mahmut arslan - kutadgu - biligdeki toplum ve devlet anlayışı

7/28/2019 Mahmut Arslan - Kutadgu - Biligdeki Toplum ve Devlet Anlay

1/143


2/143


3/143

Rahmetli Prof. . KafesolummAziz Hatrasna


4/143


5/143

Bilig biling ya begim,BiUg sanga e bolu/r.Bilig bilgen l erke,Bir gn devlet tu bolur.

(Hkmdarm! bilgi edin,Bilgi sana arkada olur.Bilgisi olana,Birgn devlet yolda olur).

BANG, W. Lieder aus Alt-Turfan,

Asia Majr, C. IX, 1933


6/143


7/143

N D E K L E R

Sayfa

NSZ

KISALTMALAR

GR ........................................................................... 1

I KUTADGU-BLGDEK AHL AK VESYASET FELSEFES

A Bilig (= Bilgi) ................................................ 21

B K lg (= Eylem-action) 25

C Knilik (= Adalet) ........................................ 26

D Kut (= Siyasal ktidar-Egemenlik) .............. 38

II ESK TRK DEVLET GELENE VEKUTADGU-BLG

A Eski Trk Egemenlik Gr 50

B Kaann Hukuk Stats ................................. 59

C Eski Trk Devletlerinde Siyasal ktidarn intikali ................................................................... 64

D Kutadgu-Biligde Eski Trk Gelenekleri .......... 71

E Eski Trk Kamu Hukuku ve Kutadgu-Bilig ...... 77

SONU 87

K AYNAK LAR 91EK LE R 97

NDEKS ....................................................................... 125


8/143


9/143

N S Z

Karahanllar tarihi ve X. yzylda Trklerin slaml kitleler

halinde kabul etmelerinden sonra yazlm ilk slm eser olan Ku-tadgu-Bilig bizim iin, yalnz bir Trk devletinin tarihi ve yalnzbir kltr unsuru olmak bakmndan deil, daha ziyade btn Trkulusunun tarih kaderini deitiren yeni bir kltr ve uygarlk evresine girmi olmann madd ve manev sarsntlarn ve ortaya kmakta olan yepyeni bir sentezi aydnlatmak bakmndan da ok nemlidir. XI . yzylda, Orta-Asya Trk dnyasnn geirmekte olduusiyasal, kltrel ve toplumsal deimelerin, eski ve geleneksel deeryarglarnn sarslm bulunmasnn etkisiyle YUSUF HAS HCBbyle bir eser yazarak, alt-st olan ahlak ve siyaset ilkelerini yenidendzenlemek istemi olabilir.

uras bir gerektir ki, tarihte ve bugn ortaya km hemenbtn kltrler, d dnyaya tamamen kapal olmaktan uzaktrlarve uzak olmulardr. Her kltr belirli bir uygarlk dairesine girer.Baz kltrler ise, birka defa uygarlk dairesi deitirebilirler vedeitirmilerdir. rnek olarak Trk kltr, Uzak-Dou uygarlndan slam uygarlna ve Tanzimat hareketinden beri de adaBat uygarlna girmitir ya da girme abas iindedir. Trk ulusu,son iki yzyldr geirmekte olduu kltr ve uygarlk deiimininskntlarn, bin yl nce slam uygarl evresine girerken de, btnsanc ve sarsntlaryla yaamtr, ite o dnemde YUSUF HASHCB, iinde yaad toplum ve devlete kar bir aydn sorumluluuve misyonu duygusu iinde Kutadgu Biligi kaleme almakla, bir deerkargaas iine den toplumsal yapy yeni bir dzen ve istikrarakavuturmak; insan hayatnn anlamn ve insann toplum ve dola

ysyla devlet iindeki grevlerini belirleyip inceleyen bir toplumve devlet felsefesi sistemi kurmak; gelecek kuaklara ve gelecekte kurulacak yeni Trk devletlerinin hkmdar, devlet-adam ve ynetici-


10/143

X

leriae, derli-toplu bir ahlak ve siyaset doktrini, deta bir Anayasabrakmak istemitir. lgintir ki, son iki yzyldr yeni bir kltr veuygarlk deiimi iinde bulunan Trkiye, dn olduu gibi bugn de,kendi bnyesine uygun. Anayasa araylar iindedir.

Mtevaz almamz, ite bu merakn rn oldu.


11/143

K I S A L T M A L A R

AA Ata Asiatica (Tokyo)

AM Asia MajrASBFD Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

Dergisi

ADTCFD Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi

AFD Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

ATlM Alttrkische Inschriften der Mongolei (Peters-burg)

AGP Archiv fr Geschichte der Philosophie (Berlin)

BSOS Bull. of the School of Oriental Studies

DLT Divan- Lgat-it-Trk

DEFM Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas (stanbul)

E l Eneyclopedie de lIslam

A slm Ansiklopedisi

HFM stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas

EF TED stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi TarihEnstits Dergisi

M Mecmuas

C Islamic Culture (Hyderabad)J A J ournal Asiatique (Paris)

SAD Seluklu Aratrmalar Dergisi


12/143

TTK : Trk Tarih Kurumu

TAD : Tarih Aratrmalar Dergisi

TDAY : Trk Dili Aratrmalar Yll (Ankara)

TDED : Trk Dili ve Edebiyat Dergisi (stanbul)

TH lTD : Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas (stanbul)

TM : Trkiyat Mecmuas (stanbul)

THTD : Trk Hukuk Tarihi Dergisi (Ankara)

TDK : Trk Dil Kurumu

TTKZ : Trk Tarih Kongresi Zabtlar

TK : Trk Kltr

TDD : Trk Dili Dergisi

TKA : Trk Kltr Aratrmalar (Ankara)

UJ B : Ungarische J ahrbcher (Berlin)

UAJ B : Ural-Altaische J ahrbcher (Wiesbaden)VD : Vakflar Dergisi

XI I


13/143

G R

Kutadgu-Bilig, 1070 ylnda yani Malazgirt Sava ile Anadolukaplarnn Trklere al ndan tam bir yl nce Kagarda YUSUFHAS HCB adl, hem dnr ve hem de devlet adam olan bir Trktarafndan kaleme alnmtr. Eski Trkede Devlet Ynetme Bilgisianlamna gelen bu eser, daha sonraki yzyllarda birok devlet adamve hkmdarn Baucu kitab olmutur.

Nitekim, Uygur yazsna sempatisi ve merak olan Fatih SultanMehmedin egzersiz albmnde Kutadgu-Biligden paralar da bulunmaktadr. Fatihe Baysungur tarafndan gnderilen bu Kutadgu-Bilig, stanbulda oturan Heratl Abdrrezzak Bah tarafndan kopyaedilmitir. Z.V. TOGANa gre, bir dier Kutadgu-Bilig nshasnnMemlk saraynda okunduu bilinmektedir.

KutadgUrBiligin imdiye kadar bulunmu ve Uygur harfleriyle

yazlm nshalarndan ilki, bugn Viyana Devlet Kitaplnda bulunmaktadr (Viyana Devlet Kitapl Katalogu, C. II I, s. 269). M.S.1440da Afganistann Herat Kentinde yazld anlalan bu nsha,kaleme almndan otuz alt yl kadar sonra Anadoluya, Tokat kentimize ve oradan da stanbula getirilmitir. Nihayet, Osmanl mparatorluk Tarihi (Geschichte des smanischen Reiches) adl nleserin yazar Oryantalist J OSEPH von HAMMER, Avusturyannstanbul konsolosu bulunduu srada, bu nshay Sahhaflr arsndan satn alarak Viyanaya gtrm ve Devlet K itaplna armaanetmitir. imdi ad geen kitaplkta korunmakta olan bu eserdenilk defa J AURBERT sz aarak 1825de J ournal Asiatiquede birmakale yaynlamtr (J AUBERT, A. Notice dun manuscrit turc encaracteres ouigoures, envoye par M. de Hammer M. Abel Remuzat,

J ournal Asiatique, Paris 1825, p. 39-52, C. VI ; p. 78-95).

Sonralar Macar Oryantalistlerinden VAMBERY , ad geenViyana nshasnn bir ksmn Almancaya evirerek yaynlamtr(VAMBERY , A. Uigurische Sprachmonumente und das Kudatku-Bilik, nnsbruck, 1870).


14/143

2

Bu yayndan bir sre sonra K ahirede Hidiv Kitaplnda Ku-tadgu-Biligin Arap harfleriyle yazlm bir baka nshas bulunmutur. Bunun zerine nl Trkolog W. RADLOFF, Viyana ve Kahire nshalarn karlatrdktan sonra, K utadgu-Biligin daha mkemmel bir metnini, zel Uygur harfleri dktrerek, Almanca evirisi ile birlikte yaynlamtr (RADLOFF, W. Das Kudatku Bilik desJ usuf Chass-Hadschib aus Blasagun, Petersburg 1891).

Ayrca, Kazan niversitesi Arkeoloji ve Tarih Dernei, Prof.TOGAN 1913de Ferganaya gndermi. 0 da Nemengan kentindegrd bir Kutadgu-Bilig nshasnn birka sayfasn, dnteRus Bilimler Akademisine verdii bir raporla birlikte yaynlad. YeniKutadgu-Bilig nsha sahibinin lmesi zerine 1917de FTRETadl bir retmen bu kitabn fotokopilerini aldrmay baard. Ayrca FTRE T bu kitabn maceras hakknda bir makale de yazmtr(FITRAT - RAHMET , Qutadgu-Bilig, Ungarische J ahrbcher, VI ,Heft I, Berlin-Leibzig 1972, s. 154).

Kutadgu-Biligi ilk defa olarak felsef ve kritik bir gzle OTTOAL BERTS adl bir Almanla, MELORANSK Y isimli bir. Rus bilginiincelemitir. (AL BE RTS, O. Aristotelische Philosophie in der trk-ische Litteratur des XI . Yahrhundarts, Halle 1900; MELlORANSKY,

P.O. Kudatku-Bilik ingiz Xana, ZVO, XIII, St. Petersburg 1900).

MELORANSKYnin aratrmasndan da anlalmaktadr ki,Kutadgu-Bilig, yalnz Trkler arasnda.deil, Moollar arasnda dacanl bir ideoloji halinde yaamaktayd. Nitekim ,Altnordu devletinin bakenti Sarayckta yaplan arkeolojik kazlarda, kenarlarnaKutadgu-Biligden cmleler yazlm vazolar bulunmutur. Bundanda u anlalyor ki, Kutadgu-Bilig halk arasnda, z-deyiler halindede yaamaktayd.

En son olarak da R.R. ARAT, Kutadgu-Bi ligin, nce bugnkTrk harfleriyle daha mkemmel bir metnini (ARAT, R.R. Kutadgu-Bil ig I, Metin, TDK, Ankara 1947) ve daha sonra da gnmz Trk-esine evirisini yaynlamtr (ARAT, R.R. Kutadgu-Bilig II, Ter

cme, TTK , Ankara 1949).Bu ksa tariheden de anlalmaktadr ki, Kutadgu-Bilig ze

rinde edebiyat, filoloji ve linguistik ynnden birok deerli aratrma yaplmtr. Hereyden nce, XI . yzyln ikinci yarsnda yazlan


15/143

3

Kutadgu-Bilig, dnya ve Bat Edebiyat Tarihi bakmndan da eskilii ile dikkati ekmektedir. Fransz Edebiyatnn en eski rnleri olan Roman du renard ve Roman de la Rose XI I I . yzyldayazlmtr. talyan Edebiyatnda DANT'E, PETRARCA, BOCCAC-ClO, XI V. yzyl sonlarnda yetitiler. Daha nce talyan Edebiyatdiye bir ey sz konusu deildir. spanyol Edebiyatnda le roman-cero XI I . yzyl rndr. Alman dili, X. yzylda Deutsch yaniavam-dili saylyor ve herhangi bir ad anlmaa deer edeb eser ya

ratamam bulunuyordu. Minnesinger denilen ato ato dolaarakark syleyen ozanlar XI . yzyl balarnda ortaya kt. ngil iz Edebiyat Tarihinde ise, Eski ngiliz Devri XI. yzyldan sonra balar.

nl Trkolog W. BARTHOLDun, XI. yzyl Trk dilindebyle bir eserin yazlm olmas bir mucizedir dedii Kutadgu-Bilig, sadece Trk Edebiyat Tarihi bakmndan deil, ayn zamanda

Trk Sosyolojisi, Trk Devlet Felsefesi, Trk Kltr Tarihi asndan da ele alnp incelenmesi gereken bir hazine olarak karmzdadurmaktadr.

Kutadgu-Bi lig ad, ounlukla Trkeye ve Bat dillerine Mutluluk Veren Bilgi eklinde evrilmitir. Halbuki, zellikle son yllarda Kut szc zerinde- yaplan etimolojik ve semantik almalar, bu eviri eklinin yanl olduunu ortaya koymutur. Ayrca,Kutadgu-Biligde tartlan konularn te ikisi, bir hkmdarla veziri arasnda geen ahlak, siyaset ve devlet sorunlarna ayrlmtr.Eer biz Kutadgu-Biligi, Mutluluk Veren Bi lgi olarak evirecekolursak, bu defa eserin ad ile ierii arasnda bir eliki ortaya kmaktadr.

Eski Trkede kutadmak (yani devlet ynetmek) fiilinin kkndeki kut szc dilmizin en eski kltr ve politika terimlerinden biri olarak karmza kmaktadr. Sz gelii Asya Hun hkmdar Mete Han, in imparatoruna yazd bir mektupda TengriKut Tanhu (Tanrdan ktidar alm Hakan) lakabn kullanmaktadr. Gktrk Yaztlarnda Bilge Kaan, Tengride Kut bol-

m (ktidarn Tanrdan alm) olduunu sk sk tekrar ediyor.Daha bir ok belge ve bilgiden anlalmaktadr ki, 'Kut, mutlulukdeil, siyasal iktidar, egemenlik, souverainete, staatsmacht ya dastaatsgewalt anlamlarnda kullanlmtr. Kutadgu-Bil igden vedaha eski metinlerden anladmza gre Kut, tam olarak, Roma


16/143

4

Kamu Hukukundaki imperium ile eanlamldr. Btn bu belge vebilgiler gz nnde tutulacak olursa, Kutadgu-Bilig adn, MutlulukVeren Bilgi deil, ktidara Ulatran Bilgi ya da Devlet YnetmeBilgisi diye, bugnk Trkeye aktarmak gerekir.

Eski Trk devlet anlayna gre Kut (= siyasal iktidar),Gk-Tanr tarafndan bir tek kiiye deil, onun mensup olduu btn aile yelerine, hanedana veri lmi saylyordu. te bu nedenledirki, eski gebe Trk geleneklerinde kaan ailesinin ya da hanedannkutsall ak olarak grlmektedir. yle ki, hkmdar ailesineya da hanedana mensup olanlarn kannn aktlmas yasa, Trklermslman olduktan sonra da devam etmi ve hatta bu anlay OsmanlI hanedan iin de geerliliini korumutur. Hkmdar ailesineya da hanedana mensup olanlar, ldrlmeleri gerektiinde, kanlarnn akmamas iin, -nk o kan kutsal saylyordu- kendi oklarnn kiriiyle boduruluyorlard.

Eski Trk devletlerindeki Kut yani egemenlik anlayna gelince; devlet hayatnda, bugn olduu gibi dn de, emretme hakknn, ynetilenler tarafndan zmn de olsa meru saylmas gerekiyordu. E er bata meruluk unsuru bulunmayan bir ynetici yada ynetim varsa, bu bir zorbalk rejimi (= Despotisme) demek

oluyordu. Ayrca biz, tarihte grlen devletlerin meruluk ve egemenlik anlaylarnda da baz farkllklar grmekteyiz. nl AlmanSosyologu MAX WEBERe gre, eit egemenlik anlayn birbirinden ayrmak mmkndr: a) Geleneki Egemenlik, b) Kariz-matik Egemenlik, c) Meru Egemenlik. Her tarih toplum iindeegemenlik, ya rf-det, gelenek, grg ve alkanlk, ya d bir kuvvet, g ve otorite tarafndan bir zorlama, ya da toplum bireyleriarasnda zmn veya fiil bir anlama ve szleme yoluyla ortayakar. WEBER, halk kitlelerinde bulunmas gereken, iktidar ve egemenliin meruluu duygu ve dncesine ok byk bir nem vermektedir. Ona gre, uzunca sren bir iktidar, bu meruluk duyguve dncesini kendiliinden yerletirip gelitirebilir. K sacas geleneki egemenlik meruluunu, eskiden beri devam edegelmekte

olan dzenin ve hkmdar iktidarnn kutsallndan almaktadr.Byle bir egemenlik anlaynda kimin iktidar olacan, eskiden berisregelmekte olan rf ve det kurallar tayin eder. Egemenlik dncesinin, eskiden beri devam edegelen kurallara balanmas, mevcut dzenin kklerinin tarihin derinliklerinde bulunmas, merulu


17/143

5

un dayanak noktasn oluturur. ounlukla, dzenin balangtanberi bu ekilde mevcut olduu fikri, dolaysyla bugn de geerli olmas gerektii gr, zamanla bir inan sistemi halini alr. Bylebir egemenlik anlaynn geerli olduu topluluklarda, ynetim ileilgil i kurallar ve kanunlar geleneksel bir nitelik tar. Toplum iindeki anlamazlk ve uzlamazlklar, geerli olan adalet dncesine,emsaPe ve geleneklere gre hkme balanr.

Konumuz bakmndan nemli olan karizmatik egemenlik tipini de anlatrken M. WEBER, hkmdar ya da iktidar zmresindekikiisel stnlk ve meziyetlere dayanyor. rnek olarak bir din-n-deri mritlerinin; bir peygamber mmetinin kendine ball n, kiiliindeki insan-st, doa-st. niteliklere inanlmas ile salamaaalr. WEBERe gre bu rnek sadece inan ve din sistemleri iingeerli deildir. Olaanst bir kiilii olan bir devlet adam, ynettii topluluklarda byle bir inan dourabilir; buna dayanarak dabir otorite salayabilir. Anlalyor ki, karizmatik egemenlik, dahaziyade, hkmdarn ya da siyas-nderin kiiliine, onun insan-st yetenek ve meziyetlere sahip olduuna dair, geni kitlelerce beslenen inanca dayanmaktadr. Bu durumdan yararlanmasn bilen hkmdar, geleneksel normlar korumakla kalmyor, ayrca topluma

yeni hedefler gsteriyor, yeni emirler veriyor ve yeni yasalar koyuyor. WEBER diyor ki, genel olarak karizmatik lider, e'er bir din-nderi ya da peygamber ise mucize- yaratmas, eer bir komutan yada hkmdar ise kahramanlklar gstermesi gerekir.

te, eski Trklerdeki hkmdarlk anlay, MAX WE BERinkrizmatik dedii tipe sokulabilir. Eski Trklerde de hkmdar olaanst ve hatta doa-st nitelik ve yeteneklerle donatlmtr. Bunitelik ve yetenekler dolaysyladr ki, Gk-Tanr tarafndan gnderilmi bir kii sfatyla hkmdarl elinde tutmaktadr. yle ki biz,Gktrk Yaztlarnda, hkmdarn Tanrya benzediini, Tanr tarafndan gnderildiini okumaktayz.

Eski bir inana gre karizma, kanda gizli olarak bulunan bir

niteliktir ve bu nedenle babadan oula veraset yoluyla gemektedir.Halkn, hkmdar ailesinin egemenliini ounlukla zmn olarakmeru sayd eski Trk devletlerinde de bu byle olmutur. Eski

Trk devletlerinde klasik biimiyle kaan, Kutun yani imparatorlukotorite ve egemenliinin gzle grlr, cisimlemi bir semboldr.


18/143

6

Otoritesi, halkn zmn bir onayna, rzasna (consensus) dayanmakla birlikte kaan, mutlak, kiisel, evrensel ve kutsal bir niteliesahiptir. Trklerin mslmanl kabul etmelerinden sonra, bu durum daha belirli ve daha hukuk kurallara balanm ve fakat eskianlay byk lde ayn kalmtr.

Halkin, ortaya kan siyasal iktidar zmn olarak onaylamas,iktidarda bulunan kimsenin ya da hanedann tanrsal misyonunu ta

nmak anlamna gelmektedir. Byle bir tanrsal misyona kiisel yetenekler de eklenince, hkmdarn siyasal durumu gleniyor ve by-lece kendisine itaat da genileyip yaygn hale geliyordu. Karizmatikegemenliin balca zelliklerinden biri de hkmdarn, grevinde baar gsteremedii, yeteneksizlii grld, uzun sre bir olumlusonu elde edemedii ve hereyden nce halkna refah salayamadtakdirde, karizmatik otoritenin ortadan kalkma tehlikesidir. Eski

Trk tarihinde kaan, baarl ve faydal olamad zaman halk,ounlukla bu duruma uzun sre tahamml edememi, dier hanedanyeleri de honut olmayan kitleleri kendi tarafna ekmiler ve bueit frsatlardan yararlanmaa almlardr. Bylece, hkmdarn tahtndan indirildii ve yerine hanedan yelerinden baka birinin getii ok grlmtr. unu da syleyelim ki, byle bir durum

da bile, hanedann sahip olduu kutsal egemenlik hak ve yetkisinedokunulmamaktadr. nk, hakan soyunun ve hanedann kutsall,halk gznde, gemiteki bir efsaneye dayanyor ve mitolojik birhale ile evrili bulunuyordu.

Genel olarak Trk tarihine baktmz zaman, bir ok nedenlerletahtlarn kaybeden hkmdarlarn, buna boyun emeyerek, taraftarlarnn da yardm ile tekrar tahtn elde etmek iin uzun ve kanl mcadelelere giritikleri de sk sk grlmtr. unu da sylemek gerekir ki, bir hkmdarn d halinde, devletin ve iktidarn zayflamas durumunda, si kabile beyinin ya da byk bir devlet memurunun devleti ve egemenlii ele geirerek bir nceki hanedann hakimiyetine son verdii de olmutur. Fakat u da gerek ki,bu yeni hkmdar tam anlamyla bir gsp saylagelmitir.

Anlalyor- ki, eski Trklerde hanedan anlay, irslik sisteminin vard bir aama olarak deerlendirilebilir. O zaman, kariz-mann, kutsallama olaynn, kiilie ball ap, btn bir aileyemal edildiine ahit olmaktayz. Zamanla, kutsal olan hanedan ye


19/143

7

lerinin hkmdar seilmesi, manev ynleri de olan bir hukuk kuralhaline gelmektedir. Ayrca unu, da syleyelim ki, hanedan yeleriarasndan kimin hkmdar olaca kararnn alnmasnda, nfuzluaile ve kabilelerin, baz byk devlet memuru ve oymak reislerininetkilerinin, ok nemli bir faktr olduunu belgeler ve bilgiler dorulamaktadr.

Kutun yani karizmann kan yoluyla babadan, oullarn hep

sine birden intikal ettii inancnn, hkmdarn lmnden sonra,oullar arasnda meydana gelen taht kavgalarna, ilerinden biri tambaarya ulaamad zaman, devletin paralanmasnda, iki veyadaha fazla bamsz alana ayrlmasnda nemli bir faktr rol oynadn da unutmamak gerekir.

Kutun yani siyasal iktidarn veraset yoluyla intikalinde, biriprimogenitus, dieri senioratus olmak zere iki sistem grlmektedir. Primogenitus usulnde tahta, hkmdarn en bykerkek (ya da kz) evlad geer. (Eski Trklerde genel ve yaygn olmamakla birlikte, kadn hkmdarlarn da bulunduunu bilmekteyiz).Senioratus kural ise, len hkmdarn yerine mutlaka yaa enbyk oulun deil, slalenin en yal erkeinin gemesini salar.Eski Trk devletlerinde, gerek senioratus ve gerekse primogenitususul kesin deildi. Eski Trk tarihinde en byk oulun tahta kmas olay, dier kardelerden birisinin babann yerini almasndandaha azdr. Yukarda da zerinde durduumuz gibi, Trk verasetsisteminde daha ok yetenek ve meziyet n planda tutulmutur ki,bu usule idoneitas denilir. Bu usul, OsmanlI lar da dahil olmak zeretarihteki btn Trk devletleri iin de geerli olmutur.

Bat monarilerinde de rastladmz ve bizzat hkmdarn ve-liaht vasiyet yoluyla tayini usul, (ki buna siyaset biliminde 'Coop-ta,tion deniliyor) veraset sisteminden doabilecek ekimeleri nleyebilmi, siyasal iktidarn intikalini istikrarl bir yola sokabilmitir.Veraset usulnn aksayan taraflarn dzeltmeye ynelik bu sistemde, veliaht, hkmdarn salnda devlet ve hkmeti ynetme

usullerine altrlyor ve bylece deta bir iktidar staj gryordu.Eski Trk devletlerinde uzun zaman ve sk sk bavurulan bu usulden nl Orhon Yaztlar da sz etmektedir. Cooptation usulne bavurulduu ve buna uyulduu lde, devlet hayatnda belli bir istikrar


20/143

8

grlebilmi ve siyasal iktidarn veraset yoluyla intikali sarsntszolabilmitir.

Eski Trk veraset hukukunun ilgin ynlerinden biri ise, bazaniktidar aday iki karde arasnda uzlama grlmekte ve byleceortaya deta bir ift ynetim kmaktadr. te bunun sonucu olarak da tarih Trk devletlerinde iki byk dar blgeye dayal birifte ynetim gelenei olumutur. Asya Hun mparatorluu, Gktrk, K arahanl ve Seluklu Devletleri iki byk dar blge esasnagre ynetilmilerdir. Osmanl mparatorluunda ise bu gelenek,Anadolu ve Rumeli Beylerbeylii eklinde kendini gstermitir. Buyzdendir ki Trk tarihinde iktidarn, biri dierine tabi olmakla beraber, iki karde arasnda paylald, deta bir ifte hkmdarlkkurumu ortaya kmtr: stemi-Bumin, Attila-Bleda, Turul-arvb. gibi.

Yukardan beri yaptmz aklamalardan u sonu kmaktadrki, 1200 yllk Trk tarihinde, bir ok corafya, iklim, din, kltrve uygarlk deiikliklerine ramen, anaizgileri aa-yukar aynkalan bir toplum ve devlet anlay grlmektedir. te biz, bu anaizgileri belli anlay, hkmdarlara, devlet adamlarna ve halkaahlak ve siyaset retmek iin yazlan ve yzyllar boyu hkmdar

larn ve devlet adamlarnn ba-ucu kitaplar olan siyasetname-Ierde bulmaktayz. Kendi inceleme konumuz olan Kutadgu-Bilig detr olarak bir siyasetnamedir ve bir ok siyasetname gibi ilk yazldzaman Karahanl hkmdar Bura Haan Hana sunulmutur. Siya-setnameler, Orta-a Dou halklarnn toplum ve devlet geleneklerini, zihniyetlerini ve felsefelerini bilmek bakmndan olduu kadar,siyaset sosyolojisi asndan da ok nemli belgelerdir.

Arapa siyaset szc ata binip-ynetme, seyislik etmeya da bir nesneyi dikkatle gzetme anlamlarna gelmektedir. Hkmdar, devlet adam ve ynetici olmak, halk gzeterek ynetmek,bu yolda gereken nlemleri almak, bu etimolojik anlamdan kmtr. Gnmzde ise siyaset, hkmet ileri politika, diplomasianlamlarnda kullanlmaktadr.

Siyasetname ise, siyasetle ve devlet ynetimiyle ilgili eser demektir. Ayrca siyasetnameler, temel konu olarak devlet ynetiminiele aldna ve zellikle ilk ve Orta-alarda iktidar ve siyasal otoriteyi elinde bulunduranlar hkmdarlar olduuna gre, daha ziyade


21/143

9

hkmdarlar iin kaleme alnm eserlerdir. Kutadgu-Biligde deolduu gibi hemen her siyasetnamede, hkmdarda bulunmas gereken nitelik ve zellikler; devlet ynetiminin ve saltanatn artlarve esaslar birbiri ardnca sralanr ve tartlr. Devrin zihniyet,anlay ve inancna gre en ideal ya da en uygun ahlak, sosyal vesiyasal kuruluun nasl olmas gerektii, bu amalara hangi yollardanulalabilecei gsterilmee allr. Halkn, toplumun ve devletin durumu tasvir edilerek hkmdarlara, nasl bir tavr taknmak, hangi

nlemleri almak gerektii konusunda tler verilir. Tpk Kutadgu-Biligde olduu gibi, kt ynetimin, adaletsizliin ve zulmn zararl sonular ortaya konmaa allr.

Ayrca siyasetnamelerde, vezirliin ve devlet adamlnn nitelikleri, artlar yetkileri dile getirilir. Vezirlerin grevleri, hkmdarlara kar tutumlar, halkla olan ilikileri ve temaslar anlatlaraktler verilir. Devlet ynetiminin erefli olduu kadar, ok zor birsanat olduu konusu zerinde durulur. te Kutadgu-Bilig gibi nlolan dier birok siyasetname, yzyllar boyu, dou hkmdarlarnn ve byk devlet adamlarnn ellerinden drmedikleri ba-ucukitaplar arasnda bulunmu, toplumu ve devleti, bu nl eserlerdeverilen tlere gre ynetmilerdir.

Yine bu eit eserler, alarnn toplumsal hayatn, asker vemal rgtlerini, rf-det ve kanunlarn, toplumun ve devletin dayand gelenek ve grenekleri renmek bakmndan da son derecenemlidir.

Kutadgu-Bi lig trnden rnek bir siyasetnamede balca ukonular zerinde durulur: Hkmdarlar Tanrnn ltfunu kazanmsevgili ve mutlu kullardr. Saltanatn temeli adalettir. Hkmdar,saltanat denilen bu nimetin krn, bedelini, halka kar gsterecei adaletle demelidir. Hkmdarda bulunmas gereken balcameziyet ve erdemler. Dinin ve ahlkn emrettii nitelikler: merhamet,cmertlik, efkat, hakk ve adaleti yerine getirmek, acele emir vekarar vermemek, abuk fkelenmemek vb. Hkmdarlarn kanmas

gereken hal,tavr ve davranlar: zulm, cimrilik, kibir, gurur vb.stiare yani danmann yararlar. Devlet ilerinin daima ehil ve yetenekli ellere ve adamlara verilmesi gerei. Devlet hiyerarisinin,kademe ve derecelerinin gzetilmesi. Devlet hzinesi ve mliyesi hakknda tler. Kyl, esnaf, toprak ve timar sahiplerinin durumu.


22/143

10

Hkmdarn vezirlere, yarglara (= kadlara), bilgin ve fi lozoflara kar tutum ve davranlarnn ne olmak gerektii. Hkmdarnhalkla ilikileri ve halkn ikyetlerini zaman zaman dinlemesi gerei.Hkmdarn, komutan ve orduya kar tavr ve davran ve maalarn zamannda denmesi zorunluluu. banda bulunan devletadam, vali ve memurlarn halka zulm yapp yapmadklar. Halkazulmetmenin mlk ve devleti temelinden sarsp ykabilecei. Bakalke ve devletlerle olan ilikiler. Y asa ve treye uyma gerei. lke

ve devlet ynetiminin dayanmas gereken esaslar. Devletlerin knedenleri vb.

unu da syleyelim ki, Douda siyasetnameler siyasal olduukadar ahlki eserler arasnda da yer alrlar. lk ve Orta-alardaahlakn temeli din olduuna gre, siyasetnameler ahlak ynndendin esaslara dayanrlar. Bu arada, tarihten de bir takm rneklerverilir ve tanklar getirilir. Gemiteki olaylar, zalim ve dil hkmdarlarla, devlet adam, bilgin ve filozoflarn bu konudaki dnceve tutumlarn belirten hikyeler ve fkralar anlatlr.

phe yok ki, btn siyasetnameler ayn nitelik ve deeri tamazlar. Bir dnr olduu kadar, Karahanl saraynn yksekbir devlet adam da olan YUSUF HAS HCBin, bilgi ve deneyedayanarak, yetki ile kaleme ald Kutadgu-Bilig gibi siyaset kitaplar olduka az saydadr.

Batda kral ve hkmdarlarn ba-ucu kitaplar olmu olanMiroir des Princes, Gouvernail des Princes, Mirror of Princes,Mirror for Magistrates, Frstenspiegel adl kitaplar, THOMASMORUSun Utopias, T. CAMPANELLAnn Civitas Solisi, MACH-VEL L lnin II Principesi gibi eserlerin ilk rnei olan PL ATONunPoliteia (= Devlet) s, nce VI . yzylda Pehlev ve Sryan dilineve VI I. yzylda Arapaya evrilerek, Douda kaleme alnacak ilk'siya.setnameleri de etkilemitir. Hatta, YUSUF HAS HCBtenbir yzyl nce ayn evrede yaayan ve Kutadgu-Bilig zerindebyk etkisi olduu bilinen FARAB nin, Medinet-l Fazlasn

yazarken elinin altnda PLATONun Politeiasnn Arapa evirisibulunmaktayd. Grlyor ki, Douda ve Batda nl olan siyasetkitaplarnn ilk kayna ve rnei, Devlet kavramn ilk defa olarakayrntl bir biimde ele alan PLATONun Politeias olmutur.


23/143

11

PLATON, tam ad Devlet ya da Adalet zerine (= He Politeiakai peri tes Dikes) olan eserinde, ahlakla siyaseti birbirinden ayrmaz. Ona gre, yalnzca erdemli olanlar gerek mutlulua erimeyolunu bilirler. Devletin bata gelen grevi ise erdemli yurttalaryetitirmektir. Herkesin toplum iindeki yeri akl, bilgi ve yeteneinegre olmaldr. Devlet ynetimi bilgi ve bilginlere dayanmaldr. Devleti ynetmek iin ya yneticiler filozof, ya da filozoflar ynetici olmaldr. Adalet, devletin olduu kadar bireylerin de erdemi olmak

gerekir. Eer bir devlet erdemliyse, mutlaka tek tek bireyler de erdemli olur.

PLATON, Politeia adl eserinde, btn insanlk iin rnek olacak ideal bir toplum dzeninin, ideal bir devletin esaslarn aklamaktadr. Bir hipotez olarak dnlen bu devlet, adalet ve erdemzerine kurulmu olup, bireye deil toplumsal bir btne nem verenprensiplere dayanmaktadr. Eserde en nemli prensip, retimin barolde bulunmas ve hereyin retim, eitim ve bilgi ile llmesidir.Byle bir devlette bilim ve bilim adam ba tac edilmekte, hatta,hkmdarlar filozof, filozoflar hkmdar olmadka, ideal bir toplum ve devletin meydana gelemeyecei ileri srlmektedir.

PLATONa gre, toplumda yneten ve ynetilen diye iki snfbulunmaktadr. Bilgili, adaletli ve erdemli kiiler ynetimi ele almal,ya da ynetene yardm etmelidirler. Ayrca, bu sekin insanlar ynetilenlere de yol gsterirler; onlar her trl ar davranlardan korurlar, taknlklarn yattrrlar.

Bilgi, iyi bir eitimle elde edilebilir. Adalet, kendine teslim edilen emaneti korumak, nefsini kontrol edebilmek demektir. Erdem iseruh sal ve gzell iinden baka bir ey deildir. Ktlk ise ruhunhastal ve irkinliidir.

Yneten, kendi iine geleni deil, ynettii halkn karn gzetmeli ve halkn yararna uygun olan yapmaldr1. Nasl oban gtt sry besler ve korursa, hkmdar da halkn gzetir ve ynetir. insanlarn da bir oban olmaldr. Ynetmek ve hkm srmek hkmdara aittir. Ancak, halk tarafndan kabul edilmi birhkmet ile kt ynetimi birbirinden ayrmak gerekir.

PLATONun bu dncelerini biz, islam bir cila altnda bileolsa FARAB de bulabilmekteyiz. Her eyden nce FARAB, insan


24/143

12

topluluklar iin ilk siyasal birlik olarak kabul ettii Medinet-l Fa-zlay, yani ideal siteyi, tpk PLATON gibi, bir insan bedenine benzetir. Her site yurtta bedendeki organlara karlktr. Herbiri iblmne gre grevini dieriyle ahenkli bir biimde yerine getirmekle ykmldr. Ayrca FARAB de tpk PLATON gibi idealve kusursuz bir devlet kavram peindedir. FARAB ye gre insanlartrl ihtiyalarn basks altnda birlemiler ve sonunda birer reisin ynetimi altnda devlet kurmulardr. Btn otorite ve yetki

reisin elindedir. Reis adaletli, efkatli ve merhametli olduka devlet ileri yrr ve insanlar rahat yaar. Ynetenle ynetilen arasndaki uyum, toplumun mutluluunu dourur. Bunun iindir ki, dev-let-resinin, btn iyi nitelikleri ve erdemleri kendinde toplam olmas gerekir. F ARAB ye gre devletin esas ahlak olduu iin, devlet erdemli, bilgili ve ahlakl kiilerce ynetilmelidir. Nasl PLATONiin ynetici ayn zamanda filozof olmalysa, FARAB gznde dedevlet reisi, erdemi ve hikmeti kiiliinde toplam ve peygamberhrkas giymi bir lah Eflatun olmaldr. Eer devlet-reisi iyi, 'bil-,gin, adaletli ve ahlakl olursa, o zaman devlet de erdemli ve iyi olur.Eer devlet-reisi kt, cahil, adaletsiz ve zalim olursa, devlet de ktve erdemsiz olur.

nceleme konusu yaptmz YUSUF HAS HC Bin eserinde,hkmdarn sahip olmas gerekir diye ileri srd niteliklerle,FARAB nin Medinet-l Fazla adl eserinde devlet reisinin sahipolmas gereken zellikler arasnda tam bir benzerlik vardr. Ayrca,greceimiz gibi, her iki dnrn devlet ynetiminde bilimin veakln rol hakkmdaki fikirleri de ayndr. Ve yine her ikisinde degrlen adalet arzusu ve zulmden nefret duygusu, onlarn siyasetve devlet grn birletirmektedir.

Nitekim, Medinet-l Fazlann kuvvetli etkisi altnda kalanYUSUF HAS HCB, tpk PL ATON ve FARAB gibi, eserindebilgiye ok geni bir yer vermi; hkmdarlar bilgili ve akll olmaldr, onlar bilgi sayesinde halka ba olurlar (= bilig birle beglerbudun balad) diyor ve devlet ynetiminde bilginin nemini sk sk

belirtiyor. Hkmdar devletin ve halkn ilerini bilgi ile yrtmelidir.Hkmdarlk YUSUFa gre ancak, bilgi ile ayakta durur. Bu yzdendir ki, hkmdar bilgili ve bilge olmaldr. nk her trl iyilikbilgiden gelir. Bilgi, insan iin her trl erdemin badr. SOKRATEShi kimse bile bile ktlk yapmaz, ktlk bilgi eksikliinden do


25/143

13

ar diyordu. Tpk bunun gibi YUSUF da bilgi insan iin birfrendir, freni olan kt iler yapmaz demektedir.

Bylece YUSUF, tpk SOKRATES, PLATON ve FARABldeolduu gibi toplumun ve devletin temeline bilgiyi ve bilgelii koyuyor.Ona gre hkmdarlar bilgisiz olup hata yaparlarsa, devlet hastalanr. Devlet hastalnn ise iki ifal ilac vardr: bunlardan biribilgi, dieri de adalet (= knilik) tir.

Tarihe yle bir gz attmz zaman, alar boyunca halk kitlelerinin istedii ve diledii biricik nimet adalet olmutur, denilebilir.Ve ou zaman da adalet, hkmdarlarn, yarglarn, g ve yetkisahibi devlet adamlarnn haksz ilemlerinden, zulmlerinden koru-nabilmek anlamna gelmitir. Halkn zdrabn, devlet hayatndakidzensizlikleri yakndan gren ve yaayan dnrler, filozoflar,devlet adamlar, her frsatta hkmdarlara, vezirlere adalet tavsiyeetmiler, adalet olmadka devlet ve saltanatn dayanaktan yoksunkalacan anlatmaa almlardr.

te YUSUF HAS HC Be gre de, halk ve devleti ynetmenin biricik amac adalet olmak gerekir. Hkmdar dil kanunlarkoyarak halk adaletle ynetmelidir. Ona gre, lkesinde uzun srehkm srmek isteyen hkmdar, kanunu eit uygulamal ve halkkorumaldr. Ktadgu-Biligde, hkmdar rf ve kanunlara uyarsa,halk da ona itaat eder denmektedir. Bu szleriyle YUSUF, kanunve kurallarn sadece halk deil, hkmdar da baladn ileri srmektedir. Bylece o, devlet hayatnda hukukun stnln savunduunu ortaya koymaktadr. Ayrca YUSUF eserinde, hukuk veadaleti her vesileyle savurduu kadar, zulm ve zorbala da herfrsatta kar kmaktadr. Ona gre hkmdar grevini yaparkenzulm ve zorbalktan kesinlekle kanmaldr. Halka zulm yapanhkmdar toplumu bozar ve devleti ykar.

Biz, toplum ve devlet doktrinleri tarihine baktmz zaman, byk eserlerin ve filozoflarn, toplum ve devletlerin iddetli kriz dnemlerinde ortaya ktklarn gryoruz. SOKRATES, iinde yaad

Antik Grek toplumuna yeni bir ahlak anlay ile yeni bir biim vermee alt. nk, o gnk Grek toplumu tam bir ahlak k veyozlama iinde kvranyordu. SOKRATES, ferdi ahlak ynndenkurtard zaman, toplumu ve devleti de kurtaracana inanyordu.PLATON Yunanllara, yeni bir toplum ve devlet modeli teklif edi


26/143

14

yordu. nk, kendi devrinde Yunan toplum ve devleti tam bir kaosve kargaa dnemi yayordu. F ARABl Asyada byk hkmdarlarve imparatorluklar realitesi iinde dodu. Fakat, yaad dnemdekislam imparatorluu tam bir k halinde bulunuyordu. yle ki,devlet merkezi olan Badat, yabanc ordular tarafndan kuatldzaman, kamak zorunda kald ve cann zor kurtard.

Kutadgu-Bilig yazar YUSUF ise, yeni bir din ve uygarlk de

itirmi bir topluma, yeni ahlak ve siyaset hedefleri gsteriyor,alt-st olan deerleri yeni bir dzen ve sisteme balamak istiyordu. Kutadgu-Bilig bizim iin, yalnz eski Trk toplum ve devletanlayn bilmek bakmndan deil, ayn zamanda Islamiyeti kitleler halinde yeni kabul eden; tarih kaderine yeni bir yn veren; yepyeni bir kltr ve uygarlk evresine giren bir ulusun, iddetle sarslan eski ve geleneksel deer yarglarn yeni sentezlere kavuturmakendiesini yanstmas bakmndan da ok nemlidir.

Yukarda da sylediimiz gibi, YUSUF HAS HC Bin iindeyaad Karahanllar Devleti, Orta-Asyada kurulan ilk mslman

Trk devleti olmutur. Bu bakmdan Karahanllar dnemi Trk Tarihi, ulusal ve kltrel tarihimiz iinde ok nemli bir yer tutmaktadr. Buna karlk Karahanllar Tarihi bugn, karanlklar iindedir,

denilebilir. Hem Trkiyede ve hem de darda Trk Tarihinin bunemli dneminin olduka ihmal edilmi olduu grlmektedir. Bununen nemli nedenlerinden biri, o dneme ait kaynak yetersizlii olsagerektir. O kadar ki, Karahanllar hanedannn ortaya k, devletinkuruluu ve ilk zamanlar hakknda hemen hi bir belge ve bilgi bulunmamaktadr. Bu dnem kltr tarihi ile ilgili yaplacak yeni aratrmalar, yepyeni bir uygarlk dairesine girmi olan Trklerin, buyeni evreye hangi lde uyduklarn ye nasl bir sentez oluturduklarn ortaya koyacaktr. Bylece slam uygarlk dairesine girmekle

Trklerin, nasl bir ynetim mekanizmas, ne tr bir devlet rgtve anlay oluturduklar, kendi ulusal geleneklerine ne derecedebal kaldklar, yeni islam kurum ve kurulularn ne lde benimsendii gn na kacaktr. X. yzylda oluan bu uygarlk sentezi,Karahanllar Tarihi iin olduu kadar, ondan sonraki Trk Kltr

Tarihi iin de byk nem tamaktadr. nk Karahanllar, birkltr ve uygarlk deiimi dneminde, ok nemli bir gei ve basamak rol oynamlardr.


27/143

15

te bu nedenledir ki almamz biz, Karahanllar dnemi kltr tarihinin, Divan Lgatit-Trk ile birlikte iki temel kaynandan biri olan Kutadgu-Biligi esas alarak iki ana blm halinde dzenledik :

Birinci blmde, zell ikle Kutadgu-Bi lig gz nnde tutularak,bir kltr ve uygarlk deiimi iinde bulunan bir toplumun hangiahlak ve siyaset ilkelerine tutunmak ve dayanmak istedii ortaya

konmaa allmtr.kinci blmde ise, YUSUF HAS HCBin eserinde ifadesini

bulan devlet anlay, egemenlik gr ve siyasal iktidar kavramzerinde durulmu ve ortaya kan yeni sentezle, slam ncesi ve son-rasi dnemlerin ahlak, siyaset ve devlet gelenekleri karlatrmalbir biimde ncelenmee allmtr.

Aratrmamz Sonu ve Kaynaklar ile son bulmaktadr.


28/143


29/143

IKUTADGTj - BL GDEK

AHLAK VE SYASET FELSEFES


30/143


31/143

Kutadgu-Bilig, tr olarak bir siyaset-nmedir. Trklerin bellibal ilk islam eseri olan Kutadgu-Bil ig, bugnk llerimiz asndan baklrsa teokratik bir siyaset eseri olarak karmza kmak

tadr. Nasl FARAB, devlet reisini Peygamber hrkas giymi birEFLTUN gibi dnmse, YUSUF HS HCB de ayn atmosferin ocuu olduu iin baka trl dnemezdi.

Kutadgu-Biligin bize tasvir ettii devlet teokratik ise de, hkmdar (= ilig), ne bir zorba (= Tyran), ne bir despot, ne de birMachiavelique prenstir. Bata bilginler olmak zere bir ok danman vardr. O, dil kanun (= kni tr) yapar, adaletli ve merhametlidir. Halka doru yolu gsteren, erdemleri reten, bilgiyi hereyin stnde tutan bir ahlk semboldr. Yzyllar sonra BatdaAydn Kral denilen hkmdar tipidir. PLATONun, ARSTOTE -LESin, FARABlnin anlayna gre, bilgi en byk erdem olduugibi, Y USUFa gre de btn erdemler bilgiden doar.

Douda, Kutadgu-Bilig trndeki siyasetnamelerin yazl nedenlerini ksaca yle aklayabiliriz :

Tarih boyunca Douda halk kitlelerinin istedii ve diledii biricik nimet .adalet olmutur. Ve ounlukla adalet, vezirlerin, kadlarn, g ve yetki sahibi devlet adamlarnn haksz ilemlerinden, zulmlerinden korunabilmek anlamna gelmitir.

Halkn zdrabn, devlet hayatndaki dzensizlikleri yakndangren ve yaayan dnrler, filozoflar ve devlet adamlar, her frsatta hkmdarlara, vezirlere adalet tavsiye etmiler, adalet olmadka, devlet ve saltanatn dayanaktan yoksun kalacan anlatmaaalmlardr.

te bu tr kayglarla kaleme alnm Siyaset-nmeler, bi

zim iin, Orta-a Dou uluslarnn toplum ve devlet geleneklerini,zihniyetlerini ve felsefelerini bilmek bakmndan paha biilmez belgelerdir. te bu tr eserlerden biri olan YUSUF HS HClBin Ku-tadgu-Bi lig (= Devlet Ynetme Bilgisi)i, ayrca kendi ulusal kltrtarihimiz bakmndan da esiz bir hazinedir.


32/143

20

Kutadgu-Biligde ynetici olarak sadece hkmdar (= ilig) vardr. Bir Kurultay, bir meclis ya da herhangi bir kurul ve kurumdan sz edilmemitir. Hkmdarn ba danman (= er gi), babakan (= vezir), bakanlan ve grevlendirdii memurlar (= tapug-u) vardr. Sonra devlet kadrosu iinde bilginler nemli bir yer tutmaktadr. Devletin balca amac, sk sk belirtildii gibi, adalet vehalkn refahdr.

Kutadgu-Biligin yazlndaki balca ama, bir taraftan XI .yzyl Trk aydnlarnn ahlk, siyaset ve devlet ynetimi alanndaki geleneksel gr ve anlamlarn bir kitapta toplayarak, bu geleneksel ahlk ve devlet anlayn gelecek kuaklara brakmak; diertaraftan ise hkmdarlara ve devlet adamlarna bu gelenekleri anlatmak ve bu ahlak, siyaset ve devlet dncesini alamak olsa gerektir.

in, Hind ve Islm felsef sistemlerini iyi bildii phesiz olanYUSUFun, yine o kadar da kendi z kltrne ve diline de balolduu eserinden aka anlalmaktadr. Ayrca Kutadgu-Bilig,ann komu edebiyat geleneklerini de yanstmaktadr. Eserde, s-lm-ncesi Trk gelenekleri, steplerin dinamik hayat trl renk vemotifler iinde yer almaktadr. Bu bakmdan YUSUFun eseri, Trkdil ve edebiyat kadar, Trk sosyolojisi, Trk devlet dncesi ve TrkKltr Tarihi bakmndan da son derece nemlidir.

YUSUF HS HCB bu eseri ile, insan hayatnn anlamn veinsann toplum ve dolaysiyle devlet iindeki grevlerini tesbit edipinceleyen bir toplum ve devlet felsefesi sistemi kurmutur.

Kutadgu-Biligin yazlm olduu XI . yzylda, Orta-Asya Trkdnyasnn geirmekte olduu uygarlk deiiminin, eski ve geleneksel deer ve yarglarn iddetle sarslm bulunuunun etkisiyle

YUSUF, byle bir eser yazarak, sarslan ahlak ve siyas prensipleriyeniden ele almak; gelecek kuaklara ve kurulacak yeni Trk devletlerinin hkmdar ve devlet adamlarna derli-toplu bir ahlk vesiyaset doktrini brakmak istemi olabilir.

Kutadgu-Biligden anlaldna gre, YUSUF, eserini, biraydn olarak, iinde yaad toplum ve devlete kar derin bir sorumluluk duygusu ve misyonu iinde kaleme almtr.


33/143

21

Tpk YUSUF gibi SOKRATES de, iinde yaad Antik Yunantoplumuna yeni bir ahlk anlayyla yeni bir biim vermee almt. nk, o gnk Yunan toplumu ahlk bir yozlama iinde kvranyordu. Onun rencisi PLATON da, Yunanllara, yeni ve idealbir toplum ve devlet modeli teklif etmekteydi. nk, kendi dnemindeki Yunan toplum ve devleti tam bir k ve kargaa devri yayordu. Kutadgu-Bi lig yazar YUSUF ise, yeni din ve uygarl k deitirmi bir topluma, yeni ahlak, siyas hedefler gsteriyor, alt-st

olan deerleri yeni bir senteze ulatrmak istiyordu.

Kutadgu-Bi lig, mslmanln Trkler arasnda yaylnnilk yzylnda yazlmtr. Eserde, yeni kabul edilmi bir dinin veuygarln coku ve heyecan da sezilmektedir. Bununla birl ikte, eserin ruhu ve felsefesi bakmndan, islam dncenin etkisi oldukasnrldr.

YUSUFun ahlk ve siyaset sistemi balca drt ilkeye dayanmaktadr: A Bi lig ( = bilgi), B K lg (= eylem-action),C Knil ik (= adalet), D Kut (= Egemenlik).

imdi bu temel ilkelerin zerinde teker teker durmaa alalm:

A B L G ( Bilgi)

YUSUF HS HClBin eserinde gze arpan ilk temel ilkebilig ya da bilgi dir. Kutadgu-Biligin yazar, gerek toplumsal ve siyasal ahlkla, gerekse bireysel ahlkla ilgili dncelerindebilgbnin oynad nemli rol anlatmaktan usanmyor. Macar Bilgini VAMBERY, YUSUFun bilgiye verdii nem hakknda aynenunlar sylemektedir. Was den kenner asiatisch-trkischer Zustn-de bereden muss st das grosse Gewicht, Welches der Moral -predigerim Kudatgo-Bilik auf Wissenschaft und Gelehrsamkeit legt. Wissensteht ihm hher als Frstenglanz, J a ber allem anderen gttlichenSegen1. ( = Asya-Trk dnyasn tanyan birinin dile getirmesigereken ey, Kutadgu-Bi ligdeki ahlk-dersinin bilim ve bilgelie b

yk bir arlk verdiidir. Orada bilim, hkmdarlk ihtiamndan vehatta btn dier tanrsal ltuflardan daha ycedir).

1 VAMBfiR Y , H. Uigurische Sprachmonumente und das Kudatku-Bilik,Innsbruak, 1870, s. 27.


34/143

22

Kutadgu-Biligde bilginin felsef bir teorisi grlmemekle birlikte, YUSUF, bilgi ile akl (= uku) birbirinden ayrmaktadr. Yu-SUFa gre bil igi ukutan ayran balca zell ik birincinin son-radan-kazanlm olmasdr. Bilig sahibini bilgin saydmz takdirde, bilgin ile chil arasnda bir fark kalmayacaktr. Asl nemliolan ey, bilenin bilgisine ukuun, yani akln eklenmesidir.Ukmak (= Anlamak), YUSUFa gre doutan gelen bir yetenektir ve bilgiyi tamamlamaktadr. Yine ona gre, gerek bilgi, bilgi

ile ak ln birlemesinden doar (= ukulug ugar ol biliglig bilir;biligli ukulu tilekge tegir). Biligin ukula birlemesi bir keregerekleti mi, o zaman bireysel ve topumsal yaayn istedii btnerdemlere yol alm demektir.

Gryoruz ki, bilgi YUSUFta tpk SOKRATESde olduu gibiahlak bir deer kazanmaktadr. SOK RATES'in temel dncesi,bilgi ile erdemin zde ayn ey olduudur. Ahlkta stn ve erdemliolmak bilgiye baldr. Ancak gerek bilgi, insan doru eyleme gr-rr. te bu yzdendir ki SOK RATES, hi kimse bile bile ktlkyapmaz, ktlk bilginin (episteme) eksikliinden doar diyordu2.Kutadgu-Biligte de, ahlak davrann, mutluluun temel art olarakbilgi gsteriliyor. nsan ancak bilgi sahibi olursa uygun davran

lar anlar, yapar, mutlu olur3. Tpk SOK RATE S gibi YUSUF da;bilgi ve akl insan iin frendir; freni olan yakksz ilere ynelmez(= kien ol kiike bil ig hem uku; kienlig yaragszka barmaz k)demekte ve bilgi ile erdemin ayn ey olduunu sylemektedir.

SOK RATESin btn dncesi, btn almalar ahlka ynelik olmutur, denilebilir. Onun yaad dnemdeki Grek toplumuok sarsntl ve sancl bir deime ve gei devri yaamaktayd. Buyzendir ki o dnem Atinasnda geleneksel deerler geerliliini yitirmee balam; toplum iinde ahlak kural boluu ortaya kmt. O dnemin Grekdnr ve filozoflar, bu deer kargaas iinde kvranan topluma yeni hedefler gstermee almlardr. Bu daAntik-a Grek dnyasnda yeni ahlk sistemlerinin douuna ortam hazrlamtr. te bu ortam iinde SOKRATES, kendisini iyi

2 GK BE RK , M., Felsefe Tarihi , stanbul 1961, s. 51.3 AK Y Z, T., Trk Eitim Tarihi, Ankara 1982, s. 27.


35/143

23

vatanda yetitirmee memur sayyordu. Bireyi kurtard zaman,toplumun ve devletin de kurtulacana inanyordu4.

PLATONda ise ahlk, u ilkelere dayanmaktadr: yi olan aramak insanlarda bulunan doal bir gtr. Erdem, bilgidir ve bilgidendoar, insan iyi huylu olarak yaratlmtr, kusurlu davranlar iste-miyerek yapar. Ruh bedenden daha nemlidir. Ruhun balca drterdemi vardr: bilgelik, adalet, cesaret ve lmllk. nsan yaradltan

toplumsal bir varlktr. Akl, insann en yksek doal yeteneidir5.PLATON da Yunanllara, yeni bir ahlk sistemi yannda, yeni

ve ideal bir toplum ve devlet modeli teklif ediyordu. nk kendi devrindeki Yunan toplum ve devleti tam bir kaos ve kargaa dnemi yayordu.

KONFYS, toplum ve devletin klm bir modeli olarakgrd aileyi, yeni ahlk ilkelerine oturtmak; bozulmu olan aile-ii ilikilerini, yeni bir dzen ve sisteme balamak ihtiyacn duyuyor ve aileyi kurtard zaman toplumun ve devletin de kurtulacana inanyordu.

BUDDHA, Eski Hindde, Kast denilen kat snf duvarlariinde toplumu blp paralam olan geleneksel Brahman dncesine kar bir tepki ve pasif bir direni felsefesiyle ortaya kt vetopluma daha demokratik bir hava getirmee alt.

XI . yzylda yaayan Kutadgu-Bilig yazar YUSUF ise, yenibir din ve uygarlk deitirmi bir topluma, yeni ahlak ve siyas hedefler gsteriyor, alt-st olan deerleri yeni bir dzen ve sistemebalamak istiyordu. Bu bakmdandr ki, Kutadgu-Bilig, yeni bir dinikitleler halinde kabul eden; tarih kaderine yeni bir yn veren; yepyeni bir kltr ve uygarlk evresine giren bir ulusun, iddetle sarslan eski ve geleneksel deer yarglarn yeni sentezlere kavuturmak endiesini yanstmas asndan da ok nemlidir.

Trk kltr, uzak-dou uygarlk dairesinden slm uygarlkevresine ve Tanzimat hareketinden beri de ada bat uygarlk evresine girmitir ya da girme abas iindedir. Trk ulusu, son iki

4 TANYOL , C., Sosyal Ahlk, I, stanbul 1960, s. 169.5 ASTER, E., Histoire de la Phosophle, M. Belvianes, Paris 1952, p. 77.


36/143

24

yzyldr geirmekte olduu kltr ve uygarlk deiiminin sanclarn, bin yl nce, slm uygarlk evresine girerken de, btn skntve sarsntlaryla yaamtr. te o devirde YUSUF HS HCBKutadgu-Biligi yazmakla, bir deer kargaas iine den sosyalyapy yeni bir dzene ve istikrara kavuturmak; sarslan ahlk vesiyas deerleri yeniden ele almak; gelecek kuaklara ve gelecekte kurulacak yeni Trk devletlerinin hkmdar, devlet-adam ve yneticilerine, derli-toplu bir ahlk ve siyaset doktrini; deta bir Anaya

sa brakmak istemitir. -Kutadgu-Bil igin VI ., VII. IX. ve X. blmlerinde YUSUF, ken

di dnya grn ortaya koymaktadr. Bu dnya gr ana ilkeye dayanmaktadr : 1 - Bilgi, hereyin stndedir, ona deer biilemez; bilgi, stn bir varlk, bir erdem ve bir gtr. Bilgi, akl(= ku) i le elde edilir. 2 - Dil, Tanrnn insanoluna balad endeerli armaandr; dil erdemi iyi kullanlmaldr; bilginin tercmandildir; kii lr, sz kalr. 3 - yilik (= edglk), byk bir erdemdir. yil ik yapmak (= edglk k lmak), su balamak, verilensz tutmak bu erdeme baldr; kii lr yapt iyilik kalr.

YUSUF, bu erdemden birincisini, yani bilgiyi stn tutuyor, insanlk niteliini ona balyor; bilgiyi, insanla hayvan ayranbir kriter olarak gryor: Ya bilgi edin, insan ol, zn ycelt; yada hayvan adn al, insanlardan uzakla! (= Bilig bil kii bol be-dtgil zng; ya ylk atangl kiide yra).

YUSUF diyor ki, bilig ve akl sahibi kimse birey yapmaa, eyleme (= action)a ynelmelidir. Bilen ve bilgisini aklylabirletiren kimse bireysel bir erdem sahibi demektir. Fakat YUSUFbu eit bir erdemle yetinmemektedir. Hatta bireysel erdem zerinde hi durmadn sylersek, yeridir. Akl ile kaynam bilgiyisrekli eyleme evirmek endiesi, YUSUFun en byk kaygsdr.Kutadgu-Biligde bulunan dncelerden biri ve belki de en nemlisi ite bu kaygdr. YUSUFun bazan sinama bazan da klgdedii ey, dnce sisteminin ikinci ana prensibi yani eylem

(= action) 'dur6.

6 F INDIK OGL U, Z.F., Trklerde Ahlk Felsefesi, M , S. 1, Y l 1, 1934,s. 4-5.


37/143

25

B KILGI (= Eylem-action)

Gerekten Kutadgu-Biligde bilmek unsuru yannda klmak unsuru daima birlikte dnlmtr. Bilmekle kalmamal,insan bildii eyi uygulamal (= etk klmal)dr. Bir de eitli unsurlar birletiren bir snamak kavram grlmektedir. YUSUFiin snam kii (= tercbeli adam), bilgi sahibi, fakat uku-

tan yoksun olan kimseden stndr. Y ine YUSUFa gre, gereksnam kii, biligle ukuu nefsinde toplayan kimsedir. Ahlk ve siyasetle ilgili tlerinde YUSUF, bizi daima snam kii yi dinlemee davet etmektedir :

Negu ter iitgil snam kii; sinam kiining piik ol ii(= Tecrbeli insann ne dediini dinle; tecrbeli adamn ii mkemmeldir) .

.YUSUF, klg iin gereken bilig ve ukutan en ok ukuun klg ile ilikisi olduuna nemle iaret ediyor. Biligin doru-rudan doruya ukuun yardm olmadan klgya dnmesi hatann ancak yarsn giderebilir.

Bir yerde YUSUF, ukusuz bir bilig sahibi olana, bilgili olmasna ramen biligsiz (= chil) diye hitap ediyor ve kendisiniukula tedavi etmee aryor. nk Ona gre klg (= ac-tion), bu iki entellektel yetinin birlemesi sonucu domaktadr :biliglig ukulug bilir bilsa i; bil iglig ukulug klur klsa i (= iibilse bilse, bilgili ve akll olan bilir; ii yapsa yapsa, bilgili ve akllinsan yapar).

Aksiyonun soyut ve teorik artlarn salayan biligi yalnzbana yeterli grmediini anladmz YUSUF, her aksiyonun kendine zg oluumunu gz nne alan ve somut artlar kavrayanukuun yardmn gerekli grmektedir. Bunun iindir ki ona gre,klgy bilse bilse bilgili ve akll kimse bilebili r; ii yapsa yapsa bilgili ve akll kimse yapabilir.

Kutadgu-Bilig btn bakmndan teorik ahlktan ok pratikahlkla ilgili bir eserdir. Teorik dnceler pratik endieler dolay-siyle kitaba serpitirilmi gibidir.


38/143

26

Dier taraftan Kutadgu-Biligin kendi devrindeki Trk hkmdarlarna ve devlet adamlarna toplumsal ve siyasal ahlk erevesinde t vermeyi ama edindiini grmekteyiz. GerektenKutadgu-Bi ligdeki ahlk dncelerin ounluu toplumsal ve siyasal ahlkla ilgilidir ki, bunlar Knil ik (= adalet) kavram etrafnda toplamak mmkndr7.

C KN LK (= Adalet)

YUSUF HS HCBe gre, hkmdarn ana grevlerinden birihalk (= budun) ynetmektir. Halk ynetmenin en nemli arac isekanun (= tr) dr. Tr ile Budunu ynetmede varlmas gereken tek ama ise adalet (= knilik) olmaldr.

Adaletin konusu olan halk hakknda YUSUF, bazan Machiave-lique diyebileceimiz dnceler ileri srer. Hkmdar ve yneticiler halk ile yakndan dp-kalkmamal, halk kendilerine e kl-mamaldrlar. YUSUF, halkn klk (= huy)larn ok sinad-n (= denediini) ve bu deneylerine dayanarak halktan uzak durmak gerektiini tekrarlar ve bir yerde halkn biricik katgusunun(= kaygsnn) karn olduunu, karn tok olmazsa kendi hkmda

rn bile terkedebileceini sylemektedir.Ayn dnceyi, YUSUF HS HClBden ok daha ktmser,

halka kar ok daha pheci bir biimde MACHAVE LLninPrens adl eserinde bulmaktayz. O diyor ki : Halkn doutannankr olduunu bilmekteyiz. Uzun sre halka iyilik yaparsn da, birkere aksattn m, o, yaptnz btn iyilikleri unutup size yze-viriverir8.

Bununla birlikte, devlet sadece iyilik zerine kurulmaz diyenMACHAVELLye kar YUSUF, hkmdar halka iyilik yapmaklagrevli sayar. Ona gre, halka iyilik yapmann en kestirme yoluadaletin yerine getirilmesidir. Karnu uun kaygl olan halkadalete muhtatr. Bu yzden halkla olan ilikilerde akllca dav

ranmak gereklidir. YUSUFa gre halkn, hkmdara ve yneticilereverebilecei bir eyi yoktur. Bu yzden onunla yakndan temas etme

7 F INDI KOL U, Z.F., a.g\ m s. 5-6.8 F ERR ARO, O., Machiavel, Paris 1928, XV I I .


39/143

27

nin yarar da yoktur. Fakat, hkmdarn ve yneticilerin halka verecei ok ey vardr. nk halk olmakszn hi birey olmaz. Bundan dolay halka gzel sz (= edg sz) sylemeli, iyi iler yapmal (= edg i) yani btn halka iyilik (= kamug edglk) edilmelidir.

Halkla i yapacak olanlarn banda hkmdar gelir. Halkn canve maln korumak hkmdarn en nemli grevi olmak gerekir.

Hkmdar ile halk arasndaki sevgi ancak buna baldr: Bu yan-glk melikni budunlar sever; yzni gr ey tep atimler eyer (= Budette olan hkmdar halk sever; yzn greyim diye acele eder).

YUSUF HS HClBe gre hkmdar grevini yerine getirirken zulm ve zorbalktan (= k) kanmaldr. Halka zulmyapan hkmdar halk bozar (= budunu bozar) ve devleti (= ili)ykar.

Korku, zulm ve zorbalka her frsatta kar kan YU-SUFa karlk, nl Prens yazar MACHlAVELL unlar sylemektedir: Halk korkutup sindirmek lazmdr. nk halk korktuuna sevdiinden daha ok, daha iyi hizmet eder. Sevginin sresisalad karla orantldr; kar tkendi mi, sevgi de biter. Bu

bakmdan korkunun daha salam bir ba olduunu kabul etmeliyiz9.Grlyor ki MACHlAVELL, YUSUF HS HCBin aksine

halka kar zorbal ve korkuyu, iyilik ve sevgiye stn tutmaktadr.

Ayrca YUSUF, MACHAVELLniri, Prensin gerektiindeyalan sylenebileceini ve verdii szden dnebileceini sylemesinekarlk yle diyor :

Ulugluk yimesn ol elgi uzun; yanar erse tilde yortm szn(= verdii szden dnen hkmdar; hi bir zaman ululua ermesin).(b. 5073).

YUSUF HS HC Bin hkmdardan istedii erdemler unlar

dr: Adalet (= knilik), iyilik (= edglk), bilgelik (=bi liglig),aklllk (=ukulug), merhamet (= barsak), sabr (= serimlig),cmertlik (=A k ), sekinlik (=talu), soyluluk (=tzn). Ayrca

9 FE RRARO, O., a.g.e., XV I I .


40/143

28

yedirme, iirme, giydirme, para datma, iyi ad brakma halk gvenrefah-sevin iinde yaatma.

900 yl nce yaayan YUSUFun, hkmdarlara, devlet adam-,larna Ve yneticilere brakt mesaj u olsa gerektir: Bilgiye veakla deer ver; yaptn iyiliklere karlk bekleme; dil kann, dzen ve adaletten yana ol; gelenek ve greneklere bal kal.

YUSUF HS HC Biri zerinde srarla durduu bir konu var:

Bilgi. nsan hayvandan ayran bilgi; karanlk gecede bir meale gibibize k tutan bilgi; erdemin temeli olan bilgi; SOKRATESin, PLA-

TONun ve FARAB nin zerinde durduu bilgi. Balasagunlu YUSUF, Kutadgu-Bi ligini ite bu temel zerine oturtmutur10.

YUSUF HS HC Bin ahlk sistemi. hakknda genel olarakunu syleyebiliriz. Ahlakta bilgi ve bilimin rol, eylem-'bilgi ilikisi, adaletin yerine getirilmesi gibi problemlerden her biri, herahlknn eserinde deinilen sorunlardandr. Fakat gz nnde tutulmas gereken nokta .YUSUFun kafasnda bu nemli ahlkilkesinin birbirleriyle deta perinlenmi gibi olan ball dr. Kutadgu-Bilig! okuduktan sonra bir yandan bilig ve uku, dieryandan klg ve knilik karmza, bir teorik ve pratik ahlk

sisteminin ana dnceleri halinde kmaktadrlar. Biraz daha yakndan bakld zaman, biligin dier ilkelere egemenliini kabuletmek gerekiyor.

Grlyor ki, ahlak ve politika doktrinleri tarihini dolduran btn problemlere YUSUF HS HCBin eserinde rastlanmaktadr.Fakat asl ilgin olan u ki, Avrupann Orta-ada skolastik birkaranlk iinde yzd srada, belli ki yksek bir uygarln yetitirdii YUSUFun ta kadar gl ve derin bir sezgiyle, ahlk ve politika felsefesinin ana problemlerini sistematik bir biimde kavramolmasdr. YUSUF, bununla da kalmayarak, gr ufkunu, bireyselahlktan, en realist bir toplumsal ve siyasal ahlka kadar geniletmitir11.

YUSUF HS HC B eserinin bir yerinde diyor ki; Tanr ate,hava, su ve topra yarattktan sonra inam akl, erdem ve bilimle do

10 D L A R, A ., Kutadgu-Bil ig ncelemesi, Ankara 1972, s. 157.11 F INDI KOGL U, Z.F., a;g.m., s. 7-8.


41/143

29

natt. nsana kalp ve dil verdi. Ona ahlak sorumluluk duygusubalad. yi davranlara eilim telkin etti. Tanr insana aklVerdi ve akl sayesinde bilim verdi. Tanr tarafndan kendisineakl ve bilim verilmi insan btn ruhuyla iyilik yapmaa eilimlidir. Akl, zgrl anlar, bilgin zgrl bilir. Bilim sayesindedir ki, dnyada ktlk azalmaktadr. Cahil insanlar ktlntahakkm altndadr.

Grlyor ki, bu dnceler SOKRATES, PLATON ve FARA-B nin ahlak sistemlerine ok uygun dmektedir. Y USUF HS H-C Bin PL ATONun eserlerini okuyup-okumadn bilmiyoruz. FakatFARAB nin eserlerini ve zellikle El-Medinetl Fzla adl nleserini grp okuduuna muhakkak gz ile bakabiliriz. Bu yzden^dir ki biz burada, YUSUFun iinde yaad dnce ortamn dahaiyi kavramak bakmndan, FARAB nin ahlak ve siyaset sistemi zerinde ksaca duracaz.

FARAB nin ahlk ve siyasetle ilgili gr, insann toplumsalbir varlk olduu ilkesine dayanmaktadr. O, toplumsal bir varlkolan insanlarn, yaradllar ve birbirlerine olan karlkl ihtiyalargerei olarak toplum halinde yaamak zorunda olduklarn kabul

eder. nsan topluluklarnn da ancak pratik alanda i-blmne, ahlak ve siyas alanda da karlkl sevgi ve dayanma dzenine oturduu zaman olgunlap geliebileceine inanr. Bireyler arasndakiil iki ve ahengi bu iki esasa balayan FARAB , bylece ideal birtoplum ve devlet ekli ortaya koyuyor.

Onun, medinetl-fazla dedii ideal site, siyasal kuruluunnitesi, ilk birimidir. Ondan sonra daha geni ve daha yksek siyasal kurulular doar. lk byk siyasal kurulu, bir lkedeki idealsitelerin birlemesiyle ortaya kan birleik devlettir. En yksek siya-sal-ideal kurulu ise, bamsz birleik devletleri temsil eden ve kendi deyimiyle btn meskn arza mil olan bir dnya devletinedoru gitmek olmaldr.

FARAB, insan topluluklar iin ilk siyasal birlik olarak kabulettii medinetl-fazlay, yani ideal siteyi, tpk PLATON gibi, birinsan bedenine benzetir. Her site yurtta bedendeki organlara karlktr. Her biri i-blmne gre grevini dierleriyle ahenkli birbiimde yerine getirmekle ykmldr.


42/143

30

te bu iblm yurttalar arasnda toplumsal bir dayanmayaratr. Medenitl-fazlanm temeli, i-blm ve toplumsal dayanmadr. Byle bir toplum ve devlette yurttalar kederi ve neeyiortak olarak duyarlar. Yurttalarn bir ksmna gelen felket, hepsini birden sarsar.

I-blmnde grevler, amalara gre deiir. En yksek ve enar grev, yurttalar arasnda her bakmdan en mkemmeli olmas

gereken devlet reisinindir. nsan bedenindeki kalp ve beynin rollerine ise devlet reisinin rol de odur.

FARAB ye gre toplum ve devlet yapsnn btn insan vcuduna benzediine gre, insan vcudunda balca organ olan kalbin ok mkemmel olmas gerekir. Ayn ekilde reis, yani devletinba da mmkn olduu kadar mkemmel olmaldr. Nasl kalp, vcudun eitli organlarnn dzenli ilemesi iin hareket kayna iseve bu eitli organlar, baka hangi organlarn kendilerine hizmetedeceini biliyorlarsa, ayn ekilde devletin kalbi yani Reis detoplumun eitli kademelerinin statsn, bir kelimeyle topluluuoluturan eitli snflarn haklarn tayin edebilmelidir. Vcuttakiorganlarn nemi, kalpten uzaklatklar lde azalr.

FARAB devletleri iki snfa ayrmaktadr: Faziletli medineler,faziletsiz medineler. Ona gre btn insanlar doal olarak bir hkmdarn ynetiminde bir toplulua girmek zorundadrlar. Eerhkmdar kt, cahil, adaletsiz ve ahlksz olursa devlet de ktve faziletsiz olur. Eer hkmdar iyi, bilgili , adaletli ve ahlklolursa, o zaman devlet de faziletli ve iyi olur. Hkmdar fazilet vehikmeti kiiliinde toplam ve hrka-i nbvvet giymi bir Ef-ltun-u lahdir12.

FARABlye gre, kt devlette ama yiyecek, iecek ve maddlezzetten ibaret olduu halde, iyi devlette fertler birbirlerine yardm eder; cmert, fedakr ve doru szl olurlar. Ona gre ktdevletin tek sorumlusu reislerdir.

FARAB nin MedinetL-fazlasnda, toplum dzeninin temelisayd ve btn umutlarn balad devlet reisinin rol, yalnz

12 TAPLAM ACIOL U, M., slam Bilginlerinin Toplum Grleri, IFD,Y l : 1964, C. XI I , s. 86.


43/143

31

siyasal bir rol olmakla kalmaz. Devlet reisinin, ayn zamanda siyasal rol kadar nemli ahlk ve sosyal grevleri de bulunmaktadr.FARAB tr eiticiden sz etmektedir. Aile reisi, aile iindekilerin, devlet reisi de ulusun eitimcisidir. Her ikisi de, eittiklerikiilerin bazlarnn huyunu yumuaklkla ve inandrma ile, bazlarnn huyunu da zorla ekillendirir. Yalnz, hkmdarn ulusunueitmesi ok daha zordur ve ok iyi bir maharet ve beceriye ihtiyagsterir13.

Siyasal rol bakmndan devlet reisi, lke ynetiminden birinciderecede sorumludur. Ahlk bakmndan ise reis, btn yurttalariin bir fazilet rneidir. Toplum ve devletin huzur ve mutluluu,devlet reisinin yeteneine ve yksek niteliine baldr1*.

Antik Grek filozoflarndan, politika ve devlet hakknda nemlieserler yazm olan ARSTOTELES, toplum ve devletin iyi ve ktoluunun nedenlerini zellikle halkn (= Demos) devlet ynetiminekatlmasnn derece ve biiminde ararken, FARAB bu konudakinemli rol devlet reisinin kiiliine ve niteliklerine vermektedir.FARAB ye gre devletin iyi ya da kt olmas, halkn ynetimekatlma derece ve ekilleriyle deil, devleti yneten reis in nitelikve yetenekleriyle ilgilidir. Bu yzdendir ki ARSTOTELES, Poli-teia adl eserinde, devletle ilgili dncelerine yurttan tanm ilebalad halde16, FARAB devlet reisinin sahip olmas gereken nitelik ve zellikleri tesbit ile ie balamaktadr16.

Antik Yunan filozoflar , halkm katlmasiyle ynetilen kkSite-Devlet (= Polis) hayatna alk, Site-Devlet iinde byminsanlard. FARAB ise Asyada byk hkmdarlar ve imparatorluklar realitesi iinde doup yaad.

FARAB ye gre devletin temeli ahlk olduundan, devlet erdemli, bilgili ve ahlkl kiilerce ynetilmelidir. Devlet reisini seecek olan da, yksek ve erdemli bir snf olmaldr. Gerekirse devletibirka kii de ynetebilir. Bylece bir kiide toplanmas g olan

13 AK YZ, Y., Trk Eitim Tarihi, Ankara 1982, s. 17.14 Bkz. SHERVAN , H., Al-F arabi 's Political Ttaeories, Islamic Culture,

Vol. XI I , No. 3, Hyderabad 1938.15 Bkz. PRfiLOT, M., Politi que d'Aristote, Paris 1950.16 FAR AB , al-Medinet-al-Fadla, N. Danman, stanbul 1956.


44/143

32

nitelikler birka kiide bulunmu, istenilen mutluluk elde edilmiolur17.

FARAB ye gre devlet reisi, stnde dier bir reis bulunmayan reistir. O, erdemli halkn ve devletin reisidir. Yine o btn yer-yzndeki insanlar kapsayan dnya devleti nin reisidir. Herhangibir insan devlet reisi olamaz. Reis de bulunmas gereken zellikler iki esasa dayanr: Doal yetenekler ve sonradan kazanlan nite

likler.Reis, bir yandan kendisine doutan bahedilmi yeteneklere,

dier yandan sonradan kendi iradesiyle kazanm olduu nitelikleresahip olmaldr.

FARAB ye gre, devlet reisinin kiiliinde, aadaki oniki nitelik toplanm bulunmaldr :

1 Reisin sal yerinde olmaldr,

2 Reisin doutan keskin bir zeks bulunmaldr,

3 Reisin hafzas gl olmaldr,

4 Reis kuvvetli bir kavraya ve n-grye sahip olmaldr,

5 Reiste bir nutuk yetenei yani akima gelen her dnceyi gzel ve kolay ifade gc bulunmaldr,

6 retmeyi ve renmeyi sevmelidir,

7 Ar derecede yeme, ime ve kadn dkn olmamaldrve her trl oyun ve kumardan uzak bulunmaldr,

8 Doruluu ve gerei syleyenleri sevmelidir. Bunun tersine yalandan ve yalanclardan nefret etmelidir,

9 Reis cmert olmaldr,

10 Reisin gznde parann ve dier dnya nimetlerinin vemallarnn deeri olmamaldr,

11 Reis, adaletin ve dillerin dostu olmaldr. Zulmden nefret etmeli, her zaman zlimlerin dman olmaldr,

17 FARAJ 3, Es Siysetin Medentyye, Sley.maniye K tp. M ikrofilm A rivi, No. 576.


45/143

33

12 Reis, byk bir azim ve irade sahibi olmal ve gereinde, doru olduuna inand tavrlar almakta cesur olmal, asla tereddt, geveklik ve kk ruhluluk eseri gstermemelidir.

FARAB ye gre, btn bu zelliklerin bir kiide bulunmas okaz grlen bir olaydr. Eer faziletli devlet iinde, yukarda saylan nitelik ve yeteneklere sahip bir kimse yoksa, bu niteliklerden alt

tanesine sahip olan kimse reis olur. Bu nitelikler ise unlardr :

1-Hikmet sahibi (= yani filozof) olmak,

2 Bilgin olmak ve kendisinden nceki reislerin koymu olduklar kanun ve kurallar korumak, kendi davranlarn gemi reislerin davranlarna uydurmak,

4 Reis, kuvvetli bir idrak ve muhakeme gcne sahip olmalve kendinden nceki reisler zamannda kmam, yeni birolay grlnce, durumu derhal kavrayarak, devletin selmeti iin gereken nlemleri hzla alabilmeli,

5 Reis, nutuk yeteneine sahip olabilmelidir ki, kendindennceki reislerden kalan kanun ve kurallar aklayp yorumlayabilsin,

6 Reisin sal yerinde olmal ve harp yetenei bulunmaldr. Ta ki gereinde sava ilerini de ynetebilsin. Hembir er gibi, hem de bir komutan gibi savaabilsin.

Yine FARAB ye gre, eer bir kiide bu alt zellik de bulunamazsa, o zaman, ikisi birlikte bu alt nitelie sahip iki kii reisseilebilir. Bu alt zellie sahip iki kii de bulunmad zaman, herbiri bu niteliklerden birine sahip olan alt kii reis olabilir. Eerbtn devlet iinde hikmet sahibi ( fi lozof) hi kimse yoksa,devlet basz demektir. Bu gibi bir devlette fiilen reislik yapangerek hkmdar deildir. Bu gibi bir devlette eer hikmet sahibi

(= fi lozof) biri ortaya kmad takdirde o devlet, helk olmaamahkumdur.

lk bakta aristokratik bir karakter gsteren FARAB nin devletinde adalet hkm srecektir. Ona gre bu ideal devlet ve y


46/143

34

netim ancak, yksek nitelik ve yeteneklere sahip reisler sayesindegerekleebilecektir18.

BOERe gre, FARAB nin arkl grnde, PLATONunideal devleti filozof Hkmdar ekline dnr. FARAB-ninreisi, insanln ve felsefenin btn erdemlerine sahip, peygamberhrkas giymi bir lah EFLATUNdur19.

FARAB, Faziletli Medinenin ideal reisi iin gerekli grd

yukarda saydmz artlarla da yetinmemektedir. O, sisteminin genel ahengine uygun olarak, reisin stn bir insan olmasn istemektedir. Onun gznde stn insan, ahlk ve bilim bakmndan dierinsanlarn stnde olan ve beden tutkulardan syrlm bulunanyurttatr. FARAB nin Ukul doktrinine gre, bu olgunlua ykselmi olan stn insan, akl- mstefaddan feyz almak yeteneinikazanm demektir. Bu mertebeye ykselen insan, bakalarnn se-zemediini grr, anlayamadn kavrar, engin ve uzak gre dayanan muhakemesinin drstl ile yurttalara huzurlu, refahl,mutlu bi r hayat salar120.

Bata Adalet olmak zere hkmdarlarn sahip olmas gereken nitelikler, btn siyasetnmelerde ve dolaysiyle Kutadgu-

Biligde de en nemli konuyu oluturmutur. nk, hemen btnDou devlet teori ve geleneklerinde grdmz gibi, siyaset, ahlka dayanmaktadr. Hereyden nce hkmdar ahlk bakmndantutarl olmal ve devlet ynetiminde akla ve bilgiye dayanmaldr.Ayrca hkmdar adalet, kanun ve cezalandrmay temsil ettii iinduygularna bal olmamaldr21.

Kutadgu-Biligde hkmdar veziri gdlmie sorar: eitlihalk nasl bir ba tarafndan ynetilmeli, hkmdar nasl olmal?der. Vezir gdlmi verdii cevapta, nce ynetmek iin doankimse tecrbe ile renir, ynetme iini hkmdarlar benden dahaiyi 'bilir derse de, Hkmdar : Ben i klan, sen ise i grensin; i

18 ARSAL , S.M., Farab nin Hukuk Felsefesi, 1HFM, 1945, s. 629-30.

19 DE BOBR, T.J ., slm Felsefe Tarihi , Ankara 1960, s. 87.20 GNAL TAY, ., Farat'nin ahsiyeti ve Eserleri, ADTCFD, C. VIII,

S. 4, 1950, s. 435-36.21 NAL CI K , H., Kutadgu-Bil ig-de Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Ge

lenekleri, R.R. Arat iin, Ankara 1966, s. 266.


47/143

35

klan i grenden renir (b, 1939) diye karlk verir. Vezir gdlmi verdii cevapta: Hkmdarlar dil, bilgili, akll, cmert vetemiz, iffetli olmaldrlar der. Burada eski Trk geleneklerinden dernekler getirerek: Tecrbeli, szn dnerek sylemi olan t-ken beyi ne der, dinle: Halkn yneticisi sekin, gnl ve dili doru, karekteri yksek olmaldr (b. 1963) der. Vezir gdlmie grehkmdar, ayrca sakin, tok gzl, haya ve erdem sahibi olmaldr:Bayat kimke birse uyut kz suy; Angar birdi devlet tkel yz

suv (Tanr kime haya ve izan vermise; ona devlet ile birl iktebtn erefleri de verir) (b. 2007).

Hkmdarlara bunlardan baka iki erdem daha gereklidir:Bunlardan biri tr (= kanun), dieri saklk (= ihtiyatl lk)tr. Bu iki ey eliyle hkmdar lkeyi dmanlardan korur. Trnn lke ve devlet hayatnda ok nemli bir yeri vardr. YUSUFHS HCB diyor ki; Uzun il yiyeyin tise ay bg; tr.tz yo-rtgu budunug kg (= Ey bilge Hkmdar, uzun zaman hkmsrmek istersen kanunu dil uygulamal ve halk korumalsn(b. 2033).

Tpk FARAB gibi YUSUF da hkmdarn tutum ve davranlaryla halka rnek olmasn istiyor. Ona gre hkmdar iki iipkumar oynamamaldr. ki iip kumar oynayan hkmdar lkeiine nasl bakar? diyor. Hkmdar iki ierse btn halk ikiciolur diyerek, hkmdarn halkna kt rnek olmamasn tl-yor. nk YUSUFa gre, halk, kendi tavr ve davranlarn hkmdarlarna uydurur.

Bir gn hkmdar, veziri gdlmii yanna arp lkesindeneler olup bittiini, halkn kendisi iin neler dediini sorar: halkdilinde nasl szler yansr, kfr m ederler yoksa verler mi? Kabahatim mi ok, yoksa faziletim mi? der. Vezir gdlmi ise, hkmdarn lkesini adaletle ve dil kanunlarla iyi ynettiini, halknmemnun ve huzur iinde olduunu anlatr: Tr suv teg ol, k krot teg yodug; szk suv aktdng udtt otug (= Kanun su gibidir,

zulm ise ate gibi her eyi mahveder; sen berrak su akttn ve atesnd) (b. 3107).

Vezir gdlmi hkmdara; Halka zarar eyden gelir. Birihkmdarn ihmalkrl, kincisi devletin banda bulunan kimse


48/143

36

nin zayf oluu, ncs ise ihtiras (= suk) ve tamahkrlktr, kibunlarn hi birisi sende yoktur der22.

Kutadgu-Biligde saylan, hkmdarlarn sahip olmas gerekennitelikleri, biz u ekilde zetleyebiliriz :

1 Y iitl ik ve Cesaret : YUSUF HS HCBe gre iyi birhkmdar cesur (= alp), yiit (= katg), gl (= kur) ve katyrekli (= tong yrek) olmaldr. nk hkmdar, ancak yrek

lilik ve cesaret ile dmanlara kar durabilir. Grlyor ki, YUSUF; hkmdarda alplik aramakla eski Trk valye ahlknada bal kalmaktadr3.

2 Bilgelik ve Akl l lk : YUSUFun eserinde en ok yer alanve zerinde srarla durulan, hkmdarn hemen en nemli zelliibudur. Ona gre hkmdar, bilgisi sayesinde halka ba olmutur.O, devletin ve halkn ilerini bilgi ye ak ile yrtmelidir. Hkmdarlk ancak bilgi ile ayakta durur. Bu yzden hkmdarlar akll,bilgili ve bilge olmaldrlar. nk her trl iyilik bilgi ve akldangelir. Akl ve bilgi, insan iin her trl erdemin badr. Hkmdar,lkeyi ve kanunlar bilgi ile ele alr, akl ile yrtr. Akln tek bana byk bir nemi yoktur. Bilgi olmazsa akl tek bana pek ie

yaramaz. yi bir hkmdar halkn ve devletini bilgi ile ynetmelidir.

Grlyor ki YUSUF HS HCB, tpk PLATONda ve FA-RAB de olduu gibi devletin temeline akl, bilgiyi ve bilgelii koymaktadr. Ona gre hkmdarlar ilerinde, yanlp hata yaparlarsa,devlet hastalanr. Devlet hastahmn biricik aresi ise akl ve bilgidir. Yine ona gre, bir Tanr vergisi olan kut (= Egemenlik)ancak, akll ve bilgili insana layktr. Bu yzdendir ki YUSUF eserinde, hkmdara akll, bilge ve filozof anlamna gelen bg szc ile hitap eder.

3 Erdemlil ik : YUSUF, erdem szcn fazilet anlamnda kullanmaktadr. Geleneksel Trk devlet anlaynn hkm

darda grmek istedii erdemlerin banda cmertlik gelmektedir.

22 A A TAY, S., K utadgu-Bil igde gdlmi, K.G.. Says, T. K. Say98, 1970, s. 35-36.

23 TANERt, A., T rk Devlet Gelenei, Ankara 1975, s. 76.


49/143

37

YUSUPa gre hkmdar cmert olursa etrafna ok insan ve askertoplanr, hkmdar da bylece bu ordu ile dilediine kavuur,. Odiyor ki, Ey hkmdar, cmert ol, mal bala, yedir ve iir.

4 Drstlk : YUSUF HS HCBin hkmdarda grmek istedii bir baka nitelik de drst, znn ve sznn doruolmasdr. K utadgu-Bilige de yansyan Trk devlet anlay hkmdar, tutum ve davranlar bakmndan da topluma rnek ve nder

grmek istiyordu, YUSUFa gre, halk, yolunu ve gidiini hkmdarn tutum ve davranlarna uyduracandan, hkmdarlar sz,tutum ve hareketlerinde doru ve drst olmaldrlar. Ona gre birhkmdar iin en kt durumlardan biri, adnn yalancya kmasdr. te bu yzdendir ki, hkmdarn her zaman sz doru olmal ve davranlar gven telkin etmelidir. Bylece ancak, halk onainanr ve huzur iinde yaar. YUSUFa gre, sznden dnen hkmdara asla gven olmaz.

5 htiyatllk : Anlalyor ki, devlet hayatnda gfil ve ihmalkr olmak, affedilmez bir kusur oluturuyordu. Kutadgu-Biligegre bir lkenin ve devletin ba iki eyden ibarettir; biri ihtiyarllk, dieri kanundur. YUSUFa gre devlet ilerinde tedbir ve uyanklk devletin mr bakmndan son derece nemlidir. Ona gre,hele ihmalkrln yannda bir de zulm olursa, o zaman devlet bozulur ve lke harap olur.

6 Zlim Olmamak : YUSUFa gre zlim kimse uzun sredevlete sahip olamaz. nk, zlimin zulmne halk uzun mddet dayanamaz. Zulm yanar atetir, yaklaan yakar.

7 dil Olmak : YUSUF HS HCBe gre hkmdar dilolmal ve dil kanunlar koyarak halk adaletle ynetmelidir. lkesinde uzun sre hkm srmek isteyen hkmdar, kanunu eit uygulamal ve halk korumaldr. K utadgu-Biligde, hkmdarlar rfve kanunlara riayet ederlerse, halk da onlara itaat eder denilmektedir. Bu szleriyle YUSUF, kanun ve kurallarn sadece halk deil,hkmdar da baladn, bylece o, devlet hayatnda hukukun s

tnln savunduunu, bu vesileyle bir kere daha ortaya koymaktadr.

Ayrca YUSUF, yle diyor : Adnn n ve hret kazanmasn isteyen hkmdar, u be eyi kendinden uzak tutmaldr: Biri


50/143

38

acelecilik, kincisi cimrilik, iincs hiddet, drdncs inatlk,beincisi yalanclktr. Yine YUSUFa gre, hkmdarn halk tarafndan sevilmesi ve sayg grmesi iin, gler yzl, tatl szl veyumuak huylu olmaldr.

Grlyor ki, YUSUFun eserinde, hkmdarn sahip olmasgerekir diye ileri srd niteliklerle, FARAB nin El-medinetl-Fzla adl eserinde Medine Reisinin sahip olmas gereken zel

likler arasnda tam bir benzerlik bulunmaktadr. Ayrca, her iki dnrn de devlet ynetiminde bilimin ve akln rol hakkndaki fi kirleri de ayndr. Ve yine her ikisinde de grlen adalet arzusuve zulmden nefret duygusu, onlarn siyaset ve devlet grn birletirmektedir24.

D KUT (= Egemenlik)

Kutadgu-Bilig, Islm ncesi Trklerin ahlk, hukuk, siyaset vedevlet ynetimi hakndaki dncelerini renmek bakmndan dabizim iin olduka zengin bir kaynaktr. Zaten Kutadgu-Bi lig ad,eski Trkede egemenlik anlamna gelen kut szcnden yaplm Kutadmak (= devlet ynetmek) fiil inin kknde de grl

mektedir. Bundan da anlalyor ki Kutadgu-Bilig, Devlet Ynetme Bilgisi anlamna gelmektedir.

Dilbilgisi bakmndan eserin ad kutadgu ve bilig gibi ikiTrke szckten olumu bir tamlamadr. Tamlanan Bi lig szcbil- fiil kknden, -g fiilden isim yapma eki ile yaplm bir isimolup, bilgi demektir. Tamlayan kutadgu szc ise, kut isimkknden, -ad- isimden fiil yapma eki ile yaplm kutad- fiilinden,o dnem Trkesinde eitli fonksiyonlar olan -gu, -g eki ile yaplm bir isimdir.

YUSUF HAS HCB, yalnzca eserinin isminde deil, iinde dekut szcn sk sk kullanmaktadr. Bugn birok eski kltrtarihimizle ilgili aratrmalar bize gstermektedir ki, kut szc

Trk uluslar tarihinde M.. II -I. yzyllarda Hun hakanlar tarafndan unvan olarak tengri kut biiminde kullanlmtr. Bundanda anlamaktayz ki, kut szc Trkenin en eski kelimelerinden

24 ARSAL , S.M., Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947, s. 119.


51/143

39

biridir. M.. 176 ylnda Hun mparatoru Mo-tun tarafndan inmparatoruna yazlan bir mektupta, bu Hun mparatorunun adyle gemektedir : Tengri kut Tan-hu (= Tanrnn egemenlikverdii byk Hakan).

Bu ok eski Kut szcn, Trklerin tarih boyunca girdiiok eitli dinler bile ortadan kaldramamtr. slm ncesi anlamve ifade ettii dinsel klt, XI . yzyldan sonra Mslman edebiya

tnda da pekok yerde kullanlmtr. Bu terimin en eski anlam,ZYA GKALPin incelemelerine gre, ruhtur ve amanizm kalntsdr2*. Ona gre kut, klan halinde yaayan ilkel topluluklardaki mana denilen esrarl kuvvetin ayndr. lkel topluluklarninanlarna gre mana denilen yaygn bir kuvvet vardr ki, herhangi bir cisme dokunursa ona kutsallk verir.

DOERFER, kut terimini, insann bir eit otonom ruhsalgcdr ki, zellikle hkmdar bakmndan, Gk ve Yer tarafndan desteklenmeye muhtatr eklinde aklamaktadr21-'. KA-GARL J MAHMUD da kut szcne devlet anlamn vermitir27.

Bu kut szc, yukarda da deindiimiz gibi, M.. Hunlar-

ca kullanld in kaynaklarnda da tesbit edilmitir. NOSTRANT-SEV, Hunnu i Gunn adl incelemesinde Hun hakannn tengrikut unvann tadn LEON CAHUNden naklen sylemektedir. Btn bu biliglerden anlalmaktadr ki, kut szc Trktarihinin balangcndan beri, Trke konuan uluslar tarafndan, dinve mezhep fark dinlemeksizin kullanlmtr. Bu nedenledir ki Y USUF da bu byk eserine Kutadgu-Bilig demekten kendini alamamtr28.

Ayrca unu da biliyoruz ki, M.. 682de, ad unvan tayanbir Trk beyi, devlet kurduktan sonra Kutlug adn almtr. Ken-

25 Bkz. GKAL /P, Z., Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976.26 DOERPBPt, G., Ti irkische und Mongolische Elemente im Neuper-

sischen, I I I , Wiesbaden 1967, s. 551.27 Bkz. Divn Lg:ati't-Trk, B. Atalay, I, s. 320.28 NAN , A., Yusuf Hs Hci'b ve Eseri K utadgu-Bil ig zerine Notlar,

TK , S. 98, 1970, a. 49.


52/143

40

diinden sonra tahta kan kardei K apagan Hakan da Kutlugunvann tamtr29.

M.S. 744de Kuzey Uygur devletini kurmu olan hkmdar da,devletin bana getikten sonra ayn unvan tamaa balamtr. Buarada Gney Uygur Hakanlar da Iduk Kut (= K utsal Kut) adntamaktaydlar30.

Bazan kut karmza mitolojik bir unsur olarak da kmak

tadr. Szgelii, gkten inen bir nurdan doan Buguhan ve oullarelindeki kut ta, Uygur soyunun egemenliini salyordu. Butan elden kmas ise, onlarn iktidar kaybedip gmelerine nedenoldu51.

Yukarda verdiimiz btn bu bilgilerden unu karmaktayzki, Kut szc, etimolojik bakmdan siyasal egemenlik gc,devlet ynetme yetkisi, hkmranlk anlamlarnda kullanlagel-mitir. Yani ada politika bilimi ve devlet felsefesi terminolojisiile sylemek istersek diyebiliriz ki, Kut terimi Autorite de lEtat,Souverainete, Staatsmacht ya da Staatsgewalt deyimleri ilekarlanabilir. Kutsun, Roma Hukuk terminolojisindeki karlise, tam anlamyla Imperium yetkisidir32.

Orhon Yaztlarnda ise Kut szc birok yerde kullanlmtr. Bi lge Kaan diyor k i; halk topraa yerletirmek iin ben yirmi iki defa byk ordularla savatm. Kutum var olduu iin baarl oldum... lme mahkm ulusa ben hayat verdim. Yoksullarzengin yaptm, az ulusu ok ettim33. Anlalyor ki, burada da Kutszc egemenlik ve devlet otoritesi anlamlarn tamaktadr.

Yine Bilge Kaan diyor ki, babam (Kutlug Kaan) ldkten sonraKltegin em katun kutuna koca yerini tuttu31. Bu son cmledekiem katun kutuna deyimi ise Majeste anam imparatorieye szyle karlanabilir. nl Rus Bilgili BARTHOLD da, Orhon Yazt-

29 H RTH , F., Nachworte zur Insehrift des Tonjukuk, AT M , II , Folge1899, p. 24.

30 M L.LBR, F.W.K ., U igurica, C. I , Berlin 1908, p. 56.31 TURAN, O., Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, I , stanbul 1960,

s. 77.32 ARSA L , S.M., Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947, s. 120-121.33 ORK UN, H.N., Eski Trk Y aztlar, T .D.K . stanbul 1940, I, E . 29.34 ORK UN, H.N., a.g.e., I, E 31.


53/143

41

larmdan geen kut teriminin majeste kargl kullanlm olmaihtimalinden sz etmektedir36.

Ayrca unu da syleyelim ki, K ara Balgasun Yaztnn Orhonharfleriyle yazlm ksmndaki, Tengride kut bolmu, Alp Bilge

Tengri Uygur Kaannn -bitii cmlesindeki kut szc deancak egemenlik g ve yetkisi anlamn tayabil ir36. Uygurcametinlerde geen kut szcnn hkmranlk, Majeste an

lamlarn ifade ettiini nl Alman Oryantalistlerinden olan BANGda kabul etmektedir37.

YUSUF HS HC Bin kut szcn, egemenlik, 'devlet ynetme kudreti, egemenlik yetkisi, ynetme sanat anlamnda kullandn eserin konusu ve genel esprisi de kantlamaktadr. Odgur-m dnda, eserin hemen btn kahramanlar devlet ynetiminden, devlet ynetmek iin gereken niteliklerden sz ayorlar. Ayrcaunu da syliyelim ki, Kutadgu-Bil ig yazar kut szcn birok yerde devlet szcyle eanlaml olarak kullanmaktadr.

Ayrca YUSUF HS HCB, devlet szcn de bilmekte veonu, bugnk siyaset biliminin anlad anlamda Etat, Staat,State karl olarak kullanmaktadr.

Kut szc Ouz Kaan Destannda da Devlet ynetmeyetkisi, siyasal egemenlik anlamnda kullanlm olduu anlalmaktadr. Destanda, Uruz adndaki Ouzun dman bir hkmdarn, kendisine bir ehri savunma grevi verilmi olan olu, ehrignlyle Ouz Kagana teslim ettii zaman u szleri sylyordu:Eer babam size kar gelmise bu benim suum deildir. Ben sizeitaat etmeye ve sizin emirlerinizi yerine getirmee hazrm. (Bugn),bizim kutumuz sizin kutunuz olmutur. Biz sizin aacnzn birdal olmuuzdur.

Burada da kut ancak Devlet ynetme hakk, siyasal egemenlik gc anlamlarnda evrilebilir. Yukardaki metinde soncmlelerin gnmz siyaset bil imi diliyle ifadesi yle olabil ir : Bi

35 BARTHOL'D, W., Die historische Bedeutung der alttiinkisohen inschriften, St. Petersbung 1897, p. 20.

36 ARSAL , S.M., a.g\ e s. 46-47.37 BANG un-d GABAN, Ulg-urisohe Turfantexte I , Anme-rfc 1893.


54/143

42

zim siyasal iktidarmz, devlet ynetme hakkmz, sizin egemenliinize girmitir, yani egemenlik size gemitir.

zellikle, Divan Lgatit-Trkde, kut szcnn arapadevlet kelimesiyle karlanmas ve devletin gerek ve mecaz eitli anlamlar dikati ekmeye balamtr. Bazan Kutadgu-Bi ligdekutu (= yani devleti) temsil eden vezir Ay-Toldnun tlerindeya da grlerinde hem hkmdara ve hem de genel olarak o konuda

btn okuyuculara ve insanlara yol gstermek isteyen bir tutum buluruz. u halde Kutadgu-Bilig ad ayn zamanda Devlete erimebilgisi diye evri lebilir38.

Dahas Kutadgu-Bil igde hkmdara hitap edilirken, Ay iligkut denilmektedir. Ay ilig kut formlndeki kut hi pheyok ki, egemenlik ve siyasal iktidar anlamn tamaktadr.

Ksacas diyebil iriz ki, Kutadgu-Bilig, hemen tamamen, devletynetimi iin gerekli nitelik ve ilkelerden, kanun, adalet, iktidar,akl, bilim gibi devlet ynetmek iin zorunlu prensip, yetenek ve niteliklerden sz amaktadr. Biitn bu kantlardan anlalaca gibiKutadgu-Bilig ad, bugnk dile, yaygn olan ve allagelen mutluluk veren bilim ya da saadet veren bilgi olarak deil, devlet

ynetme gc, devlet ynetme yetkisi ya da bu kudrete sahip olankiinin iktidar anlamnda evrilebilir. Aksi takdirde, Kutadgu-Bilig^ ad ile ierii arasnda bir eliki ortaya kmaktadr.

Kut szcnn gerek anlamn tesbit, sadece Kutadgu-Bi-ligin adnn ne ifade ettii bakmndan deil, genel olarak eski Trkdevletlerinde kut kavramnn roln anlamak bakmndan da oknemlidir. Eski Trk devlet anlayna gre kut herhangi bir fiilotorite deil, siyasal egemenlik gc ve yetkisi, bir eit kutsallolan bir manev kudrettir.

Gktrk yaztlarndan anlaldna gre, Kut yani egemenlik^, Trk hakanlarna Tanr tarafndan verildii kesin olarak bilinmektedir. Ancak, bu kutlu klmann hangi yolla olduu ve bir

treni gerektirip gerektirmediini bilemiyoruz. u kadarn biliyoruz ki, Gk Tanr hakana Kuttan baka yarl g (= emir), lg

38 KARAMANL IOLU, A.F ., K utadgu-Biligin Diline ve Adna Dair,TK , S. 98, 1970, s. 63.


55/143

4:3

(= talih) ve k (= g) de verdiine inanlyordu. Orhon yaztlarnda hakann siyasal baars kutum, lgm var n gerekesine dayandrldn grmekteyiz. K uzeydeki Gktrk yaztlarnda ise, erdemim n denilerek, bu unsurlara bir de erdemekleniyor. te btn bu unsurlar, hakanlara ihsan edilen birer Tanrvergisi saylmaktayd. Eski Trk hakanlarna Tengride kut bulmuya da gkte kut bulmu yani siyasal iktidarn ve egemenliinigk Tanrdan alm szleri de bunu kantlamaktadr. Kut, Tan

rnn bir vergisi olmas nedeniyle, asl ve yaps bakmmdan kutsaldr. Zaten Uygurlar dneminde sk sk kullanlan Iduk - kut szckutsal - kut anlamna gelir. Ayrca unu da syliyelim ki, gk

Tanr kut verdii bir hakandan, isterse tekrar geri alabiliyordu.

Bir de eski Uygur metinlerinde geen Kut Tengrisi (= KutTanrs) sz vardr ki, F.W.K. MLLER bunu bir makalesinde3devlet ve kutluluk Tanrs (= Glcksgott) diye evirmitir.Tengrie (= Tanrca), yani Tanr gibi, Tanr ya benzer sz birhakan unvan olarak eski Trkede bulunmaktadr, iliimiz Iduk-kut Kn Tengrie, yani Hakanmz Iduk-kut, gn ya da gneTanrsnca unvan, Uygur devlet protokolnde kullanlm olmaldr. nk, Uygur Trklerinin hakanlarna Iduk-Kut (= Kutsal

Kut) diye hitap ettiklerini artk kesinlikle bilmekteyiz. Iduk(= kutsal) szcnn, dmak (= gndermek) kknden geldiianlalmaktadr. Bylece Iduk, Tanr tarafndan gnderilmi birey, daha dorusu Kutsallm tam kendisi demektir. Demek kiIduk-Kut, zerine geldii insann, vcut ve davranlarn kutsallatryor, olmak gerekir.

Gktrklerde ise kut, deta hakan iin verilmi bir baarkaderi gibiydi. Bazan herhangi bir hakan iin kut taplamaddeniyor ve bununla kutunun hakana yar olmad sylenmek isteniyordu.

Btn bu aklamalardan da anlalmaktadr ki Kut EskiTrk devlet anlay ye geleneinde temel bir yer tutmaktadr. Trk

tarihinin balangcndan beni bu szcn, eitli kltr ve uygarlk deiikliklerine ramen yaadn grmekteyiz. OsmanlIlarda

39 Bkz. MLLER, F.WK., Uiguriea, IV, A. 55.


56/143

44

bile kut ve kutluluk, tebrik ve uur anlamlarna gelmekteydi. Bu szck, bilindii gibi bugn de dilimizde yaamaktadr.

Eski Trkede Kuttan tremi olan kutlu, hakan isimlerinin bana getirilmekteydi. KAGARL I MAHMUD, kutlu szcn devlet sahibi diye evirmektedir40. Osmanllar dnemindenasl hkmdarlara devletli deniyorsa, ayn ekilde Gktrklerdede buna benzer bir anlay vard. Ktlu Kaan majeste liral an

lamna geldiini MLLER, israfla sylemektedir41. Nitekim eski U ygur yazlarndan anlaldna gre, K aganm olu babasna seslenirken, Kangm kut yani Majeste babam diyordu42. Bilindii gibiKutadgu-Biligde de hakana seslenilirket Ay i ig kut ( Ey ma

jeste hkmdar) diye hitabedildiini biliyoruz. Bazan da hkmdara Ay kut bulg (= Ey devlet sahibi) diye de sesleniliyordu(b. 550), Bu sesleni, eski Gktrk ve Uygurlarn Kut bulm diyebalayan kaan Unvanyla benzerlik gsteriyor43.

Gktrk kaanlar, Tanr izin verdii ve desteini esirgemediisrece baarya ulaabiliyordu. Kaanlarn ayrca lgl yani talihli olmalar da Gk Tanrnn destei ile mmkn olabilemekteydi.Kut sahibi olan kaan, zaten iyi bir talih iin gerekli arka vedestei elde etmi demekti: Artk bundan sonraki i, kaaim kiiliine, bilgelik derecesine, irade ve davranlarna bal kalyordu.Bundan da anlalyor ki, Gk Tanr desteini bir defa iin balangta veriyor ve avantaj iyi kullanp kullanmamak kaana dyordu.

Elimizdeki Trk dili ile ilgili belge ve bilgilere gre, arapadevlet szc, ilk defa Kutadgu-Biligde yani 1069-1070 yl larndaortaya kmtr. YUSUF HS HCBin bu szc ok az kullanmasndan da anlalyor ki, devlet szc o dnem Trkleri arasnda pek yaygn deildi. YUSUF HS HCBin ada olan KA-GARL I MAHMUDun eserinde de devlet szcn bulmaktayz.Bundan da anlalyor ki, baz yeni arapa szckler ilk defa olarak

40 Rkz. Divn Lgatt-Tr.k, B. Atalay, I I I , 46, 6.41 MULLER, F.W -K TJ igurica, I I , 87, 53, 73.42 HAMILTON , J .R., Lies OuighoUrs l6poque des Cinq Dynasties d'aprfcs

les


57/143

45

o dnem aydnlar tarafndan benimsenmi ve daha sonra halk kitlelerine mal olmutur. Kutadgu-Biligdeki birok yerde, devlet ilekut szckleri sanki birbirinin e-anlam gibi kullanlrlar: nanma bu kuta gelir hem gider; inanma ona hem devlet verir, hem alr(b. 694). Burada devlet ile kut e-anlaml

mahmut arslan - kutadgu - biligdeki toplum ve devlet anlayışı

Documents