mar-abr 1 - fmatin.orgmar-abr 7 tatoli - halo buat ne’ebe’ nia dehan len tanba viajen. köder...

Mar

-Abr

1

Mar

-Abr

2

KONTEÚDU

3 Editoriál

3 Husi Provinsiál

5 Halo buat ne’ebé nia dehan

6 Nakukun iha laran. Evanjellu feto Samaria nia

11 Kuru husi bee-matan kariz-ma nian

14 Fila fali ba abuut15 Don Bosco no Madre Maz-zarello iha fundasaun FMA nian

16 Aprezentasaun Estréia 2012

20 Biografia badak beatu Albertu Marvelli nian

22 Tatoli fiar 23 ”Lineamenta” : Sínodu Bispu sira-nian. 24 Krús iha Kristu nia mistériu Paskál.

27 “Patronu” liberdade relijioza nian.29 Jornada 111 pás nian ba eleisaun jerál nia susesu.

30 Lidun moris konsa-grada

31 Silénsiu atu fó ba Maromak fatin dahuluk

34 Oratóriu: ambiente atu serví foin-sa’e sira!

35 Lia-hun husi Avaliasaun Trienál CIAO

36 Vokasaun: semináriu da-huluk mak família

39 Simplisidade no solidarie-dade41 Tama kle’an bá

42 Sílénsiu no Liafuan: dalan evanjelizasaun nian”.

42 Komunikasaun tuir es-tilu evanjéliku no patrimoniu karizmátiku

45 Arte raronak no komuni-kasaun nian

46 Facebook addiction

Responsavel FMA TATOLI: Ámbitu Komunikasaun Sosiál PROVINSIA TIN

Mar

-Abr

3Ta

toli

- Hus

i Pro

vins

iál

Husi Provinsiál

Irmán doben sira,

ha’u mai hasoru imi ho rikusoin moris nian ne’ebé ita-nia re-vista soi no konvida imi atu lee artigu oioin ho kle’an no assume empeñu ida-ne’e nu’udar oportunidade ba auto-formasaun. Ita iha ona kuarez-ma nia dalan klaran, dalan ida marka ho orasaun no partilla, silénsiu no hadera an hodi hein atu moris ksolok paskál.

Amu-Papa nia mensajen ba Kuarezma: «Ita tau atensaun ba malu atu bele tulun malu iha karidade no hahalok di’ak» (Eb 10, 24) mak roman ida ne’ebé bele leno ita-nia moris loron ba loron iha konver-saun ba domin. Hodi hateke ba Jezús, hanesan Madre Mazzarello konvida ita, sei halo ita hala’o buat hotu iha no ho nia matan domin ne’ebé hateke mai ita no halo ita hili se mak ita hakarak serví iha domin.Ha’u gosta mós fó hanoin fali s.Paulo nia fraze ne’ebé Amu-Papa Bento XVI temi iha ninia diskursu ba pároku sira Roma nian. «ha’ u […] husu imi atu moris loloos tuir imi nia vokasaun» (Ef 4, 1). Ita-nia moris tenke tama kle’an liután iha dalan radikál ita-nia bolun nian, hodi tuir Ida-ne’ebé bolu ita ninia lian no nune’e hetan estrada loos atu gia sira seluk, liuliu foin-sa’e feto no mane sira iha lurón ida-ne’e.

Oras ne’e mak tempu favoravel atu realiza ho domin dalan radikál tatuir Kristu nian, empeñu ida-ne’ebé sai ita-nia “obrigada” no “karan” konkretu ba ita-nia “Madre jerál”, ne’ebé ho modu konstante husu orasaun ba Institutu nia santidade. Ha’u konvida imi atu lee Ir.Emlilia Musatti nia

Editoriál

Ita-nia soru-mutu iha edisaun ida-ne’e kontinua ho aprofundimentu kona-ba ita-nia abut: abut sarani no abut karizmátiku.

Institutu tomak simu konvite husi Madre jerál atu halakan filafali ita-nia fidelidade ba karizma. Iha sirkulár n.926 nia de-han: “Ha’u-nia mehi mak ita ida-idak, iha tinan grasa nian ida-ne’e, sente pro-simidade ho rai orijen nian, ho klima ida família nian, simplisidade, haraik an, ko-rajen propozisionál nian ne’ebé sai rai isin santidade no vokasaun sira nian ba Kreda”. Reitór-Mór mós iha preokupas-aun ne’e: “Hodi aumenta distánsia kro-nolójika, jeográfika no kulturál husi nia [Don Bosco], hetok kuran ba beibeik klima domin nian no prosimidade psikolójika mós, ne’ebé halo ita sai espontáneu no familiár ho Don Bosco no ninia espíritu”.Ita keta husik liafuan sira-ne’e monu leet de’it maibé haka’as an atu hakbe-sik duni ba ita-nia bee-matan hodi kuru husi ne’ebá laran-manas vokasionál foun.

Redasaun FMA Tatoli mós konvida atu fahe esperiénsia signifikativa sira ne’ebé komunidade sira halo atu prepara an ba selebrasaun tinan 140 fundasaun Institutu nian no tinan dahuluk preparasaun nian ba bisentenáriu Don Bosco nia moris nian.

Iksumai, Tatoli antisipa votu “Páskua ida nakonu ho Kmanek husi Na’i Moris-Hi’as”!

Mar

-Abr

4Ta

toli

- Hus

i Pro

vins

iál

surat ne’ebé solisita eh hatudu mai ita oinsá prepara ita-nia an ba Festa Agradesimentu nian, atu lee filafali pájina sira krónaka ko-munidade rasik ninian ne’ebé haktuir oinsá ita-nia komunidade eh uma hahú, ho ninia esperansa sira, inserteza no difikuldade sira.

Fulan sira dahuluk tinan 2012 nian riku ho Maromak nia grasa no ita hotu nia fuan sei nakonu ho agradese ba Ir. Giuseppina Teruggi nia vizita ba ita-nia Provínsia, ba esperiénsia forte avaliasaun trienál CIAO nian ne’ebé iha fulan Abríl ami sei iha ksolok atu fahe ho imi. Grasa ikus foin daudaun mak ha’u-nia vizita badak ba ir-mán sira iha Roma no mós enkontru sira ho Madre jerál no irmán sira Konsellu nian ne’ebé hanoin nafatin imi no kumprimenta imi ho ksolok, domin no agradesimentu.Buat hotu mak prezente, grasa husi Ma-romak: ba ita kompete atu halo nia sai oportunidade atu ita-nia ezisténsia eh moris sai kle’an, hodi tau nu’udar fun-damentu fatuk-inan Kristu Moris-Hi’as.

Maria tahan ita iha dalan ida-ne’e no tulun imi halo ain-hakat lais nune’e Páskua, eventu sentrál ita-nia fiar nian, bele hetan ita konxiente liután kona-ba moris foun ne’ebé Jezús Moris-Hi’as haraik mai ita, no halo ita koko katak plenitude moris nian mai husi Domin.Ba imi hotu no ida-idak ha’u hato’o Páskua Kmanek no ha’u husu atu imi hato’o mós ba Salezianu sira, ba membru sira Família saleziana nian. Ba Komuni-dade edukativa no ba imi hotu nia família(Ir Paola Battagliola)

Sé mak ami

Ami mak família relijioza ida moris husi S. João Bos-co nia fuan no S. Maria Domenica Mazzarello nia fi-delidade kriativa. Don Bosco hili naran ida-ne’e tanba nia hakarak ami sai mon-umentu moris gratidaun nian ba Na’in-Feto.

Iha Torino Don Bosco hetan konvite husi ema oioin; husi kontaktu ho in-stituisaun femininu oioin; husi nia de-vosaun kle’an ba Maria; husi Papa Pio IX nia konfirmasaun ne’ebé dudu nia atu ba oin; husi “mehi” no faktu es-traordináriu sira ne’ebé nia rasik konta.Tempu hanesan iha rai Mornese, foin-sa’e feto ida naran Maria Domenica Mazzarello anima grupu ida feto-raan sira nian ne’ebé dedika an ba labarik feto sira rai ne’ebá nian, ho finalidade atu hanorin sira profisaun ida, maibé liuliu atu gia sira iha vida sarani nian.

Nune’e, maski hela dook malu, mosu sinál rua ne’ebé ho sintonia haruka mensajen ida de’it: hahú obra edukasaun nian ba lafarik no foin-sa’e feto sira, ne’ebé iha Torino-Valdocco Don Bosco harii ona ba mane sira. Maria Domenica Mazzarello mak ko-fundadora ne’ebé fó vida, forma no baburas ba instituisaun foun ida-ne’e. Iha loron 5 Agostu 1872 grupu dahuluk te-nik sira nia “sin” hanesan Virjen Maria atu sai “tulun-na’in” liuliu ba foin-sa’e feto sira.

Ohin loron FMA sira konta provínsia reli-jioza 83 iha nasaun 93, iha kontinente lima ho totál komunidade lokál 1443.

Mar

-Abr

5Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

Lectio ba moris

Mar

-Abr

6Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

Nakukun iha laran. Evanjellu feto Samaria nian

Introdusaun

Narrasaun hotu João evanjelista nian iha rejistu rua. Ida mak simplesmente haktuir faktu sira no bele halo ita hanoin kona-ba narrasaun kronolójika, ida fali mak haktuir sentidu kle’an akontesimentu sira-nian: eventu nia sentidu simbóliku no profétiku. Hanesan akontese ona iha Kristu nia en-kontru ho Nico-demos nune’e mós ida ho Samaritana soi nivel karuak, ida kronolójiku no ida simbóliku. Se iha enkontru dahuluk mak ida entre Jezús no ema matenek doutrina ortodosu judeu sira-nian, ida da-ruak mak enkontru ho feto erétika ida. Katak kategoria ema sira ne’ebé bandu ba judeu loos sira, liuliu rabinu ida (mestre relijiaun nian ida).Iha feto ida-ne’e bele haree loos duni, reprezan-tasaun kona-ba umanidade tomak ne’ebé hadook an husi Maromak, marjinalizada tanba sira-nia kondisaun sosiál no relijioza. S. Agostinho deskobre mós iha feto ne’e Kreda jentiu sira-nian ne’ebé loke an, ba grasa, ba fiar iha Kristu. Iha feto Samaria nian ne’e iha mós ema ohin ninian, ne’ebé maski iha abut sarani, dala barak moris dook husi prátika moris fiar-na’in nian.

Posu/bee-matan enkontru nian «Nia to’o iha Samaria nia sidade ida, naran Sikar, besik to’os ne’ebé Jacob uluk fó ba nia oan José. Jacob nia bee-matan iha ne’ebá. Jezús la’o kole ona; tan ne’e, Nia tuur iha bee-matan nia sorin. Loron besik fahe-rua ona. Feto Samaria nian ida mai kuru bee. Jezús dehan ba nia: “Fó bee mai Ha’u.” Eskolante sira ba iha sidade atu sosa ai-han» (Jo 4,5-8).

Fatin no tempu realiza enkontru entre Kristu ho feto Samaria nian mak em-

blemátiku uitoan: Sikar, Jacob nia posu no oras loron fahe-rua nian. Atu tama kle’an iha sim-bolojia João nian, ita tau nu’udar background obra ida – simbólika mós – Köder nian, amlulik husi Alemaña no artista kontemporáneu famozu. Sikar mak kota antigu Sichem. Iha lokál ne’e nia rai-hun/orizonte hamriik foho rua: husi sorin ida Garizim, foho lulik ba samaritanu sira ho aihoris matak, (ohin loron mós sei selebra páskua) no iha sorin se-luk hamriik Ebal, foho krukut no molik. Iha klaran iha posu Jacob

nian, laran-luak ho bee. Iha foho rua ne’e símbolu bensan no mal-isan no iha klaran bee moris Liafuan nian ne’ebé husu hilin ida: sé mak imi ha-karak serví? Iha Sichem duni mak, liutiha Moizés nia mate, Jozué hafoun moruk aliansa nian ho Na’i. Lia-husun ne’ebé nia halo mak ida hanesan ho uluk kedas: imi hili bá, ohin, sé mak imi hakarak serví. Jezús tuur iha posu ibun iha meiudia, ko-

Mar

-Abr

7Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

len tanba viajen. Köder hili nia perspetiva partikulár ida, nia atensaun ba iha posu. Posu, iha patriarka sira-nia istória mak fatin atu apaixona, fatin enkontru nian entre la’en no feen. Jacob rasik hasoru Raquel iha posu ida, nune’e mós Isaac ha-soru Rebeca, Moizés hasoru Zipporah. La’ós buat baibain haree feto ida ba kuru bee iha meiudia, bainhira loron iha loos klaran no manas maka’as no lo-loos oras hanesan ne’e bee iha ona meza leten ka iha ona dapur. Sira-ne’ebé bee la too kedas ona ka sira ne’ebé lakohi hasoru ema kuriozu sira mak ba posu foti bee iha meiudia ka loron fahe-rua.João nia komentáriu kona-ba tempu mei-udia nian halo ita haree katak feto sente des-konfortu ruma, buat ruma ne’ebé halo nia moe kona-ba nia an rasik nune’e nia buka atu sees ka subar an husi ema. Ita hatene husi narrasaun katak ninia situasaun iregu-lár mak karik halo ema rai ne’ebá nian ha-sai rumór kona-ba nia no krítika hasoru nia. Nune’e, hanesan Köder nia narrasaun iha ninia pintura ba meiudia boot rai nian kor-responde meianoite iha feto ne’e nia moris, hale’u ho nakukun moris ida iha dezorden, afetivdade iha konfuzaun, fiar iha inserteza.Köder pinta nia nune’e, enkuantu naro-man ida hale’u nia, nia hakruuk atu hateke ba posu ninia nakukun sira nian. Jezús husu nia atu fó bee ba hemu. Jezús nia kolen no ninia hamrook fó hanoin kona-ba meiudia seluk, ida krús nian iha ne’ebé Jezús tuur iha fatin kondenasaun nian, fa-tin ne’ebé nia hatudu nia domin ba povu, no hakilar kona-ba ninia hamrook. Ham-rook “seluk”, hamrook ba nia povu nia fiar. Feto ne’e konserteza, haree iha Judeu ne’e nia hahusuk hakaran ida ne’ebé liufali ham-rook bee nian, maibé nia lakohi tuir intuisaun ida-ne’e. Nia lakohi nia matan sira kruza ho interlokutór ida-ne’e nia matan sira: nia iha hateken borus ida deskonfortavel ne’ebé

obriga nia atu hateke ba ninia klamar rasik. Nune’e ba Jezús ninia hahu-suk feto ne’e hakarak sees tiha:

«Feto ne’e hatán ba Nia: “Oinsá mak Ó, ema Judeu ida husu bee husi ha’u, Samaritana ida?”Tanba Judeu ho Samaritanu sira haree malu la di’ak. Jezús simu hodi dehan: “Ó hatene karik Maromak nia prezente, no sé loos mak dehan ba ó ‘Fó bee mai Ha’u,’ ó mak sei husu ba Nia, Nia sei fó bee moris ba ó.” Feto dehan ba Nia: “Na’i, Ita kanabann la iha, bee matan mós kle’an; ita-nia bee moris mai husi ne’ebé? Ita kala boot liu fali ami nia aman Jacob ne’ebé fó bee-matan ne’e mai ami? Nia rasik hemu, nia oan sira, nia balada sira mós hemu.” Jezús hatán ba nia:“Ema ne’ebé hemu bee ne’e, sei hamrook fali; maibé ema ne’ebé hemu bee ne’ebé Ha’u sei fó, sei la hamrook tan, basá bee ne’ebé Ha’u fó ba nia sei sai iha nia nudar bee-matan ne’ebé suli ba moris rohan-laek.” Feto ne’e dehan: “Na’i, fó bee ida-ne’e mai ha’u, atu ha’u keta hamrook, nune’e ha’u la-lika mai tan kuru bee iha ne’e» (Jo 4, 9-15).

Jezús nia komportamentu nakonu ho surpre-za, nia ba kontra regra hotu. Feto Samaria nian ne’e hakarak matein distánsia no lori situasaun tuir regra sira hanoin komún tem-pu ne’ebá nian: nia samaritana ida, Jezús judeu ida. Maibé Kristu la rende: ó hatene karik Maromak nia prezente! Ba feto ne’e, ne’ebé karik hakarak lialoos, maibé taka an iha nia eskema sira Kristu revela ninia an rasik, revela don Espiritu nian. Nia halo sai ninian ema nia hahusuk. Kristu husu fó bee mai Ha’u atu halo feto ne’e kom-prende katak loloos nia mak hamrook. Köder iha intuisaun ida-ne’e no pinta sa-maritana ne’ebé hakrruk ba posu, haree iha bee ne’ebé nia buka, la’ós de’it ninia ilas maibé mós ida Kristu nian. Kristu mak bee ba ninia hamrook, Kristu mak oin ne’ebé revela ba ema ninia destinu.S.Inácio Antioquia nian hakerek ba sarani sira iha Roma nune’e: “Bee moris ida bi-

Mar

-Abr

8Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

ia d

ehan

si-bisi iha ha’u: mai hasoru Aman!” Bee moris mak don Espíritu Santu nian ne’ebé Kristu oferese ba fiar-na’in sira atu sira bá hasoru Aman, katak bá hasoru lialoos ko-na-ba an rasik no kona-ba sira-nia destinu. Iha lalenok bee nian, iha posu-kidun, re-aliza enkontru loos. Iha-ne’ebá samaritana la’ós mesak ona, Kristu hamutuk ho nia, iha-ne’ebá nia hasoru ninia matan, matan ne’ebé nia la nota no oras-ne’e nia haree iha matan sira-ne’e ninia identidade rasik, nia haree Maromak nia prezente ba nia.

Ha’u haree katak Ita profeta ida Iha pontu ida-ne’e diálogu troka rejistu. Oras-ne’e Kristu nia lala’ok nakloke liu-tán no nia ko’alia ba feto ho ó presizu ida, hodi tama iha ninia istória pesoál.

«Jezús dehan ba nia: “Bá bolu ó-nia la’en, hafoin fila mai iha ne’e.” Feto hatan: “Ha’u la iha la’en.” Jezús dehan: “Ó dehan loos, ó la iha la’en; basá ó iha laen lima, no ida ne’ebé hela ho ó daudaun ne’e la’ós ó-nia la’en. Kona-ba ne’e, ó hateten loos.” Feto hatán: “Na’i, ha’u haree katak Ita pro-feta ida. Ami-nia bei-ala sira adora iha foho ne’e; imi dehan fali katak iha Jerusalem mak ema sei adora.” Jezús dehan teni: “Feto, fiar Ha’u: loron sei to’o mai wainhira imi sei adora Aman la’ós iha foho ne’e, mós la’ós iha Jerusalem. Imi adora buat ne’ebé imi la hatene, ami adora buat ne’ebé ami hatene, basá maksoin mai husi Judeu sira. Maibé loron sei mai, loloos mai tiha ona, wainhira ema ne’ebé adora lo-loos sei adora Aman tuir espíritu no lialoos:

tanba Aman hakarak atu ema adora Nia nune’e. Maromak mak espíritu, no sira ne’ebé adoraNia sei adora tuir esíiritu no lialoos.” Feto ha-teten ba Nia: “Ha’u hatene katak Messias sei mai, ida be hanaran Kristu; wainhira Nia mai, Nia sei hanorin buat hotu-hotu.” Jezús hatán: “Ha’u rasik mak ko’alia ho ó”» (Jo 4,16-26).

Alessandro Bonvicino hanaran Moretto oferese mai ita imajen furak liu diálogu ida-ne’e nian. Ninia perspetiva oinseluk liu husi Köder, ita iha posu nia li’ur, maibé la fó espasu ka hatudu buat ida kona-ba pai-jazen ne’ebé hale’u iha sorisorin. Espasu tomak kuadru pintura nian interlokutór na’in rua mak okupa. Jezús ho aureóla iha ulun, mak Kyrios, Na’i, maski nune’e nia an tomak hali’is ba hasoru feto. Iha ninia jestu kbiit nian no espontáneu ninia kapa mean umanidade nian namdoras husi nia hodi

hatudu sai ninia di-vindade: “Ha’u rasik Kristu mak ko’alia ho ó”. Interlokutór nia matan kro’at manán tiha feto ne’e. Nia hamonu ninia defeza sira no oras ne’e ha-ree: «Na’i, ha’u haree katak Ita profeta ida». Nia haluha tiha ninia kanaban, no hodi sa-dere ho modu indife-rente nia konsentra atensaun tomak iha diálogu ho Kristu. Moretto hatene apre-zenta didi’ak natural-

idade no impulsu iha diálogu estraordináriu entre Kristu ho feto Samaria nian, diálogu ida iha-ne’ebé ba dala uluk iha evanjellu João nian Kristu revela buat ruma kona-ba nia an rasik no kona-ba mistériu Trin-dade nian. La’ós iha Garizim, la’ós mós iha Jerusalem fatin atu adora Maromak.

Mar

-Abr

9Ta

toli

- Hal

o bu

at n

e’eb

e’ N

Ia d

ehan

Fatin adorasaun ba Aman mak Kristu no modu adorasaun nian mak domin ne’ebé liga Aman no Kristu: Espíritu Santu. Ne’e mak revelasaun únika iha Evanjellu.Feto Samaria nian oras ne’e husik tiha ona ninia rezisténsia hotu. Seidauk iha ema ida haree nia ko’alia hanesan ne’e, karik seidauk iha ema ida mak fó fiar ba nia. Nia mós hanesan Nicodemos koko atu hasa’e bareira ikus nian: Ha’Iu hatene katak Messias sei mai, maibé laifuan «Ha’u rasik» ka «Ego eimi» katak Maromak nia naran ne’ebé labele temi “ha’u mak ha’u” iha Kristu nia ibun manán tiha nia.

Ezisténsia ida profesia nian

Carracci halo Samaritana nia retratu nune’e, konvensida.Feto Samaria nian tau iha sentru kuadru nian oras-ne’e la hateke ona ba Kristu no iha ninia pozisaun bele haree urjénsia atu halai lalais, nesesidade sasin nian. Bele ha-ree Kristu nia jestu hanesan hatudu ba nia an rasik ho liman loos, no ho liman karuk hatudu ba orizonte dook, karik Jeruzalém. Jezús nia hatais nia kór sira mós troka kon-tráriu ho Moretti nia pintura. Kapa Jezús nia divindade nian oras-ne’e abandona tiha, hodi hale’u posu enkontru nian no feto nia kanaban: revelasaun realiza duni ona. Tali atu atinje/dada bee soe hela iha rai, husik hela de’it. Oras-ne’e bee moris, suli husi feto nia fuan no dudu nia ba misaun. Kristu nia ain hatuur iha fatuk leten, Nia mak bee moris ne’ebé iha rai-fuik ma-ran suli husi fatuk atu halakon povu nia hamrook durante ézodu naruk. Kristu nia isin naksira ho roman, nabilan liufali pin-tura tomak: feto simu naroman husi Kristu ne’ebé hatais nia ho Ninia santidade rasik. Caracci haluan panorama. Nia eskolante sira to’o daudaun.

«Iha oras ne’ebá eskolante sira to’o mai ona. Sira hakfodak tan haree Jezús ko’alia ho feto ida; maibé sira ida la husu ba Nia “Ita hakarak saida?” eh “Tansá ita ko’alia ho nia?” Husik tiha kanabann, feto ne’e halai ba sidade, hodi hateten ba ema sira: “Imi mai haree ema ne’ebé hateten mai ha’u buat hotu ne’ebé ha’u halo. Nia mak Messias karik?” Ne’e duni, sira sai husi sidade, hodi ba haree Jezús» (Jo 4 27-30).

Toman Jezús iha kolókiu ho feto ne’e, laiha ema ida – João dehan – husu ninia esp-likasaun, laiha ema ida hato’o lia-husun ba nia. Sira nia matan haree de’it mak evidén-sia faktu nian. Sira-nia Mestre ko’alia ho feto ida, liután ne’e nia mós erétika ida, sa-maritana ida. Sira, maski kle’ur ona mak sai Ninia eskolante, laiha kapasidade atu haree sasán hanesan Nia haree. Bele haree kon-traste boot entre sira no feto ne’e: sira nein-eik liu atu komprende no feto lalais liu. Car-acci hatudu ida-ne’e hodi halo feto nabilan ho roman no prontu atu bá lalais, enkuantu eskolante sira to’o ho ain-hakat neineik, hanesan suba-subar, husi posu nia kotuk, husi Jezús nia kotuk. Sira-nia jestu hatudu halo hela komentáriu kona-ba diálogu.

«Eskolante sira konvida Jezús, dehan: “Mestre, han bá.” Maibé Nia hatán ba sira: “Ha’u iha ai-han ne’ebé imi la hatene.” Es-kolante sira husu ba malu: “Ema ruma lori karik ai-han ba Nia?”» (Jo 4,31-33).

João mak iha oin (bele rekoñese nia husi nia oin foin-sa’e no mós husi faru nia kór ne’ebé baibain uza atu pinta: verde ho mean) no lori iha nia kapa laran hahán ne’ebé foin sosa, bele haree kedas paun. Iha kotuk Pedro no karik, André no tuir mai eskolante rua seluk. João hateke ho ár interogasaun nian. Sira seluk diskute entre sira kuaze hane-san fó resposta. Maibé sira hela de’it iha nivel materiál, nivel paun ne’ebé bele haree sai husi apóstolu nia kapa. Jezús fali tanba ko’alia ba samaritana kona-

Mar

-Abr

10

Tato

li - H

alo

buat

ne’

ebe’

Nia

deh

an

ba bee seluk (husi ida-ne’ebé moris iha posu) ko’alia ba sira kona-ba paun se-luk. Jezús konvida eskolante sira atu foti matan, atu rekoñese sinál sira tempu nian. Jezús dehan ba sira:

«Ha’u nia ai-han mak halo tuir Ida ne’ebé haru-ka Ha’u mai nia hakarak, hodi hala’o nia haha-lok. Imi la dehan, ‘Fulan haat tan, ema haknata han ona? Maibé Ha’u dehan ba imi: Imi foti matan, hodi hare ba to’os: ai-han sira tasak hotu ona, hein deit atu haknata. Haknata na’in sira simu ona sira nia kolen, hodi halibur ai-fuan sira ba moris rohan laek; nune’e, ida ne’ebé kuda no ida ne’ebé haknata bele haksolok ha-mutuk. Ida ne’e hatudu loloos lia ne’ebé de-han: ‘Ema ida kuda, ema seluk haknata.’ Ha’u haruka imi atu ba haknata buat ne’ebé imi la kuda; ema seluk serbisu, imi mai manán de’it sira nia kosar-been.”» (Jo 4, 34-38).

Sé tuir Kristu labele tuba rai metin de’it ba eskema antigu sira, no husik istória pro-voka nafatin nia. Samaritana ida no ho nia seluk barak, hakbesik ba fiar ne’ebé loos. Ne’e faktu estraordináriu ida, ne’e mak sinál katak tempu Aliansa Foun nian tasak ona. Eskolante sira simu konvite atu hakna-ta husi “Ema seluk” nia servisu, ida Kristu rasik nian no nia Aman nian, ne’ebé hala’o nia servisu iha ema nia fuan no konxiénsia ho modu misteriozu uluk liu no liufali sira. Hanesan hodi hateke ba rai-hun bele deskobre husi natureza sinál kona-ba sá mak sei akontese nune’e sé mak tuir Kristu tenke hela iha raronak kle’an no

ho matan atentu atu deskobre iha istória sinál sira kona-ba Aman nia hahalok. Ho modu signifikativu Carracci pinta Pe-dro ne’ebé hatudu daudaun ba dook, ba Je-ruzalém. Ne’e mak Jezús rasik nia jestu no Pedro nia hatais nia kór mós hanesan Jezús nian. Pedro maski la komprende buat hotu – hanesan mós sira seluk – sai ona intérprete kona-ba Aman nia hakaran ne’ebé ba Kris-tu mak ai-han loos no iha tempu tomak mós

ai-han ba Kreda.

«Ema Samari-tanu barak husi sidade fiar Jezús tanba feto dehan: “Nia dehan buat hotu ne’ebé ha’u halo.” Tan ne’e, wainhira sira mai haree Nia, sira husu ba Nia atu hela hamutuk ho sira. Nia hela duni loron rua. Ema barak liu tan fiar

tanba nia liafuan. Sira dehan ba feto ne’e: “La’ós tanba buat ne’ebé ó dehan, mak ami fiar; ami ra-sik rona no hatene katak, loos duni, Nia mak mundu nia Maksoin”» (Jo 4,39-42).

Iha posu nia kotuk, subar iha ai-hun ida nia mahan (ka ai-hun boot ida) bele ha-ree ema ida, ho diman iha liman. Nia laparese apóstolu ida, karik ema ida husi samaritanu sira ne’ebé tan ku-riozu ho feto nia sasin, mai to’o Jezús. Sira, hanesan evanjellu haktuir, fiar iha Jezús, no la’ós de’it tanba feto nia liafuan sira, maibé tanba, hanesan evanjellu dehan, «ami rasik rona no hatene» ka «oidamen».Ai-kanoik remata. Feto ne’ebé moris iha konfuzaun no laran-taridu laran, feto ne’ebé heli an ho moe iha solidaun meiudia nian oras ne’e sai ba liur iha loron nia naro-

Mar

-Abr

11

Tato

li - H

alo

buat

ne’

ebe’

Nia

deh

an

man. Oras ne’e nia aten-barani, bele foti oin hodi sai sasin, ho matan ne’ebé dada’et. Carracci la hatudu anúnsiu nia rezultadu. Nia husik atu ita ida-idak sente envolve an iha eventu ida-ne’e. Nia hakarak atu ita identifika ita-nia an karik ho João nia matan husun nian, ka ho Pedro nia jestu inkonxi-ente ka, mós ho samaritanu tauk-teen ne’ebé subar iha posu kotuk. Husik mai ita atu haknokar (ezamina) ita-nia fuan nia po-su-kidun no hafoun fali ita-nia hakbesik an ba bee moris ne’ebé Kristu fó ho nia Lia-fuan. Husik mai ita atu soe tiha posu ku’ak/nakfera sira ita-nia serteza nian nune’e, manán kapasidade atu lee sinál sira tempu nian no hateke ba istória ho matan profétiku.

Kuru husi bee-matan karizma nian

Iha sirkulár sira ikuikus La Madre nian no dala ruma hakerek hamutuk ho kon-sellu, ita bele haree preoku-pasaun boot ba karizma nia baburas, ba FMA nia fidelidade ba iden-tidade karizmátika no laran-manas ba misaun. Defaktu iha sirkulár 925 nia hakerek: “Karizma nia futuru, depende liuliu ba ema no ba komunidade sira ne’ebé nakonu ho faxíniu ba Jezús, eskolante no misionária Ninia futar Liafuan nian, iha ne’ebé domin fraternu no ksolok atu haklaken Evanjellu ho moris rasik horik bá, iha dalan san-tidade nian ho foin-sa’e feto no mane sira no komunidade edukativa tomak”. Iha tinan ne’ebé ita mós hanoin an-iversáriu ba 140 fundasaun Institutu FMA nian ita buka atu hateke fali ba Madre Mazzarello atu foti husi nia in-spirasaun atu hamanas ita-nia fuan ho domin boot ba Jezús no foin-sa’e sira.

Hodi lee ho atensaun memória sira ita haree katak iha ita-nia santa Madre Maz-zarello, soi pasajen signifikativu ida ho relasaun ba vida espirituál no apos-tólika. Eventu ne’ebé marka pasajen ida-ne’e: moras tifu. Buat foun ne’ebé aprezenta mak: vizaun Borgoalto nian.

Madre Mazzarello, iha kedas molok nia het-an moras tifu, nia kompromete an maka’as ona iha vida espirituál nune’e mós iha kam-pu apostóliku, ho menina sira no ho inan sira Mornese nian, empeñu ne’ebé sai in-tensu liután iha asosiasaun “Filhas de Maria Imaculada”. Kompromisu sériu, responsav-el, hamutuk ho sakrifísiu, fíziku no morál (konfesór nia pedidu mesak ezijente de’it). Saran an iha apostoladu mak inklinasaun naturál ida ba nia; “[...] menina sira nafatin dada nia” (Cronistoria 1, 95); no Petronilla hateten: “Maria dada labarik sira hanesan íman dada besi” (Maccono1, 67). Maski

nune’e iha sinál partikulár ruma ne’ebé denota katak nia buka uitoan an ra-sik; ne’e mak perigu ba sira ne’ebé haka’as an iha vida espirituál. Iha buat di’ak bele iha mós buka an rasik,

imajen rasik, valór rasik, atu hatudu estima ba an rasik. Ba nia mak: sai pri-

meira iha buat hotu, iha buat di’ak mós. Iha katesizmu, nia simu hahí, tanba nia ha-tene hotu, “hahí mak dudu nia atu sai at-enta liután atu bele merese nia no sai iha buat hotu uluk liu” (Maccono 1, 18). Kon-tinua tan: “Iha buat ida, nia maluk sira de-han nia lakohi ema ida liu nia: iha pontu onra nian” (idem); ba Petronilla nia dehan beibeik: “Ha’u lakohi sai inferiór ba ema ida; mane sira la hamtauk ha’u no ha’u ha-karak manán sira hotu” (Cronistoria 1, 45).

Liu tiha enkontru kle’an no susar nian ho Maromak liuhusi moras nia sei de-

Mar

-Abr

12

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

han: “Buat hotu mak domin ba an ra-sik; ha’u estuda atu ema la manán ha’u no atu la halo figura aat” (Idem)Ema sira iha Mornese bolu nia “bula”, ema ne’ebé vale no hatene katak nia vale; “nia kontente kona-ba ne’e tanba hahí ne’e tau nia ketak husi ema baibain sira” (Cronisto-ria 1, 48); alkuña ne’e hela nafatin ho nia, maski grasa hala’o ona mudansa iha nia, no nia uza atu hanoin no repara hahalok ne’e. Defaktu nia dehan: “Ha’u arepende tebes halo sira (hahalok vaidoza nian); atu bele repara ha’u hetan lisensa atu hatais sapatu tuan no naklees, no ho hatais ida-ne’e ha’u la’o hale’u aldeia atu ema hotu ko’alia kona ba ha’u. Nune’e ha’u bele halo peniténsia uitoan” (Maccono 1, 32) Esperiénsia moras nian, ne’ebé dura fulan 3, iha data mariana rua nia klaran, mak intervensaun prov-idensiál Maromak nian ba projetu ida misteriozu liu-tán ba nia, maibé revela tiha ba nia nu’udar orizonte ida vida espirituál nian mós ne’ebé sai livre husi reboka sira aparénsia nian.

Konvalexénsia naruk liu no la hotu-hotu. Nia sai husi moras ho atitude ida-ne’e: “[...] nia la fó atensaun ba moris se la’ós buat ne’ebé fó glória ba Maromak no ba maluk sira nia utilidade espirituál [...]” (Cronistoria , 94)Bainhira ba dala uluk nia konsege ba igreja nia halo orasaun ida ne’ebé hatudu modu foun atu hanoin kona-ba moris no empeñu ba ema seluk:“Na’i, se Ita fó moris uitoan tan mai ha’u, halo atu ema hotu halu-ha ha’u. Ha’u kontente atu ita de’it mak hanoin ha’u“ (Cronistoria 1, 93).Pasajen espirituál ida-ne’e prepara hela nia ba Maromak nia prezente, nia pron-

ta atu dedika an, haluha an, ba buat hotu Maromak husu ba nia. Nia forsa fízika sira la fila fali nune’e iha nia mosu kon-viksaun foun: Maromak hakarak buat se-luk. Iha nia sai boot ba daudaun hakaran atu dedika an ba menina sira, nia halo ona, maibé oras-ne’e “lian ne’e kontinua”. Cronistoria hakerek: “Atu reforsa nin-ia hakaran atu tau matan ba menina sira, mosu buat ida singulár [...] (p. 96).

Ne’e mak vizaun Borgoalto nian. Memória hatudu fatin presizu: Borgoalto. Bainhira i h a prosesu ba beatifi-

kasaun nian mosu lia-husun se iha Madre Mazzarello nia moris soi faktu es-traordináriu ruma, madre Caterina Daghero hato’o faktu ida-ne’e:“Molok Insti-tutu nia fun-

dasaun, iha fatin ne’ebé ikus mai mosu uma dahu-

luk FMA sira-nian, Maromak nia Serva haree no konta ba irmán Teresa Lauren-toni katak nia haree iha fatin ne’ebá duni irmán no menina sira halibur hamutuk, enkuantu nia husu se nia mehi hela ka lae; maibé nia fiar katak nia hadeer hela tanba nia la’o hela ho ain sama rai” (Cas-tano, Segno del cielo a Maria Mazzarello). No hanoin fali padre Pestarino nia kon-fesionáriu nia odamatan ne’ebé taka nia hatutan:”Maromak nia serva sente umillasaun, la’ós ba jestu inpensáv-el konfesór nian ne’e, maibé tanba nia imajina katak Maromak hakarak hili kriatura kiak ida hanesan nia ba misaun ida delikada hanesan ne’e” (Idem).

“A te le affido!”: liafuan ne’ebé Madre Maz-

Mar

-Abr

13

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

zarello rona dirije ba nia mak Maromak nia prezente boot entrega ba nia: foin-sa’e feto sira. Ita nia moris ba foin-sa’e hotu, maibé ita keta haluha katak feto-raan no feto sira nia edukasaun mak ita-nia espesífiku. Liafuan “a te le affido” (ha’u entrega sira ba ó), husu uluknanai, atu nia entrega uluk nia an tomak ba Maromak: ba ema ne’ebé en-trega an tomak ba Maromak, iha hakribi an loroloron nian mak bele entrega ba nia Ma-romak nia oan sira nia dalan baburas nian. Orasaun ne’ebé Madre Mazzarello halo depoizde moras “atu ema hotu haluha ha’u menus Ita” marka haksoit ida kualidade nian iha nia vida espirituál. Nia komprende tiha katak dalan ida mesak mak nia tenke la’o, ida Kristu nian: ba nia la importa se ema hotu haluha nia, nia la preokupa ona ho aparén-sia, atu sai ema primeira nafatin, nia husu no hamulak de’it atu Maromak la haluha nia, liberdade ida ne’ebé habiit nia atu tama iha misaun ne’ebé Maromak entrega ba nia.

Ba nia belun nia dehan: “Buat hotu mak hah-alok domin nian”: nia prontu atu obedese ba misaun ho fuan ne’ebé purifika ona husi hakaran hotu atu sai dahuluk, atu hatudu ninia kapasidade sira, husi hahalok buka atu sai nafatin nu’udar ezemplu ba ema seluk: “Imi haree: nia husi kintál/to’os, labele mai beibeik, no hatene; [...]. Imi husi vila imi nein hatene orasaun sira; imi haree oinsá nia hatene kanta”, dehan padre Pes-tarino iha Katesizmu (Maccono, v.1,p.18). Madre Mazzarello oras ne’e tama iha dimensaun domin Maromak nian iha ne’ebé nia abandona buat hotu ne’ebé folin laek, la dura, no nia vida nakfilak ho modu graduál hodi buka soin ida me-sak ne’ebé hela ba nafatin: karidade. Karizma ne’ebé nia tau matan di’akliuhusi vida espirituál ne’ebé manas, liuhusi re-lasaun ho Maromak iha hilin loroloron nian halo ho sakrifísiu tanba domin, hetan

espasu atu hatudu sai enerjia husi Maro-mak iha misaun. Domin ba foin-sa’e sira tenke suli husi domin boot ba Maromak, katak partisipa iha mistériu salvasaun nian. Importante tebes husik ita-nia an atu Ma-romak nia prezente transforma ita, husik lójika paskál mate no moris-hi’as nian tama borus ita, atu don/karizma bele ha-belar ho liberdade tomak iha misaun.

Madre jerál iha nia sirkulár 920 mós de-han duni ida-ne’e: “...karizma, kontein iha nia an enerjia ida ne’ebé tenke ha-belar hodi ita-nia koresponsabilidade”.

Madre Mazzarello ninia dalan espirituál mak indikasaun importante ida mai ita: oka-ziaun hotu hanesan halo di’ak ba ema, apos-toladu eh servisu naran de’it mak okaziaun atu tama iha mistériu paskál. Okaziaun sira hanesan inkomprensaun, diversidade iha opiniaun, karákter pesoál, kolen, solidaun, saúde ne’ebé diminui nia forsa sira, idade no situasaun seluseluk tan ne’ebé halo ita-nia moris maran se hakohak ho domin, mo-ris tanba domin ba Na’i bele sai okaziaun atu hakohak mistériu paskál salvasaun nian. Madre Mazzarello nia orasaun: “Na’i, se Ita fó moris uitoan tan mai ha’u, halo atu ema hotu haluha ha’u. Ha’u kontente atu ita de’it mak hanoin ha’u“ se ita halo ita-nian hodi reza nia iha ita-nia moris loroloron nian bele sai orasaun liber-tasaun nian, apelu ida atu hakohak dalan sira purifikasaun nian husi ita-nia ego, atu ohin, Na’i bele salva foin-sa’e sira.

Irmán doben sira, ita sente ksolok atu sai maklorik karizma ida nian ne’ebé

ohin loron mós sei ko’alia kona-ba esperansa no husu ita atu fó sasin loron

ba loron? (La Madre)

Mar

-Abr

14

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

ITA-NIA ESPIRITUALIDADE

Mar

-Abr

15

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

Don Bosco no Maria Mazzarello iha fundasaun FMA nian

Cronistoria rekorda “enkontru interesante husi dook” entre Don Bosco no Maria Mazzarello, hahú husi metade daruak tinan 1871 nian to’o loron 5 Agostu 1872. Enkontru sira ne’ebé padre Pestarino mak sai nu’udar mediadór hatudu, husi parte ida oinsá Maromak nia planu sai klaru liu-tán iha Don Bosco nia neon no fuan no, husi parte seluk, armonia interiór ne’ebé Maria Mazzarello iha hasoru projetu ne’e.

Realizasaun planu ida Maromak nian

Don Bosco, iha fulan Maiu 1871 nia hahún, konvoka Konsellu Pia Sosiedade Saleziana ba “asuntu importante” ida no konfia: «Autoridade barak husu beibeik mai ha’u atu halo mós ba menina sira buat di’ak uitoan ne’ebé, tanba Maromak nia grasa ita halo daudaun ba foin-sa’e mane sira […] no ha’u tauk ba kontra Divina Providénsia nia planu, se ha’u la fó kon-siderasaun séria ba asuntu ida» (Cronisto-ria I 241). Nia konvida sira atu reflete, reza no lori ba maturasaun desizaun ne’ebé oportunu liu no, molok fulan ramata, nia simu opiniaun pozitiva husi Konselleiru ida-idak, no konklui: «Di’ak, oras ne’e ita bele iha serteza katak ida-ne’e Maromak nia hakaran atu ita tau matan mós ba me-nina sira. No, atu bele to’o ba buat ruma konkretu, ha’u propoin atu uma ne’ebé padre Pestarino sei finaliza daudaun atu harii iha Mornese bele dedika ba obra ida-ne’e» (Ivi 243). Interesante atu haree motivasaun sira ne’ebé Don Bosco fó ba padre Pestarino bainhira komunika ba nia proposta ida-ne’e: Mornese mak fatin di’ak liu tanba nia ár saudável, espíritu relijiozu ne’ebé ukun no posibilidade atu hili entre “Filhas da Imaculada” sira

ne’ebé adata liu atu hahú Institutu edu-kativu ida ho naran “Figlie di Maria Aus-iliatrice” (Filhas de Maria Auxiliadora) .Maria Domenica nia reasaun ba padre Pestarino ninia konfuzaun mak: «Se Don Bosco admite menina sira iha Collegio, di’ak liután. Ami mós bele bá iha ne’ebá» (Ivi 248). Liafuan sira Kongregasaun no Don Bosco halo naroman naksira iha ninia matan sira, nia la husu oinsá no tanba sá no la fó importánsia barak ba faktu katak nia ida-ne’ebé hetan hilin atu sai fatuk dahuluk fundasaun foun ne’e nian, maibé hein eventu sira-nia evolusaun, Maro-mak nia oras, ho hakmatek no konfiansa.

Dalan ida marka ho mistériu paskál

Mudansa destinatáriu Collegio nian, povu Mornese ninia deskontentamentu, Don Bosco nia moras iha Varazze iha Dezem-bru 1871, bainhira buat hotu kona-ba fun-dasaun foun sei iha inserteza laran, mak marka Krús nian ba Institutu abanbairua nian. Don Pestarino entrega ba “Filha de Imaculada” sira kópia ida Regra nian ne’ebé Don Bosco hakerek ba sira, hameno sira atu lee ho atensaun no ho fiar nune’e bele deside ho liberdade se hakarak ka lae sai membru Institutu foun ne’e nian. Maria Domenica la presiza reflete naruk: se Don Bosco hanoin tiha ona no hakerek buat sira ne’e hotu ba sira konserteza ida-ne’e Maromak nia hakaran «no nia sei prontu atu la’o iha ahi-klak leten atu fó nia kon-sentimentu kedas no tomak» (Ivi 272).Hili tiha nia nu’udar superiora “Casa Im-macolata” nian, loron 29 Janeiru 1872, nia da’et ambiente ho ninia serenidade no prepara komunidade tomak atu hakohak Maromak nia hakaran, maibé, iha aldeia mosu deskontentamentu: laran-malirin no indiferensa, komentáriu, saudasaun la kordiál, buat sira ne’e hotu kontribui atu

Mar

-Abr

16

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

kontamina atmosfera sai todan no terus nian. Situasaun hetok sai piór liután ho “Filhas de Imaculada” nia transferénsia ba Collegio, iha loron 24 Maiu 1872. Krítika sai toos liután no Maria Domenica, ne’ebé lakohi oin triste, ko’a halo badak tiha de’it: «sira bele dehan buat hotu sira hakarak; ita preokupa de’it atu sai santa» (Ivi 290).

5 Agostu 1872: kumprimentu promesa ida nian

«Ha’u sei mai no ita sei asina hamutuk promesa boot atu moris no mate hodi serbisu ba Na’i iha naran furak Filhas de Maria Auxiliadora nia okos» (Ivi 281).Don Bosco to’o iha kalan 4 Agostu nian. Hamaluk nia mak padre Berta, bispu nia sekretáriu: kumprimenta malu ho modu kordiál, troka oráriu sira, konfrontu ho Maria Domenica, Petronilla no Giovanna Ferrettino atu simu feto-raan sira ne’e ba entrega ábitu ka profisaun relijioza. Don Bosco ko’alia, esplika funsaun nia signifi-kadu, hanorin atu lee resposta sira, fórmula votu sira-nian no subliña nesesidade atu iha komportamentu ne’ebé simples lahó pre-tensaun basá la’ós ábitu de’it, maibé lala’ok tomak tenke hatudu sira nu’udar relijioza, katak ema sira konsagrada ba Maromak. Maria Domenica ema ne’ebé nia nature-za mak laran-luak, oin hamnasa no ativa, dedika an ba preparasaun rihu-rihun atu funsaun bele fó rezultadu di’ak. Hanesan ida-ne’ebé uluk liu iha servisu no sasin moris nian, ba nia pretense mós ksolok atu sai ida-ne’ebé uluk liu atu dehan sai ninia votu sira no simu bolun ho títulu furak FMA nian: konsagra an tomak ba Jezús ba foin-sa’e feto sira nia salvasaun .Don Bosco ko’alia ba relijioza foun sira no delinea/indika programa ida moris nian: «Imi agora pretense ba família reli-jioza ida Na’i-Feto nian mesak; imi uitoan

de’it, kuran meiu sira no la hetan apoiu husi ema nia aprovasaun. Keta husik buat ida inkomoda imi. […] Institutu sei iha futuru boot se imi mantein simples, kiak no mortifikada. […] imi hanoin nafatin bá katak Institutu tenke sai momumentu mo-ris Don Bosco nia gratidaun ba Maromak nia Inan Boot liu hotu, invoka ho títulu Tulun-Nain sarani sira nian» (Ivi 305-306).Enkontru ida ne’ebé konfirma armonia ideál sira nian, intensaun sira nian, valo-rizasaun resíproka, komprensaun kle’an ne’ebé Espíritu Santu hatene kria iha fuan sira nakloke ba grasa atu bele realiza pro-jetu sira ne’ebé supera perspetiva umana. (Carla Castellino iha DMA n.3/4 2012)

Aprezentasaun Estréia 2012husi Ir. Giuseppina Teruggi iha nia visita mai TL

“Mai ita halo foin-sa’e sira ita-nia moris nia misaun hodi koñese no imita Don

Bosco”no íkone mak Bibi-atan Di’ak nian ne’ebé«saran nia moris ba nia

bibi sira» (Jo 10,11

Tema Estréia nian koinside ho tinan dahu-luk triéniu boot

preparasaun nian ba bisentenáriu

ita-nia Fundadór n i a moris nian, ne’ebé ita sei selebra iha 2015: Koñesimentu kona-ba Don Bosco nia istória. Sei tuir ho Don Bos-co nia pedagojia no ninia Espiritualidade. Sertamente estréia haluan no hakle’an nin-ia konteúdu no konvida ita ba koñesimentu istóriku kona-ba Don Bosco iha perspetiva momoos ita-nia identidade vokasionál nian:

Mar

-Abr

17

halo foin-sa’e sira ita-nia moris nia misaun.

Ho testu riku ki’ik-oan ida-ne’e, ezijente no dezafiadór ita simu tulun atu desko-bre fila fali Fundadór komún ninia figura iha ninia relevánsia istórika, pedagójika, espirituál, ne’ebé hetan rekoñesimentu la’ós de’it iha ita-nia Família boot, maibé mós iha realidade ekleziál no sosiál iha mundu tomak. Estréia oferese mai ita ori-entasaun klara atu moris ho efikásia no nakonu tinan dahuluk triéniu boot nian.

Ha’u hanoin katak ideia prinsipál men-sajen nian ita hetan iha padre Pascual nia liafuan sira bainhira afirma katak «tinan dahuluk ne’e fó oportunidade mai ita atu hakbesik liután ba nia nune’e koñese nia besik no di’ak liután. Se ita la koñese Don Bosco no la estuda nia, ita labele kom-prende ninia dalan espirituál no ninia hilin pastorál sira […]; sei sai difisil mai ita atu inkultura ohin loron ninia karizma iha kon-testu oioin no situasaun lahanesan. Hodi habiit de’it ita-nia identidade karizmátika, ita bele oferese ba Kreda no ba sosiedade servisu ida signifikativu no riku ba foin-sa’e sira. Ita-nia identidade hetan ninia referénsia iha Don Bosco nia moris; iha nia identidade sai kredivel no vizivel. Tan ne’e konvite ita simu iha pasu primeiru triéniu preparasaun nian mak loos duni koñesimentu kona Don Bosco nia istória».

Hodi la’o tuir pasajen oioin testu nian, li-uhusi kapítulu 8 ne’ebé nia iha, ita hetan ideia fundamentál ruma ne’ebé bele ha-maluk ita tinan ida-ne’e no provoka ita ba reflesaun, ba pensamentu, atu asume hilin konkretu ruma. Nia lori ita liuliu atu haka’as an hodi hatán ba lia-husun ruma ne’ebé Reitór-Mór halo mai ita. Ha’u sei temi sira ho forma lineár ho selesaun lais, hodi refere ba padre Pacual ninia liafuan rasik.

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

* Ita simu konvite atu estuda Don Bosco, atu koñese nia ho kle’an. Koñesimentu ida ne’ebé lori ba domin, ba imitasaun, ba invokasaun. Ita tenke haka’as an iha aprezentasaun no re-interpretasaun ilas ida Don Bosco nian ne’ebé atuál, ko’alia ba mundu ohin loron nian, uza linguajen foun hahú husi ita-nia orizonte kulturál.Sai fiél ba Don Bosco signifika koñese nia iha ninia istória nio istória nia tempu nian, halo ita-nian ita-nian ita-nian nin-ia inspirasaun sira, ninia hilin sira. Sig-nifika kuda domin konstante no maka’as ba foin-sa’e sira, liuliu sira ne’ebé kiak liu. Domin ne’e sei lori ita atu hatán ba sira-nia nesesidade urjente liu no kle’an. Ho domin kle’an no dezinteresadu pre-siza, hanesan Don Bosco, hela iha sira-nia leet ho diskrisaun (hatene ta’es lia) no autoridade, hodi oferese ba sira proposta válida sira ba sira-nia dalan.

* Don Bosco mak maklorik mensajen ida modernu, profétiku, kondisionadu ho istória nia tempu nian maibé nakloke ba ap-likasaun autál barak, disponível ba espasau no tempu luan liután. Ema barak iha interese ba nia, haree ba nia nu’udar figura signifi-kativa, mós ba ambiente liur husi salezianu. Figura ida versatil, labele redús ba fórmula simples sira, tanba nia mak personalidade kompleksa ida, halo ho ordináriu no es-traordináriu, ho projetu konkretu sira, ideál no ipotétiku, ho estilu loroloron moris no asaun nian, no hamutuk ho akontesimentu exesionál sira. Dala barak ema aprezenta nia hodi subliña liu aspetu sira ezaltas-aun nian, hodi halo ita kuestiona lialoos ninia personalidade nian. Ita tenke bazeia ba interpretasaun istórika ho fundamentu.

* Ita simu konvite atu estuda Don Bos-co no koñese ninia karakterístika sira, ne’ebé padre Pascual halo rezumu hodi

Mar

-Abr

18

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

define ita-nia Fundadór nu’udar, Lejis-ladór, Edukadór, Mestre vida espiri-tuál nian, tanba oferese mai ita xave es-pesífika ida ba leitura evanjellu nian.Iha Surat mosu observasaun ida no tauk ida: liu tiha ona sékulu ida husi Don Bosco nia mate; ema sira ne’ebé iha kontaktu ho nia ho modu diretu ka indiretu ka koñese nia pesoalmente mate hotu ona. “Hodi aumenta distánsia kronolójika, jeográfika no kulturál husi nia, hetok kuran ba beibeik klima do-min nian no prosimidade psikolójika mós, ne’ebé halo ita sai espontáneu no familiár ho Don Bosco no ninia espíritu, mezmu hodi haree de’it ninia retratu ida. Buat ne’ebé tatoli tiha ona mai ita bele lakon; li-gasaun moris nian ho Don Bosco bele kotu”. Sira-ne’e mak razaun forte bal-un ne’ebé fó mai ita urjénsia atu iha koñesimentu kle’an no sistemátiku.

* Kondisaun indispensável mai ita mak koñese didi’ak, hodi hakat liu literatura anedótika no edifikante, ne’ebé uza atu forma jerasaun tomtomak. Presiza koñesi-mentu ida kona-ba Don Bosco ne’ebé de-staka tensaun entre ita-nia lia-husun kona-ba prezente no makbukak resposta sira ne’ebé mai husi pasadu; hanesan ne’e de’it mak ita bele inkultura karizma salezianu. Tan ne’e, padre Pascual hateten “ha’u espera iha kompromisu foun ida ba pre-parasaun pesoál kualifikadu iha estudu no peskiza iha kampu istória saleziana nian. Estudu kona-ba Don Bosco mak kondisaun atu bele komunika karizma no propoin ninia atualidade. Lahó koñesimen-tu domin, imitasaun no invokasaun labele moris; domin de’it mak dudu ba koñesi-mentu. Tan ne’e, ida-ne’e mak koñesi-mentu ida ne’ebé moris husi domin no lori ba domin: koñesimentu afetivu ida”.

* Tinan 150 istória saleziana fó produsaun

istórika signifikativa. Eventu sira beatifi-kasaun no kanonizasaun nian sai okaziaun ba hakerek no panfletu oioin ho karák-ter espirituál, edifikante no informativu. Perspetiva sira estudu no aprofundimentu kona-ba Don Bosco nia figura, hetan im-pulsu maka’as husi Konsellu Vatikanu II nia konvite atu filafali ba orijen no Fun-dadór sira, atu bele iha renovasaun autén-tika iha vida konsagrada (Kf. Perfectae Caritatis, Ecclesiae Sanctae). Ita iha kon-viksaun katak hodi filafali ba abut de’it mak bele garante baburas progresivu no forte.

* Reitór-Mór salienta kona-ba buat barak ne’ebé iha ona: volume sanulu resin kona-ba “Obra publikada sira” no inéditu Don Bosco nian; produsaun Centro Studi Don Bosco UPS nian no Istituto Storico Sale-siano nian. Grasas ba ida-ne’e, ita hetan pájina rihun ba rihun iha edisaun sira ne’ebé trata ho modu sientífiku, nune’e permete análize filolójika ne’ebé presiza duni. Tuir ba análize filolójika tenke mai análize istóriku-krítika, ne’ebé tau iha kon-siderasaun konteúdu espesífiku fonte sira nian, nune’e mós buat ne’ebé sira la de-han, maibé implika iha nia laran; no anál-ize vitál no atualizadora, ho kapasidade atu esprime filafali konteúdu fonte sira nian. Ne’e duni, ita presiza fundamentu sólidu, istóriku no sientífiku. “Repetisaun sim-ples kona-ba Don Bosco nia fraze sira bele halo ita bosok identidade saleziana”.

* Iha finál estréia nian, padre Pascu-al fó tulun atu reflete kona-ba “sá mak imajen Don Bosco nian ohin loron”. No nia propoin lia-husun lubuk ida. - Sé mak Don Bosco? Saida mak nia dehan, halo no hakerek? - Sá mak imajen Don Bosco nian ne’ebé “tradisaun istórika”, kronista no biógrafu kontemporáneu, evidénsia sira prosesu sira

Mar

-Abr

19

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

nian, komemorasaun no omenajen boboot iha aniversáriuv no data importante sira (1915, 1929, 1934, 1988, 2009) harii no tatoli?- Sá mak karakteriza Don Bosco? Nia mak inventór ba “pedogojia” ida apro-priada atu hakbesik foin-sa’e sira ne’ebé iha perigu laran no perigolozu sira?

“Ohin loron presiza rekonstroi Don Bosco nia imajen; presiza haree nia iha roman se-luk nia okos atu bele moris fidelidade ida ne’ebé la’ós repetisaun, obediénsia ba fór-mula sira ka disosiasaun/inkoerénsia. La to’o atu limita an ba surat/karta animasaun ruma ka ensaiu akadémiku ruma; presiza hakle’an hamutuk salezianidade atu to’o ba vizaun komún edukadu, profisionál, kle’an, ne’ebé valoriza patrimóniu istóri-ku, pedagójiku, espirituál simu nu’udar li-manrohan husi Don Bosco, ne’ebé koñese kle’an foin-sa’e sira nia realidade, ne’ebé soi momoos sarani nia perfíl iha sosie-dade ohin no aban nian ho kompromisu ne’ebé mai “tuir nesesidade tempu nian”.

Atu bele atualiza karizma, Reitór-Mór tau iha evidénsia aspetu ruma.

1.Obra no destinatáriu nia evolusaun. Ba Don Bosco situasaun nia ezijénsia sira mak determina abertura ba obra foun sira. 2. Foin-sa’e abandonadu. Don Bosco nia importánsia istórika aleinde iha obra no elementu metodolójiku ruma, bele hetan iha persesaun intelektuál no emotiva iha nivel universál, teolójika no sosiál, kona-ba problema «juventude abandonada», no iha kapasidade atu komunika pers-esaun ne’e ba lubun boot kolaboradór sira nian, benfeitór no admiradór sira. 3. Resposta ba foin-sa’e sira-nia nese-sidade. Iha Don Bosco nia moris ita

la hetan planu preventivu no estratéjia asaun nian ho prazu naruk, ne’ebé pre-para iha meza – buat sira ne’ebé ita hotu hanoin indispensavel ohin loron – maibé emerje solusaun efikás ba problema ime-diatu, imprevistu. Katak sá buat ne’e ba ita ne’ebé moris iha “aldeia globál”, iha-ne’ebé buat hotu ita koñese iha tempu reál, iha-ne’ebé ita soi iha ita-nia dispozisaun sekuénsia boot siénsia espesializada sira? Oinsá pasa husi polítika ida emerjénsia nian, ba polítika ida programasaun nian?

4. Fleksibilidade resposta sira-nian ba nesesidade sira. La’ós provável katak obra barak ne’ebé taka ho forsa hatudu nu’udar taka an rasik, envezde hilin ida atu bele iha dezenvolvimentu liután?

5. Pobreza moris nian no servisu lahó kolen. Iha nota sira ne’ebé tradisaun hanaran “Tes-tamentu espirituál” Don Bosco hakerek: “Iha momentu ne’ebé hahú mosu konfortu iha ema, iha kuartu sira ka iha uma sira, hahú tempu deklíniu ita-nia kongregasaun nian [...]. Bainhira hahú iha ita-nia leet kon-veniénsia eh konfortu sira, ita-nia sosiedade pia ne’e remata ninia moris” (P. BRAIDO (ed.), Don Bosco educatore, scritti e testi-monianze, Roma LAS 1992, pp. 409, 437).

* Sujestaun atu konkretiza Estréia 2012

Padre Pascual ikusmai oferese pontu refer-énsia boot ruma no empeñu ba 2012, no kon-vida atu tradús iha kontestu konkretu sira. 1. Karidade pastorál karakteriza Don Bosco nia istória tomak. Bibi-Atan di’ak koñese ninia bibi sira no bolu sira ho naran. Forsa boot liu Don Bosco nia karizma nian kon-siste iha domin ne’ebé mai diretamente husi Na’i Jezús, hodi imita Nia no hela iha Nia. Domin ne’e konsiste iha “saran buat hotu”.

Mar

-Abr

20

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

2. Iha Don Bosco nia istória ita koñese ko-len, renúnsia, privasaun, terus bara-barak, sakrifísiu sira ne’ebé nia halo. Bibi-Atan di’ak saran nia moris ba nia bibi sira. Misaun ida profundamente umana noo pro-fundamente espirituál (kle’an liu husi parte umana no espirituál). Dalan ida axetizmu nian; laiha prezensa animadora iha foin-sa’e sira leet lahó axetizmu no sakrifísiu.

3. Ita simu bolun atu sai apóstolu foin-sa’e sira-nian, ambiente populár nian, zona misionária sira-nian. Ohin ita haka’as an atu komprende ho modu krítiku kultura mediátika no ita uza meiu sira komuni-kasaun sosiál nian, liuliu teknolojia foun sira, nu’udar potensialidade multiplikadora ita-nia asaun aprosimasaun no akompa-ñamentu nian ba foin-sa’e sira. Hela iha sira-nia leet nu’udar edukadór sira, ita en-volve sira hanesan ita-nia kolaboradór pri-meiru, fó ba sira responsabilidade, tulun sira atu foti inisiativa, habiit sira atu sai apostólu ba sira nia maluk tinan hanesan.

4. Ita-nia koñesimentu kona-ba Don Bosco tenke tradús ba empeñu ho no ba foin-sa’e sira: hasoru sira no hela ho sira iha fatin, situasaun no fronteira sira iha-ne’ebé sira hein hela ita; ba hasoru sira; halo nafatin ain-hakat dahuluk; la’o hamutuk ho sira.

5. Ohin loron mós Don Bosco halo per-gunta sira. Liuhusi koñesimentu kona-na ninia istória, ita rona lia-husun sira ita-nia Aman nian mai ita. Saida mak ita bele halo liután ba foin-sa’e kiak sira? Sá de’it fron-teira foun sira iha rejiaun ita servisu bá, iha rai ita hela bá? Ita iha tilun atu rona foin-sa’e sira ohin loron nian nia hakilar?

6. Ita bele koñese, liuhusi leitura kona-ba ninia istória, Don Bosco nia resposta

sira hasoru foin-sa’e sira-nia realidade. Difilkudade sira la kuran. Presiza “en-frenta asu-fuik sira” ne’ebé hakarak to-lan bibi sira: indiferentizmu, relativizmu étiku, konsumizmu, ideolojia falsa sira... Maromak bolu dauduan ita no Don Bosco enkoraja ita atu sai bibi-atan di’ak sira.

7. Memorie dell’Oratorio di San Frances-co di Sales, ne’ebé Don Bosco hakerek tan-ba Papa PIO IX nia pedidu esplísitu, mak pontu referénsia presiozu liu atu koñese da-lan espirituál no pastorál Don Bosco nian. Tanba ne’e mai ita haka’as an atu koñese testu ida-ne’e, atu komunika ninia konteú-du sira, atu habelar nia, liuliu tau iha foin-sa’e sira-nia liman: nia sei sai livru inspi-radór ida mós ba sira-nia hilin vokasionál.

Iha sínteze Reitór-Mór nia konvite:

“Ida-idak mak tenke idenfifika me-dida, modalidade, rekursu, etapa no oportunidade sira atu ita bele realiza ita-nia empeñu tinan ida-ne’e. Ita la-bele to’o ba selebrasaun Bisentenáriu nian hodi la koñese liután Don Bosco”. (Giuseppina Teruggi)

Biografia badak beatu Alberto Marvelli nian

Liman-loos salezianu sira-nian iha oratóriu

Nia mak enejñeiru ida husi Rimini, Itália, oan daruak husi na’in hitu, moris iha 21 Marsu 1918 husi kabe-nain Alfredo Mar-velli no Maria Myr,husi família riku. Bainhira tinan 12 Alberto hahú frekuenta Oratóriu Salezianu. Nafatin disponivel, nia sai katekista no animadór: salezianu sira-nia liman-loos. Nia hadomi no pratika de-sportu oioin. Ninia modelu mak Domenico

Mar

-Abr

21

Tato

li - F

ila fa

li ba

abu

ut

Savio no Pier Giorgio Frassati. Bainhira tinan 17 iha ninia diáriu nia hakerek projetu ida mo-ris nian ne’ebé kontinua hafoun ho tempu. Nia tama iha grupu oratorianu Asaun Katólika nian no iha tempu badak sai nia prezidente. Nia fó nia servisu ba Kreda Rimini nian nu’udar vise-prezidente Asaun Katólika nian. Nu’udar estu-dente enjeñeria nian iha Bologna, nia partisipa ho modu ativu iha FUCI (Federação Univer-sitária Católica Italiana),hodi kontinua sai fiél ho sakrífisiu ba misa loroloron. Iha Juñu 1942 nia remata nia universidade no hahú servisu iha empreza FIAT (halo karreta) Torino nian.

Moris mak tulun

Durante Funu Mundiál II, nia hala’o mós servi-su militár no konsege dada nia maluk barak ba Eukaristia. Nia sai apóstolu ba refujiadu barak vítima funu nian no providénsia ba kiak sira. Ho ninia bisikleta, dala ruma ho kuda-burru ida, nia “prontu atu llori tulun, matan-moris no aten-barani, ho determinsasaun: organiza, hala’o, enfrenta perigu sira ho nia moris rasik” (F. Lanfranchi- P. Fiorini, A. M., un beato che resta amico). Iha tempu perigozu nian hane-san ne’e ema haree nia nafatin halai tun sa’e atu tulun. Ba nia moris mak tulun ema seluk. Ema ruma dehan katak bainhira nia fahe tu-lun sira, nia liman sira sai nabilan. Señora ida ne’ebé loron ida dehan ba nia kona-ba nia oan ne’ebé la fila husi funu, loron ida nia dehan ba señora ne’e atu bá lalais uma, basá nia oan hein hela nia; no akontese duni. Enjeñeiru ne’ebé nia liman nafatin kaer rozáriu, kontinua “ati-vu” maski funu hotu ona, tanba iha problema moras-tifu nian. Hafoin simu bolun atu hahú servisu rekonstrusaun nian. Nia mós entre sira ne’ebé harii Asosiasaun Katólika Traballadór Italianu sira-nian, no kria universidade populár.

Asesór iha Rimini

Liutiha forsa Aleadu sira-nia tatamak iha Ri-mini nia hetan nomeasaun nu’udar Asesór Rejionál no enjeñeiru responsavel ba kon-strusaun sivíl nia dehan: “ Kiak sira tenke liu uluk, sira seluk bele hein”. Nia aseita atu

partisipa iha eleisaun husi lista Demokra-sia Kristán. Ema hotu koñese nia nu’udar sa-rani komprometidu maibé la tendensiozu.

“Mundu foun nakloke mai ha’u bainhira kontempla Jezús iha sakramentu”

Devosaun mariana no Eukaristia sai duni ai-riin sira ba nia moris: “Mundu foun nakloke mai ha’u bainhira kontempla Jezús iha sakra-mentu – nia hakerek iha ninia diáriu - . Ba momentu hotu ne’ebé ha’u hakbesik ba Komu-ñau santa, iha momentu hotu ne’ebé Jezús ho ninia divindade no umanidade tama iha ha’u, iha kontaktu ho ha’u –nia klamar, ha’u-nia klamar lakan ho propózitu santu, ahi ida sunu no konsuma ha’u, maibé halo ha’u haksolok!”. Nia mate tanba kamioneta militár ida xoke nia ho bisikleta iha loron 5 Outubru 1946. Nia sai, hanesan Don Bosco hakarak, sarani di’ak ida no sidadaun onestu, komprometidu iha Kreda no iha sosiedade ho fuan salezianu. Durante nia moris nu’udar foin-sa’e, nia halo nu’udar lema: “O vivere salendo o morire” (Ou viver subindo ou morrer), Katak se moris tenke moris hodi ba oin iha santidade se lae mate tiha de’it.

Figura Alberto Marvelli nian destaka nu’udar perkursór auténtiku Konsíliu Vaticano II nian kona-ba leigu nia papél iha Kreda no iha sosiedade, leigu sira nia apostoladu. Papa João Paulo II foti nia sai venerável iha 22 Marsu 1986 no beatu iha 5 Setembru 2004.

Mar

-Abr

22

Tato

li - T

atol

i fia

r

ITA-NIA MORIS SARA NI

Mar

-Abr

23

Tato

li - T

atol

i Fia

r

to, sentidu hatutan jerasaun no mate nian. Senáriu daruak kona-ba “sosiál” marka liu-liu ho fenómenu migratóriu no “globaliza-saun” nian. Nune’e, “evanjelizasaun foun […] la’ós ona movimentu ida tasi-feto/tasi-mane eh loromonu/lorosa’e”. “liberta an husi limite sira katak iha enerjia atu tau kestau kona-ba Maro-mak iha prosesu hotu enkontru nian, kakahur nian, rekonstrusaun tesidu sosiál nian ne’ebé la’o daudaun iha ita-nia kontestu local ida-idak”. Senáriu datoluk mak kultura pasajeiru/efémeru nian (liu lalais) ho reprezen-tasaun husi “meiu sira komunikasaun sos-iál nian ne’ebé ohin fó posibilidade boot no sai dezafiu boot ba Kreda”. Iha Linea-menta hakerek katak “la iha fatin ida iha mundu be labele ba to’o”, maibé tempu hanesan kultura ne’ebé habelar husi mí-dia mak dalabarak “egoséntrika”. NInia rezultadu mak “alienasaun (sai inimigu) iha dimensaun étika no polítika moris nian” ho difuzaun “kultura efémeru nian, imediatu nian (kedas), aparénsia nian”. Senáriu dahaat mak ida “ekonómiku”, iha ne’ebé kontinua “dezikuilíbriu sira entre Norte no Súl mundu nian”, “iha asesu no distribuisaun rekursu sira nian hanesan mós estragu sira ba kriasaun”.Senáriu dalimak mak ida babukak (pes-kiza) sientífika no teknolójika nian, iha ne’ebé “iha perigu atu sai ídolu/maro-mak founohin loron”, la’ós de’it tanba aplikasaun konkreta étika barabarak ne’ebé oioin, maibé mós “halo nu’udar finalidade hanesan modu terpeútiku, iha ne’ebé ema sira prontu atu moris tuir hodi estrutura an nu’udar relijiaun prosperi-dade no gratifikasaun instantanea nian”. Situasaun foun, ikus nian ne’ebé Linea-menta ko’alia sai mak polítiku, iha ne’ebé, depoizde “fafahek mundu nian ba bloku rua nia rohan” (Guerra fria), ho mundu aziátiku no islámiku nia mosun, oras ne’e perfíl foun ida mós mai nu’udar “situasaun foun no deskoñesidu ho modu totál, riku

"Lineamenta" Sínodu Bispu sira-nian ne’ebé sei hala’o iha 2012

Testu Lineamenta nian fahe ba kapítulu tolu – Tempu evanjelizasaun foun nian; Haklaken Jezús Kristu nia Evanjellu, Hahú esperiénsia sarani –uluknanai ofe-rese razaun teolójika no ekleziál ba re-novasaun iha kompromisu evanjelizasaun nian hahú kedas husi Konsíliu Vaticano II. Kreda tomak misionária – dokumentu sa-lienta – no nia eziste atu evanjeliza . No atu hala’o ho modu adekuadu ninia knar ne’e Kreda tenke hahú atu evanjeliza uluk nia an rasik, hodi deskobre nia an nakloke ba raronak (escuta), ba komprensaun, ba avaliasaun no revitalizasaun iha ninia man-datu evanjelizadór. “Evanjelizasaun foun la’ós reduplikasaun ba ida dahuluk, la’ós repetisaun simples ida, maibé korajen atu halo dalan foun, hasoru kondisaun mudan-sa nian ne’ebé Kreda simu bolun atu mo-ris ohin Evanjlellu nia anúnsiu”: ida-ne’e mak definisaun ne’ebé testu “Lineamenta” Asembleia jerál ordinária sínodu bispu sira-nian ba XIII ho tema “Evanjelizasaun foun ba fiar sarani nia transmisaun” fó. Sínodu sei hala’o husi loron 7 to’o 28 Outubru.

“Senáriu sira” ohin loron nian

Testu krítiku liu no okupa ho modu kle’an “senáriu” ka panorama momentu istóriku ida-ne’e nian. Senáriu dahuluk mak ida “kulturál”, ho karakterístika sira hane-san “sekularizasaun kle’an”, típiku iha mundu “osidentál”. Laiha kuaze kapasi-dade atu rona no komprende liafuan evan-jéliku nu’udar tatolin ne’ebé fó moris”, “iha mentalidade ida iha ne’ebé Maromak auzente”., habelar implikasaun antrop-ólojika grave ne’ebé kuestiona esperénsia umana bázika, hanesan relasaun mane-fe-

Mar

-Abr

24

Tato

li -T

atol

i Fia

r

ho potensiá, maibé mós nakonu ho risku no babeur foun domíniu no podér nian” . Hasoru variasaun jeopolítika no kulturál kompleksa sira-ne’e, dokumentu pre-paratóriu sínodu nian ko’alia kona-ba “ha-husuk espiritualidade nian” ne’ebé bele sente habelar iha mundu tomak, nune’e mós ejizén-sia kontestuál ba “modu foun nu’udar Kreda”.

Halo buat ruma tan no di’ak liután

Evanjelizasaun foun tenke sai senákulu foun ida, iha-ne’ebé hodi Espíritu nia grasa, komunidade sarani sira bele hetan la’ós Evanjellu foun, maibé “resposta ad-ekuadu ba sinál sira tempu nian, ba ema no povu sira nia nesesidade iha tempu ne’e, ba senáriu foun sira ne’ebé pinta kultura iha ne’ebé ita haktuir ita-nia identidade no buka sentidu ba ita-nia ezisténsia”. “Enkuantu evanjelizasaun mak atividade be ita bele dehan ‘normál’ Kreda nian, proselitizmu konsiste iha uzu meiu ilísitu sira ba fiar nia promosaun”. Kreda la halo proselitizmu no bainhira ko’alia kona-ba evanjeizasaun foun, intende orienta an iha diresaun oioin, mós ba batizadu sira ne’ebé hadook an tiha ona. Labele impoin Evanjellu maibé propoin ho modu livre ba ema hotu, sarani ka la’ós sarani. Nune’e bele hala’o evanjelizasaun dahukuk ida maski nasaun ne’ebé sarani barak mós no ema livre atu simu ka la’e anúnsiu ne’ebé haklaken nune’e hakbesik ba kristianizmu no iha ninia sentru ba Kristu. Okumentu mós observa katak presiza lansa filafali ho “korajen” inisiativa sira justisa sosiál no solidariedade nian ne’ebé tau nu’udar sentru interese Kreda nian ema kiak”.

Entre “kolen” no “otimizmu”

Difikuldade sira fiar no vida sarani ema hotu bele haree. Ita hotu mós konxiente ko-na-ba “kolen” iha sarani sira liuliu iha mun-

du ema riku sira-nian. Maski Kreda bele hato’o nia preokupasaun maibé, nu’udar sarani ita iha otimizmu, tanba ita laran-metin iha Na’i nia promesa”. Iha fatin balun bere haree katak vokasaun laiha ka menuz liu ba amlulik no relijiozsu sira, to’o presiza kleru husi rai seluk. Tanba ne’e iha Lineamenta ko’alia kona-ba anúnsiu, katekeze, katekumenatu, kona-ba forma sira edukasaun ba fiar no oins’a hakbesik fila fali fiar. Ne’e mak “dezafiu” ida ba Kreda no mós fiar-na’in sira. Ho instrumentu “Pátiu jentiu sira-nian” inisi-ativa ida husi Konsellu Pontifísiu ba Kul-tura, Kreda hafoun nia empeñu atu halo diálogu ho sira ne’ebé la fiar. Inisiativa ne’e iha finalidade atu halakon muru sep-arasaun ne’ebé haketak fiar-na’in no sira-ne’ebé la fiar, ho sira-ne’ebé buka sentidu ba moris no Maromak “deskoñesidu” ida.

Hanesan konvite iha livru Apokalipse, ita hein Kreda lokál Timor-Leste nian bele mós see tilun no neon atu rona Espíritu ne’ebé ko’alia ba nia iha tempu ne’e.Importante keta lakon aten-barani. Presi-za iha laran-metin no hatene “fó razaun ba esperansa ne’ebé ita iha” no laran-manas kriativu atu hatán ba mundu nia hakilar.

Krús iha Kristu nia mistériu Paskál

Iha Kristianizmu nia inísiu, krús mak objetu ida atu kondena ema ne’ebé aleinde halo ema terus liu reprezenta moe ba ema ne’ebé simu kondenasaun. Tanba ne’e komunidade sira tempu ne’ebá asume Kristu nia símbolu ida seluk, katak ikan, tanba liafuan gregu ictus (Iesûs Christós Theoû Uiós Sotér, ΙΧΘΥΣ), ne’ebé signifika ikan, no nia letra sira bele interpreta nu’udar inisiál ba espresaun “Jezús Kristu, Maromak

Mar

-Abr

25

Tato

li - T

atol

i Fia

r

nia Oan, Maksoin”. Símbolu seluk mak Bibi-Oan ne’ebé oho, hodi refere ba bibi-oan judeu sira uza iha sira-nia páskua.

Sarani sira la hanoin kona-ba krús to’o sékulu IV, bainhira imperadór romanu Constantino, depoizde nia konversaun ba kristianizmu, mehi kona-ba krús ida, iha ne’ebé hakerek espresaun iha latín: In hoc signo vinces (ho sinál ne’e ó sei manán). Iha dadeer tuir mai, nia haruka atu pinta krús iha ninia soldadu sira-nia eskudu, molok halo funu kontra imperadór Maxén-cio, basá sira na’in rua hadau malu atu kon-trola Impériu Ro-manu nia parte Osidentál. Tuir Constantino ninia vitória hasoru nia funu-baluk tanba krús nia kbiit.Husi ne’e ba oin, krús sai tiha sinál karakterístiku sa-rani sira-nian, símbolu Kristu nia vitória hasoru sala no mate, ho Ninia Mistériu Paskál. Maski nune’e, sarani sira labele halo vitória ne’e nu’udar tri-unfalizmu, basá tenke selu ho raan inosente ita Na’i Jezús Kristu nian. Ita hamoris fali Kristu nia Páskua iha selebrasaun Sakramentu nian, liuliu Batizmu no Eu-karistia no hodi moris tuir Mistériu Krús nian, iha vida axétika no iha esperiénsia uniaun místika ho Maromak. Liu husi Ba-

tizmu, ita sai hanesan Kristu katak, iha kon-figurasaun ba Kristu. Oras ne’e Nia moris iha glória iha Aman nia Kuana, maibé iha nafatin fitar hedi iha krús nian, nia kanek sira iha ain no liman no iha nia sorin iha ne’ebé surik sona no terus sona borus.

Batizmu halo ita sai Maromak nia oan, katak ita hotu simu bolun atu to’o ba per-feisaun, ka pelumenus, buka atu to’o iha perfeisaun. Liuhusi Sakramentu ida-ne’e, ita simu moris foun iha Kristu ne’ebé sei iha estadu helik nian, no ita mak tenke halo atu nia sai ativu, ho Maromak nia grasa nia

tulun. Tensaun ba perfeisuan orienta ita ba plenitude, liu husi Kristu nia kar-idade iha Krús.”Ka imi la hatene katak ita ne’ebé simu tiha batizmu iha Kristu Jezús simu tiha batizmu iha nia mate? Tebes duni, ita hakoi tiha ona ho Nia iha ba-tizmu ba Nia mate, atu nune’e, nudar Kristu moris hi’as husi mate tan Aman nia glória, ita mós sei moris ba moris foun” (Rom 6, 3-4).Nune’e duni, krús marka ita, sinál ida ne’ebé atraversa ita-nia moris ho modu kle’an. No hetok ita hatudu

krús nia dinámika iha ita-nia moris hodi hatudu domin estraordináriu iha buat hotu ita halo, hodi halo Krús sai ita-nia lale-nok, hetok ita sai sarani katóliku auténtiku.

Mar

-Abr

26

Tato

li -T

atol

i Fia

r

Entretantu, ohin loron barak mak hakribi Krús, tanba sofrimentu ne’ebé nia lori no fó hanoin. Apóstolu sira rasik, hahú husi Pedro, monu iha tentasaun atu rejeita per-spetiva krusifiksaun no mate Kristu nian: “Pedro lori Nia ketak hodi hahú haksi’ak Nia, dehan: “Aat ne’e la bele kona Ita, Na’i!” (Mt 16,22). Ida-ne’e eskándalu ida atu halo sira aseita ema haterus Ida-ne’ebé sira rekoñese nu’udar Mesias. Entaun, Kristu haksiak Pedro no husu ba apóstolu sira atu halo mudansa iha mentalidade. Liu fali ida-ne’e, komprensaun kona-ba Mis-tériu Krús nian ezije konversaun kle’an: “Ema ruma hakarak tuir Ha’u karik, nia sei hewai nia an rasik, sei lori nia krús hodi tuir Ha’u” (Mt 16,24), Na’i hanorin, no hakarak dehan katak”Ha’u lori no imi tuir Ha’u”. Nune’e mak forma jerasaun barak sarani nian. Sira la’o tuir Mestre ida mesak ne;ebé lori Krús nia todan iha ne’ebé uman-idade tomak nia sala hedi hela. Nia la’o iha oin hodi loke dalan atu ema ida la monu iha foho lolon no laletek sira moris nian.Apóstolu sira lori sira nia Krús rasik no mate nu’udar mártir. Ita hatene liuhusi is-toriadór dahuluk sira, hanesan Eusebio husi Cesareia katak Pedro husu atu hedi nia ho ulun ba kraik tanba nia sente la soi atu mate ho pozisaun hanesan ho ninia Mestre. Ita bele haree katak Pedro na-kfilak an duni basá nia ne’ebé uluk nega katak koñese Jezús durante oras Paixaun nian ikus mai barani mós simu nia Krús.

Saulo husi Tarso, ne’ebé nakfilak an no simu batizmu ho naran Paulo, Jezús rasik eduka nia iha enkontru místiku ida, no kon-tinua ba tinan 3 iha kontaktu ho Na’i, liuhu-si orasaun, axeze no meditasaun. Apóstolu Paulo rasik dehan: “Husik ha’u fó hatene ba imi, maun alin sira, katak evanjellu ne’ebé ha’u haklaken la mai husi ema ida. Ha’u la simu nia husi ema ruma, eh ema

ruma hanorin ha’u. Jezuú Kristu rasik mak fó hatene nia mai ha’u” (Gl 1,11-12). No kompleta ho liafuan sira tuir mai; “Maibe ami haklaken Kristu ne’ebé mate iha krús, ne’ebé sai fatuk sidi ba ema Judeu sira no buat bulak ba ema gregu sira; maibe ba sira ne’ebé Maromak bolu, ema judeu ka gregu, Kristu mak Maromak nia kbiit no Maromak nia matenek” (1Kor 1,23-24).

Liu tiha malisan mai husi Abél no profeta barak ne’ebé mate sira-nia raan tanba hak-laken lialoos, rai simu bensan husi Kristu nia raan. Judeu sira nia liafuan, ne’ebé husu ba Pilatus atu oho nia no “Husik nia raan monu ba ami no ba ami-nia oan nia leten!” (Mt 27,25) – nakfilak tiha ba bensan.

Ita reza atu Nia raan fakar iha ita-nia leten no iha ita-nia oan sira. Oan sira la’ós de;it sira ne’ebé ita hahoris husi isin, maibé ema hotu ne’ebé entrega ba ita–nia liman, obra sira ne’ebé ita hala’o ba oúbliku nia di’ak, no karik mós ita nia falla sira mai husi fra-jilidade umana. Atu Nia raan fakar iha buat sira ne’e hotu. Hodi kontempla Kristu iha krús leten, ho raan ne’ebé turu iha rai leten, ita husu “Hamoos ha’u husi ha’u-nia haha-lok aat hotu no purifika ha’u husi ha’u-nia sala sira” (Sl 50[51],4). Fatin hotu ne’ebé ita hetan Kristu nia Krús mak fatin lulik, la’ós tanba relíkua ne’e, maibe tanba Nia ne’ebé hedi iha Krús, no ho nia Mate no Moris-Hi’as soi ita. Ita husik atu Kristu nia raan fó bensan ba fatin públiku sira no purifika hahalok hotu ne’ebé halo iha ne’ebá, atu hahalok sira ne’e hotu nia finalidade bele sai Maromak nia glória no ema hotu nia di’ak.(D. Eusébio Scheid)

Mar

-Abr

27

Tato

li - T

atol

i Fia

r

“Patronu” liberdade relijioza nian

Loron 24 Marsu mak loron dedika ba orasaun no jejún ba mártir mision-áriu sira iha mundu tomak iha okaziaun a n i v e r s á r i u a s a s í n i u Mons. Os-

car Arnulfo Romero nian, vítima violén-sia prepotente nian no símbolu opozisaun evanjélika ba lójika opresaun nian. Ba okaziaun ida-ne’e ámbitu misaun ad-gen-tes konvida komunidade sira atu reza ho modu partikulár liuliu ba sarani sira no ajente pastorál iha kontinente Ázia nian.

Tatoli hakarak aprezenta testamentu husi personalidade polítiku katóliku, minis-tru ba Minoria relijioza Pakistaun nian, Shahbaz Bhatti (1968-2011), ne’ebé nia moris tomak konsagra nia an liu husi polítika no empeñu ekleziál no sosiál atu defende ema nia direitu fundamentál atu esprime ninia fiar relijiozu ho liberdade: «Ha’u deside atu la kaben atu bele de-dika ha’u-nia moris tomak ba Kristu hodi serví ha’u-nia maun-alin sarani ne’ebé hetan persegisaun». Bhatti saran nia mo-ris atu bele garante ba ema hotu okaziaun ba ninia moris rasik: konversaun ba Kristu ne’ebé lahó preambulum fidei liberdade nian labele realiza ho modu konkretu. Sé mak hapara ninia luta ida-ne’e karik kom-prende buat ne’e, maski ho modu intuitivu, tan ne’e rai-kunan ba nia no oho nia iha loron 2 Marsu tinan 2011 iha Islamabad. Kreda Katólika Pakistaun nian fó sai katak, defaktu ba fulan ruma ona mak sira apre-

zenta ba Amu-Papa sira-nia pedidu atu proklama Shahbaz mártir (loos duni sasin-fiar nian), hodi fó onra ba nia nu’udar «patronu liberdade relijioza nian». Atu Shahbaz Bhatti hetan rekoñesimentu husi Kátedra Pedro nian nu’udar «mártir no patronu liberdade relijioza nian» povu sa-rani mak tenke komesa atu rekoñese nia, venera nia, reza ba nia. Kreda Katólika iha Pakistaun hahú tiha ona, no ita nian mak halo tuir sira. Buat inkrível liu husi mar-tíriu Bhatti nian mak oras ne’e ita ne’ebé seidauk goza vizaun ksolok Na’i buat hotu nian, tinan ida ona mak ita iha protetór ida iha lalehan, patronu ida ne’ebé gia ita, lori no inspira ita iha ita-nia luta loroloron nian, maski ne’e kulturál, polítika, jornalístika, ka seluk, atu afirma liberdade relijioza nu’udar kondisaun ba evanjelizasaun, ba konversaun no ba adveniat regnum tuum.

Ne’e mak testamentu ministru Bhatti nian:

«Ha’u-nia naran Shahbaz Bhatti. Ha’u moris iha família katólika ida. Ha’u-nia aman, mestre oras ne’e reforma, no ha’u-nia inan feto uma-laran, sira eduka ha’u tuir valór sarani sira no Bíblia nia hano-rin, ne’ebé influensia ha’u-nia infánsia. Husi kedas ki’ik ha’u kostume ba kreda no simu inspirasaun kl’ean husi Kristu nia hanorin sira, sakrífisu no nia krusifiksaun. Jezús nia domin mak lori ha’u atu oferese ha’u-nia servisu ba Kreda. Sarani Pakistaun nia kondisaun ne’ebé moris iha tauk preok-upa tebes ha’u. Ha’u sei hanoin iha sesta-feira pákua nian sei iha tinan 13 de’it: ha’u rona sermaun ida kona-ba Jezús nia sakrifí-siu ba ita-nia redensaun no mundu nia salv-asaun. Ha’u hahú hanoin atu hatán ba Nia domin ida-ne’e hodi fó domin ba maun-alin no bini-feton sira hodi serví sarani sira, kiak sira, sira ne’ebé hetan persegisaun no moris iha nasaun islámiku ida-ne’e.

Mar

-Abr

28

Ema propoin mai ha’u kargu boboot iha governu no husu atu para ha’u-nia batalla/luta, maibé ha’u sempre rekuza, maski ha’u-nia moris iha perigu laran. Ha’u-nia resposta sempre hanesan. Ha’u hakarak serví Jezús nu’udar ema simples ida. Ha’u lakohi popularidade, ha’u lakohi pozisaun podér nian. Ha’u hakarak de’it fatin ida iha Jezús nia ain okos. Ha’u hakarak atu ha’u-nia moris, ha’u-nia karakter, ha’u-nia haha-lok sira ko’alia kona-ba ha’u no dehan mai ha’u katak ha’u tuir daudaun Jezús Kristu. Hakaran ne’e boot tebes iha ha’u to’o halo ha’u konsidera priviléjiu ida se – iha ha’u-nia esforsu kombativu atu tulun nesesitadu sira, kiak sira, sarani sira ne’ebé hetan per-segisaun iha rai Pakistaun nian — Jezús ha-karak simu ha’u nia sakrifísiu moris nian.Ha’u hakarak moris ba Kristu no tan Nia ha’u hakarak mate. Ha’u la koko tauk ida iha rain ida-ne’e. Dala barak estremista sira hakarak oho ha’u, hatama ha’u iha kadeia; sira amesa ha’u, persege no ter-oriza ha’u-nia família. Ha’u dehan katak, enkuantu ha’u sei moris, to’o ha’u-nia iis dada-ikus nian ,ha’u sei kontinua serví Jezús no umanidade kiak no terus-nain ida-ne’e: sarani sira, nesesitadu sira, kiak sira. Ha’u fiar katak sarani sira mundu nian ne’ebé lolo liman ba musulmanu sira ne’ebé hetan trajédia rai-nakdoko tinan 2005 nian harii tiha ona ponte solidarie-dade nian, domin, komprensaun, kooper-asaun no toleránsia entre relijiaun rua ne’e. Se esforsu sira ne’e kontinua ha’u konven-sidu katak ita sei konsege manán estremista sira nia fuan no neon. Buat ne’e sei prodús mudansa pozitiva: ema sei la ódiu malu tan, la oho tan hodi relijiaun nia naran, maibé sei hadomi malu, sei lori armonia, sei kuda dame no komprensaun iha rejiaun ida-ne’e.Ha’u fiar katak nesesitadu sira, kiak sira, oan-kiak sira ho relijiaun naran de’it ulukna-nai tenke konsidera sira nu’udar ema. Ha’u

Tato

li - F

Tato

li Fi

ar

hanoin katak sira hola parte ba ha’u-nia isin iha Kristu, katak sira mak Kristu nia isin ne’ebé hetan persegisaun no presiza tulun. Se ita bele lori to’o rohan misaun ida-ne’e, entaun ita sei manán fatin ida iha Jezús nia ain no ha’u bele hateke ba Nia lahó moe».

Ajente Pastorál sira ne’ebé ema oho iha 2011

Tinan-tinan Ajénsia Fides publika do-kumentu anuál kona-ba ajente pastorál hotu ne’ebé lakon sira-nia moris ho modu violentu iha fulan 12 nia laran. Tuir Fides nia informasaun, iha 2011, ajente pastorál 26 mak hetan hahohok: amululik 18, relijioza feto 4, leigu 4. Númeru aas liu bele hetan iha Améri-ka ho amululik 13 no leigu 2. Tuirmai Áfrika iha-ne’ebé ema oho ajente pas-toral 6: amululik 2, irmán relijioza 3 no leigu 1. Iha Ázia amululik 2, relioza 1 no leigu 1. Iha Europa, amululik ida. Lista ne’e presiza aumenta tan ho lista naruk sira seluk nian ne’ebé laiha notí-sia ruma, ne’ebé iha lidunhotu mundu nian terus no selu ho sira-nia moris fiar ne’ebé sira iha ba Kristu. Sira mak “lubun boot soldadu deskoñesidu ba Maromak nia kauza” – tuir Papa João Paulo II nia liafuan sira – husi Minis-tru ba Minoria Shahbaz Bhatti (Paki-staun), katóliku primeiru atu iha kargu ida-ne’e, to’o ba foin-sa’e Nijeria nian iha sidade Abuja, ema oho nia bain-hira servisu hela nu’udar seguransa ba Kreda, hamutuk ho maluk 35 iha kre-da Santa Teresa nian iha loron Natál.

Mar

-Abr

29

Tato

li - F

Tato

li Fi

ar

Jornada 111 pás nian ba eleisaun jerál nia susesu

Reza no servisu ba futuru ida justisa no damen nian iha Timor-Leste: ho espíritu ida-ne’e sarani katóliku sira dioseze Dili nian bá iha lurón sira Dili nian hahú husi parókia Ai-Mutin ba to’o Lecidere atu lansa mensajen ba nasaun molok eleisaun prezidensiál ne’ebé sei hala’o iha Marsu loron 17 no eleisaun lejislativa iha Juñu. Nia tema mak””Muda ó-nia fuan, muda mundu”. Lansamentu ba jornada dame nian

ne’ebé sei hala’o ba loron 111, hahú husi 21 Fevereiru to’o loron 10 fulan Juñu 2012 ne’ebé “Konferénsia Superior Relijiozu/a sira nian” hamutuk ho “Komisaun Justisa no Pás” dioseze Dili nian organiza, envolve amlulik sira, relijiozu no relijioza sira, leigu no estudante sira eskola katólika no privada primária to’o institutu superiór no husi parókia 7 iha DIli, hetan mós partisi-pasaun husi Membru Governu, Embaixadór Estadus-Unidus Judith Fergin, membru Parlamentu Nasionál no konvidadu seluk tan (maski sira hein iha Lecidere de’it).

La’o iha silénsiu no hodi reza, sarani sira fó sasin kona-ba fiar, dame, esperansa. Amu-Bispu Alberto Ricardo iha nia kon-vite ba dame iha Timor-Leste, husu sarani

hotu atu “reza no serbisu ba eleisaun sira nia susesu”. Nia mós hatutan tan katak “atu halo ida-ne’e, katak atu muda realidade esterna no sosiedade, presiza iha konver-saun interiór, konversaun fuan nian”. Tuir Amu-Bispu “Timor oan hotu moris iha uma kain ida de’it, familia ida de’it, husi Tutuala to’o Oekusse, husi Tasi-Mane to’o Tasi-Feto ida deit, tanba ne’e tenki fó liman ba malu atu hala’o susesu eleisaun ida ne’e ho pás, hakmatek, unidade, progresu atu hetan prosperidade hodi haburas no hariku Timor-Leste, atu nune’e hatudu ba mundo katak, Timór mós iha dignidade”. Atu taka eventu ne’e partisipante sira hamu-tuk reza “Orasaun dame nian ba eleisaun jerál 2012” ne’ebé sei kontinua loroloron hanesan haktuir ona iha leten to’o loron 10 Juñu iha dioseze 3 Timor-Leste nian.

Tuir “International Crisis Group” (ICG), eleisaun prezidensiál no parlamentár bele sai pasu importante ida ba “konsoli-dasaun estabilidade interna” no oportuni-dade atu husik ba kotuk “pasadu ida vio-lénsia nian”. Tuir ICG mós risku boot ba nasaun TL mak, “kuaze laiha punisaun ba violénsia polítika”. Ita hein kandidatu sira bele hamriik ba justisa no la tolera tan krime sira no bainhira eleitu buka tau sai duni funsionáriu públiku (public ser-vant) katak servidór interese povu nian la’ós interese pesoál no partidu nian.

“Dame ezije kondisaun 4:

lialoos, justisa, domin, liberdade”

(Pacem in Terris)

Mar

-Abr

30

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

MORIS NIANITA-NIA ESPERIÉNSIA

Mar

-Abr

31

MORIS NIAN

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

Silénsiu atu fó ba Maromak fatin dahuluk

Iha sivilizasaun ida hanesan ita-nian, dalabarak hanaran “sivilizasaun komu-nikasaun nian”, maski defaktu iha perigu atu sai “babél” ida, sosiedade ida konfu-zaun nian, la’ós fasil atu kria espasu sira silénsiu nian. Ita moris iha inflasaun lia-fuan nian, no bainhira liafuan multiplika sai barak, ita fasil liu atu sai superfisiál; no halo atu la iha mós kapasidade atu rona. Silénsiu bele halo ita tauk, maski nune’e nia mak maluk diskretu (hatene taes lia) ida husi ne’ebé ita bele hetan re-sposta sira ne’ebé dala barak ita buka iha akontesimentu sira moris nian. Ita presiza silénsiu atu servisu bele sai misaun, preokupasaun no difikuldade sira sai hahalok hein nian iha pasiénsia, kolen sai paixaun. Konstrusaun umana ida-idak presiza tempu no silénsiu. Silénsiu husik atu ita rekupera ita-nia an rasik no sai buras iha umanidade. Silénsiu ne’ebé sai espasu horik-nian-bá mak silénsiu ida fu-rak duni. Defaktu, silénsiu lori ita atu des-kobre Maromak nia prezensa iha ita, tau baze ba orasaun: «Bele reza ho sinseridade de’it - Gandhi hanorin – ema ne’ebé iha konviksaun katak Maromak horik iha nia laran». Silénsiu eduka no habit iha vijilán-sia laran, nu’udar atensaun ba moris to’o ninia detalle sira, ho kapasidade atu revela novidade ne’ebé subar iha monotonia, iha moris baibain ne’ebé nunka banál maski banaliza tiha tanba falta atensaun no tanba superfisialidade ne’ebé habelar ba mai.«Iha silénsiu nia laran soi kbi-it maka’as observasaun, klarifi-kasaun, konsentrasaun nian ba sasán ne’ebé esensiál» (D. Bonhoeffer).Iha ninia orasaun ida, Etty Hillesum hakerek: «Buat hotu akontese tuir rit-mu ida kle’an liu... ne’ebé tenke hano-

rin ita atu rona: ida-ne’e mak buat im-portante liu ita bele aprende iha moris ne’e. Silénsiu bele sai lurón ne’ebé lori ba profundidade. Ne’e mak razaun tan-ba sá feto no mane maka’as sira espíritu nian hadomi no moris (ho) silénsiu».

Silénsiu, raronak, orasaun

Feto ida ita-nia tempu nian, ne’ebé hadomi no moris (ho) silénsiu mak madre Anna Maria Canopi, abadesa no fundadora mo-steiru Mater Ecclesiæ iha rai-kotun San Giulio (Orta, Novara-Itália). Nia aniveráriu tinan 80 moris nian sai okaziaun ida ba ninia komunidade atu halibur iha livru ida, parte ruma husi reflesaun bara-barak fahe ba ema lubun ne’ebé mai iha mo-steiru, ho hakaran atu rona “liafuan ida” no hetan filafaIi silénsiu, no ho silénsiu hetan fali an rasik. «Ema ida-idak ne’ebé mai iha mosteiru, sente katak ema simu nia, kaer nia liman, rona nia iha ninia sin-gularidade. Sira haree katak fuan ne’ebé iha kapasidade ba domin gratuitu no pe-soál bele mai de’it husi oras naruk silénsiu nian, adorasaun no orasaun nian. Hodi sai eskolante Na’i nian de’it mak bele defaktu sai mestre tuir evanjellu hanorin, tanba nia sai transparénsia Mestre ida mesak nian».Ida-ne’e mak dalan graduál no pasiente edukasaun neon no fuan nian, espresaun fuan nia bondade; ida-ne’e mak saran an. Silénsiu mós rezultadu husi ezersísiu axéti-ku ne’ebé tulun atu domina ita-nia instintu no halo ita soi kbiit atu nonook no ko’alia iha momentu oportunu no ho modu justu.

«Atu eduka ita-nia an ba silénsiu - Canopi hakerek – presiza hahú atu nonook, atu iha dixiplina ho nanál, maibé la to’o, tanba halo silénsiu la’ós de’it la ko’alia. Ita tenke ha-konu an ho silénsiu ne’ebé koinside ho Ma-romak nia Liafuan, Liafuan iha silénsiu, no

Mar

-Abr

32

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

hafoin ho kbiit bee-matan ne’e nian mak ita ko’alia. Halo nune’e liafuan sira sei sai hak-matek, sai esensiál, sai loos, sai furak, sai kriadora. Liafuan ne’ebé suli husi silénsiu, katak husi Maromak, partisipa iha Maro-mak nia kriatividade rasik, fó moris vida».

Vida interiór ezije razaun no vontade, pre-siza dixernimentu no asaun, maibé iha sentru espíritu nian iha buat ruma ne’ebé simples no radikál husi ne’ebé depende edukasaun loos no efikás fuan nian: silén-siu, raronak, orasaun. Hahalok sira-ne’e la’ós típiku vida relijioza no monástika nian, maibé ain-hakat dahuluk no funda-mentál liu esperiénsia umana hotu nian. Atu bele ko’alia ho liberdade no konxién-sia, presiza hatene eduka an ba silénsiu, haree nu’udar perdispozisaun atu rona ho kle’an an rasik, maluk seluk no Maromak. Dietrich Bonhoeffer bainhira rekomenda ba sarani sira ne’ebé hakarak buras iha vida espirituál, nia esprime motivasaun sira silénsiu nian nune’e: «Ita halo silén-siu molok rona Liafuan, atu ita-nia hanoin bele fila ba Liafuan molok rona. Ita halo silénsiu depoizde rona Liafuan, tanba nia ko’alia nafatin, moris no horik iha ita. Ita halo silénsiu dadeersaan, tanba Maromak mak tenke iha Liafuan dahuluk, no ita halo silénsiu molok toba tanba Liafuan ikus pre-tense ba Maromak. Ita halo silénsiu tanba de’it domin ba Liafuan» . No Ildegarda Bin-gen hateten: «Maromak haksolok atu mar-ka enkontru ho ita iha uma silénsiu nian».

Espresaun Maromak iha fatin dahuluk

Silénsiu la’ós de’it auzénsia liafuan nian – maski nia ezije limitasaun iha uzu liafuan nian – maibé espasu in-teriór atu hakohak Liafuan Moris nian. Esensialmente, Canopi hakerek tan «silén-siu mak espresaun konkreta fatin dahuluk

ne’ebé ita fó ba Maromak. Se tebes duni ita fó ba Maromak fatin dahuluk, se ba Nia ita konsagra ita-nia fuan nia sentimentu da-huluk sira, lori ita-nia hakaran sira ba Nia no tau Nia aas liu ita-nia espetativa sira, entaun tebes duni ita sei buka halo monok tarutu seluseluk, atu bele rona “lian bisibi-si” ninia prezensa nian, atu husik reflete iha ita ninia Liafuan mesak, katak Nia rasik. Silénsiu mak baze ba ema nia edukasaun. Husi silénsiu, hanesan husi rai-isin, buras virtude hotu; lahó silénsiu vir-tude ne’ebé manán ona mós sai kiak, l a k o n sira-nia fafurak espesífi-ku, sira n i a r o - man no p r o - fundidade. La’ós fasil bainhira ita tama iha ambiente estrundu nian no superfisiál sira, atu mantein kon-sentrasaun no sai sasin Liafuan ne’ebé la mohu, sai sasin fuan moos nian, sai sasin fafurak loos moris nian. Maski nune’e sasin ida-ne’e urjente liu ohin loron».Ita hotu, liuliu ohin, iha nesesidade ba silén-siu! Husi silénsiu mak bele moris liafuan loos, liafuan penetrante, komunikativu, lia-fuan ho sensu. Maromak prefere silénsiu, ko’alia ba ema ne’ebé hatene tau an iha ati-tude raronak. Silénsiu mak indispensavel!Iha silénsiu mak ita aprende atu hela ho ema ho modu diversu. Halo ita – tempu hane-san – sai haksolok liután no kle’an liután. «Hetok tempu liu – Gandhi dehan – he-tok ha’u konxiente katak ha’u la konsege sai haksolok lahó silénsiu, lahó orasaun… Orasaun salva ha’u-nia moris. Lahó ida-ne’e karik kleur ona mak ha’u sai bulak».

Mar

-Abr

33

Tato

li - L

idun

Fm

oris

kon

sagr

ada

Hatais an ho silénsiu

Madre Canopi kontinua salienta oinsá im-portante tebes «ba moris espirituál, bain-hira hahú ita-nia loron, foti husi Kristu forsa, domin, pás, habosu an husi Nia, hakonu an ho Nia. Iha sarani ida – liu fali se nia konsagradu ida – ema seluk tenke rekoñese iha nia “kualidade” ida oinseluk moris nian: buat naran ida nia halo, tenke reflete husi nia an relasaun kle’an ho Na’i. Buat ruma Maromak nian tenke naksira husi nia modu moris nian, nia modu atua nian, hanoin nian, to’o pontu ne’ebé iha mundu nia sai sinál tranxendente nian no instrumentu dósil iha Na’i nia liman atu eduka ema seluk ba pureza, ba delikadeza espirituál, ba delikadeza sentimentu nian».Ita moris iha époka ida iha-ne’ebé fasil liu atu ko’alia ho modu vulgár/foer, maibé modu esprime an hanesan ne’e hatudu katak la iha fuan moos, falta gostu ba fafu-rak loos. Fuan ne’ebé la hetan edukasaun ba lialoos, ba buat-di’ak, ba buat-furak, katak ba santidade, fuan ne’e seidauk evanjel-izadu nune’e la iha kbiit atu evanjeliza. «Virjen Maria bele sai mai ita modelu no tu-lun iha aspetu ida-ne’e. Iha nia, ida-ne’ebé moris lahó sala, buat hotu mak rai-an, silén-siu no dame. Nia mak fafurak moos no san-ta, haraik an hanesan rai no nakloke tomak ba grasa nia fertilizasaun, nia hahoris Lia-fuan. Nia mak Virjen silénsiu no raronak nian dala ida de’it, Liafuan nia Inan, Inan Domin furak nian, Liurai-Feto Dame nian. Hodi hateke ba nia, ita ida-idak bele husu ba ita-nia an oinsá, iha ita-nia situasaun ra-sik, bele halo buat ruma atu kuda silénsiu no tulun ema seluk deskobre ninia fafurak».

Silénsiu no Liafuan

Atu hela iha Maromak nia prezensa, hodi rona nia Liafuan, presiza uluknanai iha

atitude silénsiu nian. «Rai tomak, nonook, iha nia futar oin» haklaken profeta Aba-kuk (2,20). Rai nonook bá, ema sira hotu nonook bá, kriatura tomak nonook bá, ita-nia fuan, ita-nia hanoin sira nonook bá… atu rona Na’i, Liafuan Domin nian no ida-ne’ebé kontinua hamoris “buat foun sira”.Apelu hanesan ita hetan iha Salmu sira: «Hela iha silénsiu iha Na’i futar oin no hein Nia» (Sal 37,7). Silénsiu mak hun esperansa nian, espresaun saran an nian iha laran-metin. Profeta Ozeias hatudu mai ita oinsá silén-siu fundamentál liu atu bele iha relasaun loos ho Maromak, Izraél viola aliansa kaben nian ho nia Na’i, no Na’i, ha-karak fanun domin loos tempu uluk nian. “Tan ne’e, ha’u sei hamaus nia, lori nia bá rai-fuik maran no ko’alia ba nia fuan» (Oz 2,16). Ha’u sei lori nia dook husi mo-ris estrundu nian, ha’u sei lori nia ba fatin silénsiu nian no iha-ne’ebá, bainhira ninia fuan iha ona silénsiu, ha’u sei ko’alia ba nia no nia sei hatene rona. Entaun ha’u sei ha-sai lulik sira ne’ebé nia soi iha nia ibun no fuan laran no halo ho nia aliansa foun ida: «Ha’u sei halo ó ha’u-nia kaben ba nafatin, ha’u sei halo ó ha’u nia kaben iha justisa no direitu, iha domin no laran-di’ak, ha’u sei halo ó ha’u-nia kaben iha fidelidade no ó sei hatene ó-nia Na’i». (Oz 2,21-22).Eziste relasaun kle’an ida entre silénsiu no pureza fuan nian, nune’e mós entre silén-siu no karidade, entre silénsiu no orasaun. Iha ne’ebé silénsiu ukun de’it mak Liafuan, orasaun, karidade bele nafunan. Iha silén-siu de’it mak posivel halo buras espasu interiór ida atu hakohak Liafuan no hak-laken nia nu’udar Liafuan ne’ebé fó moris.

(GELLINI Anna Maria, “Silenzio per dare a Dio il primo posto” iha Testimoni N. 1 2012 p. 19)

Mar

-Abr

34

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

Oratóriu:ambiente atu serví foin-sa’e sira!

“Oratóriu”, liafuan májiku no sujestivu liu ba sira ne’ebé hadomi no partilla Karizma. Ita bele define Oratóriu nu’udar dinamizmu iha fidelidade, enkuantu la’ós repetisaun ba buat ne’ebé Don Bosco halo maibé kom-prende lei kle’an husi ne’ebé nia obra hetan inspirasaun. Lei ne’ebé asegura susesu ba ninia apostoladu iha pasadu, no kondisiona omojeneidade ba ninia dezenvolvimentu ulteriór ohin loron, bele indika mai ita el-ementu xave haat no liga metin ba malu:

– Vokasaun ida, katak konxiénsia kona-ba misaun pastorál ida simu husi Maromak, bolun ida atu sai prezensa iha foin-sa’e sira-nia leet, atu estabelese diá-logu pedagójiku no pastorál ho sira, atu bele ori-enta sira ba Kris-tu, nu’udar pleni-tude no ksolok moris nian;

– ambiente ida, iha-ne’ebé misaun ida-ne’e realiza ani, dezenvolve no komu-nika: Oratóriu haree nu’udar uma ida iha-ne’ebé ema moris no iha-ne’ebé iha família loos ida, eskola ida atu prepara ba vida, parókia ida be eduka ba fiar; – estilu espesífiku ida edukasaun nian, Sistema Preventivu, espresaun karidade ida ne’ebé foin-sa’e sira bele koko, nakonu ho ksolok serena, moris iha xave amizade loos nian no iha klima família nian, no simu in-spirasaun husi Maria nia domin inan nian; – abertura no disponibilidade ba ejizén-

sia foun realidade sosiál nian no ho modu partikulár kondisaun juven-

tude nian; abertura ne’ebé sai tasak ba beibeik liuhusi reflesaun kona-ba esper-iénsia rasik, no nakonu ho aten-barani ba beibeik, atu hakohak orizonte no posibili-dade foun iha misaun ne’e nia realizasaun.

Don Bosco, liufali jerente estraordináriu ida estrutura ida nian, hatudu nia an nu’udar bibi-atan matenek ne’ebé hatene lee foin-sa’e sira-nia situasaun no fó re-sposta/lia-hatán presizu, nia motivasaun mai husi karidade pastorál no ho kbiit hotu fiél ba ninia misaun. Iha ninia ko-ezistén-sia ho foin-sa’e sira Oratóriu nian mak hatuur fundamentu sira projetu ida nian, obra sira sai buras no estilu ida sai tasak.

Dalan pastorál Don Bosco nian (no Madre Maz-zarello nian) ninia esperiénsia espiri-tuál no edukativa ida-ne’e ne’ebé sai tasak hamutuk ho foin-sa’e sira iha

Valdocco, konstitui buat ne’ebé ita hanaran «kritériu oratorianu». Ne’e mak modelu apostóliku referénsia nian, ótika pastorál espesífika atu tetu kona-ba prezensa sira ne’ebé iha eh sira ne’ebé atu kria. Iha nia sentru ita hetan «fuan oratorianu», katak, prezente preferensiál ba foin-sa’e sira, liu-liu sira ne’ebé presiza liu, espresaun pro-eminente karidade pastorál nian ne’ebé fó signifikadu ba ita-nia moris tomak no an-ima misaun saleziana. Kritériu ida nune’e, ejize atu ita hahú uluknanai husi kondisaun foin-sa’e sira ne’ebé presiza liu no husi grupu/klase traballadora sira, atu garante iha ne’ebé de’it sasimuk familiár, enkon-tru gratuitu no diálogu pozitivu, atu iha

Mar

-Abr

35

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

nu’udar preokupasaun fundamentál dalan ida formasaun kristán nian ne’ebé dezen-volve liuhusi ko-ezisténsia iha amizade no ksolok laran, iha promosaun umana no sosiál no iha maturidade vokasionál.

Ba tempu ruma ona mak ko’alia kona-ba hanoin filafali no lansa filafali Oratóriu. Ida-ne’e hatudu konxiénsia katak ita-nia oratóriu sira karik lakon kontaktu ho realidade juveníl no sosial ohin loron nian. Iha risku atu sai espasu nakloke, maibé ho proposta ejizente uitoan de’it ba baburas edukativu no ba formasaun kristán séria. Eh sira bele sai fatin elite nia, rezerva de’it ba sira ne’ebé iha ona referénsia edukativa no relijioza natón. Karakterístika ruma identidade sale-ziana nian be tradus no konkretiza kritériu oratorianu mak sira tuirmai:

Joven iha sentru, liuliu sira be kiak liu. Fu-rak tebes se ita bele halo Don Bosco nia liafuan sira ba “marchesa” Barolo, ne’ebé husu nia atu hili entre obra “Rifugio” nian ka obra ba labarik mane sira: «Ha’u hili atu tau matan ba foin-sa’e abandonadu».

Proposta integrál ida: eduka hodi evanjeli-za no evanjeliza hodi eduka. Pastorál juveníl saleziana, subliña relasaun kle’an entre asaun edukativa no asaun evanjelizadora, hodi garante atensaun ida espesiál ba valór umanu no sosiál ambiente nian, ba din-amizmu baburas pesoál no grupu nian, ba diálogu ho mundu kulturál oioin iha ne’ebé foin-sa’e sira moris bá, no tempu hane-san ho kuidadu dezenvolve enerjia boboot umanizasaun nian ne’ebé fiar sarani iha. Esperiénsia ida komunidade nian. Grupu mak hilin kualifikadór ba pedagojia sale-ziana; nia mak fatin iha ne’ebé foin-sa’e sira buka sentidu moris nian no harii sira-nia identidade rasik; nia mak espasu kria-

tividade no protagonizmu nian; nia mak eskola iha-ne’ebé sira aprende atu integra an ho modu responsavel iha mundu sosiál no iha territóriu; nia mak mediasaun privi-lejiadu atu halo esperiénsia Kreda nian’

Estilu ida ne’ebé enfatiza personalizasaun. Aleinde mediasaun grupu nian, enkontru pesoál ho foin-sa’e sai desizivu tebes. De-faktu, Iha nivel ida-ne’e mak forma konx-iénsia, halakan motivasaun no enkoraja envolvimentu ativu no partisipasaun.

Unidade forte iha diversidade. Iha finali-dade ida de’it: promosaun integrál foin-sa’e sira nian no sira-nia mundu nian.([email protected] - iha DMA n.2/3 2012)

Lia-hun husi Avaliasaun Trienál CIAO

Se ha’u presiza hato’o esperiénsia iha Tailándia kona-ba CIAO nia “Veri-fica Triennale” (Avaliasaun tinan tolu nian), ho liafuan tolu de’it, ha’u sei hili KOMUÑAUN, LARAN-MANAS APOSTÓLIKU no KONVERJÉNSIA.

KOMUÑAUN: husi Inspetoria 9 Kon-ferénsia CIAO nian, kuaze na’in 30 tuir Avaliasaun ida-ne’e no ami barak koñese malu no koko ona atu servisu hamutuk; no mós, Irmán sira iha Sampran, halo ami sente kedas hanesan iha ami-nia uma rasik. Entre ami iha kedas klima família nian, ne’ebé sai kle’an liután ho Madre Jerál nia prezensa no konselleira jerál na’in 4 (me. Giuseppina Teruggi; me. Alaide Deretti, me. Lucy Rose Ozhukayil no me. Carla Castellino) ne’ebé simplés liu. Liuliu, Madre Jerál nia liafuan sira ne’ebé dader-dader leno atividade loron nian, fó aten-

Mar

-Abr

36

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

barani mai ami atu hateke ho lialoos no esperansa ba ita-nia realidade no orienta ami iha fidelidade ba karizma halo ami hotu sente parte ativa kongregasaun no Kreda nian.

LARAN-MANAS APOSTÓLI-KU: durante ami-nia partilla sira no reflesaun kona-ba realidade bele sente, iha irmán hotu, hakaran boot atu ba hasoru foin-sa’e no labarik hodi lori sira ba Jezús, ita-nia Maksoin. La’ós de’it liafuan sira, maibé liuliu esperiénsia sira ne’ebé Inspetoria ida-idak aprezenta ko-na-ba sira-nia estorsu atu hala’o proposta KJ XXII nian, hatudu katak Don Bosco no Madre Mazzarello nia laran-manas ba Maromak Nia Reinu seidauk mate! Ir-mán sira hatudu aspetu ida ne’e mós bain-hira reflete kona-ba difikuldade no susar ne’ebé ita enfrenta oras ne’e daudaun, no aspetu ida, ne’ebé hotu-hotu releva, katak irmán barak nia laran sai “morna” uitoan hasoru foin-sa’e sira. Iha momentu hirak ne’e, bainhira ho neon-kraik, Inspetoria hotu rekoñese frakeza ida ne’e, Madre Jerál nia liafuan sira, ezijente maibé pozi-tivu, tulun ami atu hateke dook liután no atu tau ami-nia konfiansa tomak iha Na’i.

KONVERJÉNSIA: Maski ami mai husi nasaun ho istória no karakteristika lahane-san, ami hola konxiénsia katak globaliza-saun kona-ba ita-nia atividade apostolika no ita-nia foin-sa’e sira eh situasaun sira hatudu buat barak hanesan. Maibé ami halo esperiénsia furak kona-ba konverjénsia iha loron ne’ebé ami hili proposta sira ba tema KJ XXIII nian. Inspetoria ida-idak lori pro-posta 1 ka 2, maibé barak, maski fraze ida de’it, iha laran tau tema barabarak! Nune’e, bainhira ami hahú reflete, iha ami-nia oin iha fraze 13 no balun ho tema 2 ka 3 iha laran. Ami fahe ba grupu tolu no grupo ida-

idak hala’o ninia reflesaun hodi la ha-soru malu no la komunika ba malu buat ne’ebé hanoin. Tan ne’e, ami hakfodak liu bainhira grupu sira aprezenta sira-nia proposta no ami haree katak, maski uza liafuan la hanesan, ami hili tema hane-san: “Nu’udar Komunidade Edukativa, ita haka’as an iha Evanjelizasaun foun no pro-move kultura ida vokasaun nian”. Madre Jerál haksolok liu atu haree oinsá Espíritu Santu gia ami iha momentu ida ne’ebá no agradese ba esforzu hotu ne’ebé ami halo.Ami entrega iha Madre no konselleira sira nia liman Inspetoria sira nia servisu, no ami-nia proposta ne’ebé Konsellu Jerál sei analiza eh kompara ho proposta sira husi Konferénsia sira seluk. Ita kontinua reza atu jornada ne’ebé ita hahú hala’o, bele ba oin fiél ba Maromak Nia hakaran no ita-nia foin-sa’e eh labarik sira nia presiza. (Alma Castagna)

Vokasaun: semináriu dahuluk mak família

Vokasaun ba amlulik no relijioju/a moris iha família sira ne’ebé bele halo esperién-sia “domin saran an nian”, katak iha ne’ebé “Jezús nia ukun-fuan foun hetan atensaun no atualizasaun”. Ne’a mak Amu-Papa Bento XVI nia liafuan sira iha Mensajen ba Jornada Orasaun nian ba Vokasaun sira ne’ebé sei selebra iha 29 Abríl 2012, domin-

Mar

-Abr

37

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

gu dahaat páskua nian. Defaktu, família “la’ós de’it fatin priviléjiu nian ba forma-saun umana no sarani, maibé, Amu-Papa fó hanoin fali – bele reprezenta semináriu dahuluk no di’ak liu vokasaun nian ba vida konsagrasaun nian ba Maromak nia Reinu”.

Tatoli hato’o iha ne’e intervista ida ho señor Adelino G. Miguel, aman ida ne’ebé husi nia oan na’in 6, rua tuir dalan moris konsagrada nian iha kongregasaun Saleziana no Kanossiana.

1. Amu-Papa Bento XVI fó hanoin katak atitutde loke an ba Maromak nia domin no fuan/rezultadu domin ida-ne’e nian mak “vokasaun sira moris no buras”. Kondisaun sá de’it mak ita kria iha família hodi lori ita-nia oan sira atu halo esperiénsia kona-ba domin no loke an ba moris vokasaun nian?

Família kristán, Konsíliu hanaran nia, ”Igreja doméstika”. Igreja doméstika loos nian mak ida-ne’ebé iha nia hala’o do-min oin-oin: familiár, konjugál, frater-nál, altruista, nst. iha nia soi mós kariñu, unidade, tulun malu no pratika haraik-an, obediénsia, kompreensaun no perdaun ba malu. Knaar inan-aman nian mak eduka oan sira no lori sira atu deskobre Maro-mak nia planu ba sira-nia moris rasik. Ne’e mak kondisaun ne’ebé ami kria iha família.Maibé dalan ba vokasaun relijioza iha ha’u-nia família, ha’u bele haree liu-liu husi sasin moris ka esperiénsia ha’u-nia kaben Inês Gusmão (+ 2003) nian rasik. Nia koko atu moris vida relijioza iha Insti-tutu/kongregasaun Kanossiana. Madre sira kontente ho nia tanba ninia talentu oioin, hanesan talentu iha múzika, kostura, no mós maka’as iha orasaun. Maibé bainhira madre sira atu haruka nia ba halo ninia no-visiadu iha Rai Hongkong, nia aman haker-ek surat ba madre sira atu husik nia fila fali ba uma, ho razaun atu ajuda nia inan-aman

tau matan ba nia alin ne’ebé hamutuk ualu, tan nia mak oan-feto boot. Nune’e madre sira haruka nia hala’o retiru ida hodi hanoin no deside. Hala’o hotu tiha ninia retiru, nia ko’alia ho madre sira katak nia hili atu fila fali ba uma, tuir nia aman nia pedidu. Ikus-mai ami kaben, Ha’u relembra hikas tempu bainhira ami-nia oan-feto boot moris. Iha momentu ne’ebá, ha’u tenke bá iha Dili atu atende kursu ba profesór hotu-hotu iha Timór laran tomak, Ha’u tenke husik ha’u-nia kaben ne’ebé iha momentu ne’ebá isin-rua todan ho ami-nia oan dahuluk. Ha’u hatene liuhusi telegrama katak ami-nia oan moris ona, no oan ne’e feto ida, no sira nain rua nia kondisaun diak hotu. Liu tiha sema-na ruma maka ha’u fila ba Baucau. Bainhi-ra ha’u to’o iha uma, ami-nia oan ne’e simu tiha ona Sakramentu Batizmu, no ha’u-nia kaben fó hatene mai ha’u katak nia kon-sagra tiha ami-nia oan-feto ne’e ba Maro-mak, hanesan nia promete ba Maromak atu saran ninia “Primeiro Fruto” ba Maromak.

Orasaun hamutuk kalan-kalan ho oan sira, no partisipasaun eukarístika sai hane-san toman ida família nian. Sira nia inan ne’ebé sempre sai animadora liturjia nian iha domingu-domingu no halo mós katekeze iha ami-nia uma iha loraik-lo-raik ba ami-nia viziñu sira nebé seidauk simu sakramentu batizmu, iha influénsia ba sira. Nune’e, iha família laran, iha ona fini atevanjelizasaun no misaun profétika ne’ebé naburas iha labarik sira nia fuan.

Ami mós enkoraja ami nia oan sira hodi ba tuir atividade oioin ne’ebé madre kanos-siana no padre salezianu sira organiza iha ami-nia rai. Tanba esperiénsia moris husi kiik kedas ne’ebé besik hela de’it ema relijiozu sira, sai modelu ba sira, atrai sira hodi hili dalan konsagrasaun nian. Sira ne’ebé sente atrasaun, loke-an hodi hala’o

Mar

-Abr

38

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

.esperiénsia vokasaun relijioza nian. .

2. Domin ba Maromak no domin ba maun-alin sira mak koluna rua ba vokasaun… Iha ita-nia família iha esperiénsia ruma ne’ebé bele dehan katak ita eduka ita-nia oan sira ba ukun-fuan foun domin nian ida-ne’e?

Ha’u hare iha ha’u-nia família, espíritu ‘moris hamutuk’ nian maka’as tebetebes. Ami nia tulun-malu iha buat hotu-hotu halo manán difikuldade sira tempu ne’ebá nian. Hala’o kna’ar iha uma-laran, ba es-kola, loraik fó tempu ba to’os no animál sira, iha buat hotu-hotu sempre fó liman ba malu no tau matan ba malu iha un-idade ne’ebé forte. Maski dala ruma oan sira iha lia la hasoru malu, no lia kro’at ba malun, sira la rai hirus kle’ur. Sira buka malu lalais hodi badamen malun, no la kleur de’it sira halimar no hamnasa hamutuk. Hanesan ha’u dehan ona orasaun hamutuk (misa iha domingu no loron devosaun seluk, no reza rozáriu loroloron), enkorajamentu ba konfisaun mensál, nune’e mós esperién-sia apostoladu ki’ik ho kanossiana no sale-zianu sira sai hanesan KOLUNA ne’ebé forte hodi harii domin iha uma-laran no iha oan sira nia leet, no ikusmai domin ba Kristu no belun sira. Ami inan-aman mak nu’udar mestre, evanjelizadór no katekis-ta dahuluk ba oan sira iha família, la’ós de’it ho liafuan maibé mós ho hahalok.Ami koko tulun ami-nia oan sira sai sa-rani loos no hili vokasaun ba sira ra-sik hodi husik sira halo esperiénsia sira domin rua ne’e ho modu konkretu.3. Bento XVI husu atu ema hotu ne’ebé iha knar edukativu ba jerasaun foun sira

tenke hatene “rona ho atensaun sira ne’ebé sente bolun ba saserdósiu ka vida konsagrada espesiál ida. Ita nu’udar aman hamutuk ho ita-nia kaben, formadór ba oan sira: oinsá ita konsege persebe sinál vokasaun nian iha ita-nia oan sira?

Ami nia oan sira, hotu-hotu frekuenta en-sinu baze iha eskola katólika. Sira aprende atu sai sarani di’ak husi Padre salezianu sira no madre Kanossiana sira mós. Ha-foin, dala ruma, hetan hilin atu akompaña amlulik no madre sira iha vizita pastorál sira, haree ema moras sira, halo katekeze

no kna’ar seluk-seluk tan.Iha missa no iha orasaun

komunitária, sira sempre hatudu atitude devota no respeitoza.Fraze ida husi

lia-portugés de-han nune’e: “Junta-

te aos bons, serás um deles”. Ami nia oan sira

gosta aprende atu sai di’ak husi ema di’ak sira. Sira haraik-an, badinas, no estudiozu.Oan sira nia hahalok hirak ne’e hotu, ami konsidera hanesan sinál inisiativa ba vokasaun relijoza no konserteza ami husik sira livre atu hili sira-nia dalan.

4. Ita iha oan na’in rua ne’ebé konsagra an ba Maromak. Rekomendasaun saida mak ita husik ba sira atu moris ho fidelidade sira-nia vokasaun iha tempu ida hanesan ita-nian...

Amlulik no relijioza sira-nia vida ne’ebé santa mak, loloos, sai rekomendasaun no konvite hodi dada ka atrai voka-saun sira. Nune’e sasin importante liu.Lia-menon uluk liu mak orasaun: halo ó-nia an nu’udar uma orasaun ida. Sé mak reza, salva nia an; sé mak la reza, kondena nia an.

Mar

-Abr

39

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

Simplisidade no solidariedade

Ita-nia komunidade sira mós,sei nakloke ba Kreda nia presiza,

no sensitivu ba esperansa, no buat ne’ebé ema kiak sira presiza

hodi sai solidáriu ho sirahanesan Don Bosco halo, nia ne’ebé

hadomi sira iha Kristu koko sira nia susar no fo-an tomak ba sira-nia evanjelizasaun

(Konst 26)

Simplisidade ezije solidariedade. Atu to’o iha estilu moris ne’ebé karateriza ho sim-plisdade tenke tau solidariedade iha sen-tru ita-nia moris nian no sosiedade nian.

Simplisidade mak laran-metin iha Providénsia

Modu oinsá uza buat ne’ebé ita possui, iha ninia valór iha ita-nia relasaun ho Maro-mak. Nia lori ita atu haree fila-fali ita-nia orasaun, sakramentu rekonsiliasaun no ita-nia hamulak no agradesimentu. Sim-plisidade evita atu ita halo osan nu’udar maromak ida ne’ebé bele fó buat hotu no halo ita sai atan; evita atu iha dezeju atu akumula no possui nune’e sente seguransa. S. Paulo fó hanoin mai ita katak kaan-teen mak «sala hotu nia abut» (1 Tm 6,10).

Ita la duvida katak, ba konsagradu barak, signifi-kadu reál pobreza evanjélika nian la’ós pobreza fízika ka materiál, maibé konfiansa totál no de-pendénsia ba Maromak. Kristianizmu no reliji-aun barak fó hanoin mai ita katak relijiaun nia esénsia mak refere buat hotu – konserteza soin sira – ba buat hotu nia hun, Maromak. Nia mak ita-nia soin. Nune’e ita tama iha abut simplisidade nian: konfiansa tomak iha Maromak nia laran-di’ak. Ba ema bal-un soin mak bensan ida husi providénsia: sira hein husi Maromak buat ne’ebé sira presiza, hanesan fali katak buat hotu de-pende husi Aman Maromak nia providén-sia, maibé servisu hanesan fali buat hotu depende ba sira no sira-nia haka’as an.

Simplisidade mak sabedouria

Iha relasaun ho sasán sira, simplisidade lori ita atu iha atitude ema matenek no livre nian. Rekur-su sira mak instrumentu ida. Sasán sira util tanba serve “ba”. Maibé, sasán bele haburas kaan-teen no, dala ruma kaan-teen ida ne’ebé nunka bosu. Osan bolu osan seluk. Se ita buka osan atu iha osan, ida-ne’e modu ida atu akumula ri-kusoin, nune’e hamutuk ho nia podér, no la-kon liberdade. Tanba relasaun ho osan no soin sira tulun iha baburas umana no es-pirituál, importante liu atu nia sai nu’udar

Orasaun mak ema sarani nia fortaleza no Ma-romak nia frakeza, loke Maromak nia laran luak: “Ó tuku odamatan, nia sei nakloke.” Tuirmai, renova loro-loron ó-nia kompromisu relijiozu sira: “kas-tidadel pobreza no obediénsia/” Batizadu hotu-hotu hola parte iha Kristu nia knaar profeta nian. Relijioza ida, nia mós, direitamente, profetiza ida, Maromak nia manu-ain. Nia ukun, hanorin no halo santu maluk sarani seluk. Maibé, ema santa mak iha kbi’it ne’e hodi halo santu ema se-luk, nune’e buka atu hasantu ó-nia moris. Ikusmai, banati tuir santa no san-tu sira, imi-nia fundadór no funda-dora sira; sira mak ezemplu forte ba ema ne’ebé moris iha mundu ohin lo-ron nian no mós ba konsagrada/u sira.Ne’e mak REKOMENDASAUN BADAK ne’ebé nu’udar aman ha’u husik ba ha’u-nia oan relijioza sira maibé ha’u hanoin inan-aman seluk mós fó rekomendasaun hane-san ba oan sira ho vokasaun espesiál ne’e.

Mar

-Abr

40

Tato

li - L

idun

mor

is k

onsa

grad

a

meiu, “sasán” ida, instrumentu ida no, nu’udar instrumentu, nia serbí objetivu sira ho valór boot no finalidade a’as. Ema ne’ebé neon-na’in hatene estabelese prio-ridade sira no hala’o ho responsabilidade. Arranja sasán bainhira bele no uza bain-hira serve ba di’ak a’as liu. Buras iha sim-plisidade nu’udar estilu moris nian implika kapasidade atu estabelese orden prioridade nian ba buat ne’ebé serve no bele arranja. La to’o atu afirma, tuir perspetiva sarani, katak sasán sira la’ós finalidade; presiza hatene uza ho modu adekuadu/loos iha moris lorolo-ron no uza ho modu ida ne’ebé tulun no fó apoiu ba realidade ne’ebé importante duni.Simplisidade ba FMA sira mak krité-riu ida dixernimentu nian ba hilin au-téntiku no tenke tau nafatin iha oin du-rante ita-nia prosesu desizaun nian. Atu tama iha prosesu ida-ne’e presiza argu-mentu no motivasaun loos, maibé la to’o. Ita bele ko’alia ho ibun, maibé kuran iha hahalok. Presiza tau iha prátika,tanba hodi hahalok de’it mak hatudu jéniu sim-plisidade nian. Ita bele dehan katak ita hatene buat ruma kona-ba simplisidade se ita nia hahalok hatudu moris simples. Se ba dezafiu ida-ne’e ita la fó resposta evanjélika ida ne’ebé radikál, vokasaun sarani sei lakon ninia razaun atu eziste. Maibé, se ba nia ita hatán ho Kristu nia profundidade no kbiit – no relijioza foin-sa’e balun – hein ida-ne’e, ita sei iha ba-buras no nafunan estraordinária iha fiar.Ida-ne’e mak “konversaun ba simpli-sidade “, ne’ebé loos duni konversaun ba Evanjellu, ezije atu fila fali ba baze dahu-luk espiritualidade evanjélika nian rasik. Iha ne’ebá de’it mak ita hetan enerjia es-pirituál indispensavel atu simu inspirasaun, ho Espíritu nia kbiit lansa ita nia moris iha dalan hafoun an nian ka refundasaun nian. Nia de’it bele halo ita manán iha konfron-tu hasoru forsa sira egoízmu nian, ne’ebé rede ida podér no akumulasaun nian orga-

niza, no hadadur ema barak. Mundu pre-siza ho modu urjente sasin transparente no klaru ne’ebé hafanun nia no loke nia matan ba realidade atu bele haree prob-lema ne’ebé loos no ninia solusaun únika.

Iha ne’e mak resposta nia parte boot ida ba pergunta hato’o iha leten: servisu di’ak liu ne’ebé FMA bele fó ba foin-sa’e sira mak sai sasin maka’as anti-konsumista nian, li-uhusi vida simples, hodi aprezenta ba sira, iha sira-nia an rasik, Evanjellu nia interpre-tasaun auténtika no libertadora, ne’ebé foin-sa’e sira rasik hein hela maka’as husi ita. Buat sira ne’e hotu sadik hela ita.Ema ki’ak sira husu ba Vida Konsagra-da, ba Kreda no ba Institutu FMA atu fó pauza ida iha sira-nia dalan no hanoin kona-ba buat ne’ebé akontese no konti-nua akontese se la tau iha prátika hilin ida-ne’e. Mamukit no marjinalizasaun, opresaun no kaan-teen mak realidade ne’ebé komplikadu; situasaun ne’e labele rezolve ho ansi nein ho superfisialidade; presiza rezolve ho simplisidade no pro-fundidade, ho solidariedade no lia-loos.

Situasaun sira-ne’e ezije pasiénsia no domin ne’ebé intelijente atu desko-bre nia pontu sentrál. Maski nune’e, la husik atu ita hakmatek de’it, tanba loos duni simplisidade ttroka buat hotu. Simplisidade halo ita sai laran-luak no fó mai ita modu foun ida atu sai laran-luak; tanba sai laran-luak la signifika fó hotu, maibé fó hotu an tomak, katak halo an rasik sai nu’udar prezente gratuitu ida ba foin-sa’e sira: no ida-ne’e mak karaterís-tika ida refundadór no profeta loos nian. Dala barak ita sai vítima supérfluu nian. Ita loloos tenke sai sasin no ma-nu-ain ba moris vida simples nian. Ida-ne’e mak arte ida no grasa ida.(Paola Battagliola)

Mar

-Abr

41

Tato

li - T

AM

A K

LE’A

N B

ÁITA-NIA MUNDU O HI N

Mar

-Abr

42

Tato

li - T

ama

kle’

an b

á

“Sílénsiu no Liafuan: dalan evanjelizasaun nian”.

Reflesaun husi Amu-Papa nia mensajen ba Jornada Mundiál

Komunikasaun Sosiál nian

“Bainhira liafuan no silénsiu hakribi malu, komunikasaun sai dodok […]; se karik sira integra malu ho modu resíproku ko-munikasaun manán valór no signifikadu”. Ho baberak/konsiderasaun ida-ne’e mak Bento XVI loke ninia Mensajen ba Jornada Mundiál Komunikasaun Sos-iál da-46 nian ho títulu “Sílénsiu no Liafuan: dalan evanjelizasaun nian”.Hodi selebra patronu jornalista sira nian, S. Francisco de Sales (24 Janeiru), Amu-Pa-pa hakarak entrega ninia reflesaun kle’an kona-ba tema ne’e, hodi deskreve silénsiu nu’udar “espasu ba raronak resíproku” nune’e “ sai posivel relasaun umana fu-rak”. Silénsiu fó mós kosibilidade atu iha “koñesimentu jenuínu ne’ebé fahe ba malu” no “kria ambiente favoravel, hanesan eko-sistema ida ne’ebé hatene halo ekuilíbriu entre silénsiu, liafuan, imajen no tarutu”. Tanba dinámika atuál komunikasaun nian ita luku iha fluksu kontínuu lia-husu no lia-hatán sira ne’ebé la iha utilidade ida. Iha kontestu ida-ne’e, Bento XVI fó ha-noin fali katak “silénsiu ne’e soin ida atu favorese dixernimentu ne’ebé presiza husi estímulu no resposta barabarak ne’ebé ita simu, atu bele rekoñese no konsen-tra iha lia-husu ne’ebé importante duni”. Lia-husu boboot filozofia nian kona-ba sentidu moris nian, kona-ba koñesimentu no esperansa la mohu iha ema nia fuan no kontinua hatudu “ema nia inkietasaun ne’ebé sempre buka lialoos, ki’ik eh boot, ne’ebé fó sinál no esperansa ba moris”, basá “ita hotu mak makbukak lialoos nian no hafahek hakaran kle’an ida-ne’e”. Iha kontestu ida iha-ne’ebé ema fila fali

atu “kuda interioridade rasik”, Amu-Pa-pa hateten, maski “iha mensaben badak ne’ebé sensual, dala barak la naruk liu versíkulu bíbliku ida, bele esprime ha-noin kle’an”. Nune’e, buat hotu ne’ebé bele tulun ema atu hetan espasu silén-siu nian buka atu haree bá ho interese. Mensajen nia parte ikus mak viajen ida ba dimensaun teolójika kona-ba silénsiu Maromak nian no silénsiu umanu ne’ebé loke dalan ba “posibilidade atu ko’alia ho Maromak no kona-ba Maromak”. “Kontemplasaun monok – nafatin Amu-Papa – halo ita luku iha bee-matan Do-min nian, ne’ebé lori ita ba ita-nia ma-luk, atu sente ninia terus no saran ba nia Kristu nia roman, ninia Mensajen moris nian, ninia prezente domin totál be soi”. Mensajen nia konkluzaun halibur dezaf-iu edukativa ne’ebé nu’udar Kreda no nu’udar Institutu ita hotu iha kompromisu ne’e: “Eduka an ba komunikasaun katak aprende atu rona, kontempla, nune’e mós ko’alia, no ida-ne’e importante liuliu ba ajente sira evanjelizasaun nian: silénsiu no liafuan, buat rua ne’e hotu mak halo parte elementu esensiál no integrante iha hahalok komunikasaun Kreda nian, ba anúnsiu foun Kristu nia iha mundu kontemporáneu”.

KOMUNIKASAUN TUIR ESTILU EVANJÉLIKU NO PATRIMONIU KARIZMÁTIKU (2)

Komunikasaun, elementu xave ba ita-nia dezenvolvimentu pesoál

Husi pontudevista psikolójiku, komuni-kasaun mak nesesidade emotivu ida esen-siál liu ba ema. Lopez Ibor afirma katak: «Ema labele moris mesak, nia sei sai bulak».Komunikasaun mak nesesidade no ha-karan inatu (moris mai iha ona) ema nian,

Mar

-Abr

43

Tato

li - T

ama

kle’

an b

á

ne’ebé sente nesesidade atu esprime nia an: ita hotu iha nesesidade atu tama iha relasaun, esprime an rasik no halo ema koñese ita, nune’e mós koñese ema seluk no husik ema seluk koñese ita. Komuni-kasaun no relasaun interpesoál iha ligasaun metin ba malu: sira rua mak elementu-xave ba ita-nia dezenvolvimentu pesoál, atu realiza ita-nia an rasik (iha nia potén-sia) no sá mak loloos ita nia bolun atu sai.

Defaktu, komunikasaun nia prezensa no auzénsia (falta), nune’e mós ita-nia estilu komunikasaun nian, afeta ita nia mundu interiór no influensia ita-nia lala’ok nu’udar ema.Ita hanoin fali ita-nia istória pesoál: esper-iénsia negativa ko-munikasaun nian halo ita taka ita-nia an ba ema seluk no ha-ree de’it ita-nia an rasik; mosu atitude negativa ka agresiva sira: «Ita labele konfia ema ida», «Sira seluk nafatin bosok ita». Nia kontráriu mak, bainhira ita iha esper-iénsia pozitiva komunikasaun nian no ita sente katak ema seluk komprende tebes ita no simu ita, ita sente katak ita merese duni domin no estima, ita sai livre liután, iha liután kapasidade. Ho kondisaun hanesan ne’e, defaktu, hamosu ho modu espontáneu atitude pozitiva hasoru moris, dispozisaun otimizmu nian, loken, laran-metin, ne’ebé lori ita ba plenitude boot liután. Vise-versa, bainhira ita sente ema la simu eh la komprende ita, bainhira ita la konsege komunika, ita haree mosu iha ita depresaun no agresividade, nune’e mós, dala ruma, sentimentu kulpa nian no laran la hakmatek. Iha kazu sira hanesan ne’e ita-nia moris sai kiak no, nia konsekuénsia ita mós sai kiak.Buat sira-ne’e hotu akontese tanba ko-

munikasaun iha influensia importante ihaita-nia “bem-estar”(sente-di’ak) jerál. Komunikasaun importante ba relasaun hanesan respirasaun importante ba mo-ris. Moris mak komunikasaun: komunika di’ak importante ba dezenvolvimentu pe-soál integrál hanesan bainhira ita respira ár ne’ebé moos, hakonu pulmaun, impor-tante ba ita-nia dezenvolvimentu fíziku.Relasaun interpesoál bele fó ksolok no sat-isfasaun boot ba ita, maibé bele sai mós baze ba difikuldade boot no laran-susar kle’an iha ita-nia moris. Aleinde fó domin, apoiu no integrasaun, relasaun pesoál sai

ksolok nia hun tanba, bain-hira iha komunikasaun

auténtika, bainhira ema koñese no kom-

prende ita nu’udar ita-nia an rasik,

hamosu ho modu espontáneu iha ita

ksolok no laran kon-tente. Nia kontrariu, de-

fisiénsia ka falla iha iha rela-saun interpesoál – ne’ebé ha’u insiste nafatin nu’udar sala ida iha komunikasaun – hamosu iha ita tristeza no dezolasaun.

1. Komunikasaun ho an rasik:kondisaun ba komunikasaun interpesoál

Atu ha’u bele komunika ho ó ha’u tenke koñese an rasik. Kondisaun ulukliu atu bele sa-ran an mak soi ha’u-nia an rasik.Ha’u tenke iha nafatin kontaktu ho an rasik atu bele tama iha kontaktu ho ó. Ha’u tenke koñese duni se loos mak ha’u no sá loos mak ha’u sente iha ha’u, atu bele komunika sai: se ha’u la ha-tene sá loos mak akontese iha laran, oin-sá ha’u bele komunika ba ema seluk?

Mar

-Abr

44

Tato

li - T

ama

kle’

an b

á

Se iha komunikasaun ka relasaun interpe-soál ita presiza hatene rona no iha atitude respeitu nian, simu no aseita ema seluk, iha komunikasaun ho an rasik dispozisaun sira-ne’e mós importante tebes: ha’u pre-siza rona an rasik, simu an rasik, respeita no aseita an rasik, atu bele halo diálogu ho an rasik, iha lia loos kona-ba ha’u an rasik.

Atitude tolu hasoru an rasik

Bainhira ha’u hahú halo diálogu ho an rasik, mosu iha ha’u atitude ka pozisaun tolu lahanesan; pozisaun sira-ne’e sai iha momentu moris nian ne’ebé lahanesan, tuir etapa sira ne’ebé ita atravesa hela ka sirkunstánsia ne’ebé ita hasoru. Ita ba ha-ree oinsá atitude tolu iha ha’u kondisiona ó (ema seluk-interlokutór) nia reasaun.

La koñese ka la komprende an rasik

«Ha’u lahatene se mak ha’u »; «Ha’u la-hatene sá mak akontese daudaun mai ha’u »; «Ha’u la komprende ha’u nia an rasik ». Se ha’u la komprende an rasik ha’u presiza hakle’an koñesimentu kona-ba an rasik, tanba la koñese an rasik taka dalan ba diá-logu, ba rona, koñese ema seluk. Iha rela-saun ho ema seluk ita bele rejeita ka hatudu dezinterese ba ema nia liafuan, ema nia ha-noin; ho atitude hanesan ne’e ita bele hili atu la kontinua diálogu tanba la komprende mensajen husi emitente ka tanba ha’u ra-sik la sente interese iha ninia konfrontu.

La aseita an rasik

Atitude daruak hasoru an rasik mak la rekoñese no aseita sentimentu rasik.La aseita an rasik mak forma ida rejeisaun nian. Hanehan ita-nia sentimentu mak buat ida inutil no halo aat ba an rasik. Maski dala ruma ita bele duni-sai sentimentu ne’ebé ita

lakohi husi ita, sedu ka tarde nia sei hatudu an nu’udar tensaun ka nervozizmu ne’ebé, se haree liu de’it ita la hatene nia hun husi ne’ebé. Iha relasaun sira ho ema seluk, ita hotu bele hanoin fali ita nia hirus hasoru buat ruma ne’ebé ita hanoin nu’udar kauza ne’ebé hamosu ita-nia hirus. Ikus mai, re-flete didi’ak fali, hodi halo diálogu ho an rasik, karik ita rekoñese katak loloos es-plozaun hirus nian ne’el iga ho sentimentu seluk ne’ebé ita la simu, hanehan metin, no iha momentu oportunu buka atu hatudu sai.

Koñese no aseita an rasik

Pozisaun datoluk mak atitude autén-tiku diálogu ho an rasik nian: diálogu ne’ebé integra no halo livre ita-nia ego auténtiku, ho di prepara no halo ita hatene halo diálogu ho ema seluk .Aseita an rasik mak dinámika libertadora no kriadora ba ita-nia identidade auténtika. Ita nia ksolok pesoál depende ba realizasaun no atualizasaun kona-ba sé mak ita. Ekilí-briu psikolójiku no saúde mentál mós hola parte iha ne’e; tuir ha’u-nia haree, ida-ne’e mak santidade auténtika no umana duni.Atu bele atua no integra nu’udar ema, ita presiza koñese no deskobre sé loos mak ita. Presiza hasai máskara iden-tidade laloos ne’ebé ita tau: ita presiza kolu sai personajen ne’ebé ita asume, papél no parte sira ne’ebé ita aprezenta iha ita-nia an rasik no ema seluk nia oin.

2. Solidaun: nesesidade konstante iha ita-nia moris

Solidaun mak belun estavel ba ema nu’udar ema. Ita rona ema dehan katak solidaun mak ema ohin loron nia terus boot; iha realidade, karik, ema sai konxiente liu-tán no ko’alia barak kona-ba asuntu ida-ne’e. Solidaun mak buat ruma inerente ba

Mar

-Abr

45

Tato

li - T

ama

kle’

an b

á

mane no feto tempu hotu nian: solidaun tanba ita ida-idak nia singularidade. Ema ida-idak mak úniku, singulár, irepetível.

La iha ema ida mak haree ka koko realidade ho modu hanesan nu’udar ita ida-idak ha-ree no moris: tan ne’e mak ita sente mesak.Singularidade irepetível ema ida-idak nian halo atu emitente no resetór/des-tinatáriu atribui signifikadu lahanesan ba mensajen sira ne’ebé sirkula entre sira. Husi ne’e mak ita haree ema nia solidaun, maski ita halo esforsu hotu atu komunika, no komunika didi’ak.Solidaun mós nu’udar rezultadu husi lin-guajen umanu nia limite, meiu espre-saun nian ba ita-nia lala’ok interiór.Maski solidaun ne’e sai nu’udar kon-tradisaun ida, ita presiza nia. Solidaun la’ós nesesária, maibé ita presiza nia atu hasoru malu ho an rasik. Iha de’it solidaun nia laran mak ita bele rona ita-nia mundu interiór no tun to’o ita-nia moris nia abut.

Ita iha nesesidade atu komunika ho ita-nia solidaun, no aprende atu rona dezeju ne’ebé mai husi nia laran: dezeju husi ita nia ego auténtiku liu. Atu koñese dezeju-esénsia ita-nia an rasik nian presiza buka solidaun no ba hasoru nia; presiza halo kontaktu no diálogu ho nia, bainhira ita mesak ho ita-nia an rasik. Hodi de’it asume ita-nia solidaun pesoál, ho enkontru husi oin ba oin, ita bele moris ho ema seluk lahó dependénsia infantíl, maibé ho kapasidade autonomia ida ne’ebé tasak, dezeju ida tan ne’ebé ema nia fuan hakarak to’o. Hodi de’it diálogu ho ita-nia solidaun mak ita deskobre sé mak ita no sá mak ita hakarak husi ita-nia an rasik, husi ema seluk no husi vida. I husi ne’e ba oin mak ita bele koñese loloos ema nia fuan: Umanidade nia fuan.Ha’u fó daudaun sujestaun ida ba imi atu halo viajen ida bá no fila nian, bá to’o soli-daun rasik ho ema seluk nia kompañia.

Moris mak movimentu ida hadook an nia husi ema seluk, retiru ida, atu mesa-mesak hasoru ita-nia solidaun rasik, no hafoin fila fali hamutuk ho sira seluk no iha ne’ebá deskobre an rasik, oras-ne’e la’ós ona “me-sa-mesak” maibé “hamutuk ho” buat ruma ka ema ruma liu fali ita-nia an rasik: uman-idade nia fuan. Iha viajen bá no fila fali nian ita deskobre loloos katak ita mesak de’it, no tempu hanesan ita la’ós mesak. Iha ema ida-idak ha’u bele hetan parte ruma husi ha’u: ha’u bele hetan iha ema ida-idak ha’u nia an rasik, nune’e mós tem-pu hanesan ema hotu bele hetan buat ruma sira nian no hanesan ho sira iha ha’u. Ita nunka mesak, ita deskobre solidariedade entre ita: sente no hatene katak ita ida de’it ho Umanidade. Ha’u imajina Umanidade nu’udar esfera ida, iha-ne’ebé ninia sirkun-ferénsia la iha espasu basá la iha limite, no nia sentru hela iha fatin hotu: iha sentru ida-ne’e ita bele tama hotu, ita no ema ida-idak ne’ebé forma Umanidade. No la sai idealis-ta, iha “umanidade” ita tenke inklui hotu, hahú ho sira ne’ebé moris ho ita no hala’o sira-nia moris hamutuk ho ita: iha ne’e ita iha “umanidade” iha kedas ita-nia sorin.

Arte raronak no komunikasaun nian

Knaar komunikasaun nian importante liu iha no desizivu iha anúnsiu esplísitu kona-ba Jezús Kristu. Kontestu kulturál ne’ebé ita moris bá husu fiar maka’as no forte, adeza-un iha konviksaun ba evanjellu, maibé mós kapasidade espesiál komunikasaun nian.Raronak mak atitude dahuluk ne’ebé rekere atu tama iha kontaktu ho juventude. Ha-tene rona lia-husun, ne’ebé la fó sai mós, katak kria posibilidade ba dalan komún ida iha demanda ba lia-hatán ida, ne’ebé sei nunka sai kategórika no definitiva,

Mar

-Abr

46

Tato

li - T

ama

kle’

an b

á

maibé submete ba loken no ba aprofundi-mentu. Anúnsiu no akompañamentu hahú husi atensaun silensioza no nakonu ho do-min ba nesesidade sira ne’ebé la esprime.Liga ho rona, mak ezijénsia komunikasaun nian. Foin-sa’e feto no mane sira esprime hakaran kona-ba kontaktu, diálogu liu-husi kanál ida-idak, ida ne’ebé hasoru oin ho oin nune’e mós ida liuhusi news media. Sira-ne’e iha vantajen atu halakon distánsia no mós to’o iha fatin-laek iha ne’ebé maio-ria foin-sa’e sira moris bá, aleinde oratóriu sira, sentru juveníl sira, eskola sira nst. Hodi integra rona no komunikasaun bele garante kontinuidade iha tempu, marka prezensa iha oras privilejiada ba mundu juveníl no ba to’o iha e spasu o i o i n , fatin vi-tál sira n e ’ e b é l i u h u s i d a l a n s e l u k karik im-posivel atu halo kontaktu.

Halo nune’e, ita eduka hodi komunika no rona hodi eduka, halo pasajen estra-téjiku iha tempu ida iha-ne’ebé dimen-saun relasionál kompenetra kultura no sai espasu signifikativu. Ita mós komunika hodi rona, konotasaun bíblika no evan-jélika: Shemà Israel! Jestu loos komuni-kasaun nian mak raronak, raronak ne’ebé loos iha nia laran iha mós komunikasaun.

Métodu komunikasaun ne’ebé privilejia liu ohin mak: métodu biográfiku ka narrativu, katak konta esperiénsia moris nian. Ema komunika ho nia moris tomak; tan ne’e, mak la’os de’it liafuan, maibé komport-amnetu ida-idak mak komunikasaun ida.

Defaktu, entre komunikasaun no kompor-tamentu iha interasaun, no komunikasaun inside/marka liután bainhira bele modifika estilu ida moris nian pesoál no koletivu.(Husi sr Giuseppina Teruggi nia liafuan ba relijiozu/a sira iha 2-Fev-2012)

FACEBOOK ADDICTION...

Facebook mak social network / rede sosiál boot liu iha ita-nia tempu. Hahú nu’udar portál komunikasaun universitáriu sira-nian oras-ne’e nia uzuáriu konta liu millaun 500 ema iha mundu tomak. Iha ninia espesífiku

Facebook, hanesan site seluk “Social Networks” nian katak klibur ida ba ema sira ne’ebé buka mantein kontaktu ho belun tuan no foun, fahe ho sira fotogra-fia, video, konteúdu moris rasik nian.Aleinde karaterístika pozitiva sira vizibiidade nian, partilla nian, het-an fali belun tuan sira no halo am-izade foun, Facebook mós kria forma ruma dependénsia nian.

Iha inglés hanaran “Social Network addiction” no “Friendship addiction” no bele dehan nu’udar tipu ida dependénsia nian ka vísiu ida ba konesaun, atualiza/update no kontrola pájina web rasik no amizade nian ka buka amizade virtuál foun atu bele grava no hatudu iha perfíl rasik.

Kauza dependénsia nian ba Social Net-works parese tanba sensu seguransa boot personalidade nian no mós abilidade sosiál (iha sosiedade ida ne’ebé kuran ba beibeik kontatu sosiál sira) ne’ebé website hanesan tipu Facebook bele fó. Klaru katak ida-ne’e seguransa no auto-estima ne’ebé ima-jináriu/iluzóriu de’it, maibé mekanizmu psikolójiku no neurolójiku prazér nian, sat-isfasaun, afetividade no auto-estima, sente hanesan reál ka tebes nian. «Facebook

Mar

-Abr

47

Tato

li - T

ama

kle’

an b

á

permite atu ema barak hanoin katak sira importante liu, tanba de’it iha belun virtuál lubuk ida, maibé, infelizmente ida-ne’e ilu-zaun de’it no iluzaun kolosál», afirma Toni-no Cantelmi, psikiatra no psikoterapeuta husi Universidade Gregoriana iha Roma.Se karik ita nota katak konesaun, partilla no aprendizajen liuhusi Facebook foti dalan hotu komunikasaun no aprendizajen nian iha ita-nia moris, ne’e posivel katak ita iha ona dalan ba vísiu ka dependénsia ba Facebook. Tuir espesialista sira, dezenvolvimentu boot ne’ebé Facebook hetan mak la-lenok ba probema boot solidaun nian. Buat hotu ne’ebé hakerek iha blog no site oioin social network nian mak hakilar ida atu dada atensaun: “Hateke mai ha’u!... Imi rona lai ha’u!... Ham-nasa ho ha’u bá!... Hanoin ha’u bá!...

Ida-ne’e la’ós ema uitoan de’it ninia kom-prtamentu maibé bele dehan ema millaun nia komportamentu hanesan dadu estatís-tika nian dehan iha final 2011! Ema sira ne’ebé fa’an sira-nia privasidade (no iha períodu istóriku ida ne’ebé ema defende maka’as ema nia privasidade) atu hatudu ba ema tokon ba tokon ideia rasik, toman sira, belun, gostu sira, fiar sira, abiidade sira, nst.

Pasu ida atu bele iha forma konstrutiva liu-tán atu halo konesaun sosiál liuhusi Face-book mak deside sá loos valór Facebook nian atu nune’e bele tau limite ba ninia usu. Maski iha razaun atu halo parte ba Face-book, importante liu tau limite. Hodi ha-tene saida mak folin liu no saida mak lae sei tulun ita atu kontrola toman online ne’ebé aat. Maski razaun mak atu asegura iha notí-sia atuál kona-ba família ne’ebe hela iha rai-li’ur bele iha mós babeur atu haluan konseitu família nian ba família alarga-da. Se uza Facebook ba servisu no razaun pesoál, nia folin bele boot liután, maibé

nafatin presiza tau limite ba servisu no tempu pesoál. Bainhira deside kona-ba sa loos vantajen no valór ita hetan husi Face-book, buka konsidera aspetu sira tuirmai: Se Facebook fó prazér no prazér ida-ne’e iha ekuilíbriu ho atividade no knar seluk ó-nia moris nian? Ó sente tenke hatán ba ema hotu iha Facebook maski loloos ó la-kohi? Parte sá de’it Facebook nian hadi’ak no haburas ó-nia moris pesoál, profi-sionál no mós estadu moris nian hanesan kaben-na’in, amlulik, relijiozu/a? Halo ida-ne’e bele tulun klarifika sasán sira no halakon buat negativu no kuriozidade sira. Ikusmai, espesialista sira mós fó ha-noin atu «kuidadu, tanba dalabarak ema haluha katak iha pista web nian nafa-tin iha lia-bosok barak no banalidade narsisista ne’ebé hatama iha rede».

''Importante tebes halo koñese Bíblia. Hodi utiliza mós instrumentu komu-nikativu foin-sa’e sira-nian hanesan twitter, site internet nian. Liuhusi fraze ida ka liafuan dominante iha pasajen ida, hanesan karidade, do-min, terus, perdua, bele hamoris ema nia hakaran atu lee pasajen tomak… Bíblia mak fitun polár ita-nia kul-tura nian” (Kardeál Gianfranco Rav-asi – Pontífisiu Konsellu Kultura)

Mar

-Abr

48

ITA TAMA HO AIN-TUTUN IHA “UMA MORIS-FATIN NIAN”

Iha ne’e Maria Domenica sente katak Maromak simu no hadomi nia

aprende moris iha atitude sasimuk no saran an nian, domin ezijente no fiar nian.

Iha ne’e nia halo tasak klima típiku família nian be dada-iis iha uma FMA sira-nian,

iha ne’ebé moris nia ritmu tuir Maromak nia prezensanune’e uma ida-idak sai uma domin Maromak nian

Iha nostalijia uma nian iha ami-nia lomunidade sira Nostaljia moris ida família nian

marka ho espíritu Mornese nian iha-ne’ebé ritmu oioin ema nian no limite sira hetan rekoñesimentu, sasimuk no tulun atu haburas.

Dehan mai ami, Maria Domenica, oinsá haloatu sai uma Maromak nia domin nian

la’ós de’it lembransa nostaljia nianka manifestu ida tara iha didin sira,maibé hakonu ema nia oin sira,relasaun sira, fuan sira no sai tatolinbe naksira iha sírkulu luan ba beibeik? (La Madre iha abertura tinan 140 fundasaun Institutu nian)

mar-abr 1 - fmatin.orgmar-abr 7 tatoli - halo buat ne’ebe’ nia dehan len tanba viajen. köder...

Documents