ı MAHMUD CEI..ALEDDİN EFENDi--, (ö. 1829)

Osmanlı hattatı. L _j

Kafkasya'nın Dağıstan bölgesinde dün­yaya geldi. Doğum tarihi belli olmamakla birlikte 1188'de (1774) yazılmış mükem­mel bir murakkaası görüldüğünden 1163 ( 1750) yılı civarında doğduğu tahmin edi­lebilir. Babası Nakşibendl şeyhlerinden Mehmed Efendi ile beraber İstanbul'a göç eden Mahmud Celaleddin'in XVIII. yüzyılın üstatlarından Akmolla ömer, Ab­düllatif. Yamakzade Salih ve Ebubekir Ra­şid efendilerden yazı meşketmek isteme­sine rağmen dikbaşlı davranışları sebe­biyle hocaları tarafından talebeliğe kabul edilmediği söylenir. Bunun üzerine Şeyh Hamdullah'ın ve Hatız Osman 'ın eserleri­ne bakarak kendi gayretiyle sanatını ge­liştirmiş ve üstatseviyesine çıkmıştır. ön­celeri bazan Mahmudü'I-Mevdud imzasıy­la yazdığı, eserlerinden anlaşılmaktadır (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 273; Güzel Yazılar, nr. 322-329). Sonradan Mahmud Celaleddin ismini tercih etmiştir. Mushaf. en'am-ı şerif, evrad-ı şerlfe, dua kitapları, kıta, murakkaa, hilye ve levha şeklinde mükemmel yazıları çok olup bunlar m üze ve koleksiyonlarda yer almaktadır. Eski hattatların eserlerine taklit olarakyazdığı kıta ve murakkaaları da dikkate değer­

dir. Ancak cell sülüs hattı sert ve durgun ifadesinden, ayrıca harekelerinin zayıflı­ğından dolayı Mustafa Rakım'ın hareketli

Mahmud Celaleddin Efendi'nin celisülüs bir istifi(İÜ Ktp.,

İbnüıemin, nr. D. 136)

ve gergin görünüşlü mükemmel tavrına karşı pek tutunamamıştır. Fakat Sultan Abdülmecid'in, hüsn-i hattı Mahmud Ce­laleddin'in önde gelen talebesi Mehmed Tahir Efendi'den meşketmesi sebebiyle devri n bir kısım hattatları bir müddet da­ha bu yolda devam etmişlerse de Sultan Abdülmecid'in vefatı üzerine bunların çoğu Mustafa Rakım yoluna dönmüştür.

Eyüp'teki Mihrişah Valide Sultan Türbe­si 'nin 1207 (1793) tarihli mermer üzerine eel! sülüs yazıları Mahmud Celaleddin'e aittir. Kendisinin Divan - ı Hümayun'da va­zife aldığına dair bir kayıt yoksa da diva­n! ile yazıp imzaladığı bir kıtası , onun bu hatta da çok başarılı olduğunu göster­mektedir.

Mahmud Celaleddin Efendi, hayatını

Boğaz'ın İstavroz semtinde (Beylerbeyi'­nin şimdikiAbdullahağa mahallesi) sürdü­rürken 1245 ( 1829) yılında vefat edince Eyüpsultan civarındaki Şeyh Murad Der­gahı haztresine gömüldü. Mezarının yeri belli olmamakla beraber ka bir taşı halen dergahta muhafaza edilmektedir. Mah­mud Celaleddin Efendi'nin zevcesi Esma İbret de hat sanatında isim bırakan ha­nımlardandır.

BİBLİYOGRAFYA :

Hablb. HatveHattatan,istanbul 1305 s 166· Cl. Huart, Les calligraphes et les minia,tu.riste~ de /'orient musulman, Paris 1908, s. 191 -192; A. Süheyl Ünver, Hattat Mahmud Celaleddin Efendi ve ista~bul Fethi ni Müjde/ey en Hadis, Istanbul 1953; lbnülemin, Son Hattatlar, s. 183-188; M. Uğur Derman. Türk Ha t Sanatının Şa· h eserleri, İ stanbul 1982, lv. 21 ; a.mlf .. islam Kültür Mirasında Hat San 'a tı, İstanbu l 1992, s. 205; a.mlf. , Osmanlı Hat Sanatı, Berlin 2001, s . 108-111; Şevket Ra do, Türk Hattatlan, İstanbu l , ts. (Yayın Matbaacılık). s. 199-201; Ali Alparslan, Ünlü Türk Hattatlan, Ankara 1992, s. 102-109. r.:ı

~J M. UGUR DERMAN

ı MAHMUD CEI..ALEDDİN PAŞA --, (1838-1899)

Osmanlı devlet adamı, tarihçi, hukukçu, hattat, şair ve bestekar.

L _j

İstanbul'un Vefa semtinde doğdu. Sad­razam Çorlulu Ali Paşa'nın beşinci kuşak torunlarından olduğu için Çorluluzade la­kabıyla da anılır. Babası Maliye Nezareti muhasebecisi Mehmed Aziz Efendi'dir. 1849'da rüşdiyeden , 1852'de Darülmaa­rif'ten mezun olmasının ardından özel hocalardan ders gördü, Arapça ve Fran­sızca öğrendi. Memuriyet hayatına on beş yaşında iken maaşsız olarak Meclis-i V ala Mazbata Odası'nda katip muavinliğiyle

MAHMUD CELALEDDiN PAŞA

başladı. İki yıl sonra Meclis-i V ala Mühim­me Dairesi'nde başkatip oldu. Bu arada Mehmed Emin All Paşa'nın dikkatini çe­kerek teveccühünü kazandı. 1867'de All Paşa'nın maiyetinde Girit'e gitti ve paşa ile beraber beş ay kadar orada bulundu. 1868'de kurulan Şura-yı Devlet'in üyeliği­ne getirildi ve başkatipliğini yaptı. 1870'­te Dahiliye m üsteşarlığına ve amedciliğe tayin edildi. All Paşa'nın 1871 'de vefatı üzerine onun çevres ine güvenmeyen Mahmud Nedim Paşa tarafından görev­den alındı. 1873'te Adiiye Nezareti Mu­hakemat Dairesi üyeliğine. 187S'te tekrar amedciliğe getirildi. ll. Abdülhamid'in tahta çıkışının ardından aziediidiyse de iki ay sonra ikinci defa Şura-yı Devlet üyeli­ğine. 1880'de Şura-yı Devlet Tanzimat Dairesi ikinci reisliğine tayin edildi. Abdü­laziz'in tahttan indirilmesi ve şüpheli ölü­müyle ilgili soruşturmalardaki faaliyeti ve verdiği raporlarla Uurnaller) ön plana çıktı ve kendisine 1881 'de vezirlik rütbesi verildi. 1885'te Umur-ı Natia Komisyonu üyeliğine seçildi. 1887'de fevkalade me­muriyetle Girit'e gönderildi. Burada kal ­dığı kırk günlük süre içinde ve dönüşte uğradığı Sisarn'da genel asayişi düzene koymadaki başarısından dolayı padişah tarafından Murassa Osman! nişanı ile tal­tif edildi. Aynı yıl içerisinde Muvazene-i Umumiyye Komisyonu reisi oldu. 26 Aralık 1887'de Maliye nazırlığına getirildi. Sad­razam Yusuf Kamil Paşa'nın talebi üzeri­ne 9 Ağustos 1888'de aziedildL Haziran 1889 'da karışıklıkları önleme göreviyle ye­niden Girit' e gönderildi. Burada bulundu­ğu sırada saldırıya uğrayarak başından

kurşun yarası alınca İstanbul'a döndü ve ikinci defa Şura-yı Devlet Tanzimat Dai­resi reisliğine tayin ediidiyse de kendi is­teğiyle ayrıldı. Bir ara Hudavendigar va­liliği yaptı. arkasından 30 Ağustos 1891 '­de Ticaret ve Nafia nazırı oldu. On bir gün sonra karışıklıkların yoğunlaştığı Girit'e vali vekili olarak gitti. 1894'te İstanbul'a

Mahmud Celaleddin

Paşa

359

MAHMUD CELALEDDiN PAŞA

döndü. Kasım 189S'te ikinci defa Ticaret ve Nafia nazırı oldu ve vefatma kadar bu görevde kaldı. 18 Ocak 1899 tarihinde İs­tanbul'da öldü ve Beşiktaş Yahya Efendi Mezarlığı'nda toprağa verildi. İki defa evlenen Mahmud Celaleddin Paşa'nın ilk eşinden daha sonra Paris büyükelçisi olan Salih Münir Paşa dünyaya geldi. Tanınmış bestekarlardan Şemseddin Ziya Bey ve Sivas eski mebuslarından Atıf (Esenbel) ikinci eşinden oğulları, eski büyükelçiler­den Melih Esenbel torunudur.

Meslek hayatında bazısı yabancı dev­letler tarafından olmak üzere pek çok nişanla taltif edilen Mahmud Celaleddin Paşa bulunduğu görevlerde gösterdiği başarı ile temayüz etmiştir. Keçecizade Fuad. Mütercim Rüşdü, Mahmud Nedim ve Midhat paşalar gibi ünlü devlet adam­ları ile çalışmış . Sultan Abdülaziz ve ll. Abdülhamid dönemlerinin siyasi olayiarına ve devlet işlerine yakından şahit olmuş­

tur. ll. Abdülhamid'e pek çok konuda ve özellikle ıslahatlarla ilgili layihalar hazır­lamıştır. Devlet adamlığının yanı sıra bir hukuk ve tarih alimi olan paşa. diğer ta­raftan yazdığı mazbata ve tezkireleri Ba­bıali kalemlerinde örnek kabul edilen dö­neminin en tanınmış münşilerindendi. Hat sanatının özellikle rik'a tarzında eser­ler verdiği gibi mOsiki alanında da bazıları çok beğeniimiş otuz kadar bestesi günü­müze ulaşmıştır. Hudavendigar valiliği sırasında ( 1891) Bursa'da bir darülaceze yaptırdığı bilinmektedir.

Eserleri. 1. Mir'at-ı Hakı"kat. Tanzimat ve 1. Meşrutiyet devirleri siyasi tarihinin iç ve dış olayları hakkında temel kaynak­lardan biri olarak kabul edilir. Kendi ifa­desine göre eserini bizzat şahidi olduğu hadiseler kaydederek, diğer olayları da şahitlerinden ve sözüne güvenilir kişiler­den bilgi edinmek suretiyle ve ilgili bel­geleri inceleyerek kaleme almıştır. Bu­nunla birlikte zaman zaman dönemin olaylarında ve çekişmelerinde kaçınılmaz olarak taraf bulunduğundan kitapta bu­nun etkileri yer yer görülür. istanbul'da üç cilthalinde basılan eserin (ı 326- ı 327)

her cildi dört bölümden oluşmaktadır. Baş tarafta Osmanlı-Rus ilişkilerinin son 1 SO yılını anlatan bir özetin ardından Sultan Abdülrriecid'in cülGsuyla asıl konuya giri­lir. Eser İsmet Miroğlu, M. Derin, M. Ha­cıoğlu. ö. Akdaş tarafından sadeleştirile­rekyayımlanmıştır (İstanbul ı 979- ı 980).

Ancak bu neşir eksik olduğundan İsmet Miroğlu kitabın tamamını yine sadeleşti­rerek tek cilt halinde tekrar neşretmiştir

360

(İstanbul 1983). 2. Ravzatü'l-kdmilin (İs ­

tanbul ı 289). 1703 yılında ll. Mustafa'nın tahttan indirilmesi ve yerine lll . Ahmed'in cülGsu ile sonuçlanan Edirne Vak'ası'n­dan bahseden Mehmed Şefik Efendi'nin Şefikname adlı eserinin şerhidir. Mah­mud Celaleddin Paşa'nın yayımianmış diğer eserleri de şunlardır: Asar-ı Man­zılme (İstanbul 13 ı ı}; Münşeat-ı Mah­mud Celdleddin Paşa (İstanbul 1312);

Miftahu'I-esrar (Beka-yı Ruh; Celb-i Eruah, istanbul 1326); Ahlak (İstanbul 132 7) Müellifin 1282-1285 ( 1865-1868) Girit olaylarını ele alan Girid İhtilali Tarihi adlı eseriyle (kendi hattıyla yazma olarak iü Ktp., TY. nr. 4ı 50) Mecmua-i Eş'ar(İÜ Ktp., TY, nr. 9654) henüzyayım­

lanmamıştır.

BİBLİYOGRAFYA :

BA, Y.EE, 114 j 52, 09/N /1310; 114/53, 21/ M/1297; 114/69, 02/Ra/1309; ı 14/76, ll/B/ 1299; 115/7, 30/Z/1297; 80/6, 27/L/1313; 128/125, 04/N/1299; 84/135, 29/Z/1305; 14/ 68, 13/Za/1306; BA, Yıldız-Perakende, Arzuhal ve Jurnaller, ı6/5 ı (25/C /1307); ı 6/113 (09/N 1 1307}; BA, Yıld ız-Perakende, Tahrirat-ı Ecnebiy­ye ve Mabeyn Mütercimliği, 4/35, 03/8/1313; 32/30, 04/S/1312; BA. Yıldız- Perakende, Tica­ret ve Niifia Nezareti Maruzatı, 4/46, 15/Z/1313; BA, Yıldız- Perakende, Serkurenalık, 2/61, 02/ Z/1306; İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri, s. 206-210; a.mlf., Son Hattatlar, İstanbul 1970, s. 725-728; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Mahmut Celalettin Paşa'ya Dair", Resimli Tarih Mec­muası, sy. 49, İstanbul 1954, s. 2840-2845; sy. 50 (1955). s. 2906-2911; Emin Nedret İşli, "İs­tanbul Mezartaşlarının Yaşamöyküleri Açısın­dan önemi", Kitap/ık, sy. 36, İstanbul 1999, s. 217-219; TA, XXIII, 172-173.

liJ AzMi ÖzcAN

D MÜ SİKİ. XIX. yüzyılda şarkılarıyla ta­nınmış bestekarlar arasında önemli bir yeri bulunan Mahmud Celaleddin Paşa. daha ilk mektep sıralarında iken annesin­den almaya başladığı mGsiki bilgilerini da­ha sonra Deliaizade İsmail Efendi ile ge­liştirdi. Bu arada dönemin diğer mGsiki­şinaslarından ders alarak kendini yetiştir­di. Şiirle de uğraşan ve manzumelerinde "Celal" mahlasını kullanan paşa şarkıları­nın pek çoğunun güftesini kendisi yazmış. ayrıca güfteleri birçok mGsikişinas tara­fından bestelenmiştir. 200'ün üzerinde eser bestelemesine rağmen bunlardan ancak otuz kadarı günümüze ulaşabilmiş­tir (bu eserlerin listesi için bk. BTMA, ll , 9). Eserlerinin ara nağmelerini Kemen­çeci VasHaki'ye yaptırdığı söylenen Mah­mud Celaleddin Paşa. Hacı Arif Bey ve Şevki Bey'in etkilerinin sezildiği lirik ve akıcı bir üslupla bestelediği eserlerinde

prozodinin güzel örneklerini ortaya koy­muştur.

Eserleri içinde. "Nar-ı firkat şGle-paş oldukça slnem dağlıyor" mısraıyla başla­yan bayat'i. "Sevdiğim cemalin çünki göre­mem" mısraıyla başlayan hüseyn'i. "Dil-i biçare seninçün yanıyor" mısraıyla başla­yan ısfahan. "Sen beni bir büseye ettin fe­da" mısraıyla başlayan kürdlli- hicazkar, "Fitneler gizlemiş mahmGr gözüne" mıs­raıyla başlayan rast şarkıları günümüzde de zevkle çalınıp okunan eserler arasın­dadır.

Parlak sesinin yanı sıra tavır sahibi bir hanende olan Mahmud Celaleddin Paşa'­nın özelliklerinden biri de dönemin önemli mGsikişinaslarını teşvik ve himaye ederek onlara yeni imkanlar sunmuş olmasıdır. Yazın Büyükada ve Çubuklu'daki evi, kışın önceleri Aksaray'da, son zamanlarında Nişantaşı'ndaki konağı, istanbul'un seç­kin mGsikişinaslarının haftanın belirli günlerinde toplanması ile mGsiki icra ve sohbetlerinin yapıldığı birer sanat mah­fili haline gelmiştir. TanbOri Cemi! Bey, Kemençeci Vasilaki ve Lemi Atlı gibi pek çok ünlü sanatkarın yetişmesinde Mah­mud Celaleddin Paşa'nın büyük rolü ol­muştur. Çocuklarından Şemseddin Ziya Bey de Türk mOsikisinin şarkı bestekar­larındandır.

BİBLİYOGRAFYA :

Mesud Cemi! , Tanburi Cemi/'in Hayatı, An­kara 1947, s. 56, 74, 85, 107-109; İbnülemin, Hoş Sada, s. 218-219; Vural Sözer, Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi, İstanbul 1964, s. 259; Mustafa Rona , Yirminci Yüzyıl Türk Mu­s ikisi, İstanbul 1970, s . 15-16; Sadün Aksüt, Türk Musikisinin 100 Bestekarı, İstanbul 1993, s. 220-222; Özalp, TürkMasikisi Tarihi, ı, 616-618; Öztuna, BTMA, ll, 7-9; Mehmet Güntekin, "Mahmud Celaleddin Paşa", DBİst.A, V, 267 .

~ NuRi ÖzcAN

ı MAHMUD EFENDi, Açıkbaş

ı

(bk. AÇIKBAŞ MAHMUD EFENDi). L _j

ı MAHMUD EFENDi,

ı

İmam-ı Şehriyari (ö. 1130/1718)

L Osmanlı şeyhülislamı.

_j

istanbul'da doğdu. Tophane sakinlerin­den Ahmed Ağa'nın oğludur. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra sesinin güzelliği sayesinde bir süre Şeyhülislam Ankarav1 Mehmed Emin Efendi'nin, ar-