warszawie na Kole-przeznaczony

dla onierzy i oficerw Wojska Polskiego, ktry na podstawie wczeniejszego rozkazu(powoanego w tych dyrektywach) przeksztacono w 1942 r. w obz koncentracyjny, orazzbudowano dwa Lagry w Warszawie Zachodniej. W dyrektywach z 9 padziernika 1942 r.,przekazanych do Pohla, Krugera, Globocnika, Wolfa oraz Reichssicherheitshauptamt w kwestii

ydowskiej, Himmler stwierdzi: Wydaem rozkazy, aby wszyscy tak zwani pracownicyzbrojeniowi, ktrzy pracuj jedynie w pracowniach krawieckich, kunierskich i szewskich, zostalizgrupowani w najbliej znajdujcych si obozach koncentracyjnych tzn. w Warszawie i Lublinie(...)" (Dokument Norymberski NO - 1611).

I cho dyrektywy te w odniesieniu do ludnoci ydowskiej z getta warszawskiego nie zostaywykonane, to KL Warschau w dacie ich wydania w peni funkcjonowa, wiziono w nim bowiemPolakw. Faktyczne dziaanie Obozu Koncentracyjnego w Warszawie od padziernika 1942 r.potwierdzone te zostao na IV Procesie Norymberskim (ATWIV PP 33 7978).

3. Specjalny rozkaz Himmlera (..Sonderbefehl!") z 31 lipca 1942 r. Zakazywa on uywanianazwy partyzanci" i nakazywa zastpienie jej nazw bandyci" (AIPN, Kolekcja fotokopii DC,sygn. 547). Rozkaz ten mia szczeglne znaczenie przy traceniu w KL Warschau czonkw ruchuoporu

oraz onierzy AK w czasie Powstania Warszawskiego, ktrym odmwiono uznaniaza kombatantw.

4. Rozkaz Himmlera z 16 lutego 1943 r.By skierowany do wyszego dowdcy SS i policji w Generalnej Guberni SS-

Obergruppenftihrera Krugera. Dotyczy dalszej rozbudowy KL Warschau i przeniesienia go takedo dzielnicy getta:

Ze wzgldu na bezpieczestwo zarzdzam, aby getto warszawskie po przeniesieniu tu obozukoncentracyjnego zostao zburzone (...). Zburzenie getta i zainstalowanie ObozuKoncentracyjnego jest konieczne, gdy inaczej nigdy nie osigniemy spokoju w Warszawie,a dziaalno przestpcza nie bdzie wykorzeniona, jak dugo bdzie istniao getto (...). W kadymrazie naley spowodowa, aby miejsce zamieszkania 500 000 podludzi, ktre nigdy nie bdzienadawao si dla Niemcw, zniko z horyzontu i aby obszar miasta Warszawy z jego milionemmieszkacw, bdcy zawsze niebezpiecznym centrum destrukcji i powstania, zostazredukowany w wielkoci" (Dokument Norymberski NO - 2494).

W rozkazie tym Himmler wyznaczy do wykonania przez KL Warschau dwa zadania:kompletne wyburzenie resztek warszawskiego getta oraz zmniejszenie obszaru miasta Warszawyi liczby jej mieszkacw do 500 tys.

Wedug spisu ludnoci na dzie 31 marca 1943 r. Warszawa liczya 1 005 tys. mieszkacw,w tym okoo 60 tys. ydw- rejestrowanych i nie rejestrowanych cznie (AAN, Delegatura Rzduna Kraj, sygn. 203/III/8; E. Ringel-blum, Kronika Getta Warszawskiego). W tym stanie planzmniejszenia milionowego wwczas miasta Warszawy do 500 tys. nie mg dotyczy wycznieydw, skoro po wielkich deportacjach do Treblinki i innych miejsc zagady przebywao ichw Warszawie (w Rest-Ghetto - w getcie szcztkowym) ju tylko okoo 60 tys. Tym razem byto plan eksterminacji polskiej populacji Warszawy. Rozkaz Himmlera z 16 lutego 1943 r. wyraniekoresponduje z wczeniej wymienionym Planem Pabsta.

5. Rozkaz Himmlera z 13 czerwca 1943 r.Nakazywa przeksztacenie wizienia Pawiak przy ul. Dzielnej w byym warszawskim getcie

w obz koncentracyjny. Rozkaz zosta skierowany do:Szefa Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS (WVHA), Szefa Sicherheitspolizei

i SD, Wyszego Dowdcy SS i Policji na Wschd oraz Dowdcy SS i Policji w Warszawie".Wedug tego rozkazu przy pomocy winiw naley zebra i zachowa miliony kamienia

budowlanego, odpadki elaza i inne materiay z byego getta. Dzielnica getta ma by cakowiciezrwnana z ziemi. Po zakoczeniu tych prac naley nanie ziemi i zaoy duy park.

6. Meldunek Obergruppenfuhrera generaa Waffen-SS Oswalda Pohla z 23 lipca 1943 r.Zawiadamia Himmlera o wykonaniu rozkazu z 11 czerwca 1943 r. i urzdzeniu w byym getcie

obozu koncentracyjnego. Mia on dwa Lagry: jeden wzdu ul. Gsiej uruchomiony 19 lipca 1943 r.,drugi przy ul. Bonifraterskiej uruchomiony 15 sierpnia 1943 r. (Dokument Norymberski NO - 2516,NO -2496).

7. Zarzdzenie administracyjne dla wadz policyjnych dystryktw, starostw i dla miejscowychwadz policyjnych w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 8 lipca 1943 r.

Zarzdzenie podpisane zostao przez Sekretarza Stanu Josefa Biihlera i wyszego dowdcSS i policji Friedricha Wilhelma Krugera. Zarzdzeniem tym postanowiono, e, odmiennie ni we

wszystkich dystryktach Generalnej Guberni, policja niemiecka w Warszawie wydzielona zostaaze struktur administracji cywilnej gubernatora w autonomiczn struktur policyjn pod kie-rownictwem dowdcy SS i policji w Warszawie, ktrej opracowywane zadania i przeprowadzanedziaania nie podlegay kontroli ze strony gubernatora. Dyrektyw w zakresie dziaania mgudziela policji w Warszawie jedynie wyszy dowdca SS i policji oraz Gwny UrzdBezpieczestwa Rzeszy (DziennikRozporzdze dla Generalnego Gubernatorstwa^ 52, z 15 lipca1943 r.).

W takim trybie policja niemiecka w Warszawie otrzymaa penomocnictwa wyjtkowe, dajcejej uprawnienia de facto do nieograniczonego dziaania w stolicy Polski.

Bdzie ona miaa kolosalny wpyw na sytuacj w KL Warschau, na losy jego winiw,zwaszcza po wydanym tydzie pniej (16 lipca 1943 r.) rozkazie Rudolfa Franza FerdinandaHossa, SS-Obersturmbannfiihrera, ktrym ustalono siedzib urzdowania komendanta obozuw siedzibie urzdowania dowdcy SS i policji w Warszawie.

8. Rozkaz garnizonowy Hossa fNr 26/43) z dnia 16 lipca 1943 r.Rozkaz podpisa dowdca garnizonu SS Hoss, SS-Obersturrnbannfuhrer. W rozkazie tym wpunkcie 9. Hoss powiadamia odnone organy policji pastwowej, SS i SD, e na rozkazReichsfiihrera, szefa policji niemieckiej, utworzony zosta Konzentrationslager Warschau, ktregoadres brzmi: Komendantura Konzentrationslager Warschau w Warszawie poprzez Dowdc SSi Policji Dystryktu Warszawa w Warszawie". Telefaksy i telefony bd odbierane rwnie najpierwprzez szefa SS i policji Dystryktu Warszawa. Zaznaczono, e Konzentrationslager Warschau niebdzie obozem przesykowym.

Dlaczego doszo do takiego rozkazu? W Warszawie znajdowaa si centralaniepodlegociowej konspiracji, tu te funkcjonowao Podziemne Pastwo Polskie. W tej sytuacjiKomendantura obozu nie bya w stanie sama realizowa zaplanowanej eksterminacji miasta.Konieczna bya pomoc miejscowej policji, ktra wyposaona w penomocnictwa wyjtkowe, miaamoliwo przeprowadza przy pomocy swoich formacji militarnych wszelkie akcje na miecie,w tym apanki ludzi, ktrych dostarczaa do obozu.

Wyznaczajc siedzib urzdowania komendanta KL Warschau w siedzibie urzdowaniadowdcy SS i policji, doprowadzono do poczenia dziaa formacji obozowych z formacjamipolicyjnymi pozostajcymi w strukturze dowdcy SS i policji, co zapewnio temu dowdcy penkontrol nad urzdowaniem komendanta obozu oraz dziaaniem caego obozu, a w szczeglnocinad wykonywaniem jego ludobjczych funkcji.

CHARAKTER OBOZU

Obz Koncentracyjny w Warszawie, w oryginalnej terminologii nien kiej i norymberskiej:Konzentrationslager Warschau (w skrcie: KL Warschau), zaoony na rozkaz Himmlera, byobozem koncentracyjnym gwnym i jako taki wystpuje w aktach IV Procesu Norymberskiegooraz na alianckiej licie hitlerowskich obozw koncentracyjnych. Ostatnio Niemcy opublikowalimap obozw koncentracyjnych gwnych na terenie Rzeszy i w krajach okupowanych. Jest ich23. Wrd nich znajduje si KL Warschau.

Ponadto na charakter i miejsce KL Warschau wskazuje jego traktowanie przez najwyszeorgany Rzeszy oraz zadania, jakie mu wyznaczono.

- KL Warschau od chwili jego utworzenia zosta podwjnie podporzdko-a) przede wszystkim Gwnemu Urzdowi Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA), tj. policji i SSb) Gwnemu Urzdowi Gospodarki i Administracji SS (WVHA)- Konzentrationslager Warschau mia wyznaczone dwojakie funkcje:a) funkcje gospodarcze, tj. rozbirk zrujnowanej zabudowy byego getta oraz rozbudow

z odzyskanych materiaw obiektw KL Warschau. W przyszoci na terenie zniwelowanego gettamia by urzdzony duy park

b) funkcje ludobjcze, tj. zaprogramowane zmniejszenie liczby mieszkacw Warszawy do500 tys. I to by jego cel gwny o charakterze strategicznym, bo wedug niemieckich planwWarszawa jako stolica Polski miaa by zniesiona. Std wanie zastrzeenie Himmlera,

przekazane w wymienionym wyej rozkazie przez Rudolfa F. F. Hossa, e KL Warschau niebdzie obozem przesykowym, bowiem mia on wyznaczone do wykonania na miejscu ludobjczezadanie.

KONZENTRATIONSLAGER WARSCHAU STRUKTURA I OKRESDZIAANIA

Do urzeczywistnienia zaprogramowanej eksterminacji miasta konieczny by zorganizowanysystem zagady. I taki system stworzono.

Powstay Konzentrationslager Warschau w swej strukturze posiada pi Lagrw, bywyposaony w urzdzenia masowego zabijania, tj. komory gazowe i krematoria, a ludobjczy planwykonyway w nim wspdziaajce ze sob formacje policyjno-obozowe, w tym take ukraiskiei otewskie.

Lagry KL Warschau rozlokowano w trzech dzielnicach Warszawy:- w Warszawie na osiedlu Koo, za miejscowym laskiem, stworzono jeden Lager- w Warszawie Zachodniej za Dworcem PKP powstay dwa Lagry- na terenie zlikwidowanego getta utworzono dwa Lagry: wzdu ul. Gsiej i przy

ul. Bonifraterskiej.Wymienione Lagry rozbudowywano i uruchamiano sukcesywnie, przy czym wszystkie zostay

poczone midzy sob bezporedni obwodnic kolejow, tworzc zwarty kompleksorganizacyjny i funkcjonalny pod jedn Komendantur. KL Warschau dziaa przez dwa lata:od padziernika 1942 r., tj. od gwnej likwidacji getta, do sierpnia 1944 r., tj. do PowstaniaWarszawskiego, kiedy to obz zosta ewakuowany.

LAGER NA KOLE

Najwczeniej powsta obz w osiedlu Warszawa-Koo. Stao si to ju na przeomie 1939/1940,tj. w tym samym czasie, kiedy opracowano Plan Pabsta dotyczcy likwidacji Warszawy jako stolicyPolski.

Lager na Kole by pooony w sprzyjajcych dla utajnienia warunkach naturalnych.Wybudowany zosta na terenie niezasiedlonym za miejscowym laskiem, w bezporednimssiedztwie strzeonych niemieckich zakadw zbrojeniowych w Forcie Bema, za ktrymi niecodalej znajdowao si niemieckie lotnisko Bemowo.

Lager na Kole nie od razu by obozem koncentracyjnym. Najpierw, podobnie jak Majdanek,peni funkcje obozu jenieckiego (Kriegsgefangenenlager), w ktrym internowano cz oficerwi onierzy Wojska Polskiego z kampanii wrzeniowej. Przebywajcy w Lagrze wojskowi bylizmuszeni pracowa przy wznoszeniu urzdze fortyfikacyjnych, w hangarach oraz przy budowielicznych na tym terenie bunkrw i schronw. Z dyrektyw Himmlera z 9 padziernika 1942 r.wynika, i ju na podstawie wczeniejszego rozkazu Lager na Kole przeksztacony zosta w obzkoncentracyjny.

Po przeksztaceniu obozu w koncentracyjny wiziono w nim gwnie cywilnych mieszkacwWarszawy.

Ze zdj lotniczych wykonanych nad Warszaw w 1947 r., przekazanych dla ledztwa przezSztab Generalny Wojska Polskiego, wynika, e Lager na Kole zajmowa powierzchni ponad 20ha, na ktrej stao 55 barakw. W gbi lasku, gdzie byy rozlokowane baraki dla winiw,usytuowano obiekt, widoczny na wymienionych zdjciach, w ksztacie duej litery T". Po obiekcietym zachoway si do dnia dzisiejszego fundamenty, na podstawie ktrych mona byo odtworzyprawdopodobn cao tego obiektu mierci" (Szczegowy opis znajduje si w Protokolesdowych ogldzin z 9 i 12 X 1990 r." oraz na szkicach kartograficznych terenu obozu i tegoobiektu, zamieszczonych w rozdziale: Wykaz dokumentw".). By on wieloczciowy i mia obokbudynki towarzyszce. W zachowanej konstrukcji budowli biegy stwierdzi wybetonowanycianami prostoktny d o wymiarach 5 x 12 m oraz wewntrz budowli obudowany cianami

cementowymi wykop pod piecowisko. Do obiektu tego, jak podawali wiadkowie, Niemcydoprowadzali wewntrznymi drogami lenymi winiw z Lagru, nieraz take i osoby z zewntrz,i w tym obiekcie ich likwidowali" (wiadkowie: A. Satora, Z. Augustyniak).

W 1942 r. dowdca SS i policji w Dystrykcie Warszawskim na interwencj Wehrmachtudomagajcego si aresztowa zakadnikw, by przeciwdziaa sabotaom w przemylezbrojeniowym, stwierdzi, e to nie ma sensu, bo i tak odbywaj si egzekucje (APW, Anit desDistrikts Warschau, sygn. 883). W dniu 27 wrzenia 1943 r. na konferencji policyjnej, dotyczcejstanu bezpieczestwa w Generalnej Guberni, SS-Oberfuhrer Walther Bierkamp stwierdzi, ew Warszawie ukrywa si 25 tys. byych polskich oficerw, ktrych naley uzna za czonkw grupterrorystycznych i rozstrzela.

Winiowie Lagru na Kole likwidowani byli nie tylko w miejscowym obiekcie mierci". wiadekMaria Cygan i wiadek Marian Cygan, ktrzy w czasie okupacji zamieszkiwali na Kole, podali, eNiemcy wywozili winiw z barakw ciarowymi samochodami >budami

na tunel przy ul. Bema. Takie usytuowanie obu Lagrw po obu stronach tunelu nie byoprzypadkowe. Jak si pniej okae, w tunelu tym znajdoway si komory gazowe w ktrychtracono winiw. Na zdj-ciach s widoczne due fragmenty murw otaczajcych Lagier II Lagryw Warszawie Zachodniej byy poczone obwodnic boczn i bocznic ko-lejow z Lagramiw getcie.

LAGRY NA TERENIE BYEGO GETTA

Polecenie przeniesienia obozu koncentracyjnego take na teren getta warszawskiego zawartebyo juz w rozkazie Himmlera z lb lutego 1V4J r. Wykonujc ten rozkaz, bezporednio pozdawieniu powstania w getcie w kwietniu 1943 r. przystpiono do urzdzania obozukoncentracyjnego w czci dawnego wizienia wojskowego przy ul. Gsiej, gdzie od jesieni1942 r. mieci si ju tzw. wychowawczy obz pracy.

Funkcjonowanie obozu koncentracyjnego w byym getcie od wiosny 1943 r. relacjonuj liczniwiniowie Pawiaka, jacy od maja 1943 r. byli przetransportowywani do obozu pracy i zatrudnianim.in. na terenie obozu koncentracyjnego. Potwierdza to take Felicjan Loth, ktry by lekarzemwiziennym na Pawiaku i w nowo powstaym obozie koncentracyjnym (Zob. Pamitniki lekarzy -Obz na Gsiej, Warszawa 1964).

Jednak pomieszczenia dawnego wizienia wojskowego na potrzeby obozu koncentracyjnegookazay si niewystarczajce. Wobec tego wczono do niego wizienie Pawiak, rozbudowujcjednoczenie nowe obiekty i baraki obozowe.

wiadek Henryk Wasser wspomina: (...) po 19 kwietnia 1943 r. przebudowano i zabudowanobloki i place na omawianym odcinku ul. Gsiej, tak e wszystkie budynki stanowiy jeden wielkikompleks obozu koncentracyjnego >Gsiwka

wgierskim (zeznania wiadkw: Jzefa Marchela, Tadeusza Trepki, Henryka agodzkiegoi innych).

Na Szkicu orientacyjnym terenu Obozu Koncentracyjnego przy ul. Gsiej w Warszawie z20 maja 1946 r.", sporzdzonym przez V Komisariat Milicji Obywatelskiej w Warszawie dlaOkrgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie, utrwalono istniejce jeszczewwczas 24 baraki obozowe. Straacy polscy, wykonujc przed Powstaniem Warszawskimwiczenia rutynowe na dachu fabryki Pfeufra przy ul. Glinianej naprzeciwko zabudowaobozowych, sporzdzili zdjcia tych barakw. Obz cisy" posiada bramy:

- przy ul. Zamenhofa 19- przy ul. Gsiej 24- przy ul. Okopowej z wylotem na miejsce strace na boisku Skry"- przy ul. Glinianej przy torowisku obozowej kolejki wskotorowej- wjazdow do podobozu dla ydw od strony ul. Nowolipki 29- wjazdowe do wizienia Pawiak przy ul. Dzielnej i przy ul. Pawiej.Poza dwoma Lagrami przy ul. Gsiej i przy ul. Bonifraterskiej do obozu koncentracyjnego

w getcie wchodziy:a) Wizienie Pawiak przy ul. Dzielnej w getcie, wczone do KL Warni wymienionym rozkazem

Himmlera z 11 czerwca 1943 r. Po wczeniuwizienia Pawiak do KL Warschau codzienne egzekucje winiw Pawiaka przeprowadzane

s w Obozie przy ul. Gsiej. Zwoki palone s na podwrzu od strony ul. Zamenhofa 19" (AAN,sygn. 202/III, t. 7, Informacja Bieca" nr 26/99, z dnia 7 VII 1943 r. oraz zeznania wiadkw: St.Kociecki, Ewa Krlikiewiczowa, Stefan Konopka, Tadeusz Trepka i inni).

b) Podobz dla ydw midzy ulicami Nowolipie i Nowolipki Zakwaterowani w nim byliwiniowie cudzoziemcy (ydzi i inne narodowoci), przywiezieni z innych obozwkoncentracyjnych jako sia robocza do budowy KL Warschau. Istnienie podobozu dla ydwzostao stwierdzone ju w ledztwie w sprawie L. Hahna, w aktach ktrego znajduje si dokadnyszkic tego podobozu. Potwierdzili je take winiowie L. Piekarski, H. Switkiewicz i technikbudowlany M. Bielewicz.

c) Dawne wizienie wojskowe przy ul. Gsiej rg Zamenhofa Od jesieni 1942 r. w czci tegowizienia by umieszczony tzw. wychowawczy obz pracy policji bezpieczestwa. Od nazwyul. Gsiej, przy ktrej by pooony, nazywano go Gsiwk". Urzdowa nazwa niemieckabrzmiaa: Ar-beitserziehungslager der Sicherheitspolizei Warschau". Na przeomie listopadai grudnia 1943 r. obz pracy zosta przeniesiony na ul. Litewsk, a jego pomieszczenia w caociwraz z nazw Gsiwk" przej cisy obz" koncentracyjny, co bdzie powodem czstegomylenia obu tych obozw (Dokument niemiecki: Geschaftsverteilungsplan der Abteilung u. RechtKomman-deur der Sicherheitspolizei und des SD-KdSW" z 15 X 1942 r.).

KONZENTRATIONSIAGER WARSCHAU -FUNKCJONOWANIE KOMPLEKSU

Fakt, e KL Warschau nie skada si tylko z Lagru w byym getcie (js sugeruj niektrzy), lecze by struktur wielolagrow i wieloobiektow, p twierdzaj zgodnie rda polskie i niemieckie.

W sprawozdaniu z dnia 20 lipca 1945 r. Sekretarz Komisji dla Zbadan Zbrodni NiemieckichBronisaw widerski stwierdzi, e obz zagady >Gi siwka< stanowi jeden z kilku obozwzagady znajdujcych si w Warszawie".

Take Centrala w Ludwigsburgu w odezwie z 1973 r. podaa, e KL Warschau skada siz dwch kompleksw obozowych pod jedn Komendantur starego kompleksu obozowego inowego kompleksu obozowego".

Jak wskazuje chronologia tworzenia poszczeglnych Lagrw, stary kompleks obozowy"stanowi Lager na Kole i Lagry w Warszawie Zachodnie ktre zostay uruchomione w tym samymokresie jesieni 1942 r., za nowy kompleks obozowy" stanowiy Lagry w byym getcie,uruchomione latem1943 r.

Pomidzy dwoma Lagrami w Warszawie Zachodniej w tunelu w cigu u Bema dziaay komorygazowe. Na terenie Lagru w getcie dziaay krematoria do spalania zwok zamordowanych

winiw. Cay kompleks obozowy KL Warschau poczony by ze sob bezporedni obwodnickolejow. Do obozu koncentracyjnego doprowadzono bocznic kolejow, prowadzc odobwodnicy kolejowej z dworca w Warszawie Zachodniej do Dworca Gdaskiego.

Odczyt zdj lotniczych oraz plan kompleksu KL Warschau wykazay, obwodnica wychodziaz terenu Lagru w getcie od ul. Stawki, gdzie byo rzga zienie bocznicy, do Lagru na Kole i doLagrw w Warszawie Zachodniej. Przy Warszawie Zachodniej obwodnica wjedaa wprost nadtunele mieszczce kc mory gazowe. Wjazd kolejowy do Lagru II" prowadzi od ul. Mszczonwskiej, natomiast Lager III" ssiadowa z bocznic kolejow od strony sta; kolejowej WarszawaZachodnia.

Na terenie Lagru w getcie od torowiska przy ul. Stawki biegy tory w pobl: u obozu cisego".Przecinajc ul. Gsi, prowadziy w kierunku Pawiaka

W ledztwie nie udao si ustali, ile przez te 35-40 tys. miejsc obozowych przeszo ogemwiniw w trybie rotacyjnym, bowiem transporty z apanek do obozu byy tak czste i tak liczne,e organizacje konspiracyjne przestay je rejestrowa.

wiadek Jzef Maszewski, ktry pracujc jako toromistrz w Warszawie Zachodniej, widziaosobicie transporty eskortowane przez Niemw do obozu, zezna, e transporty takie odbywaysi po kilka razy w tygodniu przez cay okres od powstania w getcie do Powstania Warszawskiego.

Nie udao si ustali dokadnie, ilu winiw ogem przeszo przez KL Warschau, aleujawniona zostaa skala tego zjawiska, ktre jeszcze szerzej ukazuj tzw. transportyniewiadome".

ZALUDNIENIE KL WARSCHAU

Zaludnienie w Lagrze na KoleZdjcia lotnicze Wojska Polskiego z 1947 r. wykazay na terenie Lagru na Kole fundamenty po

rozebranych 55 barakach, ktre mieszczc po 200 winiw kady, mogy pomieci cznie do11 tys. winiw jednorazowo.wiadek Zbigniew Augustyniak, pk WP, ktry opracowywa reprodukcje zdj dla ledztwa,

w czasie okupacji przechodzi wielokrotnie koo Lagru na Kole. Widywa jego obiekty i winiw.Byli to gwnie cywilni Polacy. Jednak z uwagi na to, e Lager na Kole by pierwotnie obozemjenieckim dla onierzy i oficerw WP z kampanii wrzeniowej, po przeksztaceniu go w 1942 r.w obz koncentracyjny w dalszym cigu czciowo przebywali w nim obok cywilnych winiwniewolnicy w mundurach", zmuszani przez Niemcw do prac przy fortyfikacjach.

Po wybuchu w 1941 r. wojny niemiecko-bolszewickiej w Lagrze tym przebywali takeokresowo Biaorusini, przywoeni przez Niemcw z nadgranicznych terenw wschodniej Polski.Ludnoci ydowskiej w Lagrze na Kole w zasadzie nie byo, poniewa rozkaz Himmlera(omwiony wczeniej) z 9 padziernika 1942 r., dotyczcy zgrupowania rzemielnikw ydowskichz getta warszawskiego w KL Warschau, nie zosta wykonany. Pozostali oni nadal na miejscuw warszawskim getcie. A w Lagrze umieszczano w dalszym cigu mieszkacw Warszawy(wiadkowie: Alojzy Satora, Maria i Marian Cyganowie).

Zaludnienie Lagrw w Warszawie ZachodniejNa podstawie zdj lotniczych terenw obozowych i ich odczytu w Urzdzie Geodezji

i Kartografii, a take zezna wiadkw wiadomo, e Lagry w Warszawie Zachodniej skaday siz 32 barakw (Lager II" 20 barakw, Lager III" 12 barakw). Wszystkie baraki liczyy co najmniejpo 600 miejsc, z wyjtkiem czterech barakw mniejszych po 300 miejsc, ktre mieciy czniejednorazowo nie mniej jak 18 tys. winiw. Byli to winiowie polscy i greccy, wrd nich ydzigreccy. Zamiast planowanych 10 tys. cudzoziemcw przybyo ich do Warszawy 3 tys.,dostarczonych przez Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS do budowy obozu. Byo tojesieni 1942 r. Po zakoczeniu budowy Lagrw winiowie byli dowoeni do pracy: do FabrykiKarabinw w Warszawie przy ul. Dworskiej (zw. Gerlach") oraz do Fabryki Philipsa w Warszawieprzy ul. Karolkowej. Pracowali te przy rozadunku wagonw.

wiadek Jerzy Wojciech Lipka, profesor Politechniki Warszawskiej, ktry w czasie okupacjipracowa przymusowo w Fabryce Karabinw przy ul. Dworskiej, poda, e na przeomie zimyi wiosny 1943 r. przez ponad tydzie dowoono na teren tej fabryki grup kilkudziesiciu winiww pasiakach. Wedug rozeznania przyfabrycznej organizacji Sierp i Mot", do jakiej wiadeknalea, winiowie ci byli pochodzenia greckiego i dowoono ich z obozu koncentracyjnegow Warszawie Zachodniej. Niemcy zatrudniali ich przy wyadowywaniu koksu i wgla nawewntrznym terenie fabryki przy kolejkowej rampie fabrycznej, ktrej tory podczone byy dotorw bocznicy obozowej.wiadek Feliks Jedynak, maszynista kolejowy, zezna: Przejedajc koo Obozu,

widywaem winiw na apelach. Byli oni ubrani po cywilnemu, a cz z gwiazd na rkawach.Czasem dochodziy od winiw gosy proszce o chleb czy co do jedzenia w jzyku polskim.Byy te gosy podajce adresy zamieszkania rodzin w Warszawie. Bywao, e winiwdoprowadzano do rozadunku wagonw. Wtedy mona byo bezporednio porozumie si.Winiowie wtedy prosili o powiadomienie rodzin na Woli czy w innej dzielnicy, gdy byli wrdnich wzici w apankach i rodziny nie mogy wiedzie, gdzie si znajduj. Ale wrd winiwpolskich, ktrzy stanowili podstawow mas w tych obozach, znajdowali si te czciowo ydzii cudzoziemcy z poudniowej Europy. Cudzoziemcy ci byli nieliczni. Natomiast winiowie ydzibyli tylko w pierwszym okresie Obozu, a pniej ju ich w Obozach w Warszawie Zachodniej niebyo".

Od wiosny 1943 r. w Lagrach w Warszawie Zachodniej przebywali w zasadzie tylko Polacy,w wikszoci z apanek ulicznych w Warszawie.wiadek Jzef Maszewski, toromistrz kolejowy, ktrego terenem pracy w czasie okupacji

bya Warszawa Zachodnia, zezna: Torowiska kolei osobowej przebiegay nad tunelem. Torytowarowe przebiegay obok tunelu. (...) przy ul. Armatniej znajdoway si baraki (...) w odlegociok. 200-250 m od tunelu przy ul. Bema. Widziaem, do barakw winiowie byli przypdzanipieszo i dowoeni samochodami. Transporty dowozili umundurowani i uzbrojeni Niemcy.Transporty widziaem w okresie midzy Powstaniem w Getcie a Powstaniem Warszawskim.Transporty takie odbyway si kilka razy w tygodniu (podkr. - MT)".

Tak czste, systematyczne, cotygodniowe transporty coraz to nowych winiw zapewniayw trybie rotacyjnym pene zaludnienie Lagrw oprnionych po wczeniejszych transportach,zapewniay utrzymywanie odpowiednich kontyngentw ludzkich dla wykonywania planweksterminacji miasta.

Zaludnienie Lagrw w byym getcieJak ustalono w odczycie kartograficznym zdj lotniczych z 1945 r. oraz na policyjnym szkicu

(z natury) obozu koncentracyjnego przy ul. Gsiej z maja 1946 r., posiada on 24 baraki, wszystkieliczce po 600 miejsc, z wyjtkiem 6 barakw o pojemnoci 200 miejsc. cznie mogy onepomieci do 12 tys. winiw.

Winiami jego byli Polacy oraz cudzoziemcy z krajw poudniowej Europy: Grecy, Wosi,Wgrzy, Rumuni i ydzi oraz 300 Niemcw, penicych (wedug wiadkw) funkcje kapo.Winiowie cudzoziemcy pochodzili z innych obozw koncentracyjnych (Buchenwald, Owicim),zostali odtransportowani do Warszawy przez Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS dlaz gry okrelonego celu: do prac wyburzeniowych zlikwidowanego getta oraz budowy na jegoterenie obozu koncentracyjnego. Winiowie cudzoziemcy przeznaczeni do wykonania tegozadania zostali zakwaterowani w wydzielonym podobozie dla ydw.

Inynier Kammler w raporcie-sprawozdaniu z dnia 29 padziernika 1943 r. wymienia liczbzatrudnionych: 1500 winiw. W sprawozdaniu-raporcie z dnia 19 lutego 1944 r. okrela liczbzatrudnionych na 2040. Z raportu z dnia 19 kwietnia 1944 r. wynika, e przy budowie obozuzatrudnionych byo 5 tys. winiw. W raporcie tym w punkcie 5. podano:

Budowa K.L.Odcinek budowy I jest w 95% wykonany.Odcinek budowy II jest w 60% wykonany.

Z budowy odcinka III zrezygnowano, gdy zamiast 10.000 winiw- zostao zaangaowanych5.000 (...)".

I to jest najwiksza liczba winiw cudzoziemcw, jak in. Kammler podaje przyprowadzonych przez niego pracach. Rwnie z zezna wiadkw nie wynika, aby bya ona inna.wiadek Jzef Marchel przebywa w obozie pracy Gsiwka" od 8 maja 1943 r. do

25 sierpnia 1943 r. i osobicie widzia kilka transportw przywiezionych do obozukoncentracyjnego. Kady transport liczy co najmniej

500 osb. Byli wrd nich winiowie z innych obozw ubrani ju w pasiaki oraz osoby cywilnezapane w Warszawie. Transporty ludzi dowoone do obozu koncentracyjnego byy wprowadzanet sam bram co i jego grupa, a brama znajdowaa si 30 m od baraku, w ktrym mieszka.Transporty te wprowadzano nastpnie w gb obozu koncentracyjnego.

Winiowie cudzoziemcy z krajw poudniowej Europy w surowszym klimacie polskim oraz naskutek godu, chorb i epidemii, a take cikiej pracy w obozie licznie wymierali.

Polacy zajmowali w obozie w getcie okoo 7 tys. miejsc, przez ktre przechodziy w trybierotacyjnym coraz to nowe grupy i transporty, tak samo jak w Warszawie Zachodniej.

Skd pochodzili winiowie polscy osadzani w obozie koncentracyjnym w byym getcie?Odpowied na to pytanie daj dokumenty konspiracji, m.in. SLK.W. z 26 X 1943 r. i St.K.W.z 5 XI 1943 r. (AAN, sygn. 202/11-17):

W dniach 13 i 14 padziernika 1943 r. rozpoczy si masowe apanki uliczne, ktrepo okresowej przerwie rozpoczy si znw dnia 19-go i trwaj bez przerwy do dnia dzisiejszego".

Ludzie z apanek byli przewoeni czciowo na Pawiak, a w wikszoci wypadkw naul. Gsi 24. Na Pawiaku byo przepenienie do tego stopnia, e ludzie siedzieli na podwrzupomidzy budynkami i w korytarzach Pawiaka (z podniesionymi do gry rkami).

Na ul. Gsiej s wybudowane przez ydw drewniane baraki i tam osadzaj zapanych ludzi(podkr. - MT). Tak samo jak w Warszawie Zachodniej".

Zeznawali te na ten temat winiowie, wrd nich wiadek Zdzisaw Siemaszko.Zatrzymany w marcu 1943 r. na terenie getta i osadzony w Befehlstelle przy ul. elaznej 106, podwch tygodniach wraz z grup okoo 27 Polakw zosta przetransportowany do obozu pracy naGsiwce". Przebywa od 2 lub 3 kwietnia 1943 r. w celi dawnego wizienia wojskowego. Nacaym korytarzu byy cele z Polakami. Do czasu powstania w getcie na parterze przebywali ydzi.Po powstaniu i likwidacji getta Niemcy zwozili do obozu koncentracyjnego ludno z apanek orazwiniw Pawiaka. Osadzano ich w celach dawnego wizienia wojskowego i w nowowybudowanych barakach obozowych. Prawie codziennie rozstrzeliwano po kilkadziesit osb przyul. Smoczej, w miejscu odlegym okoo 200 m od ul. Gsiej. Wrd ofiar wiadek widzia zwokimczyzn, kobiet i dzieci. Taki los ludzi z apanek przedstawio w ledztwie jeszcze kilkudziesiciuwiadkw.

Z danych, jakie posiada Muzeum Wizienia Pawiak, zaludnienie tego wizienia oraz liczbawiniw, ktrzy przez nie przeszli w czasie caej okupacji, ksztatuj si nastpujco:

77 425 mczyzn-Polakw4 920 mczyzn-ydw14 869 kobiet-Polek920 kobiet-ydwek

W tym miejscu dla przypomnienia naley doda, e wizienie Pawiak od lipca 1943 r. do lipca1944 r., tj. przez rok, przynaleao do kompleksu Konzentrationslager Warschau.

W wietle powyszego sugerowanie przez niektrych polemistw, e KL Warschau w getcieby obozem wycznie dla ydw obcokrajowcw, rozmija si z faktami i powoan dokumentacj.Nie by te obozem wycznie dla ydw z getta warszawskiego, jako e zaoony zosta i dziaapo zagadzie tego getta.

Nie znajduje te uzasadnienia w dowodach twierdzenie odwrotne, e w KL Warschauwiniw ydowskich w ogle nie byo, poniewa obz ten dziaa w warunkach nie istniejcegoju getta.

Na podstawie przeprowadzonych dowodw jest bezsporne, e przez KL Warschau przeszokilka tysicy ydw obcokrajowcw i cz ydw z getta warszawskiego, co wykazaaprzedstawiona w niniejszym rozdziale dokumentacja.

Podsumowanie kwestii wielkoci KL Warschau i jego zaludnienia

W meldunku Delegatury Rzdu RP na Kraj z 3 grudnia 1942 r. podano, i na terenach ostatnioprzyczonych do obozu Niemcy buduj obz dla Polakw, majcy pomieci cznie okoo 40 tys.osb.

KL Warschau, zbudowany w trzech dzielnicach Warszawy jako piciolagrowy kompleks, takliczb osign. Zajmowa tereny o powierzchni okoo 120 ha, na ktrych wzniesiono 119 barakwo pojemnoci cznej do 41 tys. miejsc.

Zblion pojemno potwierdzi te w swych zeznaniach, przesuchany przez Amerykanww Dachau w dniu 4 padziernika 1945 r., urzdnik niemiecki, ksigowy kuchni obozuwarszawskiego, Michael Fleischer, stwierdzajc, i na pocztku obz liczy tylko 1800 osb, zapo jego rozbudowie mieci jednorazowo 35-40 tys. winiw, ktrych ywi. Natomiast z obozucisego ul. Glinian przebiegaa obozowa kolejka wskotorowa.

Organizacja kolejowa caego kompleksu obozowego w trzech dzielnicach] miasta suya tylkowywoeniu gruzu z rozbirki dzielnicy getta (jak po-daje w raportach Kammler). Poza transportamitowarowymi miaa za cel obozowe transporty ludzkie, wrd ktrych byy tzw. transportyniewiadome" z obaw i apanek, jakie potajemnie znikay. Przewoenie takich transportwniewiadomych" w wagonach towarowych sprzyjao ich maskowaniu i utajnianiu.

TRANSPORTY NIEWIADOME

Winiowie KL Warschau i ofiary umiercane w komorach gazowych pochodzili w powanejczci z tzw. transportw niewiadomych". W Encyklopedii Obozw na temat tych transportwnapisano: W okresach nasilonych obaw ulicznych wywzki nastpoway tak czsto,e zarejestrowanie ich wszystkich przez konspiracj stawao si niemoliwe (...). W wikszociwypadkw nie wiadomo dokd i w jakim celu wywoono winiw". Oto przykady takichtransportw niewiadomych".

1. W dniu 11 stycznia 1943 r. w depeszy do szefa IV Departamentu (Gestapo) GwnegoUrzdu Bezpieczestwa Rzeszy, SS-Obergruppenfiihrera H. Mullera, Himmler rozkazaprzeprowadzenie w Generalnej Guberni masowych aresztowa i deportacji do obozwkoncentracyjnych elementw proletariackich" pci mskiej i eskiej. W depeszy czytamy:Aresztowania maj by zakrojone na tak skal, aby w Generalnej Guberni zmniejszyy sirodowiska proletariackie i tym samym znacznie zelaa sytuacja na odcinku band". Przy czymjako przykad Himmler wymieni tu Warszaw.

W nastpstwie tego rozkazu przeprowadzono w Warszawie w dniach 15-22 stycznia 1943 r.obawy na niespotykan dotd skal. Wedug ustale Delegatury Rzdu RP na Kraj (Aneks nr 46 -zacznik AAN, sygn. 202/II1/8) zatrzymano wwczas nie mniej jak 30 tys. mieszkacwWarszawy, z ktrych okoo 10 tys. deportowano do Owicimia i na Majdanek, a 20 tys. pozostaona miejscu w Warszawie, pytanie: gdzie?

W tym czasie, od jesieni 1942 r., dziaay ju w stolicy Lager na Kole i dwa Lagry w WarszawieZachodniej posiadajce razem 87 barakw. Byy one w stanie wchon pozostae 20 tys. osb zestyczniowej obawy w Warszawie.

2. W nocy 1/2 wrzenia 1943 r. rozpoczy si w Warszawie aresztowania imienne z list. Listyprzygotowane do aresztowa obejmuj okoo 5 tys. nazwisk.

3. W dniu 27 wrzenia 1943 r. na konferencji policyjnej na temat stanu bezpieczestwaw Generalnej Guberni SS-Oberfiihrer Bierkamp stwierdzi: W Warszawie ukrywa si ok.

25 tysicy byych polskich oficerw. (...) planuje si przeprowadzenie wielkiej obawy w Warszawie(...). Osoby zamieszkujce w Warszawie bez zameldowania, ktre nie bd mogy siw dostatecznym stopniu wylegitymowa, musz by rozstrzelane, gdy wszystkich tych, ktrzyukrywaj si w Warszawie, naley uzna za czonkw grup terrorystycznych". Jest to odniesieniedo Lagru na Kole.

4. W dniach 13 i 14 padziernika 1943 r. zatrzymano w Warszawie (jak odnotowanow raporcie Komrki Wiziennej Delegatury Rzdu z 15 padziernika 1943 r.) okoo 3 tys. osb,z ktrych 350 umieszczono na Pawiaku, a j kilkadziesit stracono w egzekucjach ulicznychi w ruinach byego getta. Co j si stao z pozostaymi ponad 2500 osobami pojmanymi w dniach13 i 14 padziernika 1943 r., nie wiadomo.

5. Meldunek Delegatury Rzdu z dnia 6 lutego 1944 r.: Aresztowania w odwet za zamach naFranza Kutscher objy cae miasto. Aresztowano ju j ok. 1.800 osb, ktre kierowane sanaSchucha (Gestapo) a stamtd samochodami wywoone w nieznanym kierunku" (AAN, sygn.202/11, t. 17, k. 49, sygn. 207/5).

6. W historiografii przyjmuje si, e Niemcy z Warszawy do obozw koncentracyjnych pozaWarszaw wywieli ponad 21 tys. osb, za na roboty przymusowe miao by wywiezionychogem okoo 136-140 tys. mieszkacw j Warszawy (W Bartoszewski, M. Drozdowski).Tymczasem, jak wykazano w j Encyklopedii Obozw, na roboty przymusowe z Warszawywywieziono faktycznie (podkr. - MT) nieco ponad 70 tys. mieszkacw. Zachodzi wic znowupytanie: co si stao z drug poow, czyli okoo 70 tys. osb z warszawskich transportwniewiadomych"?

Rzecz oczywista, e wymienione przykady nie wyczerpuj wszystkich transportwniewiadomych", ktre miay z Warszawy wyjecha i nie trafiy ] do adnego z obozw pozaWarszaw ani na roboty przymusowe.

Gdzie si podziay? Co si z nimi stao? Czy wymienione transporty niewiadome", te i inne,w ogle z Warszawy wyjechay? Czy te adowane pozornie na wyjazd na Dworcu Gdaskim czyDworcu Warszawa Zachodnia, midzy ktrymi rozcigay si Lagry obozu koncentracyjnegopoczone ze sob bezporedni obwodnic kolej ow, znikay miertelnie w jego komorachgazowych, zamaskowanych w tunelach Warszawy Zachodniej?

SKALA EKSTERMINACJICZY W KL WARSCHAU DZIAAYKOMORY GAZOWE?

Do urzeczywistnienia planu eksterminacji miasta i zmniejszenia liczby jego mieszkacw do500 tys. konieczne byy nie tylko gromadzone w Lagrach tysiczne zasoby ludzkie do stracenia,ale take urzdzenia masowej zagady.

Dostarczanych do Lagrw ludzi z apanek i wielkich transportw niewiadomych" nie monabyo zlikwidowa rodkami konwencjonalnymi tylko przez rozstrzelanie. Byo to z uwagi na iloofiar niewykonalne.

W zwizku z tym Niemcy zainstalowali komory gazowe. Urzdzili je jesieni 1942 r.w zaadaptowanym do tego celu tunelu w cigu ul. Bema w Warszawie Zachodniej, razemz pobudowanymi w tym czasie Lagrami usytuowanymi obok tego tunelu.

Wedug naocznych wiadkw i biegych sdowych w dziedzinie mechaniki cieczy i gazw:Tunel, wentylatornia z szybami i banie na midzytorzu stanowiy jeden zesp funkcjonalny,majcy cechy monstrualnych komr gazowych", w ktrych likwidowano transporty ludzkie kilkarazy w kadym tygodniu od jesieni 1942 r. do sierpnia 1944 r.

Zwoki zagazowanych ludzi Niemcy przewozili na spalenie do krematoriw znajdujcych siw Lagrze na terenie byego getta, nazywanym Gsiwk". Oto niektre z dowodw na ten temat.

Z uwagi na to, e opisane w zawiadomieniu urzdzenia techniczne znajdoway si na tereniekolejowo-drogowym, Gwna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu zwrciasi pisemnie do gospodarzy tego terenu o przekazanie informacji, czy specyficzne urzdzeniaznajdujce si w wiadukcie i tunelu w Warszawie Zachodniej s obiektami kolejowymi lub dro-gowymi sucymi do wentylacji tunelowej.

Zarwno Dyrekcja Centralna Okrgowych Kolei Pastwowych w Warszawie w pismachz 29 czerwca 1988 i z 16 sierpnia 1988, jak i zawiadowca stacji linii Warszawa Gwna-WarszawaZachodnia w protokole przesuchania z 13 lipca 1988, a take dyrektor Wojewdzkiej DyrekcjiDrg Miejskich w Warszawie w protokole sdowych ogldzin badanych obiektw z 13 sierpnia1988 r., z udziaem specjalistw midzyresortowych, nie potwierdzili, aby urzdzenia na wiadukciei w tunelu w cigu ul. Bema w Warszawie Zachodniej, byy obiektami kolejowymi czy drogowymi.W pismach swych DOKP wyjania, e urzdzenia te nie byy nigdy przez kolej uytkowanei takowe nie wystpuj nigdzie na terenie kraju. Przedstawiciel Dyrekcji Drg Miejskich,wykluczajc, aby banie mogy mie przeznaczenie dla wentylacji tunelowej czy drogowej, podzieli)bez zastrzee tre zawiadomienia dr. in. Kijkowskiego o czciowo zachowanych z czasuokupacji obiektach dawnych komr gazowych w tunelach w Warszawie Zachodniej.

Potwierdzenie istnienia komr gazowych przez wiadkw

Dostp na torowiska kolejowe, przylegajce do terenw obozowych, mieli poza Niemcamipracownicy sub kolejowych.

Jednym z nich by wiadek Feliks J., inynier mechanik, ktry w okresie okupacji od 1940 r.a do Powstania Warszawskiego pracowa w charakterze maszynisty parowozu na stacjachw Warszawie Wschodniej, Warszawie-Pradze oraz Warszawie Zachodniej. Std te mia warunkido szerszych obserwacji wasnych, a take pozyskiwania od innych kolejarzy informacji dotycz-cych usytuowania obozw, ich obiektw oraz losw winiw. Stwierdzi, e Lagry w WarszawieZachodniej byy czci Konzentrationslager Warschau.

Tereny obozowe rozcigay si po obu stronach tunelu w cigu ul. Bema, nad ktrymprzebiegay torowiska kolejowe, a wewntrz ktrego mieciy si komory gazowe. Bramawyjciowa gwna z Lagru II", przez jak wyjedano samochodami, usytuowana bya przyul. Bema tu przy tunelu. Rwnie brama gwna z Lagru III" wychodzia na tunel.

wiadek, bdc maszynist, prawie codziennie przejeda przez Dworzec WarszawaZachodnia. Osobicie widzia, jak wielokrotnie pod tunel< przyjeda samochd ciarowyzaadowany butlami z gazem, ktre robotnicy wtaczali do tunelu. Dostarczane butle z gazem byyoprniane w baniach na midzytorzu nad wentylatorni, zbudowanych jednoczenie z hm gramijesieni 1942 r.

wiadkowi oraz innym pracownikom kolei byo wiadomo, e w butlach znajdowa si gaztrujcy i e w tunelu hitlerowcy umiercali winiw obozu.

Gazowanie Niemcy przeprowadzali noc, a bardzo wczenie rano wywoono zwokizagazowanych ludzi.

Feliks J. widywa osobicie wielokrotnie, jak winiowie wynosili z tuneluj pod torami cae stosyzwok ludzkich i wrzucali je na skrzynie policyjnych samochodw ciarowych oznakowanychliterami WH", ktre odjeday w kierunku Woli. Zwoki adowane na samochody nie miay ladwpo kulach.

Czonkowie Tod-Kommando" (komando mierci), w ktrym przy konwoju pracowali Polacy,mwili mu, e zwoki ludzi zagazowanych w tunelu oraz zmarych i zamordowanych w obozieprzewo na spalenie do krematorium na Gsiwk". Za kadym razem przyjeday po zwokidwa, trzy samochody ciarowe.

Wynoszenie zwok z tunelu i ich adowanie do samochodw wiadek nie od razu dostrzeg,gdy tunel znajdowa si pod torowiskami. Zauway je wiosn 1943 r. i odtd takie scenyz umierconymi ludmi i ich wywoenie widywa zawsze, ilekro do Warszawy Zachodniejprzybywa, a do Powstania Warszawskiego".

Rozadunek butli z gazem w baniach na midzytorzu oraz zaadunek zwok z tunelu w celuwywiezienia odbywa si pod stra SS-manw, ktrzy strzegli rwnie wej do tunelu.

Lagry w Warszawie Zachodniej byy poczone obwodnic i bocznic kolejow z Lagrami naterenie getta.

Na szczeglny sposb strzeenia przez Niemcw tunelu i wybudowanych; przy nim obiektwwskazuje w swych zeznaniach inny kolejarz, wiadek Antoni W., ktry przed wojn i przez cayokres okupacji pracowa jako kierownik pocigu gospodarczego.

Wiadomo mu, e wiadukt oraz tunel w cigu ul. Bema w Warszawie Zachodniej zostaywybudowane przed wojn. Na pocztku okupacji tunel by czynny, a potem z przyczyn mu nieznanych Niemcy go zamknli. Przy czym zwraca uwag fakt, e przy zamknitym tunelu ciglekrcili si uzbrojeni Niemcy.

Pomidzy ul. Bema, gdzie znajdowa si tunel, a ul. Tunelow Niemcy zbudowali obiekt, ktryprzypomina jakby schron". Tu miecia si wentylatorni i jeszcze jakie inne urzdzenia. Oboktego schronu" midzy torowiskami zbudowano dwie wiee o wysokoci ponad 30 m i szerokociu podstawy okoo 15 m. Na szczytach tych wie przebywali niemieccy stranicy uzbrojeniw karabiny maszynowe i dlatego wiadek si do nich nie zblia.wiadek naoczny Adela K, mieszkanka Warszawy Zachodniej, zeznaa:W czasie okupacji i przed wojn a do Powstania zamieszkiwaam w Warszawie przy

ul. Szujskiego, w odlegoci okoo 300 metrw od tunelu. (...) Jesieni 1942 r. po raz pierwszyzobaczylimy samochody niemieckie zakryte. Wyglday jak wojskowe. Wozy te prowadzili SS-mani w czarnych mundurach. Wtedy kiedy wozy te pojawiy si przy tunelu, to tunel by nieprze-jezdny i nieprzechodni dla ludzi. Wozy te wjeday do tunelu od strony ul. Armatniej - Woli,a wyjeday od strony Ochoty. Po przywiezieniu transportu do tunelu sycha byo jki ludzkie. (...)Wwoono do tunelu jednorazowo cztery wozy, czasem mniej, czasem wicej. Jak oni ludzigazowali w tunelu, to rozchodzi si zapach gazu, to czu go byo a na ulicy Szujskiego, gdziemieszkaam. Wozy wjedajce i wyjedajce z tunelu widziaam na wasne oczy. Miaam wtedy21 lat. Takie transporty z ludmi do tunelu Niemcy wwozili do Powstania Warszawskiego. Powybuchu Powstania wysiedlono wszystkich mieszkacw naszego budynku na Zieleniak (...).

Wszyscy mieszkacy z ul. Szujskiego wiedzieli, e w tunelu Niemcy gazuj ludzi. Modlilimysi, eby Pan Bg odmieni to wszystko. Wozy, ktre wjeday do tunelu, mogy pomieci po 50osb. Zapach wydostajcy si z tunelu w trakcie gazowania przypomina zapach gazuwydostajcego si z kuchni. (...) zapachy z tunelu wydobyway si tylko w nocy (...).

Po przywiezieniu transportu do tunelu Niemcy nakazywali mieszkacom zasonicie okien. Ktoby nie zasoni, do niego strzelano (...). Rozkaz zasonicia okien przekazywa nam blokowy, ktrydostawa rozkaz od Niemcw. Blokowy u nas nazywa si Jzef Kubas, mieszka na Szujskiegow tym sa-mym domu co ja. Kubas by posdzony o przynaleno do jakiej organizacji i Niemcygo przed Powstaniem rozstrzelali. (...) W tunelu przy ul.Bema Niemcy gazowali ludzi, tak jakpodaam, od jesieni 1942r. do sierpnia 1944r. (...) Kiedy niemieckie wozy wjeday z ludmi do

tunelu, to ja z mego domu widywaam te wozy i syszaam gone krzyki, jki i pacze. Syszaam,bo byo ich duo. Wozy z ludmi do tunelu wjeday 3 razy i wicej w tygodniu, 3 do 4 razyw tygodniu (...). Z reguy (...) pnym wieczorem. Wieczorem echo tych jkw rozchodzio si pookolicy, ktra by spokojna i cicha i nic nie zaguszao tych jkw. (...) przy tunelu przez cay czasdozorowali SS-mani w czarnych mundurach i zawsze byo ich kilku.

(...) Tunel dla ludzi i pojazdw z miasta by nieprzechodni i nieprzejezdni od jesieni 1942 r.Natomiast Niemcy przez niego przejedali. (...) Drugi tunel by nieprzejezdny, by zasypany, bow nim gazowali ludzi. Bya to cz tunelu blisza Dworca Zachodniego.

Tak jak sobie przypominam, jeden tunel by przejezdny przed 1939 r., a drugi by szykowany,bya rozpoczta budowa. W tym nie wykoczonym tunelu Niemcy urzdzili kani, w ktrejgazowali ludzi".

Inny mieszkaniec Warszawy Zachodniej, wiadek Franciszek B., ktry czasie okupacjizamieszkiwa w bezporednim ssiedztwie Lagrw w Warszawie Zachodniej, przy ul. Armatniej,take potwierdzi masowe likwidowanie winiw nocami: W czasie okupacji, w okresie przedPowstaniem Warszawskim, w Warszawie Zachodniej byy niemieckie baraki, w ktrych przetrzymywano winiw. Baraki rozlokowane byy przy ul. Bema, Armatniej, Ordonai Mszczonowskiej. Winiowie znikali noc po kryjomu (...). Baraki si oprniay, a potem Niemcyzapeniali je nowymi transportami winiw".

Likwidowanie w tunelu mieszkacw Warszawy kontynuowane byo jeszcze w pierwszychdniach Powstania Warszawskiego.

wiadek Stanisaw W., ekonomista, w czasie okupacji penicy sub w wywiadziei kontrwywiadzie AK, zezna:

Po wybuchu Powstania Warszawskiego dostaem rozkaz od Dowdcy Zgrupowania>Radosawa< udania si w rejon Dworca Zachodniego i rozeznania sytuacji dyslokacji wojskniemieckich (...). Ulokowaem si w jednym z takich opuszczonych domw naprzeciwko wylotutunelu pod liniami Dworca Zachodniego PKP w odlegoci okoo 500-700 m od tego tunelu i przezlornetk obserwowaem ruch, jaki by przy tym tunelu.

Byo to dokadnie 3 sierpnia rano okoo godz. 8-9. Przez godzin czasu mojej obserwacjiwidziaem, jak SS-mani doprowadzali grupy ludnoci cywilnej Warszawy (od kilkunastu dokilkudziesiciu osb kada grupa) i dokonywali selekcji, oddzielajc kobiety i dzieci od mczyzn.Po czym kobiety i dzieci pod konwojem niemieckim byy odprowadzane w kierunku Dworca PKPWarszawa Zachodnia (...). Natomiast mczyzn wpdzono do tunelu, ktry od strony Woli byodkopany. (...) z tytuu penionej suby w wywiadzie wiadomo mi, e w okresie od 2 do 8 sierpnia1944 r. Niemcy wymordowali w tunelu do okoo 4 tys. mczyzn. Potwierdzi to mj podwadnyStanisaw Mikulski w dniu 8 sierpnia 1944 r. w meldunku zoonym dla Komendy Gwnej AK. Onby wyselekcjonowany do grupy mczyzn przy tunelu, z ktrej zbieg, po czym schowa si i dalejobserwowa, co si w tunelu dziao.

Po wojnie na terenie strefy okupacyjnej francuskiej spotkaem mieszkaca Woli o nazwiskuJanuszko, od ktrego dowiedziaem si, e on w okresie 2-8 sierpnia 1944 r. ukrywa si z rodzinw piwnicy jednego z domw na wprost tunelu i obserwowa, jak w tym czasie Niemcy wywoziliz tunelu ciarwkami zwoki uprzednio zamordowanych. On widzia, e w sumie w cigu 30godzin, liczc tylko od 7 sierpnia do 9 sierpnia rano, Niemcy wywieli okoo 30 ciarwek cia. (...)

Od 8 sierpnia Niemcy zaprzestali mordowania w tunelu, poniewa przybyli na to miejsceprzedstawiciele Midzynarodowego Czerwonego Krzya na skutek interwencji Rzdu Polskiegow Londynie".

Podczas ewakuacji obozu Niemcy niektre waniejsze dokumenty zabierali ze sob poczym jew panicznej ucieczce przed nacierajcym frontem porzucili. Cz z nich zostaa odnaleziona napocztku czerwca 1946 r. we Wrocawiu w byych koszarach SS u zbiegu ulic Sudeckieji Kampinowskiej, w stercie walajcych si nadpalonych papierw. Jeden z nich, datowany 1 lipca1944 r. w Warszawie, dotyczy komr gazowych. Zawiera on wykaz dyurw na Upiec 1944 r.komanda elektrykw SS celem wzmoonego nocnego sterowania" prdu w Lager I und Lager IIfur den Monat Juli 1944". Gaz trujcy do usytuowanego pomidzy dwoma Lagrami tuneluw Warszawie Zachodniej dowoony by z Lagru w byym getcie, zwanego Gsiwk". Wiosn1946r. wiadkowie widzieli tam osobicie magazyn, w ktrym znajdoway si tysice puszek

z trupimi gwkami, takich samych jakie widzieli w Owicimiu. W puszkach znajdowa si gazstosowany w komorach gazowych (wiadkowie: A. J. Dmowski, F. Jedynak).

W wietle powyszych dowodw istnienie i ludobjcze dziaanie komr gazowych w tunelu przyul. Bema na terenie Lagrw w Warszawie Zachodniej jest faktem.

Komory gazowe KL Warschau rniy si od komr gazowych w innych obozach zagady,w ktrych stoczone na niewielkiej powierzchni ofiary byy umiercane przy uyciu gazu Cyklonu B,wrzucanego do pomieszczenia ko-mory gazowej przez otwr w niskim stropie.Komory gazowe w tunelu, po dowiadczeniach w Owicimiu, zbudowane zostay na najwyszym(wwczas) poziomie wyrachowanej zbrodniczo techniki zabijania.Z uwagi na cel, jaki przez ich dziaanie chciano osign- zlikwidowanie mieszkacw Warszawydo 500 tys., urzdzone w tunelu komory gazowe byy powierzchniowo znacznie wiksze i mogypomieci wiksz ilo osb jednorazowo, co dawao moliwoci zabicia wikszej liczby ofiarw tym samym czasie. W ten sposb proceder gazowania nie musia odbywa si codziennie,a jednoczenie zapewnia wykonywanie obowizkowych dziennych kontyngentw traconych ludzi.Sposb zabijania w komorach gazowych w tunelu take usprawniono, stosujc zmechanizowanetoczenie gazu trujcego do pomieszczenia z ofiarami, gdzie byy one hermetycznie zamknite.Moc wentylatorw, odpowiadajca mocy silnikw przedwojennego samolotu komunikacyjnego,zapewniaa odprowadzanie drogami wentylacyjnymi zuytego gazu z komr z du si wysoko doatmosfery - mechanizm nie wystpujcy w zwykych urzdzeniach wentylacyjnych.W takich komorach gazowych, o konstrukcji i waciwociach dziaania opisanych w ekspertyziebiegych, w izolowanym od miasta tunelu sprawcy mieli warunki do zabijania gazem po kilkasetludzi jednorazowo.

Czy istniay komory gazowe w Lagrze w byym getcie?

Nie da si wykluczy, e w kompleksie KL Warschau, oprcz ogromnych komr gazowychw tunelu mieszczcym do kilkuset osb jednorazowo, Niemcy mogli urzdzi te mae(podrczne") komory gazowe w zaadaptowany celach.

W dniu 16 maja 1946 r. podczas ogldzin sdowo-milicyjnych terenu posesji przy zbieguulic Gsiej i Zamenhofa sdzia Halina Wareko, nie wymieniajc powojennego obozu pracy,szczegowo opisaa zastany tam stan: "cele nie posiadajce dalszych wylotw, z maym otworemw cianie pod sufitem. Na rodku celi kupa chloru, w krzakach ogrdka rozsypany cyklon, puszki,w ktrych widoczne byy krysztaki cyklonu wielkoci ziaren fasoli".Kwesti t bdzie mona definitywnie wyjani po przeprowadzeniu przez Instytut PamiciNarodowej (IPN) ledztwa w sprawie powojennego obozu pracy.

ROZSTRZELIWANIE OFIARW OBOZIE KONCENTRACYJNYMW BYYM GETCIE

Fakt rozstrzeliwania mieszkacw Warszawy w ruinach Getta" by znani niemal powszechniejeszcze w czasie okupacji. Jednak nikt nie czy go z obozem koncentracyjnym.Obz koncentracyjny w Warszawie przerasta ludzk wyobrani. A tymczasem by onrzeczywistoci. Obz cisy", zaoony w nie istniejcym ju getcie, zlokalizowany zostapomidzy ulicami: Zamenhofa, Okopow, Woysk, Ostrowsk i Glinian wzdu Gsiej (obecnieAnielewicza). Tereny przylegajce do obozu cisego" obejmoway tzw. stref zamknit", ktrarozcigaa si szeroko pomidzy murem obozu cisego" a murem zamykajcym tereny dawnegogetta. Z uwagi na to, e przyobozowa strefa zamknita" rozprzestrzeniaa si na tereniezrujnowanym getta, dokonywane na niej rozstrzeliwania okrelano jako egzekucje w ruinachGetta", co zaciemniao ich obraz, gdy byy to mordy obozowe na winiach obozu lub Pawiaka,przynalenego do obozu, i dokonywane na terenie obozowym.Rozstrzeliwania przeprowadzane byy zarwno w obozie cisym", jak i w jego strefiezamknitej". Stae miejsca mordw w obozie znajdoway si:- w Lagrze przy ul. Gsiej

- w Lagrze przy ul. Bonifraterskiej- na czterech podwrkach dawnego wizienia wojskowego.W strefie zamknitej" stale miejsca mordw usytuowane byy w podwrcach wyludnionychposesji:- przy ul. Nowolipki 25-31- przy ul. Nowolipie 32-36- przy ul. Dzikiej 3- przy ul. Dzielnej 27 i przy ul. Pawiej- na dawnym boisku sportowym Skry" przy ul. Okopowej.

Miejsca rozstrzeliwa w podwrcach wyludnionych posesji nie byy przypadkowymizaukami. Zostay one do tych celw przystosowane. Prowadzi) do nich wyznaczone bramywjazdowe transportw z ofiarami. Na murach zniszczonych budynkw okalajcych studnie"widniay napisy ostrzegawcze: Uwaga! Strefa neutralna - strzela si bez ostrzeenia". Miejsca tebyy dozorowane przez obozowych SS-manw.

We wszystkich tych miejscach rozstrzeliwano winiw KL Warschau, winiw Pawiaka,winiw Gestapo z al. Szucha oraz ludno z apanek. Za na podwrku 3. i 4. dawnegowizienia wojskowego rozstrzeliwano ydw, ocalaych po zagadzie getta warszawskiego.W piwnicach, schronach i gruzach ukrywali si jeszcze pojedynczo ydzi, ich rodziny alboniewielkie grupy. Biae kolumny egzekucyjne SS", przebrane w biae brezentowe uniformyprzypominajce suby medyczne, wywabiay z kryjwek chronicych si bezbronnych ydw,obiecujc im pomoc lekarsk i bezpieczn dalsz egzystencj w miecie. Kiedy ujawniali si onii wychodzili na zewntrz, byli rozstrzeliwani w obozie lub bezporednio na miejscu ujcia.ydw ukrywajcych si w gruzach lub zatrudnionych przy paleniu zwok ofiar napotykali Polacypracujcy w firmach wywocych gruz z wyburzanego getta. W transportach" tych udao siPolakom cz yjcych jeszcze ydw wyprowadzi z getta.

KL Warschau dziaa po zagadzie getta i ofiarami jego byli gwnie Polacy, w szczeglnocimieszkacy Warszawy polskiej populacji, gdy likwidacja stolicy bya zasadniczym celem tegoobozu.Masowe rozstrzeliwania Polakw w Lagrze na Kole przeprowadzane byy ju od jesieni 1942 r.Masowe rozstrzeliwania Polakw w Lagrze w dawnym getcie rozpoczy si w maju 1943 r.i trway nieprzerwanie do 31 lipca 1944 r., tj. do ewakuacji w przeddzie wybuchu PowstaniaWarszawskiego.Sekretarz Okrgowej Komisji do Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie, po zapoznaniu siz terenem obozu dziaajcego w dawnym getcie, w sprawozdaniu zoonym 20 lipca 1945 r.stwierdzi, e by to jeden z obozw z a g a d y w Warszawie.Za naoczni wiadkowie nie tylko obz cisy", ale take miejsca mordw w "strefie zamknitej"nazywali jednoznacznie obozami mierci.

wiadek Jzef Marchel, wizie Pawiaka i obozu pracy z apanki, zezna: Na pocztkumaja 1943 r. wracaem z cmentarza brdnowskiego, na ktrym byem w rocznic mierci megobrata. Kiedy znalazem si na ulicy Wileskiej, Niemcy przeprowadzali apank. Wjechalina motorach w ulic Wilesk i zabrali mnie z kolegami: Abramczykiem i Ostal Jzefem oraz zjednym nieznajomym i przewieziono nas na niemiecki posterunek policji na ul. Targow, skd po2-3 godzinach odwieziono nas na Gestapo w Aleje Szucha. Tu przetrzymywano nas do ranaw podziemiu w tzw. >tramwaju

wybudowany barak, w ktrym miecia si obozowa kuchnia. Ponadto by wybudowany ju przedmoim przybyciem mur odgradzajcy od strony Zamenhofa obz pracy od obozu koncentracyjnego.Za murem tym mieci si dziedziniec, na ktry w cigu caego maja prawie codzienniedoprowadzano grupy ludzi, ktrych rozstrzeliwano, a nastpnie na miejscu palono.Byy to grupy liczce po kilkadziesit osb mczyzn i czciowo kobiet ubranych po cywilnemu.Mordy te widziaem na wasne oczy przez okno celi wiziennej, ktra bya na drugim pitrze. Oknowychodzio dokadnie na dziedziniec, na ktrym zbrodnie te dokonywano. Ju w pierwszych dniachswego pobytu widziaem, e ju we wczeniejszym okresie rozpoczto budow obiektw obozukoncentracyjnego. Byy ju pozakadane fundamenty jak pod przysze budynki czy baraki.Ja osobicie braem udzia przy budowie muru dla obozu koncentracyjnego przy ul. Ostrowskiejw kierunku ulicy Smoczej. Inni budowali mur od strony ul. Gsiej w kierunku Okopowej. Tam tepowstaway baraki, Na terenie obozu znajdowaa si grupa 12 rzemielnikw ydw. Widziaemw czasie prowadzenia naszego komanda do pracy, e grup tych ydw wprowadzono w bramna ul. Karmelickiej i tam ich rozstrzelano. Z obozu >Gsiwka< wyszedem 20 sierpnia 1943 r.W ostatnich tygodniach przed moim odejciem obz koncentracyjny Niemcy rozbudowywali nadalju w okolicach ul. Okopowej. I dowoono tam do niego transporty ludnoci z Warszawy.Pragn uzupeni, e w miesicu czerwcu (prawdopodobnie po to, abymy nie byli wiadkamimordw) Niemcy zabili nam okno po zewntrznej stronie drewnian skrzyni z prtamimetalowymi. Wtedy od czerwca do koca swego pobytu w obozie syszaem dalej dochodzcez dziedzica rozstrzeliwania, ale ju widokw tych doprowadzanych grup ludzkich nie widziaem.Natomiast dalej widziaem dym i ogie przez szpar przy tej skrzyni, oraz dochodzi swdpalonych cia".

wiadek Szymon Marian Trojanowski, pracownik Gazowni Miejskiej, inkasent na tereniegetta, zezna:

W Warszawie byem pracownikiem Gazowni Miejskiej bez przerwy od 1938 r. do 1960 r.W czasie okupacji chodziem jako inkasent po terenie getta, a do jego zagady. Po tymuczszczaem do punktu konspiracyjnego AK, ktry znajdowa si na ulicy Nalewki 2a w sklepiez wdkami. Kierownictwo tego punktu, do ktrego nalea m.in. waciciel sklepu SzkudliskiWadysaw, utrzymywao kontakt ze stranikami polskimi w wizieniu Pawiak oraz w oboziekoncentracyjnym przy ul. Gsiej i otrzymywao od nich informacje. Ktrego dnia jesieni 1943 r.bya w punkcie organizacyjnym rozmowa, e w murach domu przy ul. Zamenhofa rg Gsiejnaprzeciwko obozu koncentracyjnego Niemcy rozstrzeliwuj Polakw z apanek przywiezionychwprost z miasta, ktrych nawet nie wprowadzaj na teren obozu (dotyczy obozu cisego" - MT).Syszc to wyraziem zgod, e pjd do wymienionego domu, aby osobicie stwierdzi,czy dokonywane s tam rozstrzeliwania. Wszedem w bram i zobaczyem na podwrzu szokujcywidok. Podwrko zalegaa masa trupw oraz gruba warstwa pierzy, ktra czciowo przykrywaazwoki. Prbowaem wej na pitro, aby z gry zobaczy cay widok, gdy nie chciaem wchodzipomidzy ciaa zmarych oraz w pierze. Wtedy wyoni si skd SS-man z psem. Widocznie mnienie zauway, bo mnie nie zatrzyma. W tym miejscu dodaj, e przed udaniem si na miejscezbrodni jeden ze stranikw polskich wsppracujcy z AK powiedzia na punkcie organizacyjnym,w jakich godzinach najbezpieczniej pj na miejsce zbrodni, kiedy tam jest najmniej SS-manw.Wyszedem bezpiecznie i udaem si na punkt organizacyjny. Tu przekazaem potwierdzajc,e na wymienionym miejscu zbrodni zastaem mas trupw. Wok obozu byy wiee stranicze.Najblisze dwie na ul. Zamenhofa i ul. Gsiej widziaem bliej i wiem, e u gry na nich byliSS-mani z karabinami maszynowymi.(...) Mordy Polakw we wskazanym przeze mnie miejscu, jak wynikao z tych informacji,dokonywali SS-mani z Konzentrationslager Warschau. Miejsce to bowiem znajdowao si przy tejsamej ul. Gsiej co Obz, vis-a-vis dawnego wizienia wojskowego, dochodzcego doul. Zamenhofa (...)".

wiadek Ewa Krlikiewicz, onierz Armii Krajowej, zeznaa:(...) na polecenie Warszawskiego Dowdztwa Armii Krajowej pra am w okresie od padziernika1943 r. do lipca 1944 r. w filii budowlanej in. Piotrowskiego w Warszawie przy rogu przedwojennejulicy Wiziennej i ulicy Dzielnej, w bezporednim ssiedztwie Pawiaka. Zadaniem moim, jakiedostaam od Warszawskiego Dowdztwa Armii Krajowej, byo prowadzenie obserwacji dziaa

niemieckich na terenie Pawiaka i obozu >Gsiwka< i przekazywanie o nich cisych meldunkwdo dowdztwa, do wiadomoci ktrego doszo, e Niemcy zaczli masowo rozstrzeliwa winiwz Pawiaka. Wskazane wyej pooenie filii oraz moje w niej zatrudnienie dajce prawo poruszaniasi przy ulicach Gsiej, Pawiej, Nalewki, Karmelickiej i Dzielnej stwarzao dobre warunki doprowadzenia takich obserwacji. Ponadto, w tym celu wsplnie z inynierem Piotrowskimwynalelimy dwa miejsca bezpieczne i najdogodniejsze jako punkty obserwacyjne (...).W listopadzie 1943 r. okoo godz. 7.30 rano widziaam jak czterech lub piciu SS-manw z obozu>Gsiwka< prowadzio ulic Smocz na Nowolipki grup winiw ydowskich z obozu>Gsiwka< w iloci okoo 10-15 osb. Winiowie odznaczali si od innych przechodniw, gdyubrani byli w pasiaki i rzucali si w oczy. Doprowadzeni na plac na Nowolipiu winiowieci przygotowywali stosy z drzewa z rozbirki ze zburzonych domw. Mniej wicej w tym samymczasie zaczto na plac zwozi ciarow bud winiw z Pawiaka. Bud t dowoonokadorazowo po 50-60 winiw, mczyzn. Na placu poza SS-manami z obozu >GsiwkaGsiwka< rozstrzeliwali tych winiw z karabinw maszynowych. Tego dnia buda ciarowaobrcia okoo 10 razy i kolejno winiw z kadego transportu w powyszy sposb rozstrzelano.W sumie rozstrzelano wtedy od 500-600 Polakw z Pawiaka.Po rozstrzelaniu dowiezionych bud winiw z Pawiaka w listopadzie 1943 r., doprowadzeniwiniowie ydzi z obozu >Gsiwka< powrzucali ciaa zamordowanych na przygotowanewczeniej stosy z drzewa, ktre obkadano now warstw drzewa i rzucano na nie zwoki dalszychwieo zastrzelonych winiw.

Po rozstrzelaniu caego transportu winiw z Pawiaka SS-mani, ktrzy przybylina egzekucj z zewntrz, rozjechali si. Na miejscu egzekucji pozostali tylko SS-mani z obozu>GsiwkaGsiwka< polali te stosy trupwbenzyn i podpalili je. W czasie palenia si stosw zwok widziaam, jak SS-mani z obozu>Gsiwka< zastrzelili na kocu winiw ydw z obozu >GsiwkaGsiwka< SS-mani zobozu >Gsiwka< sami osobicie ju powrzucali na palce si stosy, po czym powrcili bezwiniw przez ulic Smocz do obozu >GsiwkaG-siwka< (...).Czterokrotnie widziaam sama, e przy wywoeniu na egzekucj winiw z Pawiaka uczestniczyosobicie Hahn. Przyjeda on 2 czarnymi wozami z kilkoma funkcjonariuszami Gestapo.Pamitam, e Hahn by redniego wzrostu, krpy i chodzi w czarnym skrzanym paszczu.Osobisty udzia Hahna w transportach na egzekucje potwierdza gestapo-wiec Szulc z Pawiaka,ktry po pijanemu wygadywa, e >jutro bdzie lepsza zabawa, bo przyjedzie sam Hahn

organizacji podjem prace remontowo-budowlane gmachw byej Akademii WychowaniaFizycznego na Bielanach, ktr przejli Niemcy na szkolenie pilotw wojskowych (...). W 1942 r.zaoyem wasne przedsibiorstwo remontowo-budowlano-rozbirkowe. Roboty rozbirkoweprowadziem na terenie byego getta. Tam te w styczniu 1944 r. otrzymaem wezwaniedo stawienia si do szefa obozu koncentracyjnego. Biuro jego znajdowao si w barakach przyulicy Gsiej. Nazwiska komendanta obozu nie pamitam, ale by on w stopniu pukownika SS.Mwiono o nim powszechnie i ostrzegali przed nim andarmi niemieccy, e to jest zbrodniarzniemiecki, ktry bez uprzedzenia i przyczyny strzela i zabija ludzi.Do mnie osobicie strzela, a uszedem z yciem dziki temu, e jeden z andarmw, yczliwychmi, upi go. Widziaem sam, jak wymieniony komendant zabi wasnorcznie dwch policjantwgranatowych oraz dwch robotnikw z mojej ekipy.Od wymienionego komendanta obozu koncentracyjnego dostaem zezwolenie na pracerozbirkowe na terenie getta, a ja podpisaem zobowizanie, e cz cegy z rozbirki bdodsya wagonami do Berlina. Robotnicy zatrudnieni w moim przedsibiorstwie wjedali na terenprac rozbirkowych w getcie w iloci do 100 wozw konnych, ktrymi wywoono ceg.W styczniu 1944 r. bdc przy pracach rozbirkowych na ulicy Nowolipki 29/31 zobaczyemna podwrzu ruszt z belek stalowych budowlanych. Na ruszcie tym leay ciaa zamordowanych,jak si pniej dowiedziaem, winiw Pawiaka. Poczuem swd i z robotnikami weszlimyukradkiem w gruzy. Tam zobaczylimy grup 30 modych ydw, ktrzy kadli na ruszta zwokiludzkie, polewali benzyn i palili je. Tak spalono jednorazowo kilkadziesit zwok-Osobiciewidziaem takie palenie zwok w miejscu przy ulicy Nowolipki 29/31 trzykrotnie. Potempodgldalimy Niemcw, ktrzy mordowali tam ofiary codziennie. T grup ydw po trzechdniach wyprowadzilimy z getta. Oni to powiedzieli nam, e przy ulicy Nowolipki29/31 rozstrzeliwani byli i paleni Polacy, winiowie Pawiaka, winiowie z alei Szucha orazwarszawiacy z apanek ulicznych. Po wyprowadzeniu przez nas tej grupy ydw Niemcy wysadziliw powietrze mury okalajce miejsce egzekucji dla zatarcia ladw zbrodni.Drugim miejscem egzekucji, ktre widziaem osobicie, byo dawne wizienie wojskowe przyul. Dzikiej rg Gsiej. W budynku tym widziaem stos ludzkich zwok przygotowanych do spalenia.I tu tak samo zwoki spalali ydzi pod nadzorem niemieckim. Rwnie t grup ydw udao namsi wyprowadzi z getta. Byo to w kocu maja i na pocztku czerwca 1944 r.Trzecim miejscem masowych egzekucji na terenie byego getta by plac midzy budynkiema murem okalajcym getto przy ul. Franciszkaskiej rg Bonifraterskiej. Widziaem,e rozstrzelano tu nie mniej ni 500 osb. W grupie ydw spalajcych zwoki by m.in. znanymi osobicie prof. medycyny okulista. W tej egzekucji podobnie jak w poprzednio wymienionychzamordowano Polakw winiw Pawiaka, winiw z alei Szucha i z apanek ulicznych. Grupyydw tej ostatniej egzekucji nie udao nam si uratowa, gdy po skoczeniu spalania zwokwiniw polskich, sami w kocu zostali rozstrzelani i spaleni na miejscu.Szefem grupy niemieckiej, ktra przeprowadzaa akcj zacierania ladw zbrodni przezwysadzanie w powietrze wypalonych murw, by inynier budowlany Szejnbrunn z Berlina".

wiadek Stanisaw Marian Capelik, syn zamordowanego w egzekucji 7 grudnia 1943 r.w kilkanacie godzin po ujciu, zezna:W czasie okupacji hitlerowskiej zamieszkiwaem z rodzicami i dwoma brami we Wochach podWarszaw. Ojciec by z zawodu teletechnikiem, utrzymywa rodzin, pracujc w Polskiej AkcyjnejSpce Telefonicznej pod zarzdem niemieckim w Warszawie. Nie nalea do adnej organizacjiRuchu Oporu. W 1943 rokuj miaem czternasty rok ycia i uczszczaem do szkoy. Ostatni razwidziaem ojca 6 grudnia 1943 r. W dniu tym rano ojciec w} do pracy i wicej nie powrci. Jakpamitam 9 grudnia 1943 r., bdc w szkole, nauczycielka Reterska wywoaa mnie, abym poszeddo domu, poniewa w rodzinie jest tragedia, wasz ojciec zosta rozstrzelany. Babcia FranciszkaCapelik (nie yjca obecnie) mwia, e bya w Warszawie i widziaa na obwieszczeniu miercinazwisko ojca: Capelik Wiktor ur. 18 XII 1909 r. wrd grupy innych rozstrzelanych w dniu7 XII 1943 r.Matka Bronisawa Capelik zostaa poinformowana przez pewne osoby z kawiarni >Kleszcza< przyul. Nowogrodzkiej rg Marszakowskiej, e ojca zabrao z tej cukierni Gestapo w dniu 6 XII 1943 r.w godzinach poudniowych. Ojca zamordowano wic po kilkunastu godzinach.W 1946 r. w czasopimie >Przekrj< opublikowano fotografi egzekucji hitlerowskiej podnagwkiem: >Rozstrzeliwania Polakw na ulicach miasta Warszawy

Co si stao z pozostaymi 900 osobami? brak w meldunku adnotacji o ich wywiezieniuz Warszawy. Jest to cig dalszy transportw niewiadomych", ktrych gross kierowanych byo doLagrw w Warszawie Zachodniej.21 padziernika 1943 r. - W dalszym cigu w licznych punktach miasta odbywaj si masoweobawy. Wikszo zatrzymywanych przewoona jest na Pawiak i do Obozu przy ul. Gsiej (...)"(AAN, sygn. 202/11, t. 17, k. 17).24 listopada 1943 r. - Masowe egzekucje w Getcie warszawskim.Na terenie byego Getta w Warszawie odbywaj si codziennie maso-we egzekucje Polakw.np. 12 XI stracono ok. 300 osb nie przeprowadzonych przez adn ewidencj wizienn.Nazajutrz szereg detonacji wiadczyo o usuwaniu ladw egzekucji. Wysadza si w powietrzeruiny domw, do ktrych zwozi si stale zwoki rozstrzelanych ostatnio oraz straconych dawniej"(AAN, sygn. 202/III/7, t. 2, Informacja Bieca" nr 46/119, z 24 XI 1943 r.).Grudzie 1943 r.- stycze 1944 r. - Poza egzekucjami jawnymi (tj. ulicznymi - MT) odbywaj sinadal masowe tracenia zarwno winiw Pawiaka, jak i ludnoci z apanek - w murach Getta"(AAN, sygn. 202/III-8, t. 3; aneks nr 62 za okres od 1 XII 1943 r. do 31 I 1944 r.).30 czerwca 1943 r. - Informacja Bieca" nr 25/98, z 30 VI 1943 r., usta-ajca miejscerozstrzeliwa w obozie przy ulicy Gsiej (na tyach dawnego wizienia wojskowego).26 listopada 1943 r. - Meldunek nr 228 z dnia 26 XI1943 r. o zamordowaniu w komorze gazowejokoo 800 osb z apanek ulicznych.22 listopada 1943 r. - Informacja w raporcie nr 227 Wydziau Bezpieczestwa Oddzia Polityczno-Informacyjny z 22 XI1943 r. o wykopywaniu zwok z rnych miejsc strace i spalaniu ichw krematorium.5 listopada 1943 r. - Meldunek St.M.W. z dnia 5 XI 1943 r. ustalajcy umieszczanie ludziz apanek w wizieniu na Pawiaku i w wikszoci przypadkw w obozie na ul. Gsiej.15 grudnia 1943 r. - Terror Warszawa. Za murami getta w dalszym cigu niemal codziennieNiemcy rozstrzeliwuj po okoo 100 osb" (AAN, sygn. 202/III/7, t. 2, Meldunek z InformacjiBiecej" AK (nr 49/122, z 15 XII 1943 r.).6 grudnia 1943 r. - Identyczne stwierdzenie znajduje si w meldunku Spoecznego KomitetuAntyk": Egzekucje w Getto odbywaj si codziennie w godzinach wieczornych. Przecitnietraconych jest okoo 100 ludzi dziennie (AAN, sygn. 228/5-1, z 6 XII 1943 r.).Przedstawione meldunki organizacji konspiracyjnych pozwalaj na pewne spojrzenieporwnawcze. Lagry w Warszawie Zachodniej i na Kole dziaay przez prawie dwa lata, Lagryw byym getcie funkcjonoway przez ponad rok. W Lagrach w Warszawie Zachodniej, gdzie ofiaryzabijano w komorach gazowych, tracono po kilkaset ludzi jednorazowo.W Lagrach na terenie byego getta i na Kole, gdzie ofiary zabijano przez rozstrzeliwanie, traconocznie po okoo 100 osb na dob.We wszystkich Lagrach tracona bya najliczniej ludno z apanek:- Ludzie z apanek to najbardziej krtkoterminowi winiowie, ktrychzagazowywano, rozstrzeliwano po kilku dniach lub nawet kilkunastu godzinach po ujciu.- Ludzi z apanek przeznaczonych do likwidacji nie poddawano adnym sadom. Nie byo ich zaco sdzi. Ginli, poniewa stolica, w ktrej mieszkali, bya likwidowana.- Ludzi z apanek nie rejestrowano, nie wcigano do adnej ewidencji. Ginli bezimiennie.Chodzio o jak najwiksz liczb zgadzonych mieszkacw likwidowanego miasta.Ze Sprawozdania 14/44" Komrki Wiziennej Delegatury Rzdu, przesanego do RzduPolskiego w Londynie, wynika, e od padziernika 1943 r. na terenach obozowych odbyway sicodzienne egzekucje bezimienne, czstokro osb przywiezionych wprost z miasta i bezporedniopo tym rozstrzelanych. Zwoki palono nastpnie wraz z dokumentami osobistymi (po zdjciuubrania).Wedug zeznania wiadka Zbigniewa T., winia Pawiaka od lutego 1942 r. do 30 lipca 1944 r.,gdzie peni funkcj kierownika kolumny sanitarnej i mia wgld do ewidencji i mono poruszaniasi po caym terenie wizienia, co najmniej 30% zatrzymanych ludzi nie byo wcignitychdo ewidencji.W wywoonych z Pawiaka i z obozw transportach niewiadomych" znajdowali si gwnie wanienie zewidencjonowani ludzie z apanek. Bezimienne Postacie" wiezione w niewiadomych

transportach" znikay w utajnionych komorach gazowych, bez ladu. Bezimienne Postacie"spalano nastpnie w krematoriach na popi, a popioy ich rozsiewano na gruntach miejskichi upynniano studzienkami kanalizacyjnymi do Wisy, gdzie nie ma po nich ladu.W KL Warschau urzeczywistniono zbrodni doskona, ktr po latach bdzie prbowao rozwikaledztwo.

ZWIZKI EGZEKUCJI ULICZNYCH Z KL WARSCHAU

Wbrew twierdzeniom niektrych polemistw, egzekucje uliczne byy integraln czci mordw KLWarschau. Zwizki te s nader ewidentne:- winiowie z tych samych grup byli rozstrzeliwani czciowo na ulicacha czciowo na terenie obozu;- rozstrzeliwa ulicznych dokonywali czonkowie tych samych formacjiSS i policji co i w obozie;- zwoki osb zabitych na ulicach przewoono na teren obozowy i tam jepalono. W egzekucjach ulicznych obok winiw cywilnych rozstrzeliwano czonkw i onierzypolskiego ruchu oporu.Tych ostatnich likwidowano przede wszystkim w Lagrze na Kole, ktry pierwotnie by obozemjenieckim, a od jesieni 1942 r. obozem koncentracyjnym.Chocia liczba ofiar egzekucji ulicznych, w tym czonkw i onierzy ruchu oporu, na tle globalnychstrat KL Warschau nie bya tak dua - wynosi 3384 osoby (ekspertyza biegych wydanaw ledztwie w sprawie Egzekucji ulicznych w Warszawie"), to egzekucje te odbijay si na yciucaego miasta w sposb spektakularny.O ile masowe biologiczne zabijanie miasta w komorach gazowych i poprzez rozstrzeliwaniana terenach obozowych przeprowadzano w sposb niemal hermetycznie utajniony, to egzekucjeuliczne, plakatowane na murach i ulicach z nazwiskami polskich patriotw, miay zabi miastoduchowo, rzuci stolic i jej ruch oporu na kolana. Tego jednak okupanci nigdy nie osignli.

KREMATORIA NA TERENACH OBOZOWYCH W DAWNYM GETCIE

Dnia 17 grudnia 1942 r. opublikowana zostaa wsplna deklaracja protestacyjna rzdw:Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, ZSRR oraz rzdw emigracyjnych, w tym RzduPolskiego w Londynie, przeciwko bestialskiej, z zimn krwi prowadzonej polityce eksterminacji"na zajtych przez niemieckie wojsko obszarach.W tej sytuacji wielka liczba grobw i masowe egzekucje nie mogy by ju przez Niemcw dalejskutecznie utrzymywane w tajemnicy.Liczc si z takimi trudnociami, ju rok wczeniej na polecenie szefa Gwnego UrzduBezpieczestwa Rzeszy, Reinharda Heydricha, w celu zacierania ladw zbrodni podjtow Gwnym Urzdzie Bezpieczestwa Rzeszy tajne przedsiwzicie (Geheime Reichssache"),ktre wedug biurowej numeracji w RSHA otrzymao nazw 1005".Powoane zostao pod dowdztwem SS-Standartenfiihrera Blobela specjalne Kommando 1005,ktrego zadaniem byo spalanie zwok z masowych mordw znajdujcych si w zbiorowychmogiach.W KL Warschau odpowiednikiem Kommanda 1005 byo specjalne komando obozoweLeichenyerbrennungskommando.Jak wynika z zezna niemieckich policjantw Antona Schmitza i Frensera na procesie szefaGestapo warszawskiego L. Hahna w Hamburgu, komando to skadao si z ydw i byonadzorowane przez SS-manw z KL Warschau i policjantw z batalionu 111/SS-Polizei Regiment23, m.in. przez Banascha i Buchnera. Zajmowao si ono paleniem zwok na terenie obozowym(Akta procesu L. Hahna, t. 18, k. 741).Zwoki spalano w krematoriach oraz w spalarniach zwok na otwartym powietrzu na terenieobozowym w byym getcie.

Krematoria znajdoway si:- przy ul. Gsiej 26, zbudowane wiosn 1943 r. o pojemnoci na okoo 200 zwok;- krematorium zaadaptowane w pomieszczeniach poydowskiej fabryki pomidzy ul. Smoczi Glinian;- krematorium z jednopaleniskowym piecem wewntrz gmachu byego wizienia wojskowego.Spalarnie zwok na otwartym powietrzu byy to stosy ukadane z drzewa i polewane benzyn, naktre wrzucano zwoki i palono je.Stae spalanie zwok na otwartym powietrzu znajdoway si w miejscach staych rozstrzeliwa:- przy ul. Nowolipki 25-31- na dawnym boisku sportowym Skry" przy ul. Okopowej naprzeciwko obozu.

Zeznania wiadkwwiadek Marian Bielewicz, technik budowlany, zatrudniony na terenie byego getta w czasiebudowy obozu, zezna m.in: Obz w roku 1943 wiosn by budowany przez firm, w ktrejpracowaem. W tym czasie ydzi budowali (...) krematorium. Przed wybudowaniem krematoriumzwoki palono na ul. Gsiej 25 i 45. Sam to widziaem. Krematorium stanowio budynek parterowy,do ktrego mona byo >wpakowa< najwyej 200 osb (...)".wiadek Mieczysaw Otarzewski, pracownik zakadw lusarskich przy ul. Burakowskiejw ssiedztwie obozu, potwierdzi: (...) Na terenie obozu w pobliu ul. Smoczej dziaao od zimy1943 r. krematorium w zaadaptowanej fabryce poydowskiej. Dochodzi stamtd permanentnieswd przypominajcy Gaz Fosgen. Po wyzwoleniu na dawnym boisku >Skry< u wylotu obozowejul. Gsiej, przy plantowaniu terenu pod zabudow, odkryto hady koci ludzkich z czaszkami".wiadek Jzef Koronowski, mieszkaniec ul. Smoczej w odlegoci okoo 10 m od obozowej ulicyGlinianej, zezna: Teren pomidzy ul. Glinian, Okopow, Gsi i Smocz ogrodzony by murem(...). Na dziedzicu tego ogrodzonego terenu znajdowao si krematorium. (...) przy krematoriumwidziaem osobicie pozwalane warstwami zwoki ludzkie, ktre widywaem ze strychu domu. Byyto zwoki zarwno w pasiakach i w ubraniach cywilnych". Wycig z protokou zeznania FeliksaPaczkowskiego, robotnika w byym getcie, wiadka naocznego spalania zwok w podwrcu posesjiNowolipki 25: "Bezporednio po stumieniu powstania w Getcie warszawskim zaczem pracowaw firmie Niemca Menza. Byem zatrudniony u niego jako vorarbeiter i prowadzaem wachy polskichrobotnikw do prac rozbirkowych na teren Getta. Ze wzgldu na wymieniony rodzaj pracy miaemuprawnienie do poruszania si po caym Getcie. Ktrego dnia spotkaem doprowadzonychrwnie na te roboty ydw z rodziny Tryskw, ktrzy powiedzieli mi, e na ul. Nowolipki25 Niemcy rozstrzeliwuj winiw z Al. Szucha i z Pawiaka.

Po tej wiadomoci udaem si z czterema kolegami z pracy, wrd ktrych pamitam byCzesaw liwiski, na ul. Nowolipki. Prawie wszystkie domy na ulicy Nowolipki i Nowolipie byyzburzone, zalegay ruiny. Zburzony by take wskazany przez Tryskw dom przy ulicy Nowolipki25 oraz ssiadujce z nim domy Nowolipki 23 i 27; stay tylko szkielety. Na murach tych trzechdomw wisiay napisy: Wstp wzbroniony pod kar mierci. W ukryciu poprzez ruiny przedostaemsi z kolegami do domu Nowolipki 27, bdcego w bezporednim ssiedztwie z domem Nr 25 przyNowolipkach, skd przez dziur w sterczcej cianie z pierwszego lub z drugiego pitrazobaczylimy na posesji Nowolipki 25 wrd gruzw do duy oczyszczony plac o powierzchni40 x 40 m lub 50 x 50 m, na ktrym wedug relacji Tryskw wykonywane byy egzekucje.Dokadnie plac ten pooony by pomidzy ulic Nowolipki, a ulic Nowolipie, w ten sposb, eod ulicy Nowolipki 25 naprzeciwko skrzyowania z ulic Karmelick byo do niego przejciena zewntrz. Egzekucje na tym placu dokonywane byy prawie codziennie, prawie dzie w dziesycha byo tam seryjne strzay broni maszynowej.Ja osobicie widziaem 3 lub 4 takie egzekucje, gdzie w miesicach kiedy byo ciepo. Wicej razynie miaem odwagi tam pj, bo grozia kara mierci. Egzekucje te ogldaem wanie poprzezdziur w cianie na pierwszym czy drugim pitrze wymienionego domu Nowolipki 27.Przed egzekucj doprowadzano na plac grup ydw, ktrzy przygotowywali stosy z drzewa. Doprzygotowania tych stosw doprowadzano zmiennie rne grupy ydw, wrd ktrych by ojcieci dwch czy trzech synw ze znanej mi rodziny ydowskiej Tryskw, ocalonych z powstania

w Getcie. O ile mi wiadomo, to grupa ydw bya w dyspozycji placwki andarmerii w Warszawie,mieszczcej si przy ul. elaznej rg Leszna w gmachu dawnej szkoy i szpitala w. Zofii.Doprowadza ich stamtd na plac egzekucji andarm nazwiskiem Banasz.Po przygotowaniu przez Tryskw i innych ydw stosw z drzewa wjecha na plac samochdz bud. Przyjechao dwch lub trzech oficerw SS w biaych fartuchach oraz chyba dwchszeregowych SS-manw. Otworzono klap budy, wyprowadzono kilku winiw, wrd ktrychbyy i kobiety. Po czym bezporednio nastpio rozstrzelanie z karabinu maszynowegoumieszczonego, jak mi si wydawao, w jakim zauku przy bramie. Nastpnie oficerowie SSw biaych kitlach chodzili i z krtkiej broni rcznej dobijali lecych winiw, kopic ich uprzedniodla sprawdzenia, czy daj jeszcze oznaki ycia. Po rozstrzelaniu szeregowi SS-mani szybkoodjedali, za oficerowie pozostawali i nadzorowali palenie zwok. W ten sposb zamordowanychju winiw ydzi Tryski i inni rzucali na wczeniej przygotowane stosy drzewa i palili, podprzymusem tych oficerw SS (...). Prowadzc roboty przy ul. Wiziennej, widziaem ktrego dniaosobicie wywoonych z Pawiaka winiw. Winiowie wyprowadzani byli z zakneblowanymiustami, powizanymi do tyu rkami, w samej bielinie i bez butw. Zaadowano ich do trzech lubczterech bud ciarowych i wywieziono. Syszaem, e rozstrzelano ich w kilku punktachWarszawy (...)".Do krematoriw i spalarni zwoone byy zwoki na spalenie ze wszystkich miejsc strace: ofiaryegzekucji ulicznych, ludzi rozstrzeliwanych na terenach obozowych oraz zagazowanychw komorach gazowych.W latach funkcjonowania KL Warschau liczne byy meldunki ruchu oporu nie tylko o dziaaniuw nim komr gazowych i umiercaniu winiw oraz ludzi z apanek, ale take meldunki o spalaniuich zwok wanie w obozowym krematorium.Miejsca, w ktrych ilo skadowanych zwok bya zbyt dua do przetransportowania na spaleniedo krematoriw, wysadzano wraz z ruinami domw w powietrze. Tak np. uczyniono ze staymmiejscem strace w podwrcu posesji przy ul. Nowolipki 25-31, ktre wysadzono w powietrzeze zwokami w dniach 6-8 czerwca 1944r.W Raporcie Komrki Wiziennej Delegatury Rzdu z 15 XI1943 r." stwierdzono: Na terenie GettaNiemcy wysadzaj w powietrze ruiny ze zwokami rozstrzelanych tam Ofiar, rwnoczeniewygrzebywane s i niszczone zwoki Pochowanych prowizorycznie po niektrych poprzednichegzekucjach".Jak wielka musiaa by liczba mordowanych ludzi, skoro trzy dziaajce codziennie krematoria,w tym jedno o pojemnoci na 200 zwok, oraz dwie stae spalarnie okazay si niewystarczajce dolikwidacji wszystkich zwok i w 1944 r. zbudowano dodatkowo dwa nowe krematoria, w tym jednoelektryczne. Opisane krematoria, dziaajce w czasie istnienia KL Warschau, jak rwniekrematoria nowe, zbudowane w 1944 r., stwierdzone zostay podczas ogldzin sdowychz udziaem biegego z dziedziny medycyny sdowej prof. W. Grzywo-Dbrowskiego,przeprowadzonych w maju 1945 r.

EKSHUMACJE

Opisane w poprzednich rozdziaach metody niszczenia zwok osb zamordowanychznalazy potwierdzenie w toku ogldzin i ekshumacji zwok oraz popiow z resztkami ludzkichkoci, jakie przeprowadzono w pierwszych latach powojennych 1945-1946.Zachowa si i zosta doczony do akt ledztwa album ze zdjciami wykonanymi w dniu 10 maja1945 r. pod