mahfuz zaric peyami safa edebiyat anlayisi
DESCRIPTION
PEYAMİ SAFA'NIN SANAT EDEBİYAT ANLAYIŞI VE DUYGU DÜŞÜNCE DÜNYASITRANSCRIPT
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
66
PEYAM SAFA'NIN SANAT EDEBYAT ANLAYII VE DUYGU DNCE DNYASI
Yrd. Do. Dr. Mahfuz ZAR
Btn yazlarmdan pimanm.
Onlardan utandm iin daha iyilerini yazmaya
alyorum. Peyami Safa, 1957
Giri
Peyami Safann hayat ve kiilii sz konusu edilince yazarn ge yata yazmaya balamas,
geim skntsn yazlar araclyla amak zorunda kalmas, imknszlklara ramen kendi kendini
yetitirmesi, ok okuyup ok rn vermesi, polemiki kiilii, hastalklara maruz kalm zayf
bnyesi; babasn, kardeini ve evladn vakitsiz kaybetmesi ve bu kayplar sonucu yaad ac
sarsntlar vurgulanr.
Peyami Safa, 1918den itibaren kaleme ald ve tarihleri-balamlar erevesinde
deerlendirilmesi gereken yazlarnda pek ok konu, sorun, olay ve kiiye yer vermitir. Yazarn ele
ald konularn pek ou o gnk scakln kaybetmi olmakla birlikte gnmzde de hl
tartlmaya devam etmektedir. Peyami Safann dnemin baz gazete ve dergilerinde tartmalar,
savunmalar, izahatlar biiminde gndeme getirdii belli bal konular; dil, milliyetilik, genlik,
eitim-retim, inklaplk, Cumhuriyeti devrimler, Avrupallama, Doululuk, Batl ideolojiler,
medeniyet-kltr kavramlar, din-mistisizm-dincilik; kozmopolitlik-milliyetilik kartl,
modernizm, tarih algs, felsefe; sanat, edebiyat ve tenkitte eilimler, edebi akmlar, edebiyatta trler
ve slup olarak sralanabilir.
Felsefi, siyasal, sosyolojik, sanatsal ve tahkiyeli yazlar kaleme alm olan Peyami Safa,
Bbli yaz piyasasnda genellikle Cumhuriyet inklaplarnn, milli hassasiyetlerin ve gelecein
savunucusu olarak konumlandrlmtr. Moda tabirlerden reel politikte ise onun ve onun gibi
mcadeleci-polemiki ahslarn edebi-sanatsal gr ve uygulamalar ou zaman davalarnda
onlara yaslananlarn ne umurunda olmutur ne de dimanda.
P. Safa ve dnceleri pek ok adan ele alnmtr. Yazar zerine sz syleyenlerden
Mustafa ekip Tuna gre kendi kendilerini yetitiren dier otodidaktlar gibi P. Safann dnce
yazlarndaki zek ve hassasiyet gerginliinin srr da zorluklarla dolu ilk genlik hayatnn
ideallerine sadakat gstermesinde gizlidir. Zorluklar, yazar bir yandan terbiye ederken bir yandan da
onu yazmaya sevk etmitir. (Tun, 2013: 18) Safa zerine sz sylemi bir dier isim kran
Kurdakul ise Peyami Safann dnce dnyasnda meydana gelen deiikliklere dikkat ekmi ve P.
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
67
Safann bir zamanlar Nazm Hikmetle birlikte eski edebiyat kuan tasfiye hareketini benimsemi
olduunu kaydetmitir. Kurdakul, Sosyolojik dncelerinde de Z. Gkalp eletirilerine karn P.
Safann Durkheimn grlerini benimsediini; faist ideolojilerin kinci Dnya Savann
ardndan ykl sonras ise dincilie ve mistisizme balandn vurgulamtr. (Kurdakul, 2005:
328-330)
Osmanl bakiyesi milleti hkime Trkiyesinde birilerinin trl abalarna ramen kimlerin
insancl, milletsever, vatanperver, halaskr, aydn, fedakr, cefakr veya insanlk, millet ve din
dman; vatan haini, banaz, yobaz, gerici; bilim ve aydnlk dman, i birliki ya da hain olduu
noktasnda her naslsa fikir birlii salanamamtr. Anlalan gelecekte de bu konuda fikir
yaknlamas dahi salanamayacaktr. Memlekette bir dnemin ilaml hainleri on yllar bazen sadece
yllar sonra kahraman olarak takdim edilebilmektedir. Bu durumun phesiz birok nedeni vardr.
nsanlarmz gnl kulaklarn evvela bir tek inanmak istediklerine amaktadrlar. Futbol takmlarna
duyduklar taraftarlk taassuplarna benzer ekilde dinlerine ve mezheplerine; evrenin ve ynetimin
kendilerine dayatp rettii ideolojilerine ve siyasal partilerine sahip kmaktadrlar.
tekiletirilenlere de rakip muamelesinde bulunabilmektedirler. lim insanlarn dnce ve kanaatleri
karsnda bile seyrettikleri bir futbol mandaki hakem kararlarna kar gsterdikleri tepkilerin
benzerlerini gsterebilmektedirler. Hisleriyle yol alp muhataplarn tasvip veya tahkir
edebilmektedirler. Sras gelince zihni menfaatlerine dokunan apak hakikatlere dahi arkalarn
tereddtsz dnebilmektedirler. Bilinli olarak empati eitiminden mahrum brakldklarndan,
tekine sempati de duyulabileceini kata hesaba katmamaktadrlar.
Yakn dnem edebiyat tarihinde kendilerine yer bulabilmi pek ok yazara ve aire milletin
okur-yazar kesimi de ne yazk ki hl bylesi saiklerle yaklamakta, deerler biebilmektedir. Bu
anlamda Peyami Safa, Nazm Hikmet, Mehmet Akif, Tevfik Fikret gibi simgelemi ahsiyetlerin
talihleri ve talihsizlikleri, kendilerini iinde bulduklar ufku daraltm tartma mecralarna bal
olmutur. Fikirlerin atmasnn bir ynyle edebi rnlere dnt ve faydal olduu
sylenebilir. Fakat bu ideolojik tartma atmosferleri, anlan kiilerin ve onlarn eserlerinin, edebi-
estetik deerleri asndan laykyla konuulmasna ve anlatlasna nemli lde engel tekil
etmitir. Pozitivizmi, Milliyetilii, Sosyalizmi, Batcl, Osmanlcl veya slam bir kurtulu
reetesi olarak gstermek isteyenler ynetimi ele alabilmek, insan ynlarna hkmedebilmek
arzusuyla bu sylemleri her ne gaye ile olursa olsun zgrlk, ruhuluk, mistisizm, muhafazakrlk
gibi perdeler ardnda kullanabilmilerdir. En nihayet btn samimiyetleriyle bu dncelere inanp
gvenenler ve umut balayanlar, kalemi gl edebi ahsiyetleri sembolletirmilerdir. Hatta bazlar,
mayasnda yazarlk kabiliyeti bulunan bu isimleri ve onlarn yazlarn tekiletirdiklerinin aleyhinde
bir silah gibi kullanmlardr. Byk bir hnerle estetiin ve edebiyatn yaz leminin
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
68
zirvelerindeki bu isimlerin bir tr ortak inanc ve ahlak olduu gereini gzden karmlardr.
Sonuta tepkisel veya kltrel nitelemelerle de olsa milliyetilii Trk milletine bir hak ve
kurtulu yolu olarak grenler, Peyami Safa ve Mehmet Akif gibi isimlerin uurlu milliyetiler
olduunu ispat etmek zere kitaplar dizmiler, konferanslar dzenlemilerdir. Hmanizm,
beynelmilellik, eitlik, adalet, adalk, aydnlk vs. adna kendilerini muhalif konumlandranlar,
kutup belledikleri ideolojik devletlerin asimilasyon ve ykm politikalarn tevillerle gzel
gstermiler veya en hafif ifadeyle grmezden gelmilerdir. slamc olarak nitelenenlerin kahir ekseri
ise bir asra yakn karnndan konumu ya da milliyetilikle gvenceye konforlarn ideallere tercih
etmilerdir.
1.Peyami Safann Sanat-Edebiyat Anlay
P. Safann sanata ve zellikle edebiyata dair grleri, byk oranda yazarn, dnemin
hararetli tartmalarnn yaand gazete ve dergilerinde yer bulan gncel-siyasi dncelerinin
glgesinde kalmtr. Kk yalarndan itibaren geim sava vermek zorunda kalmas ve geimini
salamak iin gazetecilik mesleini semi olmas, yazarn konu seimlerine ve slubuna da nemli
lde etki etmitir.
1.1.Sanat ve Edebi Akmlar
Cumhuriyet aydnlarndan Peyami Safaya gre sanat, gzelin iinde doruyu; ilim ise
dorunun iinde gzeli bulur. Gzel ve doru, birbirinden ne bsbtn ayrdrlar ne de bir birbirinin
aynsdrlar. Her edebi eser, bir felsefi gr ifade eder. Byk air ve romanclarda felsefi dnce,
ak bir temayl veya izah hlinde grlr. Sanat eserleri zihinden ok, yaanm ruh hllerinden
doan sentezler olduu iin iir ve roman gibi edebi metinlerde dncelerin kalplanm ekillerde
ifade edilmesi, sanatsal retimin bu prensibine aykr grlebilir. (SET: 19-23)
Batdaki edebi akmlar edebiyat rlar olarak inceleyen P. Safa, bu akmlara okul
(cole), eit (nevi) veya nazariye de denilebileceini syler. Bu akmlarn birer edebi sistem ifade
etmekle beraber felsefi -izmlerle zde tutulamayacan ileri srer. Bu akmlardan Srrealizmin
nazari bir sistem deeri tadn, Egzistansiyalizmin ise bir varlk (tre) ve varlama (existence)
felsefesi, bir ontoloji (felsefe ile sanat kaynatran bir hamle) olduunu vurgular.
Dnemin edebi tartmalarnda modern terimi ile Sembolizm, ltramodern ile
Ftrizm ve Dadaizm gibi akmlar kastedilmektedir. P. Safa ise ltramodern ile soysuzlam,
mehul babas tarafndan bile inkr edilmi ve anasnn parmaklaryla kprnn altna atlm bir
canavar yavrusuna benzettii sanat eserlerini kast ettiini syler. (SET: 175-192)
1.2.Eski ve Yeni Roman
Edebiyat, bidayetinde ve nihayetinde szl veya yazl metinler manzumesi demektir. Edebi
tr dediimiz kavramlar da metinlere biip giydirdiimiz zihinsel giysilerdir. Giysiler nasl ki
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
69
ilerindekini belirlemede ancak nisbi bir gsterge olabilirlerse bir yazar asndan da tr kavram o
derece belirleyici olabilmektedir. Edebiyatta asl hareket noktas metindir. Metin kendi trn
dayatr, tayin eder; trler metinleri deil. Burada deindiimiz hakikat, gl ve alelade yazarlarn,
airlerin birbirinden ayrt edilebilmesi iin bavurulabilecek bir lt olarak da grlebilir.
Peyami Safa, romanclk anlaynn geliimi sresince, roman anlatcsnn aradan
olabildiince ekilmesini arzulamtr. Roman yazma konusunda da teknik anlamda tre kalplar
dayatlamayacan hatrlatmakla birlikte Safa, roman yazma iinin bir plandan bsbtn azade
tutulamayacan vurgulamtr. O, romanda psikolojik zmlemelere insann i macerasnn
anlatlmasna nem vermitir. Romanda kurmaca gereklerin biyografik gereklerden daha deerli
olduunu sylemi ve her bir yeni romanyla yeni teknikler sergilemeyi arzulamtr.
Safa, 1939da yaymland bir yazsnda, eski roman anlaynn; ayr ayr seciyelere haiz
birka insandan, atmalardan, geici birok heveslerden, az veya ok hakiki bir vakadan, bu vakaya
mekn olan yerlerden, rengrenk tasvirlerden, kahramanlarn geirdikleri ruhi deimelerden,
hayallerden, hatralardan, heyecanlardan ve tahlillerden ibaret olduunu savunur. Gereklik hissi
uyandran romanlarn realist sfatyla; hayat hayali bir taklitle yanstan romanlarn ise romantik
olarak nitelendirildiini belirtir. Dneminin eletiri zihniyetinin de tenkit urasn, bir eserin
gerek hayata uygunluunu tetkik ile edeer grdn ilave eder. (SET: 199-201)
Safaya gre yeni roman anlay ise Natralizm, Realizm, Romantizm gibi ekollerden
bsbtn bakadr. Yeni roman, en mzitir. Yeni romanda beli bal bir konu yoktur. Olayn anlat
sras deimitir. Zaman ve mekn belirsizdir. Hatta kahramanlar bazen isimsizdir. Roman kiileri,
beklenmedik davranlar sergilerler. Kimi romanlarn hakikatle de hibir mnasebeti kalmamtr.
Romanc, kendisini muhayyilenin serbest akna brakmtr. Yeni romanda vakann, entrikann,
kronolojinin ve anlatmann nemi neredeyse kalmamtr. Gelinen noktada Batda roman konusunda
hibir nihai karar verilememektedir. Roman, buhran iindedir. Daha yeni bir roman anlaynn
doum sanclar ekilmektedir. Her byk romanc kendine mahsus bir trn yaratcs, balatcs
kabul edilecei iin roman tr konusunda bir tasnif yapmak gtr. Belki de tasnif mmkn
deildir. amz kesin tanmlamalardan da nefret etmekte, onlar birer engel olarak grmektedir.
(SET: 201-204)
P. Safann burada deindii roman anlaylar bugn iin postmodern ve byl
gerekilik; anlatm teklikleri ise bilin ak, parallk olarak; eletiri anlay da okur merkezli
eletiri eilimi olarak adlandrlmaktadr. Safa, roman trleri ve kiileri tartmalarnda dikkat
ekici karlatrmalara da yer vermitir. yle ki karakter edebiyatndan popler polisiye romana
meyledilmesi durumu ile gerek hayatta karakter sahibi insan yetitirilememesi arasnda bir ilgi
kurmutur.
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
70
Yazar, okuyucuya da roman eletirisi ve romann gelecee tanmas, anlamca
zenginletirilmesi balamlarnda byk nem atfetmitir. Ona gre, okurun romann teekkl
vakasnda byk bir tesir pay sz konusudur. Roman ile okuyucusu arsnda gizli bir mnasebet
vardr. Romanc daha yazma aamasnda, okuyucu kitlesinin ok defa farknda olunmayan kuatmas
altndadr. Bir romann edebi deerini, yazar ve okur birlikte belirlemektedir. Yazar, muhayyel okur
guruplarn hakikatte her an dikkate almaktadr. (SET: 207-210)
1.3.iir ve air
Dneminin modern olarak nitelenen iir anlayn kendisiyle de hararetli tartmalara giren
Kaynak dergisi eletirisi mnasebetiyle kedi yavrusu gibi sevimli, umulmadk sraylarla dolu,
btn cazibesini idrak edilmee muhta olmayacak kadar basit bulan P. Safa, modern olma
iddiasndaki nesir ve tenkit yazlarnn da ok defa babayani bir slub ile kaleme alndklarn
syler. (SET: 193, 194)
P. Safaya gre bizde iir, azdr. airse oktur. Ve bu oranszlk iiri az anlayanlarn ok
olmasndan kaynaklanmaktandr. P. Safa, airliin hususi ettlere ihtiya duyduuna, doktorluk gibi
g bir i olduuna inanr. Halk iirine ise mesafeli yaklar. Halk iirini, bir ocuun terennmleri
gibi sevimli ve enteresan fakat iptida bulur. Ona gre airler, halk iirlerini taklit etmemelidirler. Bu
iptidailikten kap kurtulmal, onu amaldrlar. Safa, bir yazsnda da halk iirini, ilenmesi gereken
bir aa gvdesine benzetir. Revata olan iir anlaynn da darack bir folklor kalb ve ekil
disiplinlerini ciddiye almayan bir ahenkle icra edildiini ileri srer. Muhtevann ksrlat, edann
fakirletii savunur. Bu durumlardan yaknr.
P. Safann savunduu anlayta ise iir; salt ruh rperilerinin, neenin, simgesel deerlerin
deil; iine, varln ve topluluun byk skntlarn ekerek yreinde ten ve iirin temiz kan
hline getiren ruh ve seciye kahramannn iiridir. air, ruhu ve varl btn meseleleriyle kavrayan
kiidir. iir, fizikle metafizik arsnda istedii gibi gidip gelebilmelidir. air, zeksyla deil ruhuyla
dnmelidir. Zek, airi teknie kavuturan bir vastadr. iir, yeni neslin iddiasnn aksine manann
ta kendisidir. iir, Kltr, sezi, dnce, grg, deneme, ruhu iiren, byten harekete ve varlkla
temasa getiren her ey, ruha ait her faaliyet eidine ihtiya duyan bir trdr. iir, byk bir davadr.
(Yeni Mecmua, 30 Mays 1942; Yedign, say 171, 1936, SET: 244-247)
P. Safa, gerek iiri, nesirle de ifade edilebilir gzel szlerden baka trl kabul eder. Ona
gre iir sadece vezin, kafiye veya gzellik deildir. Safa, o trden rnleri iir tarihinde ikinci bir
kategorinin mal mesabesinde grr. Fonolojik deeri, iire yabanc kabul edip aruzcularn kafiye
srarn da bu itibarla hata olarak niteler. iirde hece yolunu srdrenleri de aruzcular gibi iirle
nesir arasndaki fark ifade eklinden ve teknikten ibaret grmeleri dolaysyla hatal bulur. iirde i
dolgunluk ve zengin kltrn byk bir hazine hkmnde olduunu belirtir.
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
71
P. Safaya gre iiri vcuda getiren unsurlar, belirsiz ve kaypak duygular olsa da iiri
oluturmak kadar iiri anlamlandrmak da izah isteyen konulardandr. Bu dorultuda iir, kendisini
izaha yarad dnlen sabit ifade kadrolarndan kamaktadr. iiriyetin anlalmas psikolojinin
barbar terimlerine ihtiya duymaktadr. iirin zne ait nitelikler, onun uurla mnasebetinde
aranmaldr.
P. Safa, iir iini uurla uuraltnn belirsiz kavak noktasnda beliren dumanl bir ruh hlinin
ifadeye dklmesi gayretine benzetir. iirin belirsizliklerden domas, bilinaltndan bilince doru
imgeler, hayaller, semboller eklinde kmas; uurun d dnya ile mnasebetinin nesnel olmas; i
dnyamzla mnasebetininse znel olmas, iir yorumlama iinin zorluklarnn ve farkl yorumlara
ulalabilmesinin balca nedenleridir. Safa, iiri uuralt muhtevalarnn uura semboller hlinde
boalmas ynyle de ryaya benzetir. htiyari oluuyla da ryadan ayrr. Dolaysyla iirleri
ihtiyari ryalar gibi kabul eder. air; olan, olaan ve olaca bir vahdet hlinde sezdiren kiidir.
air, muhatabna adeta fizikte metafizii yaatr. air; izah, tasvir veya telkin etmez. Ancak ima
sanatn icra eder. (Trk Dili, Kasm 1951, SET: 248-253)
1.4.Eletiri-Eletirmen
P. Safa, Yaar Nabi ve Nurullah Ata gibi isimlerin bizde mnekkit olmamas ynndeki
yaknmalar zerine, nce bahsi geen isimleri eletirmen olmalarna ramen szlanmalar yznden
eletirir. Ardndan -Abdlhak inasi Hisar gibi birka isim hari tutulmas artyla- hakikaten de
memleketin eletirmenden yoksun olduunu kaydeder. (Cumhuriyet, 3 Mays 1938, SET: 317-320)
1957 tarihli bir baka yazsnda ise bizde genel anlamyla hem tenkidin hem de tarih(bilincin)in
bulunmadn; dahas ikisinin de bozuk olduunu ileri srer. Tarihlerimizin, zellikle
objektiflikten mahrum ve metotsuz olduunu vurgular. (Milliyet, 2 Mart 1957, SET: 320-321)
Tam manasyla ok ynl bir mteferrik-yazar olan Peyami Safa, 1939 tarihli yi Yaz, Kt
Yaz balkl denemesinde, Hegelci tez-antitez-sentez dnce sistemi dorultusunda, dnmek
ve yazmak arasnda bir analoji kurar. yi (dz) yaznn muvaffakiyetini iyi (sistemli) dnceye
balar. P. Safaya gre zetle iyi yaznn belli bal nitelikleri; dncede tereddtszlk, mevzuda
kapsayclk, cmlelerde disiplin ve yerindelik; okuru yakalama, dnceleri sadeletirme, iyi
dnceyle yazarlk yeteneinin birleimi olma, konunun iyi kavranm olmas, dncelerin iyi
analiz edilmi ve snflandrl olmas, yerinde mukayese ve nihayet salam bir muhakemedir.
Kt yaznn ayrc zellikleri ise (bilgisizlikten kaynakl) tereddtler ve korkular,
mevzularn sadece eiklerinde srnmek, danklk, kapsayc olamamak, yapay-zorlama hayallerle
slubu gevetmek, simetriden mahrumiyet, okuru kaybetmek, mevzudan ibareye- esastan ekle
ekmek, fazlalklar, (gereksiz) tekrarlar, bulanklk, samimiyetsizlik, ahenksizlik, laubalilik,
(dncenin bnyesine ithal edilmi) hayaller, benzetmeler, istiareler, krtmalar, yapmacklar ve
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
72
dilde kelime icatldr. yi dncenin safhas ise esas kavramak, tahlil-tasnif, ve
karlatrma-hkm vermedir. (Yedi Gn, 27 Haziran 1939, SET: 143-146)
1.5.Eski Edebiyat-Yeni Edebiyat
P. Safa, kadim edebi eserlerin -devirlerini ifade etmeleri bakmndan deerlerini kabul
etmekle birlikte- kltr Tarihinin sadece birer belgesi olarak grlmesine kar kar. Nice eski
eserlerin, tarihi deerlerini ve her dem taze gzelliklerini sonsuz bir gelecee doru tadklarn ileri
srer:
Eski eserleri her yeni asrn eskilerden dahi iyi anlad ve tatt doru olmak lazm gelir.
Her yeni asrn idrak seviyesi daha yksektir. Onun her eski aheserde yenilikler kefetmesi bizi yle
bir hakikate gtryor: Bir eseri yalnz yazan deil, okuyan da yaratr. Yeni ve stn bir hayl telakki
seviyesinde okunan eser onun tkenmez imknlarn gerekletirir ve ona yeni deerler kazandrr
Gerek sanat ebednin szcsdr. (Milliyet, 2 Ekim 1958, SET: 14, 15)
P. Safa, kendi dneminin edebiyatn bir ynyle Tanzimat ncesinin mistik edebiyatna
kyasla plak bir tahasssten ibaret grr. Yazara gre yeni edebiyat, dnceye malzeme
salayan bilgiler hakknda malumat sahibi olmaldr. Yzn, Batnn kaynaklarnn yan sra dnya
edebiyatna da yneltmelidir. Trk edebiyatnn uluslararas bir deer olabilmesi iin muasr kltre
intibak salanmaldr. Ve ilimle edebiyat mterek almaldr. Kadim Dou edebiyat ise zellikle
Divan edebiyat, duygu-his plannda, gnl ve ihtiras mevzularnda kald iin fikirsiz bir edebiyat
olarak kalmtr. (SET: 16-19)
P. Safaya gre dil inklb gibi vezin (aruz) inklb da edebiyatmzn sathna deil, dibine
ait zaruretlerden domutur. Safann burada aruz lsn hakaret niteliinde tasvir etmesi, biraz
da zamann ruhuna kendisini fazlasyla kaptrmasyla ilgili olsa gerek. Cumhuriyet gazetesinde yer
bulan 15 Haziran 1938 tarihli yazsnda aruz, Aleksandrenin (kadim Fransz iir lsnn) en
iptidai ekillerinden bile geridir ve tamamiyle ortaaa mahsus bir ahenk telakkisini zamanmza
kadar srkleyip getirmitir. diyen Peyami Safa, bu szlerinin ncesinde ise Aruzu yalnz
gayrimill bir vezin oluu ldrmedi. Ho, yalnz bu kadarc bile kltrmzn kklerini Arap ve
Acem tesrinden, ortaa tefekkrnden ve medrese retoriinden kurtararak mill bnyesine iade
ettiimiz bir devirde geldii yere uurlamamz iin kfi bir sebepti demektedir. (SET: 283)
1.6.z Trke ve Yeni slup
Yazar, z Trke abalaryla; dilden przlerin ayklanmasn, dilin yabanc tortulardan
elenmesini, szlmesini ve gzel dille yazlmasn kasteder. z Trke uralarnn hem kolaylklar
hem de baz zorluklar barndrdn syler. Gnlk ihtiyalarn, vaka anlatmlarnn sade dille
yaplabileceini; fakat mcerret fikirlerin anlatmnda veya baka dillerden Trkeye evrilmesinde
z Trkenin tutukluk yaayacan ilave eder. (Hafta, 13 ubat 1935, SET: 35)
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
73
Peyami Safa, yeni edebiyatn yeni slup anlay olarak, uzun cmlelerin ksa cmlelere
blnmesi temaylne ise baz gerekelerle kar kar. Kendi metinlerinden bir rnekten yola
karak uzun bir cmlesini cmleye ayrdktan sonra btnn yapsndaki manalarn
kaybolduunu, dure denilen srekliliin uurdaki hlinin, bazen yalnz ylesi uzun cmlelerle
ifade edilebildii sonucuna varr. Yazar, edebi deer asndan cmlelerin uzunluk-ksalnn bir
anlam ifade etmediini gstermeye alr. Bu hususta sonuta anlatnn ihtiyalarna uyulmas
gerektii hkmne varr. Safann slup konusundaki belli bal kar klar, Bayal Cmle
balyla niteledii, iinde bilgi ve zek malzemesi kt, aa cinsten edebi hayalleredir; hi bir
salam ve ahs fikirde meyyidesini bulmam sra sra tebihlere ve sembolleredir; eskilerin
tabiriyle tearedir. (Tasvir, 2 Nisan 1945, SET: 152-153)
P. Safa, Gen Kalemlerden beri savunulan, yaz dilinin konuma diline yaklat lde
geliecei dncesine kar kar. Ona gre dile ve edebiyata ait bu iki ayr hadise birbirine
kartrlmtr. Bir dilin yabanc szcklerden temizlenmesi, halk diline dnmekle mmkn olamaz.
nk edebi dildeki pek ok soyut kavram konuma dilinde mevcut bulunmamaktadr. Tretme
yoluyla elde edilmi karlklar da Trke olmayan szckler kadar halka yabancdr. Halka doru
akm seviyesizlie, dil ve dnce fakirliine, yavanla ve adilie doru bir gidi olmutur. Medeni
dillerin aksine Trke yaz dili, son yarm yzylda ortak dilin fakir sz hazinesi iinde kalakalmtr.
(Trk Dncesi, 1 Temmuz 1954, SET: 154-155)
Yaz Dili ve Edeb Dil balkl denemesinde de bu kavramlarn ayr eyler olduunu
savunan Safa, edebi dilin halk diline yaklamas gerektii dncesine kar kar. Edebi dilin hususi
olduunu vurgulayan yazara gre edebi dilde anlam kazanan pek ok dnce, ortak dilde mantksz
ve sama grlebilir. Edebi dilden gnlk dile eviri, pek ok anlam derinliini kaybettirebilir. Halk
dili de edebi dilden ayr tutulmaldr. (Milliyet, 31 Temmuz 1958, SET: 158, 159)
P. Safa, dilde ve slupta sadelii savunurken aleladelikten kanmay salk verir. Sadelii,
bayalk ve yavanl tevik olarak grmemeyi nerir. Ona gre iyi dncenin vasf aleladelik
olmad gibi, sadeliin vasf da basitlik deildir. Sadelik, edebilik gayesine dnk olmaldr.
(Cumhuriyet, 16 ubat 1938, SET: 160, 161) Sadelik, bir niteliktir. Hakikatte sadelik, anlamn
emrindedir. Yerine gre sadelik, meziyet veya kusur olabilir. Sadeliin bizdeki uygulamas,
basitlikten koflua ve kabala doru soysuzlamtr. Ayn ekilde ifrata varacak adal, aprak bir
slup da tehlikeli kabul edilmelidir. (Milliyet, 5 Haziran 1958, SET: 163, 164)
2. Peyami Safann Duygu-Dnce Dnyas
Aydnlar, kalem kavgalaryla lkeye yn tayin edecek rejimleri, tekilerine kar
savunurlarken salt idareyi ellerinde bulundurmak hevesindekiler, hakikatte hibir zaman Marksizm,
Liberalizm, Milliyetilik, slam gibi dnce sistemlerinin tam manasyla ne yannda ne de karsnda
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
74
yer alrlar. Onlar iin baar, her zaman dmende kalabilmektir. Pek ok lkede ihtilal dnemlerinde
formle ettikleri gibi iktidar tutkunlar, memlekete ne lazmsa ona karar vermek ve onu getirmekle
kendilerini vazifeli gmlerdir. Batclarn, sosyal devrimcilerinin, milliyetilerinin, slamclarn;
ou zaman dmeni ele alanlar sylemlerine bakp kendilerinden grp gsterebilmeleri biraz da bu
durumun bir tezahrdr.
2.1.Hristiyan Bat, slam Dou ve Batllama
Peyami Safa lgatinde Bat, Hristiyan medeniyeti; Dou ise bir yn ile slam medeniyeti
demektir. (TB: 7) P. Safa, bir yazsnda Douyu tek gzl olarak niteler. Safaya gre Dou, ona
teki gzn atracak zek ve sosyal ahlk inklbnn hasretiyle yanmaktadr. (D: 219)
Yazara gre ark, slam ark ve Budist-Brehmen ark olmak zere ikiye ayrmak
gerekmektedir. slam ark da Budizme nazaran Avrupal saymaldr. Peyami Safa, ark Nedir?
balkl yazsnda Garp gibi ark teriminin de farkl ve birbiriyle elien tanmlamalar olduunu
gsterir. ark tabiri, Asya ktasnda domu olmakla beraber, bu mefhumun anlam kapsam ktann
snrlarn amtr. Sonuta Garp denilince akla Avrupann, ark denilince de Asyann gelmesi
doaldr. Avrupa, dinen Hristiyanlk, kltrel olarak Greko Latinken; Asya, dinen ve kltr olarak
Mslman, Mecusi, Brehmen ve Budist olmak zere eitlilik arz edebilmektedir. arkn Garptan
en byk fark, ilim ve birey karsndaki tutumunda belirmektedir. ark nereden gelip nereye
gittiinin farknda deildir. ark mefhumundan, halkn haberi yoktur. ark, faniyi beenmez, aceleci
ve hrsl deildir; naziktir arkn ilmi olmad gibi tenkidi de yoktur. Bu sebeple arkta fikir
hayatndan hatta zekdan sz edilemez. ark dindardr, filozof deildir. ark iin bilmek, bir
anlamyla sadece inanmaktr. ark hrriyetten, hukuktan, ilimden, ahlktan bahsetmee mecbur
olduu zaman garb taklid eder. Safaya gre bu hakikatlerin hilafna Douyu savunanlar her eyin
Asyann beiinde doduunu ileri srer; Btn bir Bat ilminin ve felsefesinin arktan mlhem
olduunu iddia ederler. (TB: 131-135)
P. Safa, Batllama hareketinin bir zaruret olduunu belirtirken Bat kltr ve medeniyetinin
ritmine ve asrn gereklerine de uyulmasn ister. Ona gre hl Batllaamam olmamz, meseleyi
anlamam olmamzdan; ilim; akl, din, milliyet, madde, ruh, tabiat ve insan kavramlarna Batl
anlayla anlam veremeyiimizden kaynaklanmtr. Batdan yaplacak tercme faaliyetleri de
dnce cevherinin fkrmasna yardmc olmas dolaysyla faydal ve gerekli bir faaliyetken bizde
evvela Douya, sonra Batya maymunca bir hayranln kayna olmaktan teye gidememitir.
inde bulunulan 20. asrda artk kinat iin bir merkez kabul sz konusu deildir. Mahedeler bile
indidir. ada bilim adamlar, cihana amil bir l olmadn ortaya koymulardr. Dorunun
teklii artk kabul grmemektedir. Zamanmzn dncesi, birbirimizin grlerine kar byk bir
sayg duymamz zorunlu klmaktadr. (Trk Dncesi, 1 Aralk 1953, YAAB: 21-24)
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
75
Nasl Batllamal? sorusuna yant veren P. Safa, arka mahsus hassasiyet ve
inceliklerimizi, manevi deerlere ve ilahi prensiplere ballmz, kuvvetli sezi hassamz
tamamyla feda etmeden, Bat medeniyet ailesi iinde yer alabileceimizi syler. Yine ancak milli
ahsiyeti muhafaza etmek art ile adi bir takliti olmaktan kurtulabileceini ilave eder. (PSS: 107)
Safaya gre modern, maziden istikbale kurulan en soylu, en canl ve en dzgn tarih
kprsnn vasfdr. Safann modernite konusundaki kar k daha nce de belirtildii gibi
ltramodern iinde and soysuzlam eserleredir. Yazar, soysuzlukla gelenekten kopuk,
yaratl garibesi, eceresi mehul eserleri kast ettiini belirtmektedir. (Cumhuriyet 9 Haziran 1938,
SET: 191, 192)
Mslmanlk ve Hristiyanlk balkl yazsnda P. Safa, mehur spanyol islamiyats
Miguel Asin Palacios ve Ordinarys Profesr smail Hakk zmirlinin grlerinden hareketle
sz konusu iki dinin ksmi bir karlatrmasn yapar. Gazali gibi kimi mtefekkirlerin ve Kuran
metninin Hristiyanlktan ve Hristiyanlk kaynaklarndan beslendiini aktarr. Safa, bu yazsnda, pek
ok Tanzimat ve Cumhuriyet dnemi aydn gibi slam mevzusunu sadece Batl kaynaklar referans
gstererek ele alr. slam kltrnn asli kaynaklar Kuran, snnet ve slam tarihine Fransz bir ed
ile dncesini gelitirir ve Mslmanln, Hristiyanln tekml olduu grn dillendirir.
Safaya gre Dounun slam bloku bu itibarla Batnn kaynandan biri olan Hristiyanlk
inancn daha kuvvetli yaam olmaktadr. slamn, nceki semavi dinlerin muharref olduu
ynndeki srar ve iddiasndan bihaber grnen Safa, mslmanln peygamber dinlerinden ve
hristiyanlktan yetime olduklar hlde, hepsinden ve bilhassa bu sonuncusundan daha az hayal ve
daha az derun, daha az iptida ve daha az mistik bir akl bnyeye doru tekaml ettii savn tekrar
eder. Hazreti sa, alt asr sonra dnyaya gelseydi, belki, Hristiyanln iptida ve hayal taraflarndan
birounu fazla bulacakt. diyen Peyami Safa, slam dinini milli kimlik ve birliin inasnda
kaynatrc bir kltrel unsur olarak grmekle iktifa eder. (TB: 160-165)
P. Safa, Hz Peygambere hakaret ettiini syledii ve o tarihte lm bulunan Nurullah
Ataa dikkat ektii bir baka yazsnda da hem dnce sistematii hem de referans itibariyle yine
Batl bir duru sergiler. Safa, burada da inansz ngiliz yazar Bernard Shaw ve ABD bakan
Eisenhowerin Hz. Peygamber hakkndaki vg dolu szlerini ne karmakla yetinir, kendinden bir
dnce retmek veya bir hkm vermekten de imtina eder. (Milliyet, 4 Haziran 1957, YSM: 191,
193)
Yazar, 24 ubat 1960 tarihli Tercman gazetesinde yaymlanan Nihayet Kapattlar! balkl
yazsnda da stanbul niversitesinde hayrseverlerin katklaryla donatlm mescidin bir kararla
apar topar kapatlmasna ve eyalarnn derdest edilmesine duyduu znty dile getirir. Yapt
haberle ufuktaki ihtilalden bihaber gzken yazar, hukuku Rektrden, Avrupadaki niversitelerde
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
76
yer alan katedralleri rnek gstererek, mescidin tekrar almasn temiz duygularla talep eder. (D:
204, 205)
P. Safa, 25 Mart 1960 tarihli Tercman gazetesindeki yazsnda ise lmnden sonra
Bedizzaman hakknda yazanlarn bilgiden yoksunluuna dikkat eker; Bedizzaman
anlamamalarna duyduu hayreti dile getirir. P. Safa iin Bedizzaman, Said-i Nurs ve Said-i
Krddir. Onu, Divan Yolunun ve Sultan Ahmetin Akademi denilen kahvehanelerinde tanmtr.
Safaya gre Bedizzaman ve onun aprak dilli eserlerini anlayabilmek iin asgari bir din bilgisi;
Kelam, Tefsir, Fkh ve Hadis bilgisi; sonra halis Osmanlca bilgisi arttr. Dahas dile ve tarihe ait
birok eyler bilmek lazm gelmektedir. (YSM: 248-250)
2.2.slamlamak, Mistisizm ve Deerler
P. Safa, Ziya Gkalpin aksine slamlamak fikrinin Merutiyetten ve modernizasyon
fikrinden sonra domadn ileri srer. Trlemek, Muasrlamak ve slamlamak fikirlerinin
birbirinden bsbtn bamsz olmadn hatrlatr:
Hayat iinde bunlar birbirine karyordu: Trk-slamc, Trk-Garbc, slamc-Garbc
gibi mrekkeb fikir zmreleri peyda olmutu. Yalnz bu zmrelerin ve bu ahslarn galib
temayllerine ve nzm fikirlerine itibar edilirse her birine sadece Trk, sadece Garbc veya sadece
slmc demek mmknd. (TB: 29)
Yazar, tarihin de savalardan, siyasi ilikilerden ve ekonomik retim farkllamalarndan
ibaret olmadn syler. Trk tarihinin tarih ncesi alara dayandrabileceini ve saysz devletlerle,
medeniyetlerle temas iinde gsterilebileceini belirtir. P. Safaya gre slam kltrnn spanyadan
geri ekilmek zorunda kalmasndan itibaren Trk kltr de ileri bir Avrupa kafasndan kt
hlde geri bir Asya kafasnda karar klmtr. Riyazi grten mahrum olmamz da bizi mspet ilim
metodundan yoksun brakmtr. Hendese kafasna muhta kompozisyon sanatlar, trajedi, roman,
polifonik musiki bizde pek ge domaya balamtr. Hendes perspektifleri idrak edemiyen,
mesafe uurundan mahrum ark resmi, tek sathl primitif bir gr iinde kalakalmtr. Trk ilmi
gibi Trk sanatnn da Rnesans kavrayamam olmas bundandr ve Avrupallamak demek her
eyden nce matematiklemek demektir. Dncenin riyazilemesi de sk skya toplumun
matematiklemesine baldr. (TB: 214, 215)
Safaya gre mistisizm, Arapadaki tasavvuf tarifinden daha kapsamldr. Tasavvuf, duyular
leminden soyutlanp akla ihtiya duymakszn sezgi yoluyla Allaha yaklamak, onda fena olmak
demektir. Mistisizm, dinen bu anlam kapsarken felsefi adan ruhun aracsz olarak varlkla
birlemesi, bu birleimiyle normal bilgiye yabanc bir yaama tarz ve bilgi tesis etmesi demektir.
Mistisizm, d dnyadan aldmz imgelerin ve zihni kavramlarn geree delalet etmediini
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
77
kabullenmektir. Mistisizm, nesnel dnyann perdeler ardndaki byk nuruna ulamak anlamlarn da
barndrmaktadr. (TB: 216)
Bugn bir kez daha popler bir konu olarak zihinleri megul eden deerler konusuna da
Peyami Safa, 1959 tarihli bir yazsyla -manev kavramnn piyasasnn ykseklii itibariyle- dikkat
eker. Manev szc Franszcada moral, Arapada ahlak szcklerine karlk gelmektedir.
Kymet/deer kavram ise kltr ilimlerinde insann toplum hlindeki tercihlerine balanmaktadr.
Yazarmza gre manev sonuta deerler din, ahlak, sanat gibi madd olmayan messeselere bal
tercihler demektir. Deerlere duyulan rabet, ahlka dair znt ve endielerden domaktadr.
Maddiyat iptilas da manevi deerler buhran yaatmaktadr. Maneviyatlarn temel gayreti ise
kazan ve keyif yerine feragat ve manev zevk ahlakn yaatmaya almaktr. (YSM: 231-232)
2.3.Devrimler, Halk ve Nazm Hikmet
Peyami Safaya gre Osmanldan Cumhuriyete gei, ayn zamanda mmet devrinden
ktr. (PSS: 95) Atatrk devrimleri de Dou-Bat ikilemini kknden bien bir harekettir.
Atatrkn devrimlerini izah etmek zere slam ark hristiyan garbla bartrarak tesirlerini rana,
Afganistana Hindistana, Suriyeye ve Msra kadar yayan Trk inklbnn dnya tarihinde ilk defa
grlen bu orijinal tecrbesini medeniyetlerin ve kltrlerin mukayesesinde anlamaya alm tek
bir eser bile yazlmamtr. (TB nsz: 8)
Peyami Safann dnce yazlarn sekinci sylem varsaym balamnda 1930-1940
yllarn kapsayacak ekilde Falih Rfk Atayn dnceleriyle karlatran Tezcan Durnaya gre P.
Safa, halk kavram ile toplumsal-siyasal birlii kastetmitir. Modernleme srecine, ifte
bakla/anlatmla yaklamtr. Halk dncesi karsnda ikircikli konumlanmtr. Onun
tasavvurundaki halk kavram ile ulus/millet kavram arasnda inceltilmi bir geikenlik
bulunmaktadr. Safann dncelerinde halk, millet kavramna iaret niteliindedir. Halk,
kandrlabilir bir ocuk saflnda grlmektedir. Halk kltrne tepeden baklr. eitli halk
inanlar hurafeler olarak deerlendirilir (Durna 2009: 217-223)
Safa, 1959 tarihli bir gazete yazsnda C.H.P. ve Dinsizlik balyla CHPnin dinsiz
olmadn iln etmesine dikkat eker. Ve bu itiraf, CHPnin Avrupada Hristiyan partilerin de
bulunduunu idrak etmesine yorar. Safa, sonuta hem partinin hidayete erdiini kabul etmenin hem
de partide dindarlarla dinsizlerin -ileri gelenler olarak bir arada- bulunmasnn hatal eyler olduunu
ileri srer. (D: 209) Devrimbaz olarak niteledii Orhan Veli Kank gibi isimlerin de yeni ina
edilmekte olan camileri, irticann alameti ve zararl messeseler olarak gstermelerini yadrgar.
Bylelerinin Bat medeniyeti adna konumalarnn sama olduunu, dinden anlamayanlarn
medeniyetten de anlamayacan ileri srer. (Tercman, 24 Aralk 1959, D: 221)
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
78
Peyami Safann air Nazm Hikmet hakkndaki duygu ve dnceleri psikolojik-biyografik
tahlillere dayal, insani ve takdir dolu iken Zekeriya Sertel, evket Sreya Aydemir gibi isimlerle
siyaseten hareket eden Nazm hakkndaki dnceleri ise eletirel ve fkelidir. P. Safann
yazlarnda eski dostu Nazm Hikmete bazen acd, bazen de ondan bir tehlikeymi gibi haz
etmeden sz ettii grlr. Vecdi Brn, yaymlad bir musahabede Cahit Stk Taranc, Ahmet
Muhip Dranas ve P. Safadan sz ederken. P. Safann kendisine hreti kazandran eseri Dokuzunca
Hariciye Kouunu ithaf ettii Nazm Hikmete eskiden insani bir ilgi gsterdiini belirtir. Safa,
vaktiyle Nazm Hikmetin korunmas gerektiine inanmtr. Safaya gre Nazm, iirimizi
boulmaktan kurtarmtr. Kuvvetli iir genleri bakmndan da o tam bir airdir. air hassasiyetiyle
olaylardan hemen etkilenmekte ve hislerini iire dkebilmektedir. Onun beslendii taraf, travmal
ocukluudur. Nazm, srekli ayrlmann eiinde, kavgal bir anne-babann ocuu olarak domu
ve o gvensizlik havas iinde bymtr. Nazmn kendi toplumundan kopmasnn ve ona kin
duymasnn asl nedeni annesi Cemile Hanmn yaadklardr. Sylentilere gre air Yahya
Kemalin bir aileyi geindirebilecek kadar bir kazanc olmamas yznden Cemile Hanmla evlenme
dnceleri gerekleememitir. Gen Nazm ise herkesin, annesinin bir ak hayat yaad
sylentisiyle megul olduu dncesindedir. Nazn Hikmetin gnl ilerindeki rahatl ise byk
lde mark bym, zevkine dkn, hedonist bir paa torunu olarak yetitirilmesinden
kaynaklanmtr. P. Safaya gre Nazm Hikmet, vaktiyle doyumsuzluk lsnde paragz birisidir.
Ahlak mesellerinde de yaadklarndan tr aldrszdr. Onun eski sanat kiilii Moskova
meydannda kalakalmtr. Dahas ters istikamette gelimitir. Nazm Hikmet iin iir de ideoloji de
sonuta bir snak olmutur. (PSS: 67-78)
2.4.Osmanlca, Milliyetilik ve Gayrimslimler
Kaderin bir cilvesi mi, her yeninin eski olduu hakikati mi, P. Safann kalem kavgalar
arasnda yer tutan konulardan birisi de bugnlerde yine gndemi igal eden Osmanlca bahsidir. Bu
tartmann gnmz niversitelerinin Trk Dili ve Edebiyat, Tarih, Sanat Tarihi, Mzikoloji ve
lahiyat gibi blmlerin rencilerindeki yansmas da ayrca dikkate deerdir. Dne kadar,
Osmanlca dersi hakknda, Niin bize bunu zorla retiyorsunuz, niin bu dersi gryoruz!
trnden yaknmalarda bulunan kimi igzar renciler, istikballerinde bir ekmek kaps olarak
belirince, bu dersin liselerde de semeli veya zorunlu olarak okutulmas ihtimali karsndaki
tavrlarn bir byk maharetle deitirdiler. Osmanlca dersinin ne de mhim olduu nokta-i naznda
hceleriyle bit-tevbe-i nash hemfikir oldular. Dahas Lisn- Trk-i Devr-i Osmanyi belletmekte
bu blm talebelerinin her bir taifesi, dersi daha ok smestr tetkkat talmat eylediklerinden
bahisle bu vazife in zatlilerinin daha liyakatli ve daha ehliyetli olduklar hususunda mtalaa,
mnazara v mnakaa eyler oldular, vesselam
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
79
P. Safa, yeni Cumhuriyetin Osmanl devletinin pek ok ynyle bir devam olduunu, esasl
deiikliin rejimle ilgili olduunu belirtir. Ona gre Osmanl milleti Trk demektir. Her Trkn
ortak soyad da Osmanldr. (Milliyet, 7 ubat 1959, OTU: 11, 12) Osmanlca, Trke,
Uydurmaca konusunda P. Safa, yeni tretilen kelimelerin, kullanla eski manalarn salayamad
durumlarda, o szcklerin yabanc ekillerinin yaamaya devam edeceini belirtir. Halkn ve
genlerin, mutedil ve gzel Osmanlcay uydurmacaya tercih eden gazeteleri daha ok sevdiini
hatrlatr. Yeni szcklerin eskilerin manalarndan bir ksmn ldrmesinden yaknr. (Milliyet, 11
Austos 1958, OTU: 13) Dil ve Osmanl Trkesi konusu bir ynyle de mazi ile ilikilidir. Safa, z
kklerinden kopmay bu balamda bir tr iflas olarak niteler. (PSS: 101)
Osmanlcay da barndran Trkeyi savunan Safaya gre Trke zengin bir lgate sahiptir.
Trke en mazbut bir dildir. Gramerce de mkemmeldir. Trkenin cmle ve terkip yaps da
sadedir. (OTU: 15) Safa, dil ve szck tasfiyesiyle uraanlarn edebiyat olmamalarndan ve salt
dilci olmalarndan yaknr. P. Safaya gre kelimeleri yaratan ve yaatan sanatkrlardr. Gne-Dil
teorisi tartmalar da szck tasfiyesini nispeten de olsa durdurduu iin faydaldr. (Cumhuriyet, 27
Eyll 1938, OTU: 21)
Lisan kilii konusunda yazar, dil inklabnn/ameliyatnn, lisann bnyesini paralamak
eklinde gelimesine kar kar. Bu iin, dilin tekmln sekteye uratan unsurlar kazmaktan
ibaret kalmasn nerir. Dile mdahale edenlerin, maharetli ve mutedil sanatkrlar olmasn temenni
eder. Zamann Maarif Vekletinden de yaz Trkesinin normlarna aykr hibir lisan oyununa
msaade etmemelerini, lisan ikiliini ortadan kaldrmalarn ister. Maarif Vekletine, yaayan
kelimeler ve kaidelere itibar etmelerini, Trkenin slah iin sanatkrl itirak ettiren akademi
trnden yaplar hemen tesis etmelerini nerir. (Cumhuriyet, 6 Mays 1939, OTY: 30, 31)
2.5.Kltr, Medeniyet ve Milli Edebiyat
P. Safaya gre kltr, zihnin btn tefekkr savruluu iinde harekete gelen canl bir bilgidir.
Kltre canllk kazandran ve onu ahsiyetin ve benliin en aziz, en vital hareketlerine balayan
ey de edebiyattr. Edebiyat, kltr ve bilgiyi evlendirmektedir. Mtefekkirler, marifetleriyle
kelimelere sihir verirlerken edebiyat, tefekkrn en yksek haddini temsil eder. lim adamlar iin
edebiyattan uzak dmek hafzalarnn karanlk ambarnda uurun aydnlna delik amak ve kileri
boaldka doldurmakla mr tketmek olacaktr. Kltrsz edebiyat da iptida bir cokunluk, bir
sezi kabiliyetine dayanan dipsiz ve bo bir duygu lemi olacaktr. Kltr, insann bahtna istikamet
veren fikirlerin nizamdr. Kltr, dncenin ve ihtirasn yeknu deilse bile mahsuldr. (SET: 15-
20)
Peyami Safa, Bat medeniyeti karsnda yaanan yenilgi neticesinde, ngiliz tarihi
Tonybeenin grlerinden hareketle gsterilmesi gereken tavr konusunda da bir terkibe varlmasn
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
80
nerir. Tonybee, baka bir medeniyetin tehdidi altna giren topluluklarn ya Zelotizm denilen
kabuuna ekilip takn bir ballkla geleneklerine yapmak ynndeki tavr takndklarn ya da
Herodyanizm denilen tehditkr medeniyetin kuvvet ve silahlarn edinerek ona kar koymak
eklindeki davran sergilediklerini ileri srmtr. P. Safa ise tehdide uram bir medeniyetin hem
muhafaza edecei deerleri olacan hem de tasfiye etmesi gereken arlklar bulunacan
sylemektedir. Kltr-medeniyet atmas/uyumas meselenin bu iki ihtiya arasndaki dengeyi
salamak olduunu vurgulamaktadr. (Gze, 2002: 31)
Yazara gre milli edebiyat kavram milliyeti edebiyat kavramndan ayr tutulmaldr; zde
manada kullanlmamaldr. nk milli olmayan bir edebiyat dnlemez. Milli szc, hibir
tasnifle de snrlandrlamaz bir kavramdr. Milliyeti edebiyat, milleti snf ve ideallerinin stnde
tutan bir nitelie sahip edebiyat demektir. Safa, insanilik-slamilik ncelii hususunda ise dini ve
milli olan her eyi insani saymay tercih ermitir. (PSS: 94, 95)
Peyami Safa, edebi metinlerin, ahsiyetlerin ve kavramlarn nitelendirilmesinde milli,
milliyeti, slamc trnden ayrmlarn zenle yaplmas gerektiini pek ok vesileyle hatrlatmtr.
Safa, Mehmet Akif Ersoy hakknda kendisine yneltilen anket sorularna verdii cevapta,
milliyetiliin ve slamcln kapal sistemler olduunu; Akifinse hem milli hem de slami bir air
olduunu, Akifin snf deil halk airi olduunu belirtir. Ona gre Akif, Trk edebiyatnda teknik
bakmdan Muallim Naciyi tekml ettirmitir ve aruzun cenazesini ykayp gmmtr. Akif, tezsiz
bir airdir. Akif, yklan arka alam, ahlak tereddisiyle mcadeleye alm ve hsran iinde
gzlerini hayata kapamtr. (Yeni Adam, nr. 167, 1937, PSS: 93, 94)
P. Safaya gre hakikatte milli olmayan edebiyat yoktur. Milliyeti edebiyat ise uur ve
heyecann her trl ideal ve ideolojilerin stne koyan snrl bir anlay demektir. Bizdeki milliyeti
edebiyat modern bir devlet olmaya ve mmet devrinden kmaya baladmz devirlerin, yani pek
yakn zamanlarn mahsuldr. (Syleyii yapan N. Safa Cokun, stanbul, 1938, PSS: 95, 96)
2.6.izmler, Gayrimslimler ve Dier Memleket Meseleleri
lahi/semavi diye nitelenen dinlerden uzaklatrmak isteyip bu inan sistemlerine dogma
diyenler, gnmzde Marksizm gibi ideolojileri beeri ve dogmatik dinlere dntrmlerdir.
stelik bu trden dinleri, tevilleriyle muharref dinler silsilesine katabilmeyi de baarmlardr.
P. Safa slupu, mkemmeliyeti, aray iindeki, nc ve mtefekkir bir yazardr. O,
kendisini, tashihe alan birisi; Marksist olmakszn, kendi hudutlar iinde bir eit sosyalist; hem
muhafazakr hem de inklp birisi olarak tantmtr. (Hayat, 6 Eyll 1957, PSS: 63-66) Peyami
Safann Marksizm, Sosyalizm ve Komnizmle kavgas da gnmzde daha ok milliyetilik
ekseninde aksettirilmektedir. P. Safa, yazlaryla tarihi adan, sosyolojik adan, ahlaki adan bir
mantk erevesine oturtarak anlan ideolojilerin muzr olduunu; dahas din, insanlk ve milliyet
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
81
dman olduunu ispata almtr. Bu rejimlerin barndrdklar elikileri, kmazlar ve muhtemel
tehditleri uzun uzadya izah etmitir. Karl Marksn grlerinin orijinal ve zgn olmadn, abartl
olduunu gstermeye almtr. Diyalektik materyalizmin rk bir dnce sistemi olduunu;
toplumsal altrmalarn yegne nedeninin snfsal-ekonomik retime dayal olmadn; tarihin de
snflarn mcadeleleri tarihinden ibaret olmadn uzun uzadya anlatmtr. (SMK: 27-42)
P. Safa, bizden olmalar artyla, gayrimslimlerin de ayr gayr tutulmamas gerektiini
syler. Safann gayrimslim tebaa konudaki dncelerini aklamas, gvur szcnn
gayrimslimler hakknda kfir manasyla bir tezyif ve tazyik sz olarak kullanlmas ve bir Rum
gencinin mektubunda Bizler, yni Rumlar, Yunanllar iin Trk tohumuyuz. Dolaysyla
kendilerince, onlarla alakamz yoktur. Trkiyede de Trk deiliz. O halde biz neyiz? Merihli
miyiz? diyerek kendisine yaknmas mnasebetiyledir. (Milliyet, 1958, D: 226, 227)
P. Safann geni ilgi alannda yer alp gnmzde de taze bir konu imi gibi sunulan
gelimelerden birisi en son CERNde peine dlen yaratl srrdr. 1945 tarihli yazsnda P. Safa,
General Electric Corporationn muhtemelen dnyann yaratl srrn zdn ilan eder. irketin,
enerjiyi maddeye eviren Betraton adnda bir makine imal ettiini mjdelercesine haber verir. Safa,
bu haberin doruluundan hareketle Yaratc Tekml (Evrim) eserinin yazar koca Bergsonun
Bitip tkenmez ve kendi kendisinden hibir ey kaybetmeyen enerjinin Allah adn verdiimiz
varln vasflarndan biri olduunu sezmesini de byk bir hayranlkla okurlaryla paylar. (Tasvir,
27 Ekim 1945, YAAB: 36, 37)
P. Safa gibi bir gazeteci-yazar-dnr-romanc-sosyolog-eletirmen-estet iin gazete
yazlarnda memleket ilerinden nelerden sz etmi diye bakmak byk bir hata ve hakszlk olur.
Yazarmz nelerden sz etmemi ki! Milliyette yer alan 7 Ocak 19556 tarihli Makann Dullarna
Ak Mektup serlevhal -bugnk tabirle- makalesinde yazarmz, kim olduklar bilinmeyen Maka
dullarnn nce en gzel erkek tipini, ardndan yln erkei olarak smet nny, son olarak da yln
kadn diye Ayfer Terziolunu seip ilan etmi olmalarn ele alr. Bu dullara tabiri caizse atar.
Hzn alamayp hanmlara hitaben u szlerle yazsn sonlandrr:
Affedersiniz, biraz evvel kocalarnzdan ne zaman ve niin boandnz bilmediimi
syledim. Ne zaman boandnz bilmiyorum ama, talihsiz kocalarnzn sizden niin ayrlmaya
karar verdiklerini tahmin eder gibi oluyorum! (KAA: 54, 55)
Peyami Safann 1958 senesinde niversitelerimizin Hali bal altnda syledikleriyle bu
bahsi sonlandrmal. P. Safa, 1947de muhtariyetlerini (21. asr Trkesiyle z-erkliklerini) kazanm
olan niversitelerimizin yksek bir ilm liyakate duyduklar ihtiyaca dikkat eker. Milletleraras
anlamda liyakat sahibi isimlerin hakkn teslim ettikten sonra ac bir tablo izer. Safaya gre bahsi
geen retken mstesna isimler, maalesef niversitelerimize ilmi bir kimlik kazandrabilecek sayda
-
Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82
Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X
82
deillerdir. niversiteleri igal etmi ounluk hocalarnn ise tek bir eseri; hatta baslm ders
takrirleri bile bulunmamaktadr. Krslere uramayanlar, kliniklerinin banda bulunmayanlar,
klfetli yurt d gezilerini bile ilmi almalarla talandrmayanlar ounluktadr. Eser veren kimi
hocalarn ise ayaklar kaydrlmakta, byleleri istifaya zorlanmaktadr. Liyakat sahibi nice genlere
de keyfi nedenlerle kadro verilmemektedir. Fahr asistanlar, neredeyse bir le yemei karlnda
smrlmektedir. Bunlarn darda baka iler yapp hayatlarn kazanmalarna da engel
olunmaktadr. st dzeydeki pek ok hoca, darda byk taahht ileri almakta, kimisi gnde krk
hastaya bakmaktadr. Mezkr hocalar, bu megaleler iinde ve servet peinde, byk aratrmalar
yapmak bir yana, kitap hatta gazete bile okumaya vakit bulamamaktadr. (EG: 297, 298)
Kaynaklar
Durna, Tezcan, Kemalist Modernleme ve Sekincilik, Dipnot Yaynlar, Ankara,
2009.
Gze, Ergun, Peyami Safa, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002.
Kurdakul, kran, ada Trk Edebiyat 4, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2005.
Safa, Peyami, 20. Asr, Avrupa ve Biz, tken Neriyat, stanbul, 2012. (1.bs. 1976)
Safa, Peyami, Din, nklp, rtica, tken Neriyat, stanbul, 2013. (1.bs. 1971)
Safa, Peyami, Eitim, Genlik, niversite, tken Neriyat, stanbul, 2013. (1.bs.
1976)
Safa, Peyami, Kadn, Ak, Aile, tken Neriyat, stanbul, 2012. (1.bs. 1973)
Safa, Peyami, Osmanlca, Trke, Uydurmaca, tken Neriyat, stanbul, 2013.
(1.bs. 1976)
Safa, Peyami, Sanat, Edebiyat, Tenkit, tken Neriyat, stanbul, 2012. (1.bs. 1971)
Safa, Peyami, Sosyalizm, Marksizm, Komnizm, tken Neriyat, stanbul, 2012.
(1.bs. 1971)
Safa, Peyami, Trk nklbna Baklar, tken Neriyat, stanbul, 2013. (1. bs.
1938)
Safa, Peyami, Yazarlar, Sanatlar, Mehurlar, tken Neriyat, stanbul, 2012.
(1.bs. 1976)
Tekin, Mehmet, Peyami Safa ile Syleiler, izgi Kitabevi, Konya, 2003.
Tun, Mustafa ekip, Peyami Safa ve Trk nklbna Baklar, Trk nklbna
Baklar, tken Neriyat, stanbul, 2013.