mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te...

32
HAERE KI education.nzta.govt.nz Mahere huarahi Ngä rauemi haumaru huarahi mä ngä hapori kura, tau 1–8 School

Upload: others

Post on 17-Oct-2019

4 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

haere ki education.nzta.govt.nz

Mahere huarahiNgä rauemi haumaru huarahi mä ngä hapori kura, tau 1–8

School

Page 2: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Ngā whakatutukitanga ka taea e ngā kura mā te mātauranga haumaru huarahi 1

Te whānuitanga o te mātauranga haumaru huarahi 2

Te marautanga me tua 3

Te whakawhānui i ngā akoranga 4

Ngā kitenga rangahau mō te tōtikatanga o ngā kaupapa mātauranga haumaru huarahi 5

He aha te tikanga o ngā rangahau i te āhua o te ako a ngā tamariki mō te kaiako huarahi haumaru 6

Mātauranga kōhungahunga 8Mātai take 9

Ngā ākonga tau 0–4 10Ngā mātai take 11

Ngā ākonga tau 5–8 14Ngā mātai take 15

Te ito me te whakahaere o te kura 18

Te mahi tahi me ngā hoa hapori 19Ngā mātai take 20

Rārangi whānui o ngā rauemi 22

Ngä

ihira

ngi

Mōhiohio tāngaI whakaputaina i Hōngongoi 2013

ISBN 978-0–478-40743-3 (tuihono) | 978-0–478-40744-0 (tā)

Mēnā he pātai atu anō āu, whakapā mai ki tā mātau tari whakapā i 0800 699 000, tuhi mai rānei ki: Waka Kotahi | Pouaka Motuhake 6995 | Te Whanganui-a-Tara 6141.

E wātea tuihono mai ana tēnei tuhinga i: education.nzta.govt.nz.

He mihiE mihi ana a Waka Kotahi ki ngā whai whakaaro mai a SDERA, te Child Health Promotion Research Centre i Edith Cowan University mō ā rātau mahi i roto i ngā whakawhanaketanga o ngā Mātāpono mō te Mātauranga Huarahi Kura Haumaru.

Page 3: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Ngä whakatutukitanga ka taea e ngä kura mä te mätauranga haumaru huarahiKa āwhina te mātauranga haumaru huarahi whaitake i ngā ākonga kia whai wāhi atu ki te haumaru o te katoa i roto i te wā roa. Kei roto i tētahi pūnaha haumaru ko ngā huarahi haumaru, ngā tere haumaru, ngā waka haumaru me te whakamahi haumaru i te huarahi.

Ko ngā ākonga ka whai wāhi mai ā-takitahi, ā-rōpū hoki ki tētahi pūnaha haumaru ka mahi haepapa, ka kōrero mō ngā tūmanako teitei me te tuku pātai mō te āhua e tutuki ai ngā hiahia o te katoa i te pūnaha.

E whakatairanga ana a Waka Kotahi (NZTA) i tētahi aronga kura whānui e uru mai ai ngā pātuitanga hapori kura, te ito me te whakahaere o te kura, me te marautanga o te kura. Kei roto anō ngā tamariki, whānau, kaiako me ētahi atu tari whakahaere.

1

Page 4: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Te whänuitanga o te mätauranga haumaru huarahiE ū taketake ana te mātauranga haumaru huarahi whaitake ki tētahi kaupapa ako e pārekareka ana, e hāngai ana, e tūturu ana, me te kaingākau ki ngā akoranga a ngā ākonga. He whakatairanga i ngā akoranga hōhonu, me te whai pānga ki ngā kōwhiringa me ngā whanonga oranga roa. Ka whiwhi whai wāhitanga rawaka ngā ākonga ki te ako, i roto, ā, huri noa hoki i te marautanga.

Ko ngā whāinga o te mātauranga haumaru huarahi he:• āwhina i ngā tamariki kia whiwhi ai rātau i ngā

kaiakatanga kia noho hei kirirarau ngākau haepapa, haumaru ake hoki

• arataki i ngā tamariki ki te whakapai ake i te haumaru huarahi i roto i tō rātau hapori, me te tono me te tūmanako whakapainga haumaru i tētahi taumata pūnaha.

Ko te whai a ēnei whāinga kia kaha atu ngā tamariki ki te huri i ngā whakaaro o ngā tāngata o Aotearoa mō ngā tukinga huarahi, kia kaua e whakaaro tonu ka taea te whakaiti i te maha o ngā tukinga, engari kāore e taea te ārai tukinga. Engari, ko te tirohanga kē he pūtake ō ngā tukinga hei whakakore ā muri ake.

‘Kotetauirahinengaroehiahiatiaana

kaārahiiatātaukatoakiamataara,pai,

āheihokitewhakaurukingāmahie

taeaaitētahipūnahahaumaru

whakamahihuarahi.’

MARYCHAMBERLAINRĀUAKOPAMHOOK

Te mahi tahiHewhakamōhiotēneiMahereHuarahiingāratongakōhungahungamengākuratau1–8,meōrātauhapori,mōngārauemimātaurangahaumaruhuarahiehāngaianamōtewhanaketangaotetamaiti.

Kataeaengākuratewhakamahiiēneirauemiheiwhakakahaakeingātukangakura-whānui,tewhakauruitehaumaruhuarahikingāwāhiakorangaotemarautangametemahitahimengāpātuihaporikitewaihangamahingahaumaru,taiaohoki.

2

Page 5: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Te marautanga me tuaKa tuku tauira ngā mātai take i roto i tēnei pukapuka mō te whakamahinga o te haumaru huarahi ka whakamahia e ngā kaiako hei horopaki puta noa i te marautanga kia hāngai ki ngā hiahia o ngā ākonga kanorau. Ka rerekē te roa o ngā wheako ako mai i ngā wā ako popoto ki ngā kōwae roa ake whai koronga akoranga rangatira, whakapātaritari hoki. Ka taea e ngā ākonga te arotahi ki te horopaki haumaru huarahi i roto i te nuinga o ngā wāhanga ako.

Ina tino whaitake ana te mātauranga huarahi haumaru, ka rapu te hapori kura i ngā huarahi ki te whakaawe i ngā āhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā, ka whai wāhi tonu ngā ākonga ki te whakapai ake i te āhua o ngā mahi.

Kei roto i ēnei āhuatanga:• ko te whanonga o te whānau• ko ngā ture kura me te taiao o te kura• ko ngā āhua e tae ai ngā ākonga ki te kura me te hoki

ki te kāinga• ko ngā waiaro hapori ki ngā waka me

ngā huarahi• ko ngā ture huarahi • ko te pūkaha huarahi• ko te āhuatanga haumaru waka.

3

Page 6: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

‘Inawhakaaroarohaehaeanangātaiohimōteāhuaotewhakawhitiotewhakamahihaumaruhuarahiitōrātauorangameteporihangawhānui,ewhakaaroanarātauheahateāhuaotekiririrautauteirotoiteaohurihuri.’ANDREA MILLIGAN,POUAKOMĀTAURANGA,TEWHAREWĀNANGAOTEŪPOKOOTEIKAAMĀUI

Te whakawhänui i ngä akorangaKei roto i te mātauranga haumaru huarahi ko te whakaahua, whakangungu me te arotake i ngā tikanga haumaru ka whakahaerehia e rātau. Ka taea pea e rātau te whakawhiti auaha i ēnei mōhiotanga ki ētahi atu.

Ka taea hoki te hiki anō i ngā akoranga mā te āwhina i ngā tamariki ki te hōpara arohaehae i te tikanga o te kirirarau me ō rātau whai wāhitanga ki te whakawhanaketanga me te oranga o te porihanga, Ka whakaaro pea rātau mō ētahi tirohanga rerekē mō ngā tika, tūranga me ngā kawenga e pā ana ki te haumaru huarahi, te tautuhi take haumaru huarahi me te waihanga rongoā, te uiui rānei he pēhea e tutuki ai i ngā kaiwhakatau ngā hiahia o te katoa kia haumaru ai te hāereere ki ā rātau mahi o ia rā.

Mā te whakamahere mō ēnei hua ka puta ngā ākonga ki te hōpara uara me te whakamahi i ngā kaiakatanga matua pēnei i te whakaaro, te whakauru me te whai wāhi atu.

Ng� p�tai hei whakaaroaro• Ka pēhea te whakamahi a ngā ākonga i ngā pūkenga whakaaro hei waihanga whakatau pai

me te waihanga i ngā mahinga o muri ake?

• He aha ngā mea hei āwhina i ngā ākonga ki te tuku pātai mō ngā take haumaru huarahi i roto i ō rātau oranga? Me pēhea tā rātau wero i ngā whakapae kei tō tātau hapori kura mō ngā raruraru me ngā rongoā?

• He wairua toi whenua tō ngā ākonga ki tō rātau hapori me te porihanga? He huarahi tūturu anō mō rātau ki te whakauru mai ki te whakapai ake i te haumaru huarahi i roto i tō rātau ake wāhi?

• He aha ngā uara paruhi mō te āhua o te wherawhera a tō tātau kura, porihanga ranei i te haumaru huarahi?

• Ka tātari arohaehaetia e ā tātau ākonga ēnei uara, mahinga hoki ki aua uara?

4

Page 7: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Ngä kitenga rangahau mö te tötikatanga o ngä kaupapa mätauranga haumaru huarahiE whakaatu ana ngā kitenga mai i Aotearoa me tāwāhi kāore i te ōrite te whaitake o ngā kaupapa mātauranga haumaru huarahi. Mā te āta whiriwhiri me te aromātai i ngā mahi ka whakapai ake i te tūpono ka whakapūmau rawatia ngā akoranga ka mutu ko tōna otinga ko te panonitanga pūmau e pā ana ki ngā pūkenga, ngā whanonga, ngā waiaro hoki.

HE WHAITAKE AKE HE ITI AKE TE WHAITAKE HE WHAKAWHARA

Ngā aronga i ahu mai i ngā taunakitanga pai rawa mō ngā whakaako whaitake, akoranga whaitake hoki

Ngā aronga tōtahi kāore i te tūhonoa ki ngā kaupapa whakaakonga, akoranga haere tonu hoki a ngā ākonga

Ngā kaupapa whakatairanga i te whakawhiwhi tōmua i ngā raihana

Ngā aronga e mārama ai ngā ihirangi, he tōtika, he whakapātaritari hoki

Ngā mahi kāore i te mārama ngā whāinga

Ngā kaupapa whakangungu taketake e arotahi ana ki ngā pūkenga hautū waka ohotata

He arotahi pū ki ngā hiahiatanga akoranga whaiaro o ngā ākonga

Ngā akoranga kāore i te aromātaihia mō ngā pānga ki te akoranga a te ākonga

Te whakamahi rauhanga whakamataku, whakaanga hoki me te kore whakarato wheako pai i te taha

Te aro atu ki ngā āhuatanga pūtake o ngā whanonga whakawhara

Te aronga kotahi anake mō te katoa

Ngā aronga e aromātaihia ana

He mea whakaatu tēnei tūtohi i ngā rangahau e whai ake:Alton-Lee, A (2003) Quality Teaching for Diverse Students in Schooling: Best Evidence Synthesis Iteration, Te Tāhuhu o te Mātauranga, Te Whanganui-a-Tara.

European Commission, Directorate General for Transport and Energy (2005) Rose 25: Inventory and Compiling of a European Good Practice Guide on Road Safety Education Targeted at Young People. He mea tiki i te 17 Paenga-whāwhā 2012 i http://ec.europa.eu/transport/rose25/documents/deliverables/booklet.pdf

National Road Safety Committee (2008) Safer Young Drivers: A Guide to Best Practice Education. He mea tiki i www.nzta.govt.nz/resources/safer-young-drivers/index.html

SUPREME (nd) Summary and Publication of Best Practices in Road Safety in EU Member States project. He mea tiki i te15 Paenga-whāwhā 2012 i http://ec.europa.eu/transport/road_safety/pdf/projects/supreme.pdf

5

Page 8: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

He aha te tikanga o ngä rangahau i te ähua o te ako a ngä tamariki mö te kaiako huarahi haumaruHe rangahau i te āhua o te ako a te tangata ki te whakapai ake i ō tātau mōhio kia mātua whakarite kei te whaitake ngā whakaakoranga. Ka taea e ēnei kitenga te ārahi i ngā kaiako ina whakauruhia te haumaru huarahi ki roto i te whakaratonga marautanga.

NGĀ KITENGA RANGAHAU MŌ NGĀ AKORANGA

NGĀ RARA MŌ NGĀ KAIAKO HAUMARU HUARAHI

Ngā hua mārama

Arotahi ki ngā hua kounga teitei mō ngā ākonga katoa.

Whakaritea me te tūmanako i ngā paerewa teitei mō ngā ākonga katoa.

Tuari koronga akoranga, paearu angitu hoki me ngā ākonga, kia kore ai e whakapau kaha ki ngā mahi hē e whakapāhunu ana i a rātau.

Arotahi ki ngā mea e hiahia ana koe kia mōhio, kia mahi hoki ngā ākonga i muri i ō whakaakoranga. Whakarite kāore i te uaua rawa ngā mahi (kei āwangawanga), he ngāwari rawa rānei (kei hōhā).

Me mārama ngā ākonga ki te hāngaitanga o ngā mahi (ehara i te mea kāore e taea e ngā ākonga te ako, he kore nō rātau e hiahia, e kite rānei i te hua).

Me kōrero ki ngā ākonga ngā mea e hiahia ana koe kia mōhio rātau, me te hiranga anō hoki.

Me whānui tō kōkiri kia whai kiko ai, kia pai rānei ki ia ākonga.

Te whakaakoranga kounga

Me whakapakari i ngā mōhio, i ngā mea ka taea hoki e ia ākonga.

Me tirotiro e koe ngā mōhio o ia ākonga me ngā mea ka taea i mua i tō tīmatanga. Kaua e pōhēhē kei te mōhio ngā ākonga, kāore rānei ki ngā ihirangi o te Mātauranga Haumaru Huarahi.

Whakarato whai wāhitanga maha, whaitake hoki ki te ako i tētahi ariā hou, pūkenga rānei.

Ki te whakamahia ngā kaiwhakarato, tohunga rānei o waho, me mahi tahi kia tutuki ai ngā hiahiatanga akoranga ākonga.

Whakarato whai wāhitanga mō ngā ākonga kia whakaaro ai rātau mō ō rātau ake whakaaro mō te whakamahi haumaru huarahi.

Waihanga whanaungatanga arotahi ki te akoranga me ngā ākonga me te whakarato aronga rerekē, whai wāhitanga rerekē hoki hei ako.

Whakarato whai wāhitanga mō ngā ākonga ki te whakatinana i ā rātau akoranga ki ngā āhuatanga tūturu.

Waihanga kōwae ake kia roa ai mō ngā ākonga ki: te whiwhi i ngā whakaaro; te tūhono i ēnei whakaaro; te titiro ki ēnei whakaaro mā tētahi tirohanga hou; te whakatinana i roto i te ao tūturu.

Pātaihia ngā ākonga ki te mahi tahi ki te wetewete i tētahi mahinga tūturu, kia whakatinanahia ai ā rātau akoranga kia hua ai rātau anō me ētahi atu.

6

Page 9: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

NGĀ KITENGA RANGAHAU MŌ NGĀ AKORANGA

NGĀ RARA MŌ NGĀ KAIAKO HAUMARU HUARAHI

Te tautoko kāinga me te hapori

Waihanga hononga whaitake i roto i te kura, kāinga me te hapori whānui.

Whakahuihuitia ngā mātua, ākonga me ngā hapori kura ki te whai whakaaro ki ngā whanonga haumaru huarahi me ngā mahi ka taea.

Whakarato mahi kāinga e whakatītina ana i ngā whakawhitinga whakaaro me ngā mātua/kaitiaki.

Urupare i te wā tika, whai hua hoki

Tautokona ngā ākonga ki te aromātai i ā rātau ake akoranga.

Āwhinatia ngā ākonga ki te whakautu: Kei te pēhea aku mahi? He aha taku mahi whai ake?

Tuku urupare i te wā tika, whai pānga whakawhanake, tuku whāinga ki ngā ākonga.

Whakarato urupare motuhake, rata hoki ki ngā ākonga mō ā rātau akoranga i a rātau e ako ana, kaua i te mutunga anake.

He mea whakaatu tēnei tūtohi i ngā rangahau e whai ake nei:Alton-Lee, A (2003) Quality Teaching for Diverse Students in Schooling: Best Evidence Synthesis Iteration, Te Tāhuhu o te Mātauranga, Te Whanganui-a-Tara.

Hattie, J (2012) Visible Learning for Teachers: Maximizing Impact on Learning, Routledge 2 Park Square, Milton Park, Abingdon, Oxon OX14 4RN.

National Road Safety Committee (2008) Safer Young Drivers: A Guide to Best Practice Education. He mea tiki i www.nzta.govt.nz/resources/safer-young-drivers/index.html

7

Page 10: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Köhungahunga

Ko ngā tamariki i tēnei taipakeke:• he whirinaki ki ō rātau mātua, kaitiaki hoki kia

haumaru ngā whakarite mō rātau i roto i ngā āhuatanga katoa

• me whakahaere i ngā wā katoa• ka tīmata ki te ako i ngā pūkenga haumaru huarahi

me te rerewē mā te mātakitaki me te whakatauira i ngā pākeke.

Ko tā ngā mātua, whānau me ngā kaitiaki:• he whakatauira i te whanonga haumaru i runga, i

waho i ngā huarahi, ara kuhunga me ngā rerewē• he whakahaere tamariki i runga, tūtata hoki ki ngā

huarahi• he pupuri i te ringa o te tamaiti ina hīkoi i te taha o

te huarahi, rerewē hoki• he whakarite kei te mau whakatina waka

whakamana, me te mau tika hoki i mua i te whakaharurutanga o te waka

• he whakamārama i te take ka haumaru ake te tamaiti i te mau whakatina waka

• he whakamārama me pēhea te whakawhiti i te huarahi me te rerewē

• ka tirotiro i mua i te kūpeke i te waka hei ārai wharatanga i ngā ara kuhunga

• he whakatū i ngā wāhi tākaro haumaru kia wātea mai i ngā huarahi me ngā rerewē, me te whakarato whakahaerenga pakeke.

Ko te tukanga akoranga tuatahi e pä ana ki ngä tamariki:• e papare ana i ngā wāhi huarahi me ngā wāhi rerewē haumaru kore • e whai ana i ngā tikanga haumaru tino mārama i ngā wāhi huarahi, rerewē hoki• e urupare ana (i raro i ngā tohutohu a te pakeke) ki ngā tohutohu e pā ana ki ngā whanonga haumaru,

haumaru kore hoki i runga me te taha hoki o ngā huarahi me ngā rerewē

8

Page 11: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

M�tai TakeMe noho mataara te hunga hïkoiTe whai i ngä tikanga haumaruHe nui te whai wāhi o ngā tamariki e whā ngā tau o te Kura Pūhou o Pāpāmoa ki te hīkoi haumaru haere i tō rātau takiwā noho.

He pāka tūtata mai e haere ai rātau ki te kohi tīpakonga o te ao tūroa, ā, ka heria ā-rōpūtia ngā tamariki e ngā kaiako ki te hīkoi. Ka hipa rātau i tētahi kura pātata, ka whai i ngā ara hīkoi rāhui kātahi ka haere mā ētahi tiriti. E whakaiti ana te ara haere i ngā mōreareatanga, i te mea kotahi anake te tiriti hei whakawhiti.

I ēnei hīkoi, ka whai ngā kaiako i ngā tukanga māmā, mārama hoki kia noho hiato me te haumaru te katoa. Kotahi te pakeke kei mua, ā, kotahi kei muri. Ka whakahauhia te katoa kia honohono ā-ringa, ā, ka whakamaharahia ngā tamariki kia tū, kia titiro ka whakarongo ki mua i te whakawhitinga ngātahi o te rōpū i te huarahi.

Ka whakamaharahia e ngā kaiako ki te tirotiro mō ngā waka e puta mai ana i ngā ‘ara kuhunga huna’.

I ēnei hīkoi, ka pārekareka ki ngā tamariki te taiao e tiakina rātau mai i te raru, ā, koinei hoki tētahi o ngā whāinga mō te oranga i roto i te marautanga kōhungahunga, Te Whāriki. Ko tō rātau wheako he āhuatanga whāiti nō ngā hua akoranga, pēnei i te whakapiki mōhiotanga mō te noho haumaru, me te whai kawenga mō tō rātau ake oranga me te oranga o ētahi atu.

Ka whakatītina anō a Pāpāmoa i ngā mātua kia heria ā rātau tamariki ki te kura pūhoi mā raro, me ngā tautoko a te kaupapa mahere haerenga Caterpillar Feet a te kaunihera, ā, ka whakarite ngā kaimahi ka whai kaiāwhina mātua rātau mō ngā hīkoi roa ake ki te takutai.

‘Inahaeremātaukitehīkoi,kotahianaketehuarahikawhakawhitihiaemātauengarihemahangāarakuhungakawhakawhitihiaemātaunōreirakakōreromātaumōtetirotirometewhakarongoahakoakeirungaarahīkoimātau,kamutukiakauaeoma,tewhakahiparāneiiētahiatu’.DONYAFECIKAIAKO

9

Page 12: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Ngä äkonga tau 0–4

Ka whai mārama ngā tamariki i tēnei taipakeke ki ngā whanonga haumaru i ngā wāhi huarahi, rerewē engari kei te:• whakawhanake tonu rātau i tō rātau tirohanga

tahataha, rongo me te whiriwhiri i te tere me te tawhiti o ngā waka me ngā tereina e haramai ana

• tino pakupaku tonu rātau ka mutu kāore e tino kitea e ngā kaitaraiwa

• matawhawhati, he warea noa, ā, kei ohorere noa iho te whakawhiti i te huarahi, rerewē rānei me te kore tirotiro, whakarongo rānei mō ngā waka, tereina rānei.

Ko tā ngā mātua, whānau, kaitiaki me ngā kaiako:• he kōrero me te whakatauira whanonga haumaru i

runga, tūtata hoki ki ngā huarahi me ngā rerewē• he whakahaere tamariki i ngā wā katoa i runga,

tūtata hoki ki ngā huarahi• he whakaiti i tō rātau hautū tere ki te 20km/h ina

whakahipa i tētahi pahi kura e tū ana me te whakaiti i te tere ki te 40km/h ina tūtata ki tētahi kura

• he tohutohu i ngā tamariki me pēhea te whakawhiti i te huarahi, rerewē hoki me te whakahaere tonu i a rātau

• he tirotiro kei te mau whakatina waka whakamana ngā tamariki i ngā wā katoa me te mau tika hoki i mua i te whakaharurutanga o te waka

• he whakatītina i ngā tamariki ki te tautuhi i ngā pūmate haumaru hei kaihīkoi, pāhihi me te kaieke pahikara

• he whakarite ka tangohia e ngā tamariki ā rātau peketua i runga i te pahi kura

• he whakarite kei te mau pōtae ngā tamariki ina eke pahikara, ā, kia haere mā ngā arahīkoi anake.

Ko te tukanga akoranga tuatahi e pä ana ki ngä tamariki:• e kite wheako ana i ngā wāhi haumaru huarahi me te rerewē me te whakaahua, whakangungu hoki i ngā

tukanga haumaru tino mārama• e arotake ana i te āhua o t rātau whai wāhi ki tō rātau ake haumaru i ngā huarahi me ngā rerewē• e wherawhera ana me te whakamahi raraunga hei whakaahua whanonga haumaru, haumaru kore i ngā

huarahi me ngā rerewē• e whakamahi tikanga whakawhitiwhiti whaitake ana hei whakamōhio i ētahi atu ki ngā tikanga haumaru i

tō rātau wāhi huarahi, rerewē hoki• e hopara ana i ngā rautaki waihanga whakatau hei whakamahi ina haere atu me te hoki mai i te kura.

10

Page 13: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

M�tai Take

Te tuhi me te huritaoTe whakaahua i ngä tukanga haumaru huarahiI whakamahia e ngā ākonga o Te Kura o Kawaha Point te tuhituhi me te toi hei whakaata i ō rātau whakaaro mō te haumaru huarahi i roto i ā rātau ake kupu, mātātuhi hoki.

Hei tā te kaiako a Katie Peden i whakaritea e ia ngā akoranga hei whakaū i ngā mea i ako ngā tamariki i tētahi whakaaturanga haumaru huarahi ki te kura whānui. He tau 1–2 ngā ākonga o tana akomanga.

I kī ia he āhua uaua mō tēnei rōpū taipakeke ki te maumahara i ngā mōhiohio maha hou, nō reira he mea nui kia tāruaruatia ngā ariā. I whai wāhi ia ākonga i roto i te mahi tuhituhi ki te whakaahua me te huritao i ō rātau mōhiotanga mō ngā tukanga haumaru huarahi.

E whakamahia ana e te kura tētahi tauira ako e kīia ana ko te pūnaha whakarōpū SOLO hei tautoko i ngā aromatawai tuatahi. Ka whakamahia e ngā tamariki ngā rōpūtanga e hāngai ana ki te SOLO mai i te taitamarikitanga hei aromatawai i tō rātau kauneketanga.

Mō tēnei mahinga, ka whakaputahia e Katie tētahi rōpūtanga tuhinga ki te karāhe mā te kōrero me te pānuitanga. I whiwhi ia ākonga i tētahi tārua iti ake hei pupuri ki ā rātau tēpu. E whakaahua ana te rōpūtanga i ngā taumata teitei ake o te tuhi hei whai, pēnei i te whakaahua i ngā ture haumaru huarahi e rua, te whakaahua kia toru me te whakamārama i ngā hiranga, te mahi i te katoa rānei me te huritao i tō rātau ake whanonga haumaru huarahi.

I kitea e Katie he rerekē ngā tukanga i whakaputahia e ngā ākonga, pēnei i te mau pōtae mārō pahikara, kia kaua e oma rānei ki tērā taha o te huarahi.

I whai muri mai tētahi akomanga toi, ā, i whakamahia tētahi kaupapa peita ā-mati hei waihanga whakaahua. I whakaaturia ngā mahi oti i roto i te akomanga, ā, ka mahi ētahi atu kaiako i ēnei mahi me ā rātau ākonga.

‘Imātuawhakariteahauimāramarātaukitekaupapaongāakoranga.Kotetuhituhitererekētanga.’KATIE PEDENKAIAKO

11

Page 14: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

M�tai Take

‘Hehōhonuakengāakoranga–kaitematapaerātau.EtuhianaaTakurangi“āmuriakeehiahiaanaaukiakiteainawhiwhitīkitikoekitetaiopenganui,kaharamaimengākotipuratakiakiteakoeengātāngata”’.NAMRATA GHADIYARKAIAKO

Te haere haumaru atu ki te taiopenga nuiTe whakauru puta noa i ngä wähi akorangaI waihangahia, peitahia hoki e ngā ākonga tau 2–3 o Te Kura Tuatahi o Onehunga tētahi mahere whenua pepamārō ahu-3 o te ara hīkoi ki te takutai. I tohua e ngā tohu waka haere tauhena ngā wāhi i whakangungua e rātau te hīkoi haumaru i raro i tētahi pirihimana i tonoa e rātau kia haramai.

He tautoko te mahinga mahere i ngā whāinga paetae pāngarau mō te tūnga me te whakaangatanga, me te aronga toi whakairo.

I whai ngā kaiako o Onehunga i te rauemi marautanga The Big Event a NZTA hei waihanga i tēnei me ētahi atu wheako akoranga e whakamārama ai ngā ākonga i te mārama o ngā kōwhiringa kia haumaru ai te haerenga. Ko te otinga he akoranga hohe me pēhea tā rātau whakaaro me te mahi hei kaiwhakamahi huarahi.

I whai wāhi i te hīkoitanga ki te mahi whakapai takutai ā-tau a te kura mō ngā kaiako ki te whakauru akoranga mō te hauora me te Ingarihi.

I pātai te kaiako a Namrata Ghadiyar i tana akomanga tau 3–4 ki te ohia manomano i ngā tikanga hīkoi haumaru. I te rā whakapai, i whakatinanahia e rātau ēnei i ngā rīpekatanga me ngā ara kuhunga. I whai wheako ngā kaituhi manahea i mua i te tuhinga. I te mea e hou tonu ana ngā wheako i roto i ō rātau hinengaro, i muri mai ka tuhia e te ākonga ngā whakamārama mō te noho haumaru.

I whakarato koronga akoranga mārama ngā kaiako me ngā kupumahi pēnei i te aromātai, huritao, tātari me te whakamārama. Hei tauira, ina waihangahia e ngā ākonga ngā tauira tuatahi mō te haerenga haumaru, i whakamahinetia e rātau ngā ariā, i whakamāramahia ā-tuhi, ā-pikitia e rātau ā rātau hoahoa, ā, i muri mai ka aromātaihia te tōtikatanga o tā rātau tūmahi. I roto i ngā hua ko tētahi hamarara whakaata me tētahi poraka mau rākau mumura.

12

Page 15: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

M�tai Take

He tino hira te akomanga me te püräkau whakahäkoriTe whakamahi tikanga whakawhitiwhiti whaitakeI waihangatia e ngā tau 4 me te 5 i te Kura o Freeville tētahi ataata whakahākori mō tētahi kiripuaki e ako ana ki te noho haumaru ina eke pahikara ana.

I waihangahia e ngā ākonga he papapūrākau e whakarārangi ana i ngā kāpeka mō The Doughnut Monster’s new bicycle. I whakaurua e rātau tēnei ki Te Whakataetae Kura Tuatahi 2012 a NZTA, ā, ka whakaputahia e rātau te ataata whakamutunga i te awheawhe toa.

Nā te akomanga katoa i mahi ngā toko tuhi ā-ringa, ngā kiripuaki me ngā papamuri mō te putanga whakahākori o te pūrākau, ā, nā tētahi rōpū tokoono ngā mahi whakaahua me te whakatika.

I roto i te kōrero, ka whakawhiwhia te punua Tarakona ki tētahi pahikara hou mō tana huritau me te whiwhi tohutohu anō mō te pahikara me te pōtae mārō tika mōna.

He kōrero hira tēnei mā ngā tamariki pakupaku e ako ana ki te eke pahikara, ā, ka rapu urupare te akomanga mai i ngā tamariki pakupaku, hei tā te kaiako Elizabeth Kazmierczak.

'I te tīmatanga o ngā mahi e rua ngā tuhinga rerekē o te Doughnut Monster. I whakarite ngā tamariki ki te heri i ā rātau tuhi hoahoa ki ngā akomanga tamariki ake ki te rapu i te Doughnut Monster pai rawa ki a rātau. I te whakataunga o ngā kiripuaki, kātahi ka haere ngā mahi.’

I āwhina ia i ngā ākonga ki te whakamahere i ngā mahi kia tutuki ai i ngā wā tika. Hei tauira, ka kōrero haere ētahi ākonga tokorua i te papapūrākau me te whakarārangi haere i ngā whakairoiro katoa e hiahiatia mō te whitiāhua.

Kua mōhio kē te akomanga nā ngā mahi o mua kia whakatau tūmahi e māia ake te oti o ngā mahi.

I kī ngā kaiako whakahaere i te awheawhe i waihangatia e ngā tamariki tētahi kōrero papai me te tino aro ki ngā taipitopito. I arotahi te tūmahi ki te kaha o tētahi pūrākau pai kia puta ai te tohutohu nui, me te whai wā o ngā ākonga ki te whakamahi i ō rātau whakaaro auaha me te ngākau whakapuke.

13

Page 16: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Ngä äkonga tau 5–8

E mārama ana ngā tamariki i tēnei taipakeke ki te hiranga kia whai whakatau haumaru ake i ngā wāhi huarahi, rerewē hoki engari kei te:• whakawhanake tonu i tō rātau tirohanga tahataha, rongo

hoki (atu ki te tau 10)• whakawhanake tonu i ō rātau whakaritenga o te tere me te

tawhiti o ngā waka me ngā tereina e haramai ana• tino pakupaku tonu rātau ka mutu kāore e tino kitea e ngā

kaitaraiwa• matawhawhati, he warea noa, ā, kei ohorere noa iho te

whakawhiti i te huarahi, rerewē rānei me te kore whakarite tika ki te tirotiro i ngā waka haere.

Ko tā te tamaiti me ōna mātua, whānau, katiaki me ngā kaiako:• he matapaki me te whakangungu ki hea, me pēhea hoki te

whakawhiti haumaru i te huarahi, rerewē hoki• he matapaki me te whakangungu ki hea, me pēhea hoki te

hīkoi tūtata i ngā huarahi, rerewē hoki• he matapaki me te whakamārama i ētahi ture huarahi• he rapu wāhi tawhiti mai i ngā huarahi me ngā rerewē

hei tākaro• he matapaki i ngā whanonga haumaru i muri i te tautuhi

i tētahi pūmate mēnā he kaihīkoi, pāhihi rānei• he tirotiro kei te whakamau pōtae mārō te tamaiti ina eke

pahikara i runga huarahi, ara hīkoi rānei• he whakaiti hautū tere ki te 20km/h ina whakahipa i tētahi

pahi kura e tū ana me te whakaiti i te tere ki te 40km/h ina tūtata ki tētahi kura

• he ako me pēhea te whakamahi ikiiki tūmatanui, hapori hoki

• he whakarite ka tangohia e ngā tamariki ā rātau peketua i runga i te pahi kura.

Ko te tukanga akoranga tuatahi e pä ana ki ngä tamariki:• e kite wheako ana i ngā wāhi

haumaru huarahi me te rerewē me te whakaahua, whakaatu hoki i ngā tikanga haumaru tino mārama

• e arotake ana he pēhea tā rātau whai wāhi whaiaro ki tō rātau ake haumaru me tō ētahi atu i ngā wāhi huarahi, eke pahikara, rerewē hoki

• e whakatewhatewha ana, e whakarōpū ana me te whakamahi raraunga hei whakaahua i ngā whanonga me ngā wāhi haumaru huarahi, eke pahikara, rerewē hoki

• e tīpako ana me te whakamahi tikanga whakawhitiwhiti whaitake, utauta hoki hei whakamōhio i ētahi atu mō ngā whanonga me ngā wāhi haumaru huarahi, eke pahikara, rerewē hoki

• e tuari rautaki ana ka whai wāhi atu ki tētahi wāhi haumaru me te tautoko mō rātau anō me ētahi atu i roto i tō rātau hapori kura.

14

Page 17: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Ngä äkonga tau 5–8 M�tai Take

Ka ako te katoa me pëhea te tüTe haumaru huarahi mö ngä äkonga whai matea tauwhäitiI ako ngā ākonga i Blomfield Special School i Whāngārei ki te tū haumaru i runga pahikara mā tētahi wheako mahinga, tae atu hoki ki tētahi waihanga ataata me te waiata.

I tuarua te kura i te whakataetae Kura Tuatahi a te NZTA i te tau 2012, ā, ko tētahi wāhanga o te paraihe, i whai wā ngā ākonga me ngā kaiako manuhiri ki te waihanga i tētahi ataata mō te noho haumaru i runga pahikara. Mō ngā ākonga hauā hinengaro me ngā taumahatanga ā-tinana whai pānga te Kura o Bloomfield.

I pōhiri te kura i te āpiha hapori kura a Kātipa Matua Marnie Worth kia haramai ki te āwhina i roto i te whakaaturanga ataata. I urutau ia i ana kaupapa mātauranga kia arotahi atu ki ō rātau hiahiatanga nui rawa, pēnei i te mōhio me pēhea te tū, mō āhea tū ai i runga pahikara.

Hei tā te kaiako a Vee Allmark he nui ngā whiwhinga a ngā ākonga i tēnei mahi.

‘I te tino mārama rātau me whakaatu ngā pūkenga i ako rātau, te mōhio me pēhea te āta haere i ngā kokonga, te tū i ngā tohu tū me ngā whakawhitinga me te maumahara ki te whakamahi tohu ā-ringa.’

Mā te waihanga ataata me te waiata mō te noho haumaru i whai tikanga maha, ngahau hoki ngā ākonga ki te ako. I whakawhānui i tō rātau mōhiotanga ki ngā waka, ara kuhunga me ngā whakawhitinga, ā, i whai horopaki mārama rātau i tēnei mahi mō te akoranga marautanga.

‘Iwhaihuakingātuhituhi,pānuihokiaāmātauākonga,kuamāramaakeināianeikingākupukeirungaitehuarahi,mengātohuhuarahi.Hepepamahitāmātauināianei,kiapaiaitārātautuhiingātohuhuarahikakiterātauiōrātauhaerengawaka.’VEE ALLMARKKAIAKO

15

Page 18: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

M�tai TakeTe panoni tüturuKa whai upane ngä äkonga ki te whakapai ake i te haumaru haporiI whakahaerehia e ngā ākonga pakeke i te Kura o Khandallah i Te Whanganui-a-Tara te akoranga uiuinga i puta ai ngā whakapaipaitanga ki tētahi arararo hīkoi i roto i te takiwā noho.

I te hiahia ngā ākonga ki te whakaiti popoketanga i ngā tiriti tūtata mā te whakatenatena kia maha ake ngā aropā e hīkoi ana ki te kura. I whakarite rātau kia mahia tētahi uiuinga mā te kohi raraunga, te tiki tohutohu mātanga me te whakarite me pēhea te waihanga panonitanga.

I mahi tahi ngā ākonga me ngā kaiako, me ngā kaimahi o te Kaunihera Tāonenui o Te Whanganui-a-Tara. I te wā o tētahi mahinga mahere, i kite rātau i te hua o te arararo hei ara hīkoi engari i te tino paruparu me te kore haumaru. I urutauhia e rātau tētahi ariā ko te whakapārekareka i ngā wāhi ka whakaputa i te panonitanga, ka whakamahia tētahi tātaringa SWOT (ngā kaha, ngā ngoikoretanga, ngā whai wāhitanga, ngā mōreatanga) me te mahi i tētahi whakaaturanga Prezi me pēhea te whakapaipai ake. Kātahi ka kōrero rātau ki ngā kaikaunihera tāonenui, ka tautokohia e rātau ngā whakaaro.

‘I mahi tahi mātau me ētahi pūkenga toi o te rohe mō tētahi kōwaiwai pakitara mō ngā āhuatanga rerekē o te tae ki te kura, pēnei i te haere mā runga arewhana, rere pūangi, rikihō rānei,’ te tuhi a ētahi ākonga. ‘Kua whiwhi rama te arararo ināianei, ā, he mīharo ināianei. Ko te mea nui ka whakamahia e ngā ākonga kia tae atu rātau ki te kura.’

Hei tā te tumuaki tuarua a Rebecca Brown i whaitake te whai wāhi o ngā ākonga ki te hapori kura whanui me te waihanga pātuitanga me ngā pakeke tērā ka pau ngā tau maha ki te whakatutuki mā te kura.

‘KamaumaharatonumātauitemahiitekaupapaarararometewhakatutukipanonitangamōtehaporioKhandallah.’KONGĀĀKONGAAMATTHEW,A SARAH ME SHYA

16

Page 19: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

M�tai Take

I muri i ngä kupu matuaTe whakatewhatewha i te huarahi haumaru i roto i te porihangaI whakamahia e ngā ākonga tau 7 o Te Kura Takawaenga o Northcross ngā pitopito kōrero o te Kapu Whutupōro o te Ao ki te tautuhi me te whakamārama mōrearea ki ngā kaiwhakamahi huarahi e haere ana ki te whakataetae.

I whakahāngaitia e te kaiako a Suzanne Hodgins ngā akoranga hauora ki te rauemi marautanga Big Event a NZTA. I te tīmatanga i pātai ia ki tana akomanga ki te matapaki hāngai i ō rātau mōhiotanga whaiaro o te noho haumaru ina hīkoi rātau. I whāki ētahi i whakawhiti rātau i te huarahi i ngā wāhi haumaru kore nā ngā āki ā-hoa.

Ina ārohi i te whakataetae whutupōro, i tautuhia e ngā rōpū ngā mōrearea ki ngā kaihīkoi me ngā pāhihi ikiiki tūmatanui. I rapu rātau i ngā pūrongo kōrero o te wā mō ngā maikitanga tauwhāiti me te kohi taunakitanga mō ngā pūtake pea.

I tuhi pūrongo te akomanga hei whakamārama i ēnei take ikiiki, tae atu ki ngā whakaaro mō te whakapai ake. Hei whakaū i te tūturutanga, i pātai a Suzanne ki a rātau ki te tuhi

i te pūrongo ānō nei mā te NZTA ake.

‘Ka taea e rātau te arotahi mai ki tētahi āhuatanga o te haumaru huarahi me te titiro ki ngā pūtake me ngā whai pānga ka hua mai. I whakaritea e rātau tō rātau ake māramatanga, ā, i whakaaturia tērā i roto i te pūrongo, ka mutu me whai whakaaro rātau ko wai te hunga tirotiro.’

I kī a Suzanne i aromatawaihia e ana ākonga ētahi o ā rātau mahi, me tana tono anō ki a rātau kia whakamāramahia tā rātau aromatawai ki tētahi āhuatanga e kitea ai ngā mea i ako rātau mō te whakarite a ngā tari i te haumaru tūmatanui.

‘Ehara ko te whakaputa anake i tā rātau aromatawai whaiaro engari ko te parahau anō,’ te kī a Suzanne. ‘Koinā te mea e hiahia ana koe ki te kite. E hiahia ana koe ki te kite i ēnei hua e matapaki ana ngā tamariki i ā rātau whakatutukitanga me te angitu o te aromatawai whaiaro i ā rātau ake mahi.’

‘Kataeaerātautetukutauiramāramamōngāmōreareaiotiiarātauirungaitehuarahi.Iwhaiurumairātauitewāhangatīmatanga.’SUZANNE HODGINSKAIAKO I TE KURA TAKAWAENGA O NORTHCROSS

17

Page 20: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Te ito me te whakahaere o te kuraE whakaawehia ana ngā akoranga ākonga mō ngā pūnaha haumaru huarahi, rerewē hoki e tētahi ito haumaru huarahi, whakahaere hoki i te kura. Ka mārama tonu ina he wāhanga te haumaru huarahi o ā ‘tātau mahi i konei’.

E whakaaturia ana te haumaru huarahi i roto i te ito me te whakahaere o te kura mā:• tētahi kaupapa here me ngā tukanga mātauranga huarahi haumaru kura e

tiakina ana e ngā whakawhitinga kōrero• te ngākau whakapuke mō te mahi tautiaki huarahi• ngā whai wāhitanga whakawhanake ngaio mō ngā kaiako• ngā papanga me ngā rauemi marautanga haumaru huarahi e whakamahia ana

|i roto i ngā akoranga o ia rā• ngā mātua me ngā kaitiaki e manawa popore ana ki te haerenga kura haumaru• te whakamahere mō ngā mahi EOTC hei whakaiti mōrearea i ngā huarahi,

rerewē hoki• ngā karere huarahi haumaru i roto i ngā pānui a te kura, ā, ko ngā mea i hangaia

e ngā ākonga ngā mea pai• te pūrongo a ngā mema o te hapori kura i ngā āhuatanga whakamahi huarahi

makoako.

18

Page 21: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Te mahi tahi me ngä hoa haporiKa kitea pea e ngā kura ka taea te waihanga wāhi haumaru huarahi, rerewē mā te waihanga pātuitanga i roto i te hapori. Tērā pea ka whai wāhi ki tēnei te mahi tahi me ngā kaunihera me ngā āpiha pirihimana. Ka taea e ngā kaiako te whakamahi i ēnei whanaungatanga ki te whakarei ake i ngā akoranga.

Ka mārama tonu ngā pātuitanga hapori kura mā:• ngā akoranga huarahi haumaru e whai pātuitanga kura–kāinga• te ū o ngā mātua me ngā kaitiaki ki ngā aratohu haumaru, pēnei i te

whakaiti popoketanga i te kuhunga o te kura, ngā whakaritenga waka, kaihautū rānei mō ngā mahi EOTC

• te haere auau o ngā āpiha pirihimana me ngā kaiwhakamahere haerenga ki te kura

• te urupare pai a te hapori kura ki ngā āhuatanga whakamahi huarahi makoako, tērā pea he makoako rānei

• te whakaawe hāngai o ngā akoranga ākonga i te taiao ikiiki – tērā pea ka tuari i te huarahi i runga i te ngākau mahara, ngā wāhi whakawhiti haumaru ake, whakarokiroki huarahi mō ngā tere waka haumaru ake, he ara kē mō ngā pahikara me ngā kaihīkoi me ngā rerekētanga ki te kaupapa here mātauranga haumaru huarahi a te kura.

P�tuitanga momohoNāngāākongaoteKuraoKhandallahiwhakatewhatewhangāarahīkoihaumaruakeiwaihangatētahikaupapawhaihuakitewhakapaipaiakeitearararohīkoi.NātepātuitangameteKauniheraTāonenuioTeWhanganui-a-Taraiwhakatinanaōrātauwhakaaro.ItemīharongākaimahiKauniherakingāpūkengaraparongoāongāākonga.

'Pārekarekaanatemātakitakiingāākongaewaihangaanaitēneirongoānuietaeaemātautewhakamahiheiwhakapaiakeingāhonongahīkoimōtēneikura,’tekīaEmmaHopeoteKauniheraTāonenuioTeWhanganui-a-Tara.

19

Page 22: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

‘Keiamātaungāpūkenga,ngāmōhiotangamōngātikangamengātureonāianei,ā,māēneikataeaemātauteāwhinaingākaiakokitewaihangaingāwheakoakorangataipakekehāngaimōngāākonga.’KĀTIPAMATUAKEVIN MARSHALL

Te hiki i ngä pükenga haumaruE tautoko ana ngä pirihimana i ngä wheako akorangaĀwhina ai a Kātipa Matua Kevin Marshall i ngā kaiako i Ahuriri ki te waihanga akoranga hāngai mō te haumaru hīkoi, eke pahikara, pāhihi hoki.

Ka mahi tahi te kaiako o Te Kura Tuatahi o Onekawa a Margaret Grant me Kevin ki te whakaako i ngā pūkenga pahikara ki ngā ākonga tau 5. Hei tāna nā ōna whanaungatanga pai me ngā ākonga i whakaūngia ō rātau akoranga.

“He mea nui tana kuhu mai me te whai wāhi mai o ngā pirihimana. He urupare pai i konei, ā, he pai te āhua o ngā tamariki ki a ia.”

Hei tā Margaret ko te nuinga o ngā tamariki he mōhio ki ngā mea taketake o te eke pahikara, engari ka whakapakari te kaupapa i ō rātau mōhiotanga, pūkenga mō te eke pahikara haumaru i ngā tiriti. He whānui ngā āwhina a Kevin mai i te whakarato taputapu, tae atu ki te āwhina i ngā tamariki ki te huritao i ngā mea e ako ana rātau.

Nā te mōhio ake ki ngā āhuatanga ahurei o ia kura me ngā hiahia o ngā ākonga ka taea e Kevin te whai i te aronga tika. Ka mahi tahi ia me ngā tumuaki mō tētahi kōtaha kura e kitea ai ngā āwangawanga haumaru huarahi.

Me te aha, ka taea te whakakaha ake i te whanaungatanga mēnā ka kawea e tētahi kaimahi tētahi kawenga whāiti mō te mātauranga huarahi haumaru.

‘Me whakaata tā mātau whakarato i ngā whakaritenga o taua hapori kura, ā, ka taea anō te tūhono atu ki ā mātau mōhiohio me ngā hiahia e whakaaro ana ngā Pirihimana mō taua wāhi’, hei tā Kevin.

Ka taunaki a Kevin kia tono ngā mātua i ā rātau tamariki kia whakatauirahia mai ngā tikanga haumaru e ngātahi ai te ako a te whānau katoa.

‘Ina tae koe ki tētahi whakawhitinga huarahi, tukuna mā ō tamariki koe e ārahi atu mā te whakamahi i ngā tikanga i ako rātau i te kura. He wheako akoranga tiritiri mēnā ka whakarite wā ki te mahi.’

M�tai Take

20

Page 23: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

E ärahina ana e ngä äkongaE tautoko ana ngä pirihimana i ngä rapa rongoä a ngä äkongaE mōhio ana a Kātipa Matua Anna Duncan ki te rewa tētahi tūmahi haumaru huarahi kura mā ngā ākonga tonu tērā e ārahi.

I kite tuatahitia e te āpiha o Taranaki tēnei tikanga whakarite momoho i tētahi kaupapa i waenga tari i te tau 2007 i roto ia e kīia ana ko Kids Involved in Driving Down Speed (KIDDS).

I kohia e ngā tamariki o ngā kura tuatahi e ono o Ngāmotu ngā raraunga tere o ngā waka e hipa ana, tae atu ki ngā āhuatanga huarahi, huarere hoki i waho o tō rātau kura. I tātarihia e rātau ngā raraunga, ka tautuhia ngā take matua me te mahi tahi ki te whakawhanake i ngā otinga ka taea.

He maha ngā kaupapa haumaru huarahi i puta, ā, i whakawhiwhia te kaupapa ki te Road Safety Innovation Award i te tau 2008. I kī anō a Anna nā te whai wāhitanga o ngā ākonga ka ako anō ngā mātua i ngā take haumaru i runga i ō rātau huarahi.

‘Mō te tae atu o ngā mōhiohio ki ngā whānau – koinei te mahinga pai. Ki te kaingākau ngā ākonga ki ngā mahi, kua ekea te 90 ōrau o te whakatinanatanga. Ki te kore rātau e hiahia, kāore tonu e neke.’

Nā ngā whanaungatanga mahi kaha o Anna me ēnei kura i āwhina ki te para i te huarahi mō ngā kaupapa o muri mai, tae atu ki ngā rauemi haumaru huarahi a ngā pirihimana, ngā kaupapa pahikara haumaru, me te whakawhanaketanga o ngā mahere haerenga kura me ngā mahere whenua.

Kei roto i ngā mahere whenua ko ngā ara hīkoi haumaru ki te kura, ngā wāhi whakatū waka me te hīkoi, ngā wāhi whakawhitinga, me ngā arahīkoi whakakitekite hei hōpara. Kei reira anō ngā mōhiohio mō ngā tikanga mā ngā kaihīkoi me ngā kaieke pahikara mō te tiritiri arahīkoi, ā, me pēhea te whiwhi a ngā tamariki i tētahi tohu 'Hero 200’ mā te hīkoi ki te kura.

‘Ikitemātaukataeaengāākongangātinopanonitangaitemeaiahumaiitārātauaketitiro,eharanāngāpakeke.’KĀTIPAMATUAANNADUNCAN

M�tai Take

21

Page 24: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Rärangi whänui o ngä rauemi

Ka kitea tuihonotia ä mätau rauemi katoa, me te nuinga e taea ana te tikiake.

22

Page 25: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

E w�tea te nuinga o �nei rauemi i www.education.nzta.govt.nz

Aronga kura whänui Ngā rauemi me pēhea te whakatinana i tētahi aronga kura whānui mō te haerenga haumaru, tae atu ki ngā kaupapa here kura, ngā pātuitanga kura hapori, te ito me te whakahaere o te kura, me te marautanga o te kura.

education.nzta.govt.nz/resources

Hunga tirotiroNgā kura katoa

Momo rauemi• Mōhiohio tuihono• Ngā tuhinga e taea te

whakatika, te tikiake

Ngä rauemi marataunga kura tuatahi NZTANeke atu i te 45 ngā wāhanga mahi e tūhonoa ana ki ngā kaiakatanga matua e rima me ngā wāhi akoranga e waru o te Marautanga o Aotearoa.

Nā te hoahoa o ngā rauemi marautanga NZTA ka taea e ngā kaiako te waihanga mahere ako mō te roanga me ngā matatinitanga rerekē. E whai pānga ana ngā rauemi ki te haumaru hīkoi, haumaru pāhihi, haumaru pahikara, haumaru rerewē. He mārama ngā koronga akoranga o ia rauemi, me ngā taunakitanga wheako akoranga maha.

Tauira 1 Haumaru Rerewē, Pāngarau me te Tauanga: ka whakaahua ngā ākonga i ngā tereina mā te whakamahi i te reo ine, me te whakawhanake karere mō te haumaru rerewē e ai ki te tere, papatipu me te tawhiti tū o te tereina.

Tauira 2 Haumaru Kaihīkoi, Ingarihi: ka ako ngā ākonga i ngā tuhinga tohutohu/tukanga mā te whakamārama i ngā kōwhiringa haumaru i runga arahīkoi. Ka rangahau pea rātau i ngā tikanga haumaru i te kura me te waihanga pukapuka pikitia, ataata, ētahi atu rawa pāpāho rānei.

Kei roto i ngā rauemi marautanga tāpiri te raupapa Feet First me te Big Event. I te mea tuarua, ka whakamaheretia ngā akoranga e ngā kaiako mō te whakarite haerenga haumaru me ngā āhuatanga hāngai o te ikiiki i tētahi taiopenga nui.

education.nzta.govt.nz/resources

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Momo rauemi• Mōhiohio tuihono• Ngā tuhinga e taea te

whakatika, te tikiake

23

Page 26: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Te tïmata haumaruNgā āwhina haumaru huarahi mā ngā mātua me ngā kaitiaki o ngā tamariki i raro i te rima tau.

Hunga tirotiroNgā mātua, kaitiaki, whānau hoki o ngā tamariki 0–5 tau

Momo rauemi• Mātārere (tikiake)

Paetukutuku Feet FirstKo te Feet First Walk to School he kaupapa e whakatītina ana i ngā ākonga, whānau me ngā kaitiaki kia haere haumaru atu rātau mā raro ki te kura kia kotahi wā i te wiki i te itinga rawa, ia wiki.

www.feetfirst.govt.nz

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Momo rauemi• Paetukutuku• Ngā rauemi marautanga• Ngā pānui whakaahua• Ngā mātārere me te maha atu• Mōhiohio tuihono• Ngā tuhinga e taea te

whakatika, te tikiake

Ngä aratohu mö te aromatawai i te mätauranga haumaru huarahiHe whakarato pātai whaikiko ki ngā kura hei uiui i te whāinga o ngā kaupapa mātauranga haumaru huarahi, ngā wawaotanga me ngā kaupapa e tukuna ana ki tō rātau kura, hapori hoki.

He whakarato anō i tētahi rārangi o ngā pātai e pātai auautia ana hei āwhina ki te ārohi i te tōtikatanga o te kaupapa mātauranga haumaru huarahi, wawaotanga, kaupapa hoki.

education.nzta.govt.nz/guidelines

Hunga tirotiroNgā kaiako

Momo rauemi• Mōhiohio tuihono

Rauemi haere tonu

24

Page 27: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Haerenga mä raroHe ataata tirohanga whānui hei hōpara kōwhiringa hīkoi haumaru.

education.nzta.govt.nz

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Momo rauemi• Ataata tuihono

Haere mä raro, mä runga pahikara, mä runga küta, mä runga paparetiE whakaahua ana te aratohu o tēnei whānau me ngā kaitiaki i ngā mea hei whakaako ki ngā tamariki mō te noho haumaru i runga huarahi, tūtata hoki ki ngā rerewē. Rauemi tohutoro whaihua. Kei roto anō i te reo Hāmoa, Tonga, Māori me te Kuki Airani Māori.

education.nzta.govt.nz/resources/school-community-partnerships

Hunga tirotiroNgā mātua, kaitiaki, whānau hoki o ngā tamariki 0–12 tau

Momo rauemi• Mātārere (tikiake)

Ngä pänui whakaahua haumaru huarahi, rerewë me te eke pahikaraNgā pānui whakaahua e kapi ana te haumaru huarahi, rerewē me te eke pahikara. Kei roto ko ngā karere haumaru matua hei maumahara mā ngā ākonga.

education.nzta.govt.nz

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Momo rauemi• Ngā pānui whakaahua (tikiake)

25

Page 28: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Mēnā ka moe koe,

kaua e moe i roto i te tūru hautū

Aratohu kaiwhakariterite mö te mahere haerenga haumaru kuraKa mahi tahi te hapori kura ki te whakapai ake i te haumaru mō ana mema katoa mā tētahi mahere kura haumaru.

education.nzta.govt.nz/resources/school-community-partnerships

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–13

Momo rauemi• Mātārere (tikiake)

visit education.nzta.govt.nz

Aratohu pahi kura hïkoi a te kaiwhakariteriteHe aratohu mā ngā mātua, kaitiaki me ngā kaiako mō ngā mahi whaikiko hei whakarite i tētahi pahi kura hīkoi.

education.nzta.govt.nz/resources/school-community-partnerships

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Momo rauemi• Mātārere (tikiake)• Ngā puka mō te waihanga i

tētahi pahi kura hīkoi (tikiake)

visit education.nzta.govt.nz

Ngä rauemi i mahia e ngä äkongaNgā ataata me ngā whakaata kiriata whiwhi tohu i whakaputahia e ngā ākonga kura tuatahi o Aotearoa. K whakaaturia i ēnei ngā āwhina haumaru mā te āhua ngahau, pai hei whakamahi i roto i te akomanga.

education.nzta.govt.nz/resources/school-ethos-and-organisation

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Momo rauemi• Ataata tuihono

Rauemi haere tonu

26

Page 29: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Ngä rauemi pahi kura hïkoiNgā mea katoa e hiahiatia hei whakarite i tētahi pahi kura hīkoi, tae atu ki ngā pānui whakaahua, ngā reta me ngā mahere ara.

education.nzta.govt.nz/resources/school-community-partnerships

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Mātua, kaitiaki, whānau hoki o ngā tamariki

Momo rauemi• Ngā tuhinga e taea te

whakatika, te tikiake

Haumaru rerewëNgā rauemi ōkiko mō ngā tereina, te ara rerewē me ngā karere matua mō te haumaru rerewē.

education.nzta.govt.nz/stories/national/rail-safety-in-the-classroom

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Pukapuka ako röpü haumaru ikiiki kuraE whakaratohia ana e tētahi rōpū haumaru ikiiki kura i tētahi tino ratonga mā ngā tamariki kura e whakawhiti huarahi tūtata ki te kura me te eke i te pahi kura.

education.nzta.govt.nz/resources/school-ethos-and-organisation

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 1–8

Momo rauemi• Mātārere (tikiake)

27

Page 30: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Te whakarite köwhiringa haumaru ina haere atu me te hoki mai i te kura mä runga pahiHe āwhina i ngā tamariki me ngā taiohi ki te whai kōwhiringa haumaru ina haere atu me te hoki i te kura mā runga pahi.

education.nzta.govt.nz/resources.school-ethos-and-organisation

Hunga tirotiroMātua, katiaki, whānau hoki o ngā tamariki kei ngā tau 1–8

Momo rauemi• Mātārere (tikiake)

Bike WiseHe paetukutuku me ngā rauemi maha mā ngā kura, mātua me ngā kaieke pahikara tamariki.

www.bikewise.co.nz

Hunga tirotiroKaiako o ngā tau 8–13

Ngā mātua, kaitiaki, whānau hoki o ngā tamariki 12+ ngā tau

Taiohi 12+ ngā tau

Momo rauemi• Paetukutuku

Tikanga eke pahikaraHe aratohu māmā ki ngā ture waka haere me ngā tikanga pahikara haumaru o Aotearoa.

www.nzta.govt.nz/resources/roadcode

Hunga tirotiroTaiohi 12+ ngā tau

Momo rauemi• īPukapuka (tikiake)

Ng� rauemi haere tonu.

28

Page 31: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

Päpäho päporiTe whiwhi i ngā kōrero hou rawa me ngā rauemi mātauranga haumaru huarahi, rangahau me ngā taiopenga.

Twitter: Whai @NZTAeducation

Pinterest: Haere ki pinterest.com/nzta/road-safety-education

Ture huarahiHe aratohu māmā ki ngā ture waka haere me ngā tikanga waka haere haumaru o Aotearoa.

www.nzta.govt.nz/resources/roadcode

Hunga tirotiroMātua, kaitiaki, whānau hoki

Momo rauemi• Paetukutuku (pukapuka rānei

e wātea ana ki te hoko mai)

He whakamöhiotanga ratonga tömua, mä ngä kaiako hou hoki, ki te haumaru huarahiHe whakaaturanga tere e tūhono ana i te haumaru huarahi ki te marautanga me te whai hono hohe ki ngā rauemi.

education.nzta.govt.nz/resources/school-ethos-and-organisation

Hunga tirotiroKaiako, ngā wāhanga o te mātauranga

Momo rauemi• PowerPoint me te SlideShare

29

Page 32: Mahere huarahi - education.nzta.govt.nz fileāhuatanga whai pānga ki ngā mea e akohia ana, me te āhua ako hoki a ngā ākonga mō te whakahaumaru ake i ngā haerenga. I ētahi wā,

haere ki education.nzta.govt.nz

E tika ana kia ähei ia tamaiti te haere haumaru i Aotearoa. E tautoko ana ënei rauemi haumaru huarahi i ngä haerenga haumaru mö ngä tamariki.