m j e d i s i - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2011/12/magazina-04-shqip.pdf · magazina...

magazinamagazina evropianeevropianeM J E D I S IM J E D I S I

| | Korrik 2011 numri 4 |

Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të HapurKosovo Foundation for Open Society

Fondacioni i Kosovës Për Shoqëri Të HapurProgrami i Integrimeve Evropiane

magazina evropiane 2

Jo rastësisht në këtë numër të “RevistësEvropiane” jemi vendosur t’i adresojmëçështjet mjedisore. Ka shumë arsye: (1)jo aq shpesh shohim se problemetmjedisore zënë vend meritor në vë�mendjen e qytetarëve dhe posaçërisht tëadministratës që merret me to, (2) vitevetë fundit, kur kemi filluar të merremi meprojekte të mëdha zhvillimore, cilësia emjedisit është e rrezikuar si kurrë mëparë, dhe (3) perspektiva evropiane evendit na detyron që t’i njohim shumëmë mirë politikat dhe rregullativën e BE�së, të cilat së shpejti do të na obligojnëta ndërrojmë rrënjësisht qasjen që ekemi ndaj mjedisit që na rrethon dheprojekteve zhvillimore të vendit. Menduam se ky edicion i revistës duhettë sjellë njohuri në shumë sektorëmjedisorë, si dhe nga shumë burime –nga individë, ekspertë vendës dhe tëjashtëm, si dhe shkrime nga revistamjedisore më prestigjioze të BE�së. Ajoqë duam të arrijmë me këtë numër ështëqë lexuesin ta informojmë për trendëtmjedisorë në Kosovë dhe jashtë saj, përpërcaktimet e BE�së, si dhe për politikate saj në adresimin e çështjeve më “tënxehta” mjedisore. Dhe krahas informa�cionit që mund ta gjeni këtu, menduamse ky numër mund të nxisë një seri de�batesh qytetare për cilësinë e mjedisit tene, lidhjen e saj me projektet e mëdhazhvillimore, si dhe me potencialinvazhdimisht të munguar të adminis�tratës sonë që t’i vendosë mekanizmate nevojshëm për ta parandaluar ndotjene mëtejshme.Mjedisi kosovar i ka edhe anët më pak tëprekura nga ndotja dhe shkatërrimi,edhe pse janë vazhdimisht të rrezikuara;ka po ashtu edhe nisma civile, të qyte�tarëve dhe organizatave joqeveritare qëe kanë atë që u mungon të tjerëve – pa�sionin për t’i ruajtur vlerat tona mjedis�ore, natyrën me gjithë biodiversitetin qëka. Në këtë numër e kemi kënaqësinë qëtë prezantojmë edhe punën e entuzi�astëve të natyrës, siç janë organizataERA me Fatos Lajçin, dhe Shpëtim Vok�

shin, hulumtues dhe eksplorues i paepuri natyrës. Ata në këtë numër sjellin jovetëm fotografi të mrekullueshme ngaBjeshkët e Nemuna dhe më gjerë, poredhe shumë informacion shkencor përbiodiversitetin e florës dhe të faunës, qëi kemi aq afër dhe aq larg. Shumë afërpër t’i arritur, për t’i parë dhe për t’i ek�sploruar, dhe shumë larg për t’i futur nëprogramet e rregullta të mbrojtjes sëtyre. Larmia e informacionit që ju kemi sjellënë këtë numër tregon se mjedisi ështëlëmi shumë komplekse dhe gjithëpërf�shirëse. Atë duhet ta kuptojmë së pari,dhe, nëse duam ta mbrojmë si duhet,duhet ta kuptojmë edhe më shumë,edhe më mirë. Shpresoj se ky numër eka sjellë të paktën një shkrim që do tazgjojë kureshtjen tuaj për këtë mal tëpafund problemesh, por edhe sfidash,që Kosovën ta bëjmë një ditë ashtu siç eduam dhe siç e meriton ajo.

Luan ShllakuDrejtor Ekzekutiv

Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur

HYRJE

mje

dis

i

Revista është iniciuar dhe realizuar nga Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur. Opinionet e autorëve të artikujve të publikuar nuk përfaqësojnë qëndrimet e Fondacionit. • Bordi Editorial: Luan Shllaku,

Agron Bajrami, Venera Hajrullahu, Iliriana Kaçaniku, Fatmir Curri, Ilir Deda e Alban Zogaj. Design & Layout: Sami Kçiku. • Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur � Adresa: Ulpiana,

Imzot Nikëprelaj, Villa Nr. 13, 10000, Prishtinë; tel.: 038 542 157; e�mail: [email protected]

magazina evropiane3

mje

dis

i

Bordi Këshillëdhënës përMbrojtjen e Mjedisit

MJEDISI NË KOSOVË

(gjendja aktuale, probleme,kufizime dhe sfida)

Faqe 4

DHJETË PROVA PËR PRESIDENCËN HUNGAREZE

Faqe 9

KOKËDHEMBJA NGA PROBLEMET E PAZGJIDHURAMJEDISORE PO AFROHETSabit Restelica

Faqe 12

TRANSPONIMI I DIREKTIVËSPËR UJIN E PIJSHËM NËKOSOVË Luca Lucentini

Faqe 15

AJRI DHE NDOTJA E TIJBarbara O’Leary

Faqe 17

A KANË UJË KËTO BURIME?Prof. dr. Zeqir Veselaj

Faqe 19

EKSPLOATIMI I LINJITIT DHE MJEDISI NË KOSOVË (Një dekalog veprimi)Luan Shllaku

Faqe 21

RRITJA EKONOMIKE SI DEGRADIM MJEDISI(nën shembujt e ndërtim-tarisë dhe të ambalazheve)Ardian Klosi

Faqe 23

MBROJTJA E QYTETEVE –MBROJTJE E MJEDISIT?Ark. Elvida Pallaska

Faqe 26

MBROJTJA E MJEDISITNËPËRMJET VLERAVEBurim Leci

Faqe 28

BIODIVERSITETI – KËRPUDHATNË KOSOVË Shpëtim Vokshi

Faqe 31

NË KËTË NUMËRMJEDISI

magazina evropiane 4 Mjedisi Strategji mjedisore � refleksione

Ky dokument i sjell pikëpamjet e Borditpër gjendjen aktuale të mjedisit në Kosovëdhe sfidat për avancimin e cilësisë së tij.

Prishtinë, mars 2011

Hyrje

Bordi i Mjedisit nëpërmjet këtij dokumentisjell pikëpamjet e veta për gjendjenaktuale të mjedisit në Kosovë, duke i vënënë pah momentet dhe pikat mëpërcaktuese të cilësisë së tij. Ky dokumentështë hartuar për ta njoftuar lexuesin,kudo që të jetë ai, në Parlament, Qeveri,parti politike apo në media dhe shoqëricivile, për problemet, kufizimet dhe sfidatme të cilat duhet ballafaquar institucionetqë merren me mjedisin për ta avancuaragjendën e tyre të veprimit drejt zgji �dhjeve adekuate. Perspektiva e mjedisit në Kosovë do tëkuptohet më mirë kur të mësojmë se sindërvepron ekonomia e saj me ambientinqë na rrethon. Kjo perspektivë nuk mundta trajtojë Kosovën si diç të ndarë ngaqytetërimi modern. Dhe nëse nuk bindemishpejt se kemi ndikim të fuqishëm nëmjedisin që na rrethon dhe se posedojmë„muskuj“ mjaft të fortë për ta shkatërruaratë, nuk do të jemi në gjendje të krijojmënjë perspektivë zhvillimore, që nuk ekomprometon të drejtën e secilit qytetartë jetojë në një mjedis të pastër dhe tëshëndoshë. Perspektiva mjedisore eKosovës ndërtohet vetëm nëse veprojmëmenjëherë dhe në bazë të asaj që dimësot. Shumica prej nesh mendon se gjen �demi në rrezik të kalimit të një pike tëmoskthimit pas së cilës do të kemi

humbur rastin e fundit për t’i zgjidhurproblemet mjedisore para se të dalinjashtë kontrollit.

Zhvillimi i vendit e përcakton niveline ndotjes

Në dekadën e fundit Kosova ka filluarshumë projekte zhvillimore. Periudha erekonstruktimit të pasluftës, si dheintervenimet në infrastrukturë të dobët tëvendit ishin intervenimet më serioze.Sektori privat nëpërmjet organizatave tëvogla dhe të mesme është zhvilluardukshëm, ndonëse në mënyrë stihike dhejo mjaftueshëm. Viteve të fundit vërehetnjë tendencë për veprim më të organizuarnë disa sektorë të ekonomisë, por akomanuk ka shumë rezultate konkrete. Kosovavazhdon të jetë një ndër vendet e rralla qënuk ka plan strategjik zhvillimor tëadoptuar, duke lënë hapësirë të madhepër intervenime ad hoc në ekonomi, që sipasojë sjellin shumë operacione abuzueseme resurset natyrore dhe me cilësinë emjedisit. Krahas mungesës së projektevezhvillimore të menduara mirë, mund tëthuhet se procesi i privatizimit nuk kasjellë më shumë optimizëm në ringjalljene potencialit tonë ekonomik, dhe në njëshkallë të madhe, operatorët e rinj privatëkanë abuzuar vlerat themelore mjedisore. Pra, trendët e përkeqësimit të cilësisë sëmjedisit janë vërejtur në këtë dekadë,edhe pse në anën tjetër Kosova kandërtuar një infrastrukturë ligjore dheadministrative për avancimin e cilësisë sëmjedisit: shumë ligje dhe rregulla janëadoptuar, dhe është vendosur një struk �

turë për administrim që fillon lart meMinistrinë e Mjedisit dhe PlanifikimitHapësinor (MMPH), nëpërmjet Agjencisësë Mjedisit e deri te niveli lokal (komunat),të cilat kanë drejtori ose agjendë vepriminë këtë drejtim1. Kësaj linje vertikale tëmenaxhimit të mjedisit duhet shtuar edheshumë struktura të tjera inspektuese oseedhe monitoruese që në mënyrë tëdrejtpërdrejtë janë të përfshira në punëmjedisore, si dhe një mori institucioneshtë cilat në mënyrë të tërthortë janëpërcaktuese të cilësisë së mjedisit, sepsevendosin dhe i menaxhojnë resursetnatyrore në Kosovë. Këto janë komisionet,këshillat dhe agjencitë që veprojnë si tëpavarura ose edhe si dorë e zgjatur eministrive të ndryshme të Qeverisëkosovare2. Nëse i sjellim më afër trendët zhvillimorënë Kosovë dhe infrastrukturën ekzistuese,atëherë ky segment na mbetet i mangëtme një tjetër “karshillëk” të rëndësishëm,institucionet dhe marrëveshjet ndërkom �bëtare që mbrojnë mjedisin duke i caktuarrregullat e sjelljes për vendet që e shohinveten si pjesë të tyre, tash ose më vonë3.Të gjitha projektet zhvillimore, si dhenevoja për avancimin e cilësisë së mje �disit, në mes tjerash, janë rrënjosur nëdokumente dhe politika rajonale, të cilatdo të fitojnë edhe më shumë peshë pasanëtarësimit të Kosovës në BashkiminEvropian. Ndikimet më të shprehura dhe tëdrejtpërdrejta në mjedis vijnë nga (1)projektet e mëdha të operatorëve ekono �

Bordi Këshillëdhënëspër Mbrojtjen e Mjedisit

MJEDISI NËKOSOVË

(gjendja aktuale, probleme, kufizime

dhe sfida)

1 Momentalisht vetëm 2 komuna kanë drejtori për mbrojtjetë mjedisit: Mitrovica, Kastrioti.

2 ZREM, KPMM, KUP Kosova e re, ZRUKM.3 Marrëveshja rajonale e Athinës për Energji, Politikat

e BE 20�20�20, Marrëveshja e Kyoto�s etj.

Foto: Fatos Lajçi

magazina evropiane5Strategji mjedisore � refleksione Mjedisi

mikë, qoftë të atyre publikë4 apo edheprivat, (2) hot�spot të krijuar ngaoperatorë të papërgjegjshëm dhe ngamoskujdesi institucional5, (3) çrregullimi ijetës urbane, (4) hedhurinat (toksike)industriale dhe urbane, dhe (5) përdorimii karburanteve fosile në industri, amvisëridhe në trafik.Ndikimet të tërthorta, por shumë dome �thënëse për cilësinë e mjedisit, përposinfrastrukturës ligjore dhe administrativejoefikase dhe të pambaruar, duhetkërkuar në përplasjet (konfliktet) makro �ekonomike që shkaktohen nga projektete mëdha zhvillimore, me bazë në eks �ploatimin e mineraleve6. Mungesat edukshme të ujit në zonën e pasur meminerare, sipërfaqet e tokës bujqësore të“atakuara” nga ndotja e termocentraleve,si dhe lëvizjet e pafavorshme demo �grafike, ku në zonat industriale dendësia epo pullatës është më e madhja7, e ampli �fikojnë dukshëm situatën edhe ashtu tërënduar mjedisore. Të gjitha këtomomente fitojnë në rëndësi kur mësojmëse Kosova akoma nuk i ka adresuar nëmënyrë strategjike këto probleme, në njëplan hapësinor adekuat ose në planemaster të ujërave dhe të zhvillimitbujqësor. Të gjitha këto plane duhet tëjenë të elaboruara mirë nga planvështrimimjedisor, me pjesëmarrje aktive tëekspertëve mjedisorë.Efikasiteti i administrimit të mjedisit në tëgjitha nivelet ndikon dukshëm në cilësinëe tij. Ligjet dhe rregullativa aktuale shumëvështirë vihen në veprim nga njëburokraci e mangët, në numër dheekspertizë, ndërsa dokumentet strategjikezhvillimore janë po ashtu të mangëta,sepse hartohen nga pikëvështrimi eks klu �zivisht resorial, pa ndërhyrje të ekspertizësmjedisore, që do të duhej jo vetëm tëmbante kujdes, por edhe të propozontemasa konkrete për inkorporimin esegmentit mjedisor në të gjitha planetzhvillimore ekonomike. Për të siguruarkëtë, administrata kosovare duhet tërikompozohet në këtë aspekt, duke i lënëvend të rëndësishëm ekspertizës mjedi �sore që duhet të sillet nga pjesëmarrja eekspertëve të mjedisit në nivel tëdiskutimit ndërministror të projektevezhvillimore, të ekonomisë dhe infra �strukturës.

Dhe segmenti i fundit që bordi dëshironta sjellë në pah është ai i kufizimeve qëvijnë nga madhësia, pozita, strukturaminerare dhe gjeologjike, si dhe lëvizjetdemografike, në zhvillimin tonë ekonomikdhe shoqëror. Kufizimet zhvillimore qëvijnë nga ky segment dukshëm për �caktojnë cilësinë e mjedisit në vend.

Shfrytëzimi i resurseve natyrore �sfidë serioze

Kosova në disa dekada të fundit, me njëzhvillim të hovshëm industrial të bazuarnë eksploatimin e mineraleve që ka nëdispozicion i është afruar kufirit, ku nukka mbetur aq shumë hapësirë për zhvillimtë mëtutjeshëm industrial pa shkaktuarnjë rënie të dukshme të cilësisë së mjedisitqë e rrethon. Çdo investim i ardhshëm nëindustri eksploatuese dhe procesore duhettë ketë parasysh dy fakte: (1) gjendjenkritike të resurseve që shfrytëzohen, si dhe(2) (pa)mundësinë e aplikimit te tekno �logjive për kontrollimin e ndotjes për tëminimizuar efektet negative të saj.Aktualisht politikat zhvillimore të ekono �misë së Kosovës duhet të fillojnë “tëmarrin ngjyrë të gjelbër”, ashtu që tokatë mos degradohet më tutje dhe assesi jombi kufirin kritik që mundëson ripër �tëritjen e saj, prodhimi i hedhurinave dhei ndotësve në përgjithësi të minimizohetdhe të mos konfrontohet me një zhvillimracional dhe të qëndrueshëm të resursevenatyrore.Zhvillimi i ekonomisë në bazë të eks �ploatimit të mineraleve është sa sfiduesaq edhe konfliktuoz, sepse mund të krijojëshumë probleme dhe konflikte zhvillimorenga të cilat është vështirë të dilet pasi qëtë futesh në to. Më poshtë janë dhënëdisa nga problemet më të shprehura qëduhet të tërheqin vëmendjen e planifi �kuesve të ekonomisë kosovare, jo për t’izmbrapsur nga ky model zhvillimor, porpër t’ua tërhequr vëmendjen se ky zhvillimduhet të projektohet me shumë sens përta përmirësuar gjendjen e tashme edheashtu të rëndë: Kosova nuk mund të bëhet fuqi ener �gjetike rajonale, siç pretendojnë shumëekspertë të vendit dhe të jashtëm nësebazohet vetëm në faktin se ka rezerva të

mëdha të linjitit. Këto rezerva nuk janë tëgjitha të eksploatuara, dhe një pjesë emadhe e tyre gjendet nën toka pjelloredhe vendbanime të mëdha e të vogla,sidomos në pjesën qendrore të Kosovës.Rregullativa evropiane8 dhe shumëmarrëveshje të tjera globale definitivishte kufizojnë këtë ”apetit” tonin në këtëdrejtim.Xehet sulfide të plumbit dhe zinkut, qëpërpunohen në veri dhe në jug tëMitrovicës, në impiantet e “Trepçës”,paraqesin ndoshta ndotësin më tërrezikshëm të ajrit dhe ujërave në Kosovë.Përveç sasive shumë të mëdha tëdyoksidit të sulfurit, këto reparte, kur janënë punë, emitojnë edhe sasi të mëdha tëmetaleve të rënda, nga të cilatkoncentrimet e plumbit dhe të kadmiumit,si më të rezikshmet për shëndetin epopullatës, shumë herë i tejkalojnë kon �centrimet e lejuara në ajër, me standardendërkombëtare. Është plumbi ai që meprezencën e tij në ajër të Mitrovicës dhevendet përreth shkaktoi një ”gjenocidmjedisor” duke i intoksikuar edhe fëmijëte palindur gjatë periudhës së graviditetittë nënave të tyre (është gjeturvazhdimisht në gjakun e fëmijëve tëporsalindur, me pasoja të rënda përshëndetin e tyre). Niveli tekniko�teknologjik i pajisjeve tëimpianteve më të mëdha industriale nëKosovë është shumë i ulët. Ky fakt është ilidhur me nivelin e ulët të GDP�së nëKosovë në disa dekada të fundit. Kosovaishte mjaft e pasur për të ndërtuarekonominë e saj me industri të rëndë nëqendër të zhvillimit, por akoma shumë evarfër për të blerë ”teknologji të pastra”dhe pajisje për kontrollimin e ndotjes kudoqë ajo paraqitet: në industri prodhuesedhe përpunuese, infrastrukturë urbane,trafik etj. Kjo ka bërë që asnjë tymtar tëmos ketë pajisje efikase për pas �trimin/eliminimin e ndotjes që emetohet,

4 KEK, “Ferronikel”, “Sharcem”, “Llamkos”, ngrohtoret eqyteteve, “Trepça”

5 Deponitë e vjetra urbane, mbetjet minerale, hiri nga KEK�u,kemikatet, ndotja e pamëshirshme e lumenjve, shfrytëzimi irërës e zhavorrit, instalimi i gurthyesve në çdo cep të terri�torit, prerja e pyjeve

6 TC “Kosova A, B, C (në perspektivë)”, “Ferronikeli”,“Trepça”, 7 Në zonën e ndikimit të TC�ve, dendësia e popullatës është

cca 900 banorë/km28 Politikat energjetike të BE�së, restriktojnë përdorimin e fos�

ileve në shumë më pak se që aktualisht Kosova eksploaton.Sipas këtyre politikave, Kosova duhet që deri në vitin 2020ta zvogëlojë përdorimin e linjitit për 20%.


asnjë objekt industrial të mos përpunojëefluentët që i derdh në lumin më të afërt,asnjë qytet të mos ketë impiante përpastrimin e ujërave të zeza dhe trafiku tëjetë i ngarkuar dhe me makina të vjetra,pa katalizatorë në gypin lirues të gazrave.GDP�ja aktuale e Kosovës nuk garantonmë shumë se që është bërë në dekadat ekaluara, nëse nuk paraqiten investimet ehuaja.

Politikat zhvillimore aktuale nëKosovë

Në këtë moment të gjitha politikat dhestrategjitë zhvillimore janë duke u hartuarnga institucionet qeveritare – ministritë,në nivel të departamenteve të tyre. Nukka informata nëse ndërmarrjet publike, sidhe ndërmarrjet shoqërore të tjera tëmëdha i kanë hartuar planet e tyrezhvillimore. Shumica e politikave tëhartuara në 2�3 vjetët e fundit janërezultat i bash këpunimit me organizatandër kombëtare, dhe janë të fragmentuaranë ata lëmenj që në një moment tëcaktuar kanë qenë në agjendën e ndonjëdonatori, kryesisht multilateral osebilateral. Mirëpo e tërë puna e bërë nëkëtë drejtim është jo vetëm e pa �mjaftueshme, por edhe jo aq relevante përtë projektuar një plan zhvillimor të qartë,i cili do të jetë kompatibil me kërkesat eKomisionit Evropian. Ministria e Mjedisit dhe e Plani �fikimit Hapësinor e ka hartuarStrategjinë për Zhvillimin e Mje �disit në Kosovë në 2011 � 2020. Sikuredhe shumë dokumente zhvillimore tëtjera, edhe kjo strategji ështëparamenduar t’i hapë rrugë zhvillimit tëinfrastrukturës mjedisore dhe shërben përtë projektuar një ngritje të cilësisë sëmjedisit në Kosovë. Sot njihen dy llojinstrumentesh politike me të cilat mundtë intervenohet në ngritjen e cilësisë sëmjedisit: (1) instrumentet ekonomike dhe(2) instrumentet që punojnë sipas parimit”komando dhe kontrollo” (KK) që ka përbazë vendosjen e qëllimeve (që dëshi �rojmë të arrijmë) dhe mekanizmave (si dota arrijmë atë) zbatues. Me gjithë faktin se Ligji për Mbrojtjen eMjedisit, i cili është aprovuar nga Parla �

menti në vitin 2009, i hap rrugë vendosjessë instrumenteve ekonomike, në Stra �tegjinë Zhvillimore të Mjedisit nukinstrumentalizohet ky obligim tashmëligjor, dhe lë një përshtypje se as Ministriae as institucionet e tjera publike në Kosovënuk kanë ide se si të vihet në jetë kyprincip, i cili sot vepron me sukses nëshume vende në zhvillim. Jetësimi i këtijprincipi, ose më mirë të themi filozofisëmjedisore “Ndotësi paguan”, përbën nëvete kombinimin e instrumenteve ekono �mike dhe atij “Komando dhe kontrollo”.Në situatën aktuale në Kosovë, me ndotjeenorme që vjen nga objektet industriale,komerciale dhe urbane, është koha efundit të vendoset rregullativa përkatëse,si dhe të bëhet efikase ajo që ekziston, përtë mundësuar veprimin e menjëhershëmnë këtë drejtim. Principi i dytë, ”Vlerësimi (Stra tegjik)i Ndikimit në Mjedis” (VSNM dheVNM) paraqet sot një veprim shumëefikas që i ka të agreguara instrumentetadministrative, ekonomike dhe ato të KK�së. Në një skemë të thjeshtësuar mund tëinterpretohet si dhënie e ”pasaportave tëgjelbra” secilit pjesëmarrës në ekonomi,pasi që të sigurohemi se organizata elartcekur i respekton të gjitha kriteret evendosura për ta evituar ndotjen emjedisit ku ato veprojnë. Sa i përketVlerësimit Strategjik në Mjedis (VSNM),është ky një instrument shumë efikas përtë gjykuar arsyetimin e realizimit të

projekteve të mëdha zhvillimore, nërespekt me normat mjedisore në fuqi.Këto dy vlerësime kërkojnë një sistem tëtërë administrativ dhe shumë profesionaltë vendosur brenda një kornize ligjoremirë të definuar për të qenë efikas.Strategjia e Mjedisit në Kosovë e për �mend, por nuk e parasheh asnjë veprimkonkret, as kohën kur ky princip duhet tëbëhet operacional. Principi i intervenimit me masa financiarenëpërmjet Fondit Mjedisor kërkon poashtu një ide të qartë se me cilatmekanizma dhe nga cilat burime mund tëaktivizohet në një periudhë të afërt kohoreky fond. Vendosja e kornizës ligjore�obligative, sistemit të taksimit të shërbi �meve dhe aktiviteteve të tjera ekonomike,dhe e operativës për aplikim të masave tëcekura më lart, është një proces që duhetplanifikuar mirë, dhe ku tjetër përpos nëStrategjinë e Zhvillimit të Mjedisit. Por kjoStrategji, si edhe në rastet e tjera, nuk kaide se si të veprohet në këtë drejtim.

Disa mungesa që duhet adresuar në tëardhmen

a) Nuk është arritur të themelohet asnjëtrup efikas ndërministror në nivelqeveritar, që planet e zhvillimit ekonomikdo t’i harmonizonte me kufizimet dhekonfliktet mjedisore.b) Nuk janë projektuar në ndonjë

Foto: Fatos Lajçi


dokument strategjik implikimet dhekonfliktet mjedisore që sjell zhvillimi i disadegëve ekonomike, siç është energjetika,metalurgjia, industria kimike etj. dhejepen akoma zgjidhje të qëndrueshmepër minimizimin e ndikimit negativ të këtijzhvillimi.c) Nuk është vendosur asnjë mekanizëmefikas administrativ dhe ligjor që do tëpunonte në kontrollin e ndotjes, ose tëpaktën do të hapte rrugë për futjen në jetëtë principeve ekonomike dhe administra �tive të adoptuara me Ligjin e Mjedisit(kontrolli i emisioneve dhe vlerësimi indikimit në mjedis). d) Nuk janë hartuar dhe adoptuar të gjithaligjet për mbrojtje të mjedisit. Ligjet mbiajrin, ujërat, hedhurinat, pa të cilët nukmund të lëvizet përpara në këtë drejtim,po e tregojnë brishtësinë e tyre në zbatim.Disa nga këto ligje janë në ridraftim, pornë esencë, pritet fat i njëjtë i ligjeve qëjanë në fuqi – mosaplikimi i tyre. e) Në nivelin lokal (në komuna) ky sektorka mbetur i pazhvilluar. Mungon kornizaligjore e veprimit, administrata efikasedhe organizatat që ofrojnë shërbimemjedisore. Përndryshe, komunat janë atoqë do të duhej të ishin bartëse të veprimitmjedisor në të ardhmen.f) Nuk është arritur të themelohet një rrjeti fortë institucionesh mjedisore, të cilatmund dhe duhet të luajnë një rol primarnë vlerësimin, planifikimin, dhe kontro �llimin e cilësisë së mjedisit.

Cilat janë sfidat mjedisore në këtëmoment?

Kosova aktualisht gjendet në përfundimtë privatizimit të një pjese të ekonomisësë saj; do të investojë së shpejti nëenergjetikë; ka motive politike dhe ekono �mike të forta për ta aktivizuar “Trepçën”;dhe ka presion të lartë demografik mbiinfrastrukturën edhe ashtu të dobëturbane në vendbanimet e saja më tëmëdha. Nëse kësaj i shtohen kufizimetdhe konfliktet fizike/natyrore për të cilatështë shkruar më lart, atëherë vështirë qëmund të projektohet një ardhmëri eshëndoshë për qytetarët e saj nëse, nërend të parë, Qeveria por edhe seciliqytetar nuk do ta kuptojë seriozitetin esituatës në të cilën ndodhemi. Është

mandat i Qeverisë dhe i organizataveqeveritare që merren me mjedisin nëmënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortëtë dinë se si të tejkalohen këto sfida dhetë dinë të hartojnë dhe zbatojnë plane, tëcilat janë të realizueshme dhe efikase nëparandalimin e ndotjes dhe përmirë simine cilësisë së saj në momente kritikezhvillimore, siç është sot në Kosovë. Bordi i Mjedisit është i bindur se për tëhartuar një plan të qëndrueshëm zhvi �llimor duhet të zgjedhen instrumentetpolitike adekuate. Këto instrumente duhettë luftojnë shkaktarët e degradimit tëmjedisit dhe jo pasojat. Ato duhet të jenëefikase, që do të thotë se mund të arrihenrezultate edhe me një çmim të ulët qëekonomia kosovare në këtë momentmund ta paguajë, sepse ajo nuk gjenerontë ardhura të mjaftueshme për të akti �vizuar instrumente të shtrenjta politike.Pra raporti ”çmim�përfitim” është shumëi rëndësishëm gjatë hartimit të planevezhvillimore. Mendimi i qytetarëve përproblemet mjedisore që i shqetësojnë ataështë shumë i rëndësishëm dhe duhetmarrë parasysh. Ata janë më afër proble �meve, i ndiejnë ato në lëkurë të tyre dhekanë drejtë të tregojnë se ku duhetshpenzuar paratë e tyre si taksapagues qëjanë. Këto plane mjedisore duhet të kenënë vete një shpërndarje fer dhe të qëlluartë mjeteve që duhet të shpenzohen sa mëafër nivelit lokal.

Ndryshimi i paradigmave mjedisore –bazë e zhvillimeve që priten

Në katër dekadat e kaluara, në botën ezhvilluar, perceptimi mbi marrëdhëniennë mes të aktiviteteve ekonomike dhemjedisit ka kaluar nëpër ndryshime fon �damentale. Konceptet politike, ekonomikedhe teknologjike mbi mjedisin kanëndryshuar duke evoluar vazhdimisht nëparadigma të reja, të cilat e përcaktoninbazën e mendimit mbi marrëdhënien”njeri�natyrë” ose më mirë të themi”zhvillim ekonomik – cilësi e mjedisit”.Këto paradigma mjedisore kanë ndry �shuar ose më mirë të themi përparuar çdo10 vjet duke u zëvendësuar gjithnjë meato më ”të gjelbra”.Cilësia aktuale e mjedisit në Kosovë, si

dhe mënyra se si mendojnë sot të gjithëata që hartojnë plane zhvillimore për të epërcakton pozitën e Kosovës brendaparadigmës së zhvilluar në fillim të viteve’70, të njohur si ”Mbrojtje e mjedisit”. Ajoqë është karakteristike për këtë para �digmë është se gjithmonë veprohet në”fund të gypit”, kur shpesh bëhet vonëpër t’i ndryshuar gjërat në nisje. Pra men �dohet se si të ndalet ose si të zvogëlohetsasia e pluhurit dhe gazrave që dalin ngatymtarët e fabrikave, duke e projektuar njëtymtar më të lartë, si të pastrohet uji pasiqë të derdhet nga gypi në lumenj, etj. Kjoqasje mund të shprehet edhe si: ”Puno sigjithmonë, por vetëm shto një impiantpastrimi”! Kjo është mënyra se siekspertët zhvillimorë dhe ata mjedisorësot e kuptojnë mbrojtjen e mjedisit te ne:si ta ngremë efikasitetin e elektrofiltravenë tymtarët e KEK�ut, si të ngremë njëimpiant për pastrimin e ujërave të zeza etj.Sigurisht se duhet bërë të gjitha këto, porvetëm kur të sigurohemi se kemindërmarrë të gjitha masat që ta evitojmëndotjen në burim – aty ku planifikohenprojektet e mëdha zhvillimore.Ardhmëria e mjedisit kosovar është kalimisa më i shpejtë në një paradigmë më tëavancuar mjedisore në menaxhim tëresurseve. Mënyra e veprimit brenda kësajparadigme është para së gjithash në”ekonomizimin e ekologjisë” (e kundërtae kësaj ”ekologjizimi i ekonomisë” ështënjë koncept shumë më i avancuar dhevetëm shtetet e zhvilluara e kanëadoptuar). Instrumentet më konkrete përta jetësuar këtë koncept janë: ”Ndotësipaguan”, ”Vlerësimi i ndikimit në mje �dis”, ”Menaxhimi i rrezikut”, Fondimjedisor dhe taksat mjedisore etj. Idejakryesore e ”Menaxhimit të resurseve”është t’i inkorporojë të gjitha tipat ekapitalit dhe resurseve – biofizike, njerë �zore, infrastrukturore, si dhe monetare nëplanet zhvillimore të vendit.

Dekalogu i mjedisit

Duke marrë parasysh status quo�në etashme mjedisore, kufizimet hapësi �nore/natyrore, dhe të ardhmen brendaintegrimeve evropiane, dhjetë pikat eposhtëshënuara duhet të vendosnin një


bazë të shëndoshë për projektimin e njëzhvillimi të qëndrueshëm dhe ”të pastër”në Kosovë:1. Të kalohet nga koncepti ”Qeveri e

mjedisit” në ”Qeverisje të mjedisit”.Kjo kërkon formimin e organizmaveefikasë interministrorë që do ta kenëmandatin t’i ”ekologjizojnë projektetzhvillimore”. Posaçërisht të shihenprojektet energjetike, Autostrada ekombit etj.

2. Të respektohet Ligji i Mbrojtjes sëMjedisit i adoptuar më parë, duke ezgjeruar infrastrukturën e mangët ligjo �re dhe institucionale të paraparë në të.Posaçërisht të përshpejtohet adoptimi iLigjit për VNM, dhe ridraftimi i Ligjit tëajrit dhe ujit, dhe të gjitha aktevenënligjore që dalin nga këto ligje.

3. Të krijohen kushtet për aplikimin emenjëhershëm të instrumenteve strate �gjike mjedisore ”Ndotësi paguan” dhe” Vlerësimi i ndikimit në mjedis”, mevlerësimin strategjik mjedisor dhesocial. Kjo kërkon adoptimin e ligjevepërkatëse dhe ndërtimin e infrastruk �turës për realizim (agjencitë ekzekutive,inspektoratet dhe procedurat për vep �rim). Agjencia e Mjedisit duhet të marrëedhe mandat ekzekutiv në rregullimin ekëtyre çështjeve, si një zgjidhje emundshme.

4. Të ripunohet Strategjia Mjedisore eKosovës, e cila duhet që krahaszhvillimeve tekniko�teknologjike tëzhvillojë edhe instrumente ekonomike,ligjore dhe administrative, duke pasurkujdes që masat e parapara të jenëreale dhe të mund të realizohen brendanjë plani konkret afatgjatë. Një pjesë emadhe e kësaj strategjie duhet tëmerret me avancimin e efikasitetit tëjetësimit të legjislacionit në fuqi, si dheadoptimin gradual të konventavendërkombëtare, sidomos ato të EU, tënjohur si politikat 20�20�20.

5. Qeveritë lokale duhet t’i caktojnë prio �ritetet/planet e tyre specifike mjedisore.Ato duhet ta vendosin sa më parë njësistem efikas për realizimin e shërbi �meve mjedisore duke i themeluar oseforcuar organizatat që merren mekontrollin e cilësisë së mjedisit (ajrit,ujit, tokës, ushqimit etj.).

6. Të themelohet Fondi i Mjedisit. Të

elaborohen instrumentet ekonomike(taksat mjedisore) dhe administrative(inspektimet, NP, VNM) për mbushjen ekëtij fondi, i cili duhet të jetë i qën �drueshëm dhe të ketë kritere dheprocedura për shfrytëzimin e tij.

7. Të caktohet pozita strategjike eKosovës karshi marrëveshjeve rajonale(për energjetikë, bashkëpunim ndër �kufitar, hedhje të mbeturinave etj.) sidhe ratifikimit të dokumenteve mjedi �sore me rëndësi rajonale, evropianeose globale. Qeveria e Kosovës do tëduhej ta kishte një plan dhe konsensusjo vetëm politik, por edhe qytetar, i cilii merr parasysh specifikat natyrore dhezhvillimore të Kosovës, para se tënënshkruajë marrëveshjeve për bash �kë punim ekonomik rajonal. Kujdes tëposaçëm duhet të ketë para nënshkri �mit të çfarëdo marrëveshjeje përprodhimin dhe distribuimin e energjisënë rajon.

8. Duhet të stimulohet krijimi i një ”treguekologjik” në të cilin do të paraqitendhe zhvillohen institucione profesio �nale mjedisore (private), jashtë atyreqeveritare/buxhetore. Kjo mund tërealizohet duke jetësuar principin eVNM�së, i cili duhet të sjellë në treginstitucione profesionale që do të jenënë gjendje për t’iu ofruar shërbimet etyre organizatave që janë të obliguara

që brenda sistemit ligjor të VNM�së tëkenë të elaboruara studime për ndi �kimin e mundshëm që ato mund tëkenë në mjedis dhe masat që duhet t’indërmarrin për të qenë ekologjikisht tëpastra, me çka do të mund ta merito �nin lejen ekologjike. Të gjitha projektete mëdha zhvillimore duhet të kalojnënëpër Vlerësimin Strategjik Mjedisordhe Social, para se të merret çfarëdovendimi për fillimin e tyre.

9. Të përpilohet sa më shpejt rregullativamjedisore që kufizon emisionin endotësve në mjedis (ajër, ujë, tokë etj.).Kjo rregullativë duhet të jetë patjetër ebazuar në standardet (koncentrimetminimale të lejuara) e Bashkimit Evro �pian. Pa këtë rregullativë nuk do tëmund të jetësoheshin principet”Vlerësimi i ndikimit në mjedis” dhe”Ndotësi paguan”.

10. Të veprohet menjëherë, me masaafatshkurtra administrative, në drej �tim të (1) eliminimit të shpyllëzimit tëpaligjshëm, (2) rregullimit të emisi �onit të ndotësve nga trafiku, (3)kontrollit dhe rregullimit të shtratit tëlumenjve nga eksploatimi i pakon �trolluar i tyre, (4) rivegjetimit tëdeponimeve pasive të pluhurit të KEKdhe (5) zhvendosjes së fshatrave tërrezikuara që gjenden nën tymtarët eKEK�ut.


1. STRATEGJIA 2020 PËR GJELBËRIMIN E EVROPËSTë arrihet marrëveshja lidhur me planin2050 për nivelin e ulët të karbonit që nëmënyrë bindëse tregon si mundet BE�jame masa konkrete, dhe në rastet kur kjoështë e mundshme të obligueshme ju�ridikisht, ta zvogëlojë në mënyrë tëpadëmshme për mjedisin për 90% eme�timin e gazrave në serra deri në vitin2050, të cilat përfshihen menjëherë përtë ecur në atë drejtim. Paraqitja e pro�grameve nacionale të reformave nëmarrëveshje me organizatat e shoqërisëcivile të cilat kontribuojnë në mënyrëkonkrete në zhvillimin e qëndrueshëmduk u përqendruar në kursimin e en�ergjisë, në efikasitetin e resurseve tështuar në mënyrë të dukshme dhe nëmbrojtjen e biodiversitetit.

2. PERSPEKTIVAT FINANCIARE2014�2020Organizimi i kontributit formal dhe jo�formal nga ana e Këshillit të Mjedisitpër orientimin dhe kushtet e financimittë BE�së për mjedisin, përfshirë mënyrëne argumentimit të pagesave nga bux�heti i BE�së për klimën dhe biodiver�sitetin, duke parandaluar ndonjësubvencion që e dëmton mjedisin. Pro�movimi i angazhimit pozitiv me hise �darët dhe Parlamentin Evropian lidhurme mënyrën e orientimit të kornizës sëardhshme financiare shumë vjetore(përfshirë financimin strukturor dhe tëkohezionit) në mënyrë që t’i ofrojë ob�jektivat e BE�së të zhvillimit të qën�drueshëm, duke e luftuar ndryshimin eklimës, duke e bërë promovimin e efik�asitetit të resurseve, duke e mbrojtur

dhe shtuar biodiversitetin dhe një mje �dis të pastër dhe të sigurt.

3. ZBATIMI I NJË AGJENDE TËVËRTETË PËR KURSIMIN E ENERGJISËTë sigurojë që Plani i ri i Veprimit përEfikasitetin e Energjisë është mbitavolinë në Samitin Evropian të En�ergjisë më 4 shkurt. Deri më 2020 të ar�rijë objektivin për zvogëlimin për 20%të përdorimit të energjisë, i cili është ju�ridikisht i obligueshëm, me objektiva tëpërshtatshëm specifik. Ta sigurojë njërishikim të plotë të Udhëzimit për Tak�sën e Energjisë me shtimin substancialtë niveleve minimale mbi 39 euro përton/ekuivalent të naftës. T’ju ofrojëkompanive të energjisë elektrike me pa�kicë përgjegjësi dhe t’i nxisë ato t’i pro�movojnë dhe zbatojnë masat përefikasitetin e energjisë në amvisërishtëpiake, në NMV dhe në industri. Tafillojë një nismë të madhe për kursimine energjisë të orientuar drejt renovi �meve të mëdha të ndërtesave anem�banë BE�së. Të paraqes mekanizma tëreja novatore dhe të besueshme finan�ciare, përfshirë përmes bankave për in�vestim në gjelbërim për masat përkursimin e energjisë.

4. LUFTIMI I NDRYSHIMEVE KLIMATIKETa kryejë një vlerësim të menjëhershëmtë rezultatit të Cancun dhe të strategjisësë BE�së në bisedimet për klimën më2010. Të kërkojë zbatim efektiv,vendimtar dhe të menjëhershëm tëmarrëveshjeve të arritura. Ta përcjellë

vlerësimin e Komisionit dhe ta aprovojëobjektivin për zvogëlimin për 30% tëemetimit duke u bazuar në veprimin ebrendshëm, me synimin për çuarjen për�para të këtij vlerësimi në ngritjen derinë 40% në nivel vendi. Ta vendosëshumën e plotë vjetore prej 2.4 miliardëeurove, një kontribut të ri, shtesë dhetransparent të BE�së për ‘financim të fil�limit të shpejtë’, i cili do të vihet në dis�pozicion menjëherë. Të caktojë shifra tëqarta për kontributin e BE�së (së paku35 miliardë euro në vit deri më 2020) qëtë shkojnë drejtpërdrejt tek vendet nëzhvillim për mbështetje të lehtësimitdhe të përshtatjes. Kjo mbështetjeduhet të jetë e re, t’i plotësojë zotimetnacionale, të jetë e parashikueshme dheobliguese. Të ushtrojë presion ndajKomisionit në mënyrë që ai ta bëjë njëpropozim ligjor lidhur me trajtimin endikimeve të Ndryshimit Indirekt tëShfrytëzimit të Tokës (NISHT) në prod�himin e lëndëve djegëse bio dhe tëkërkojë marrëveshje të menjëhershme.

5. ZBATIMI I STRATEGJISË SË BIODIVERSITETIT Një angazhim i pandërprerë për arritjene objektivave të konservimit të përcak�tuara në bazë të Direktivës për habitatedhe zogj si edhe në bazë të Direktivavekornizë të strategjisë për ujë dhe mar�inë dhe ta sigurojë financimin emjaftueshëm. Një angazhim i fuqishëmpër zhvillimin e një grupi të instru�menteve të reja të politikave përfshirënjë Direktivë për speciet pushtuese dhenjë politikë për gjelbërimin dhe t’i bëjëthirrje Komisionit për zhvillimin epropozimeve të duhura. Një rol kryesor

DHJETË PROVA PËR

PRESIDENCËNHUNGAREZE


për biodiversitetin, në pajtim me mar�rëveshjet Nagoya, në pajtim me rolinnga Strategjia 2020 e BE�së dhe nismatpërkatëse kryesore, veçanërisht ato përefikasitetin e resurseve. Të punojnë nëaprovimin e Direktivës mbi tokën.

6. REFORMIMI I POLITIKËS SË PËRBASHKËT BUJQËSORE (PPB)Të përqendrohet në shpërblimin e bu�jqve që e bëjnë furnizimin me mallrapublike. Të fuqizuarit e shtyllës së dytëdhe të gjelbëruarit e shtyllës së parë.Përfshirja intensive e Këshillit të mje�disit, përfshirë përmes një takimi të për�bashkët me ministrat e bujqësisë, lidhurme caktimin e prioriteteve të PPB�së përmbrojtjen e mjedisit. Në çdo rast, nukduhet të bëhet ndonjë hap prapa kra�hasuar me propozimet e Komisionit nëlidhje me përmirësimet e mjedisit. Tësigurojë që në propozimin legjislativpërmenden sistemet bujqësore Vlera eNatyrës së Lartë për shkak të rëndësisësë saj mjedisore dhe shoqërore, qëpagesat e PPB�së e mbështesin rrjetinNATURA 2000 dhe që skemat agrare �mjedisore përforcohen.

7. KULTIVIMI I ORGANIZMAVE TËMODIFIKUAR GJENETIKISHTTë sigurojë një moratorium të ri lidhurme kultivimin e organizmave të modi�fikuar gjenetikisht deri sa sistemi aktuali autorizimit të forcohet në mënyrë tëkonsiderueshme dhe të vendosen rreg�ullat në harmoni me konkludimet e vitit2008 të Këshillit, duke ua garantuarshteteve anëtare të drejtën për të ven�dosur nëse duhet apo nuk duhet t’i kul�tivojnë të korrat e modifikuaragjenetikisht në territorin e tyre. Tëpunojë për vendosjen e një regjimi tërreptë, gjithëpërfshirës, koherent dhe tëobligueshëm për vlerësimin e rrezikut tëorganizmave të modifikuar gjenetikisht.

8. PËRMIRËSIMI I MBROJTJES SËSHËNDETIT PUBLIK Në lidhje me rregulloren për ushqimete reja: ta sigurojë një kërkim themelorlidhur me rrezikun dhe ekspozimin qëbëhet para se të bëhet reklamimi imëtejshëm i aplikacioneve të nano�teknologjisë dhe të krijojë sisteme përqeverisje të mirë, tashmë në fazën ekërkimit dhe të zhvillimit; dhe të sig�urojë futjen në përdorim të kushtit për

etiketim të të gjitha aplikacioneve tënano�materialeve të zbatuara. Të insis�tojë që Komisioni ta bëjë rishikimin e Di�rektivave për zhurmë dhe kufijtënacional të emetimit më 2011.

MJEDISI EVROPIAN: GJENDJA PERSPEKTIVA 2010Kërkesa në rritje e Evropës për resursenatyrore dhe boshatisja e ekosistemevedo ta minojnë ekonominë e saj nëse nukkontrollohen sipas vlerësimit për gjend�jen dhe perspektivën 2010 të AgjencisëEvropiane të Mjedisit të lëshuar në nën�tor 2010. Pjesa më e madhe e shkak�tarëve të kësaj i është lënë shprehivetona të konsumit, sipas të cilave aktu�alisht Evropa po konsumon më shumëresurse se që posedon, me një rritje prej34% të konsumit në BE – 12 ndërmjet2000 dhe 2007.

Në konferencën vjetore të EEB�së (Ag�jencia Mjedisore Evropiane) në tetor2010, Jacqueline Mcglade, drejtoreshëekzekutive e EEA�së, zbuloi pjesë tëvlerësimit dhe ju tha delegatëve qëduhet të bëhet edhe më shumë punëpër ta ndarë më shumë shfrytëzimin e


resurseve nga prodhimi ekonomik dhendërsa ndryshimi klimatik është njëtregues i keqësimit ekologjik të planetittonë, në të ardhmen do të ketë rreziqetë tjera për ekosistemet. Si edhe në ra�port, ajo ka theksuar nevojën për rritjene mbrojtjes së biodiversitetit duke sug�jeruar që rishikimi i ardhshëm i Politikëssë Përbashkët Bujqësore (PPB) do tëishte mënyrë e mirë për ta filluar këtë.Rënia e karburanteve të mbetura do tarris kërkesën për burimet alternative tëenergjisë dhe do të ketë kërkesë tëmadhe për shfrytëzimin e biomasës.

Ka pasur përparim në biodiversitet,me zgjerimin e rrjetit NATURA 2000dhe presion më të vogël në habi�tate nga emetimet në ajër dhenë ujë, por BE�ja nuk eka përmbushur objek�tivin 2010. Por në raportshprehet shqe të simi përaktivitetet njerëzoresiç është bujqësia,peshkataria dhepylltaria të cilatkanë ndikim tëmadh në botënnatyrore. Rrethgjysma e tokës sëEvropës aktualisht është tokëbujqësore ndërsa pjesët naty�rore po copëtohen gjithmonë emë shumë nga zonat urbane dhezhvillimi i infrastruk�turës.Kjo po ashtu ka implikimtë madh global, thuhet nëraport, i cili mund të jetëpërtej kontrollit të hartuesve evropianëtë politikave. Ndërsa numri i popullsisësë botës po shkon drejt shifrës 9 mil�iardë deri në vitin 2050, gjithnjë e mëshumë njerëz do të dëshirojnë cilësi mëtë mirë jetese dhe kjo do të ketë imp�likime të mëdha në kërkesën globale tëresurseve. Për shembull, më shumënjerëz do të migrojnë në qytete dhe kjodo ta rris konsumimin pasi që njerëzitnë përgjithësi presin zhvillim ekonomik.Shkurtimisht: modeli aktual nuk është iqëndrueshëm.

Raporti paralajmëron që “gara në të

panjohurën ofron mundësi, por poashtu do të sjellë edhe rreziqe të reja”dhe që të gjitha burimet mjedisore siçështë biodiversiteti do të duhet të mer�ren plotësisht parasysh gjatë marrjes sëvendimeve për prodhimin, konsumimindhe tregtinë.Opinioni publik– ose ‘tregimi publik– poashtu duhet të përqendrohet në mjedispasi që duket se ka një rënie tëshqetësimit publik lidhur me çështjetmjedisore, sidomos që nga bisedimetpër klimën të mbajtura në Kopenhagë.

Pjesërisht ndodhë kështu për arsye senjë numër në rritje i evropianëve po sh�përngulen në qytete dhe po e humbin‘përvojën e botës natyrore’, thuhet nëraport për një numër të vendeve.

Në raport theksohet që ka pasur për�mirësime thelbësore të mjedisit nëEvropë por edhe shumë më tepër duhettë bëhet. Malta dhe Holanda kanëshfrytëzuar më së paku resurse për per�son më 2007 ndërsa Irlanda ka shfry�tëzuar më së shumti. Mesatarisht një

evropian shfrytëzon 16 tone të materi�aleve dhe gjysma e tyre janë mbeturina– megjithatë shumica prej tyre vijnë ngaminierat dhe ndërtimi (8% ngaekonomitë shtëpiake). Menaxhimi imbeturinave është nxjerrë në pah sipozitiv, duke shkuar në mënyrë të një�trajtshme drejt riciklimit dhe paran�dalimit dhe larg nga groposja, edhe psemë 2006 gjysma prej tre miliardë tonëtë mbeturinave të BE�së janë groposur,ndërsa përqindjen më të madhe të gro�posjes e ka pasur Bullgaria. Një par�alajmërim i madh është bërë përemetimet e transportit që janë rritur për

një çerek ndërmjet vitit1990 dhe 2008.Nëse nuk ndërmer�ret veprim i mëte�

jshëm lidhur me të gjithaemetimet, McGlade tha që

transporti do të vazhdojëtë bëhet pengesë për çdolloj përparimi lidhur me

objektivat kli�matike. Ajoqë bën për�shtypje lid�hur me

r a p o r t i nështë nevoja e

qartë për tregimin e njëqasjeje më të thellë dhe të

plotë ndaj problemevemjedisore. Vetëm politika e

biodiversitetit ështëe mirë por në një

afat të gjatë nukmund të bëjë shumë

nëse industria, rregullatorët dheqytetarët nuk i ndryshojnë shprehitë etyre të tashme. Sikur edhe pesë vjet mëparë, EEA përsëri e thekson nevojën përreformën fiskale mjedisore si një prej el�ementeve kryesore për një politikë efek�tive mjedisore. “Nuk ka riparime tëshpejta por rregullatorët, bizneset dheqytetarët duhet të punojnë së bashkudhe të gjejnë mënyra novatore për t’ishfrytëzuar resurset në mënyrë më efek�tive” tha McGlade. “Farërat për vepri �met e ardhshme ekzistojnë: detyra paranesh është t’ju ndihmojmë të zënërrënjë dhe të lulëzojnë.”

magazina evropiane 12 Mjedisi Ndotja

Fjalori i përdorur në dokumentin eQeverisë së Kosovës të quajturStrategjia e Zhvillimit Ekonomik dhePlani i Veprimit për periudhën 2011�2014 (të verifikohet emri i dokumentitdhe vitet!) nuk e përfshin shprehjenMJEDIS, por kjo shprehje përdoret kurflitet për mjedis biznesor, qe çuditërishtnuk përkon me brengën më të madhedhe më kruciale për mirëqenien epopullatës dhe gjendjen e ekosistemevenatyrore. Dy konceptet e fundit janëkritere të pakritere për zhvillim tëqëndrueshëm ekonomik, që nëzhargonin modern shprehet përmesrritjes ekonomike (strategjia elartpërmendur prognozon rritjeekonomike 7�8% për vitet kalendarikenë vijim) dhe si kriter i pashmangshëmi procesit të përafrimit dhe integrimit nëinstitucione të BE�së e më gjerë.Perceptimi deklarativ për gatishmërinëpër proceset e integrimeve është sa idëmshëm po aq frenues i këtyreproceseve. Ne fakt jo vetëm për mje �disin, por edhe për proceset e përgjith �shme integruese nevojiten veprime tëplanifikuara mirë duke përfshirë edhekomponentin e financimit të këtyreveprimeve në terme afatshkurtër, afat �mesëm dhe afatgjate.Identifikimi i problemeve mjedi �sore. Të gjitha problemet mjedisore tëtrashëguara dhe ato të krijuara nëperiudhën e pasluftës kanë adresë,emër dhe mbiemër të saktë tëshkaktarëve të tyre. Jo se është bërëidentifikimi profesional (inventarizimi,studime apo hulumtime), porse atoshihen, ndihen dhe vëzhgohen heshtazi,krijohet përshtypja thuajse pritet që

dikush nga kozmosi do të ulet për t’izgjidhur ato! Ky absurd askund nuk kandodhur, andaj nuk do të na ndodhë asneve, shtetit më të ri në botë.Mbeturinat e patrajtuara, deponitë evjetra urbane, mbetjet minerale, hiri ngaKEK�u, kemikatet e pranishme, ndotja epamëshirshme e lumenjve, shfrytëzimi irërës e zhavorrit, instalimi i gurthyesvenë çdo cep të territorit, ndotja e ajrit,degradimi dhe humbja e biodiversitetit,keqmenaxhimi i zonave të mbrojtura,prerja e stërtepruar e pyjeve, zhurmaenorme, radioaktiviteti i pakontrolluar,mungesa e sistemeve të monitorimitmjedisor, shfrytëzimi marramendës itokës së bukës për ndërtime dhe njëmori çështje të identifikuara në raportetnga institucionet vendëse e ndërkombë �tare.

Institucionet mjedisoreMPH�ja si trashëgimtare e Depart a �mentit të Mjedisit (departamenti i parëi krijuar nga UNMIK�u, viti 2000) që ngaviti 2002 ka themeluar departamente,institute, divizione, sektorë dhe Agjen �cinë për Mjedis, ka punësuar numër tëmadh zyrtarësh, por as institucionet ekrijuara e as zyrtarët e tyre ende nukkanë brishtësi të theksuar për tërealizuar misionin themelor përmbrojtjen e mjedisit. Shtrohet pyetja:Përse nuk arrihen objektivat e para �shtruara me gjithë këto institucione eme këtë ushtri të zyrtarëve të MMPH�së?Brishtësia e këtyre institucioneve dhemungesa e kompetencave nga zyrtarëtpo bartet nga viti në vit, ndërrimet estrukturave politike dhe paaftësitë e

tyre për të ndryshuar sadopak situatënmjedisore janë akoma të pranishme dhevlen konstatimi se shifrat për numër tëinstitucioneve dhe të të punësuarve nukpo tregojnë rezultate të duhura dhe tëpritura, dhe gjendja mjedisore po silletnë rreth vicioz që për njohësit e mjedisitështë e papranueshme. Kontributi i pasurimit, argumentimitdhe qartësimi i objektivave për një mje �dis më të mirë. Është koha e veprimevekonkrete dhe gjetja e burimevefinanciare, pa të cilat edhe shumë vjetdo ballafaqohemi me të njëjtat prob �leme!

Dobësitë e institucioneve mjedisore Mandati i Ministrisë së Mjedisit dhePlanifikimit Hapësinor është përcaktuarme rregulloret e UNMIK�ut nr. 2002/5dhe 2005/15 dhe së fundi me Rregu �lloren e Qeverisë nr.02/2011. Në kuadërtë këtyre rregulloreve përgje gjësitëkanë të bëjnë me krijimin dhe zbatimine legjislacionit për mena xhimin epërgjithshëm në fushën e mjedisit,ujërave, planifikimit hapë sinor dhendërtimit e banimit .Përzierja e kompetencave ndërmjetdepartamenteve, instituteve dhe agjen �cisë për mjedis vërehet në shumëaktivitete! Roli rregullativ dhe aiekzekutiv nuk dallohen shpeshherë.

Dështimet në angazhime:• Objektet e banimit social nëpër

komuna• Projekti për Hade • Ngritja e memorialëve përkujtimorë

KOKËDHEMBJANGA PROBLEMET

E PAZGJIDHURAMJEDISORE PO

AFROHET

Sabit RestelicaFoto: Fatos Lajçi

magazina evropiane13Ndotja Mjedisi

dhe veprimi më skandaloz i MMPH�së • Shuarja e Institutit për Mbrojtjen e

Natyrës në vitin 2006, kur i gjithë stafii këtij Instituti me rezultate tëshkëlqyeshme u bart në Agjencinë eKosovës për Mbrojtjen e Mjedisit,paraqesin shembull shumë të keq sesinuk është dashur MMPH�ja tëfunksiononte në periudhën e ekzis �timit të saj, e 10 vjet veprimtarie mesuksese shumë simbolike e me dësh �time të shumta.

Pëlqimet mjedisore, proceduar ngaDepartamenti i Mbrojtjes së Mjedisitdhe nënshkruar nga SP i MMPH�së janëfajtorët kryesorë në degradimin evazhdueshëm të mjedisit në çdo akti �vitet zhvillimor. Me qindra pëlqimemjedisore MMPH�ja ka kontribuuardrejtpërsëdrejti në përkeqësimin egjendjes mjedisore duke i vënë komunatnë një rol pasiv para aktit të kryer(Prevalla, Gërmia, Gryka e Rugovës,Mirusha, gurëthyesit, pikat e karburan �tit etj.). Kulmi i dobësive institucionale ndodhetnë joefikasitetin apo paaftësitë e Ins �pek toratit të MMPH�së në të gjithësektorët (uji, ndërtimi, banimi, ndotjaindustriale etj.). Paraqitja e inspektoratitështë nën çdo nivel!

Legjislacioni mjedisorSa i takon numrit të ligjeve mjedisore,pothuaj është një situatë e kënaqshme.Udhëzimet administrative nga shumicae ligjeve të aprovuara janë përgatiturdhe nënshkruar nga ministrat ederitashëm të MMPH�së. Çështjathelbësore qëndron në moszbatimin sitë ligjeve ashtu edhe të akteve nën �ligjore. Në disa raste shumë ligje janëfutur në procedura të ridraftimit apoedhe janë aprovuar ligje të reja, por nëfakt situatën rreth nivelit të zbatimitaspak nuk e kanë ngritur aty ku duhetdhe kërkohet të renditemi në radhën eshteteve të BE�së apo të atyre kan �didateve për anëtarësim në BE.

Dokumentet mjedisoreJo vetëm të paprovuara, por në masë

shumë të vogël, ca nga to janë tëzbatuara në praktikë. Abuzimet e ndër �timit pa plane hapësinore ka shkaktuarnjë kaos të vërtetë, të pariparueshëmnë dëm të zënies së sipërfaqes së tokës.Ky është një absurd i llojit të vet, kuredhe pas 12 vjetësh në funksionalizimine institucioneve kemi:• Strategjia për mbrojtjen e mjedisit,

2003� e paaprovuar• Plani i veprimit për mjedis, 2005, i

paprovuar• Strategjia për mbrojtjen e ajrit nga

ndotja, i draftuar 2010• Strategjia për administrimin e mbetu �

rinave, i draftuar 2010• Strategjia dhe Plani i veprimit për

zona të mbrojtura dhe biodiversitet,në proces

• Plani hapësinor i Kosovës, në ridraftimnga viti 2004 (tash 2010�2020+)

• Plani hapësinor për FMR, i draftuar2010

• Plani hapësinor për PK Malet eSharrit, draftuar 2009.

Angazhimi i shkencës dhe i institucioneve hulumtueseMerreni me mend, sikur një ushtri e tërëanalistësh, hulumtuesish të varur e tëpavarur politikë të ishin angazhuarvetëm 50 % në fushën e mjedisit, tëplanifikimit hapësinor, të banimit apondërtimit! Të paktën, institucionetshken core pse nuk u morën me asnjëstudim, hulumtim apo analizë, ndërsaqë disa organizata ndërkombëtare nënjë vakuum të tillë provuan sadopak tëpasqyrojnë në sektorë të caktuargjendjen reale të mjedisit (UNDP,USAID, BB, GtZ, KfW etj.). Mjedisi iRepublikës së Kosovës po vuan ngamungesa e qasjes së institucioneveshkencore në pjesëmarrjen për zgjidhjene problemeve aq shqetësuese mjedi �sore. E koka do t’u dhembë edheakademikëve tanë, profesorëve, stu �dentëve e nesër edhe nxënësve tëditëve të sotme, kur të gjithë do tëballafaqohen me grumbullimin e prob �lemeve të ujit, ajrit, tokës, zhurmës,radioaktivitetit, mbeturinave etj. Sikurheshtja është zgjedhur si adut i pritjeve:“hajt se Zoti e bën mirë”!

Buxheti i pamjaftueshëmNëse buxheti i ndarë për çdo vit nëemër të kësaj ministrie kryesisht shkonnë realizim të projekteve të lartpër men �dura (ndërtim, zhvendosje, monumentekulturore etj.), atëherë nuk është evështirë të konstatohet se MMPH�jamjedisin e ka lënë në margjina tëangazhimeve serioze që i duhet këtijsektori.

Monitorimi i mjedisitRaportet për gjendjen e mjedisit,hartuar nga AMMK�ja, shprehin man �gësitë e abuzimeve me mjedisin edhepse mungon sistemi i monitorimit të:ujit, ajrit, tokës, radioaktivitetit, biodi �versitetit etj. Vlerësimi real i gjendjes sëmjedisit nuk mund të argumentohet pashifra (të dhëna).Monitorimi i pjesshëm dhe periodik iujërave realizohet vetëm në lumenjtëtanë (IHMK) dhe ujin e pijes (IKSHP),por jo edhe në akumulacionet, jo nëujërat nëntokësore, jo në ujin eambalazhuar, jo në ujin e pishinave.IHMK�ja edhe më tutje po realizonmonitorim periodik të ujërave tëlumenjve�12 herë në muaj, që i bie seujërat e lumenjve të Kosovës monito �rohen 12 minuta në vit! Monitorimi i ajrit shënon fillim tëngritjes së rrjetit me stacionet e para nëPrishtinë (3) dhe Drenas (1) (me 5parametra nga 13 parametra standardqë kërkohen!)Në Kosovë nuk monitorohet cilësia etokës, zhurma, radioaktiviteti dheshumë pak monitorohen vlerat e trashë �gimisë natyrore me të cilën Kosovamund të mburret.

Plani i veprimit për prioritetin e poli�tikave mjedisore Në këtë kohë shtrohet pyetja: Çka nërealitet MMPH�ja dhe Qeveria eKosovës duhet të shtrojnë si prioriteteafatshkurtra (urgjente), afatmesme dheafatgjate?Lista e problemeve mjedisore ështëshumë e gjatë, andaj nevojitet eksper �tizë shumë e hollësishme për tëidentifikuar dhe renditur këto prioritete.1. Legjislacioni: Nevojitet kompletimii legjislacionit primar, transpozi mi/për �


afrimi i legjislaturës sipas tipologjisëAqcuis qommuniatere të BE�së, aktenënligjore (udhëzime administrative,vendime), norma e standarde (uji, ajri,zhurma, radioaktiviteti etj.), dokumentemjedisore/plane veprimi dhe strategjisipas ligjeve mjedisore (disa nga to janënë draftim e sipër, por me ritëm shumëtë ngadalësuar).2. Forcimi institucional: Nevojitetreformimi kuadror�trajnime, ngritja eprofesionalizmit, punësim i kuadrit tëspecializuar, funksionalizimi i lidhjesQeveri�MMPH, aprovimi i rregullorespër organizimin e brendshëm dhe për �cak timi i strukturave me përshkrim tëkompetencave (departamente, institute,administrata, AMMK, formi mi i zyraverajonale etj.), aprovimi i shpejtë i ske �mës organizative të MMPH�së (defini �tive), forcimi i nivelit lokal,ba sh kë punim i ngushtë me operatorëte fuqishëm ekonomikë me ndikim nëmjedis, forcimi i nivelit lokal dhe forcimii inspektoratit në të gjitha nivelet.3. Integrimet në BE: Aderimi nëstrukturat ndërkombëtare; AgjenciaEvro piane për Mjedis (EEA)�filluar 2010 �/2011 përmes AMMK, EIONET, Eurostat,UNFCC, EC (raportim), bash kë punimirajonal, ratifikimi i konven tave(prioriteti) dhe protokolleve ndërkom �bëtare. 4. UJI: Problem i theksuar që kërkon njësërë iniciativash për projekte:a. Sigurimi i ujit të pijes përmeskompletimit të rrjetit të ujësjellësve

rajonalë, komunalë, urbanë, përfundimii rrjetit të kanalizimeve urbane, indu �striale dhe rurale. b. Për ujërat e zeza: Rivlerësimi i“Studimit mbi Strategjinë për trajtimine ujërave të zeza”, (Ministria e Jashtmee Finlandës & MMPH,2004), për �zgjedhja e variantit më optimal përndërtimin e objekteve për trajtimin eujërave të zeza, duke u nisur ngaqendrat e mëdha deri tek ato më tëvoglat. Politika e Qeverisë. MMPH�jaduhet të jetë zero tolerancë ndaj secilitqë në çfarëdo niveli shkarkon ujëra tëpatrajtuara.c. Sistemet e ujitjes: Sistemi Ibër�Lepenc, sistemet e tjera ekzistuese�akumulacionet�rehabilitimi/rivitalizimi ityre, inicimi i sistemeve të reja akumu �luese, akumulacioneve për ujitje. d. Mbrojtja nga vërshimet: Studimeprofesionale veç e veç për rrjedhatlumore dhe akumulacionet ekzistueseduke hartografuar rreziqet e mund �shme.5. Ajri: Krijimi i Qendrës Nacionale përcilësinë e ajrit�SIM, ngritja e sistemit tëmonitorimit të cilësisë së ajrit në tërëterritorin e Kosovës dhe prezantimionline i të dhënave për cilësi të ajrit dhedetyrimi i operatorëve ekonomikë (KEK,“Ferronikel”, “Sharrcem�Titan”, dhe tëtjerët) që të instalojnë sisteme të moni �torimit të emisioneve në ajër dheraportimi i tyre sipas kërkesave ligjore.6. Mbetjet: Menaxhimi i mbeturi na vekomunale sipas kritereve evropiane,

rritja e efikasitetit në menaxhim tëdeponive rajonale�evitimi i mangësive,mbyllja e deponive ilegale të të gjithavellojeve, menaxhimi i kemikateve dhemateriet e rrezikshme, mbetjet indus �triale në të gjitha ndërmarrjet nëfunksion dhe atyre jashtë funksionit.Planifikimi i riciklimit�ndërtimi i objek �teve për: letër, plastikë (të gjitha llojetPVC,PE, PPE etj), qelq, metale (çelik dhemetale me ngjyrë), akumulatorët,biomasë (përfshirë edhe kompostimin),vajra, mbetjet spitalore dhe nga farma �ceutika etj.7. Zonat e mbrojtura dhe biodi �versiteti: Zgjerimi i sipërfaqes sëzonave të mbrojtura (deri 10% eterritorit të Kosovës), shpallja e Bjesh �këve të Nemuna Park Kombëtar, pro �cedimi i zonave të reja nëpër komuna,ngritja e efikasitetit në menaxhimin ezonave të mbrojtura, PK Malet e Sharrit,Ujëvarat e Mirushës, parkut të natyrës �Gërmia, rezervatit të gjuetisë�Blinajë,Shpella e Gadimes etj.Si duket, është i pashmangshëm balla �faqimi me kokëdhembjet e mëdha qëdo t’i kemi si shoqëri për shkak tëproblemeve mjedisore të grumbulluara.Posaçërisht kokëdhembja më e fortë dotë jetë për përgjegjësit e Qeverisë dhetë MMPH�së, si bartës të funksionevepër çështje mjedisore.

(Autori është teknolog i dipl., zyrtar nëAgjencinë e Mbrojtjes së Mjedisit tëKosovës, MMPH)

Shembull i degradimit të Drinit të Bardhë. Non coment!


HyrjeCilësia e ujit është një ndër elementet mëvendimtare mjedisore për shëndetin enjeriut. Në të vërtetë, menaxhimi i cilësisësë ujit është paraparë përgjatë njëperiudhe kohore të konsiderueshme merregullore dhe standarde të nivelevendërkombëtare, shtetërore dhe nënshte �tërore.Në kuadër të legjislacionit koherentevropian që rregullon menaxhimin e ujitdhe mbrojtjen e mjedisit, Direktiva98/83/EC (Direktiva për ujin e pijshëm,DUP), parashihet mbrojtja e shëndetit tëkonsumuesve në Bashkimin Evropian (BE)përmes sigurimit që uji i destinuar përkonsum nga njeriu të jetë i shëndetshëm,i pastër dhe me përmbajtje të karakte �ristikave të pranueshme organoleptike.Kjo objektivë arrihet përmes caktimit tëstandardeve për shumicën e substancavetë zakonshme, të cilat quhen parametra,të përcaktuara në shtojcën 1 të DUP�së,dhe të cilat me siguri gjinden në ujin epijshëm dhe që kanë domethënie përshëndetin e njeriut apo pranueshmërinë eujit. Ekzistojnë gjithsej 48 parametramikrobiologjikë dhe kimikë që duhet tëmonitorohen dhe të testohen rregullishtnga shtetet anëtare. Udhëzimet përcilësinë e ujit të pijshëm të themeluaranga Organizata Botërore e Shëndetësisë(OBSh) zbatohen si bazë për përcaktimine standardeve në DUP. Ndonëse shtetet anëtare miratojnë ligjeshtetërore, rregullore dhe dispozita admi �nistrative që nevojiten për të transponuarkërkesat e parapara me DUP, ato mund tëpërfshijnë edhe parametra shtesë (d.m.th.parametrat që nuk parashihen në shtojcënI të DUP) aty ku është e nevojshme për tëmbrojtur shëndetin e njeriut brenda terri �

toreve të veta. Shtetet anëtare gjithashtujanë të lejuara që të përcaktojnë stan �darde më të larta se ato të ngritura ngaDUP. Miratimi i standardeve më të ulëtanuk është i lejuar meqë niveli i mbrojtjessë shëndetit të njeriut duhet të jetë i njëjtënë tërë BE�në. Sipas DUP, shtetet anëtaregjithashtu duhet t’i raportojnë KE�së çdotre vjet rreth cilësisë së ujit të destinuarpër konsum nga njeriu, me qëllim tëinformimit të konsumuesve.

Transponimi i direktivës për ujin e pi�jshëm në Kosovë dhe grupi punues Zbatimi i DUP�së është një nga detyratparësore për të siguruar integrimin eKosovës në BE. Transponimi në ligjin shtetëror dhe zba �timi kontekstual i DUP�së në Kosovë ështësfidë që përfshin amendamentime apozëvendësime të rregulloreve dhe stan �dardeve ekzistuese (kryesisht të UA2/1999) dhe paraqet implikime për njënumër palësh të interesuara.“Grupi punues për transponimin dhezbatimin e Direktivës për ujin e pijshëmnë Kosovë” është themeluar si platformëe shumë palëve me interes i përbërë prejpërfaqësuesve nga ministritë, komunat,kompanitë rajonale të ujit, organizatat esektorit të ujit dhe palët e tjera të inte �resuara, për të diskutuar rreth çështjeveqë kanë të bëjnë me ujin dhe të cilat kanëndikim në zbatimin e DUP�së. Objektiva e grupit punues është që t’ikontribuojë përmirësimit të cilësisë së ujittë pijshëm përmes përshtatjes së legjis �lacionit ekzistues shtetëror me kërkesat eDUP�së. Aktivitetet do të përqendrohen nëhartimin e Udhëzimit administrativ përzbatimin e direktivës 98/83/EC për cilësinëe ujit të destinuar për konsum nga njeriu

për tërë territorin e Kosovës (UA�DUP). Njëvarg tjetër i veprimeve do të përmbajëvalidimin e udhëzimeve dhe rekoman �dimeve të dobishme për zbatimin e UA�DUP të ri, për të mbështetur autoritetetdhe palët me interes që kanë të bëjnë meujin në kuptimin dhe zbatimin e disakushteve të rëndësishme të parapara meDUP.Çështjet e paraqitura më lart gjithashtujanë pjesë kyçe e projektit të asistencësteknike afatmesme dhe të shkëmbimit tëinformatave (TAIEX) të quajtur “Asistencapër Departamentin e cilësisë së ujit tëpijshëm të Institutit kombëtar të Kosovëspër shëndetin publik”. Asistenca përfshinshkëmbimin e ekspertizës me Institutinkombëtar të Kosovës për shëndetin publiklidhur me transponimin e DUP�së dherregulloreve përkatëse që formojnëorganin ligjor të Italisë për ujin. Veprim �taritë e tjera gjithashtu përbëhen prejraportimit të indikacioneve më të rejandërkombëtare dhe të BE�së të rregu �lloreve të ujit të pijshëm (p.sh., kriteret evlerësimit/menaxhimit të rrezikut sipasplaneve të sigurisë së ujit), siç rrjedhë ngapërfshirja e ekspertit të TAIEX�it në kuadërtë nenit 12 të DUP�së, Komisionit Evro �pian, OBSh�së, Komisionit Ekonomik tëOrganizatës së Kombeve të Bashkuara përEvropën (UNECE) dhe grupet punuese tëKE�së. Grupi punues për DUP në Kosovëbashkërendohet nga zyra qendrore eIKKShP dhe përbëhet prej anëtarëve,përfaqësuesve të Ministrisë së Shënde �

TRANSPONIMI IDIREKTIVËS PËRUJIN E PIJSHËM

NË KOSOVË Luca Lucentini*

* Departamenti për mjedis dhe parandalime primare, Sektoripër pastërtinë e ujit. Instituti kombëtar i Italisë për shën�det, Viale Regina Elena, 299. 00161 Romë, Itali. Ekspertinga KE TAIEX në kuadër të projektit “Asistenca për Depar�tamentin e cilësisë së ujit të pijshëm dhe Institutit kombë�tar të Kosovës për shëndetin publik, UNSCR 1244/99(Detyra nr. 15100)”

Foto: Fatos Lajçi

tësisë, Ministrisë së Mjedisit dhe Plani �fikimit Hapësinor, Departamentit të Ujit,Zyrës rregulative për ujë dhe mbeturina,Institutit Kombëtar për Shëndetësi Publike(zyra rajonale), Agjencisë për veterinaridhe ushqim, komunat, shoqatat e Koso �vës për furnizim me ujë dhe për kanali �zime dhe kompanitë rajonale të ujit.Eksperti i TAIEX�it mbështet veprimtarinëe përgjithshme të grupit përmes formuli �mit të dokumentacionit themelor dhepërmes sigurimit të konsistencës sëvendimeve që merren nga autoritetetkosovare me politikat e KE�së për ujin.Përfaqësuesit e ministrive të tjera mundtë kontribuojnë për një numër të çështjevetematike. Ata janë anëtarë shtesë të grupitpunues, nga të cilët kërkohet që të marrinpjesë në kohë të ndryshme të përgatitjesdhe zbatimit të legjislacionit sekondar përtransponimin e DUP�së, për punën qëështë relevante për funksionet e tyrespecifike. Anëtarët shtesë mund të jenëpërfaqësues të Ministrisë së Bujqësisë,Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, për çështjetqë kanë të bëjnë me zonat e mbrojtura,Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë, përçështjet që kanë të bëjnë me produktetdhe materialet në kontakt me ujin epijshëm, dhe të Ministrisë së Drejtësisëpër çështjet që kanë të bëjnë mendëshkimet.

Gjendja aktuale në Kosovë dhe afatetkohore për zbatimin e DUP�së Aktualisht, grupi punues për DUP�nëpërdor UA�DUP�në si aktin formal përtransponimin e DUP�së, përmes harmo �nizimit të legjislacionit shtetëror lidhur mecilësinë e ujit të destinuar për konsum nganjeriu, në veçanti përmes themelimit tëkritereve përkatëse, roleve shtetërore,detyrave, përgjegjësive dhe burimeve përautoritetet publike, palët me interes dhefurnizuesit e ujit në Kosovë. Zbatimi i UA�DUP�së parashihet nënpërgjegjësinë e Ministrisë së Shëndetësisëbashkërisht me IKKShP sipas neneve 4dhe 7 të Ligjit të Kosovës për shëndetinpublik 2007/02 L78. Sipas DUP�së,rregullorja e re do të vlejë për të gjithaujërat e destinuara për pirje, gatim,përgatitje të ushqimit dhe për qëllime tëtjera shtëpiake, pavarësisht origjinës së tijdhe asaj nëse ai ujë furnizohet nga ndonjërrjet i shpërndarjes, cisternë apo në shishe.

UA�DUP�ja parasheh objektivin e mbroj �tjes së shëndetit të njeriut nga efektetnegative të kontaminimit të ujit tëdestinuar për konsum nga njeriu. Në këtëaspekt, UA�DUP themelon kontrollin e ujittë pijshëm nga furnizuesit e ujit (kontrollii “brendshëm”) dhe nga autoritetet shën �detësore (kontrolli i “jashtëm”, përkatë �sisht IKKShP�së, përmes caktimit tëstandardeve dhe kushteve të duhura tëcilësisë së ujit për nga aspekti i përsëritjessë mostrimeve, pikës së përputhjes,metodave të analizës dhe gjërat e tjerapërkatëse. Ndëshkimet administrative janë paraparëpër çdo shkelje të rregullores pas njëperiudhe të duhur transicionale gjatë sëcilës nuk zbatohen ndëshkime. Në udhëzimin administrativ që do tëhartohet, nga IKKShP�ja gjithashtu kër �kohet që Komisionit Evropian t’ia dërgojëraportin e monitorimit, sipas kërkesave tëDUP�së, për të siguruar që konsumuesit tëinformohen siç duhet.Aktualisht është bërë një vlerësim ihollësishëm i ligjit ekzistues dhe i përputh �shmërisë së tij me Direktivën e BE�së dhelegjislacionin relevant. Gjithashtu janëkryer edhe vlerësimi i kornizës aktualeorganizative për vëzhgimin e cilësisë sëujit të pijshëm në Kosovë, themelimi ikritereve për mostrim dhe monitorim tëujit të pijshëm dhe raportimit të rezul �tateve, identifikimi i veprimeve dhepërgjegjësive të duhura pas rezultateve tëmospërputhjes, bazuar në kriteret e vlerë �simit/menaxhimit të rrezikut. Propozimiteknik i finalizuar i UA�DUP�së do të jepetbrenda muajit korrik 2011, dhe pas kësajmund të fillojë mënyra qeveritare përvlerësimin dhe hyrjen në fuqi të legjis �lacionit të ri.

Veprimtaritë e mundshme plotësuese për mbështetjeSi veprim esencial dhe horizontal për tërëprocesin e harmonizimit të legjislacionit tëKosovës me UE�acquis në fushën e ujit tëpijshëm, ekspertët e KE�së nga TAIEX�idhe homologët nga Kosova që kanëfunksione kyçe në fushën e shëndetitmjedisor për sa i përket ujit të pijshëmjanë duke bërë shkëmbime të njohurivedhe ekspertizës. Janë caktuar të mbahennjë varg punëtorish shtetërore, ku e paraështë mbajtur në muajin maj, dhe e dyta

është caktuar për në nëntor 2011. Njëpropozim për planifikimin e vizitave studi �more nga autoritetet shëndetësore tëKosovës në vende të ndryshme anëtaregjithashtu është në finalizim e sipër nëmënyrë që të bëhet shkëmbimi praktik ifunksionimit të legjislacioneve shtetëroretë bazuara në DUP. Gjithashtu mund të mendohet edhe përveprime në të ardhmen për të mbështeturfunksionimin e tërë sistemit të projektuarnga legjislacioni i ri. Këto veprime mundtë përfshijnë asistencën ndaj IKKShP�sëdhe kompanive rajonale të ujit përmesskemave të KE�së “të binjakëzimit”,mbështetjes së strukturave kyçe tëKosovës përmes kombinimit me admini �stratat korresponduese në shtetet anëtarepër të transferuar njohuritë dhe shkath �tësitë shkencore, teknike dhe admini �strative, zhvillimin e planeve afatgjata përtë punësuar dhe trajnuar punonjës nëmënyrë që strukturat e Kosovës efektivishttë përballen me detyrat e reja. Si përfundim, duhet të bëhen përpjekjemasive për të zbatuar politikat e integrimittë BE�së në fushën e cilësisë së ujit tëdestinuar për konsum nga njeriu nëKosovë. Këtu nevojitet edhe ngritja eburimeve institucionale për monitorimine ujit, vlerësimin dhe menaxhimin errezikut. Gjithashtu, të meta në cilësinë eujit mund të gjinden edhe pas hyrjes nëfuqi të legjislacionit të ri dhe sistemevemonitoruese të reja, për shkak tëproblemeve strukturore të sistemeve tëfurnizimit të ujit, kontaminimit të ujit tëpapërpunuar, infrastrukturës së dobët,trajtimit dhe sistemeve joadekuate tëshpërndarjes së ujit edhe për shkak tëmungesës së burimeve ekonomike. Në anën tjetër, priten edhe vlera tëdrejtpërdrejta dhe domethënëse. Legjis �lacioni i ri dhe aseti organizativ mund tërezultojnë në përmirësime të konsideru �eshme të nivelit të mbrojtjes së shëndetittë njeriut dhe, në fund, por jo më së pakue rëndësishme, mund të promovojë dhetë shtojë përdorimin e qëndrueshëm dhebesimin e konsumuesve kosovarë drejtelementit esencial dhe shumë të vlef �shëm, që është uji i pijshëm.



Ndotja e ajrit ushtron ndikim të konsi �derueshëm në shëndet dhe në mjedis nëEvropë. Komisioni Evropian vlerëson qëcilësia e ulët e ajrit shkakton rreth300,000 vdekje të parakohshme brendaBE�së në vit. Një problem kaq i madhkërkon të ketë një përpjekje të kombi �nuar për ta luftuar atë nga të gjithasektorët e shoqërisë, përfshirë këtuQeverinë, industrinë dhe individët. Njënumër ligjesh janë në fuqi në BE për tëadresuar burimet dhe kushtet përmonitorimin dhe përmirë simin e cilësisësë ajrit.

1. Natyra e ndotjes së ajritNatyra ndërkufitare e ndotjes së ajritnënkupton që ndotësit që emetojnë nënjë vend do të shkaktojnë cilësi të ulëttë ajrit edhe në vendet e tjera. Vendet elargëta rurale mund të kenë sasi tëvogla të ndotjes, por megjithatë do tëkenë ndikim të cilësisë së dobët të ajritnë shëndetin e popullatës rurale. Eme �timet e oksideve azotike dhe të dyok �sidit të sulfurit në ajër shkaktojnë shiunacidik i cili dëmton florën dhe faunën nëhapësira të largëta nga vendi i eme �timeve. Prandaj duhet bërë përpjekje nënivelin nacional, rajonal dhe global përtë përmirësuar cilësinë e ajrit. Meteorologjia, topografia dhe gjeo �grafia ushtrojnë ndikim të madh nëcilësinë e ajrit në një vend të caktuar.Ndotja e ajrit përhapet përmes erës dhebartet përmes shiut dhe kështuhapësirat që kanë mot të thatë kanëcilësi më të dobët të ajrit sesa ato qëndikohen në sisteme të shpeshta moti.Drita e diellit dhe moti i ngrohtëshkaktojnë reaksione kimike në atmo �

sferë të cilat më pas prodhojnë ndotëstë rinj, për shembull ozonin. Shfaqja enjë shtrese të anasjelltë, ku ajri i ftohtëngulitet nën ajrin e ngrohtë shkaktonrritje të ndotjes për aq sa ështëkohëzgjatja e kësaj shtrese. Kjo ështëmë e shpeshtë në lugina dhe paraqitetsi shqetësim i veçantë në rastet kurqytetet dhe industritë e mëdha janë tështrira në lugina. Kur një erë e fuqishmevjen në këto hapësira nga një rajon meemetime të larta të ndotjes, atëherë kjoshton ndotjen e ajrit në këto hapësira. Figura 1 pasqyron ndotjen e ozonit nëEvropë në vitin 2008, me rezultate qëkrahasohen me vlerën e caktuar për

mbrojtjen e vegjetacionit. Hapësirat meshkallë më të ulët të ndotjes gjendenkryesisht në veriperëndim të Evropës, kuerërat dominuese përbëhen kryesishtnga ajri i pastër atlantik. Vendet siIrlanda dhe Norvegjia kanë temperaturamë të ulëta dhe më pak dritë dielli sesapjesët e tjera të Evropës dhe kjo ndalonprodhimin e ozonit. Hapësirat me nive �lin më të lartë të ozonit gjenden nëEvropën Qendrore dhe Jugore ku njëkombinim i ajrit dominues nga vendet epopullzuara dhe/apo vendet industrialeme sasitë e mëdha të dritës së diellitdhe temperaturave të larta shkaktonformimin e ozonit gjatë muajve të

AJRI DHENDOTJA

E TIJ

Barbara O’Leary

Figura 1. Ozoni 2008. Respektimi i vlerës normale për mbrojtjen e vegjetacionit sipas Direktivës 2008/50/ të Komisionit Evropian. (C. Riprodhimi i lejuar EEA.)


verës. Duke pasur parasysh pozitëngjeo grafike të Kosovës të rrethuar metokë ka shumë gjasa që niveli i ozonitnë vend të jetë mbi objektivat afatgjatemadje edhe përtej vlerave normale.

2. Roli i industrisëSektori industrial, dikur kontribuuesi mëi madh i ndotjes së ajrit në Evropë, tanika reduktuar emetimet në masë tëkonsiderueshme. Teknologjitë e për �mirë suara dhe efiçiencat e kombinuarame vetëdije më të lartë mjedisore nëkuadër të sektorit kanë nënkuptuar mëpak emetim të ndotjes dhe më shumëmasa pakësuese të vendosura për tëparandaluar që ndotja të arrijë ajrin. Sirrjedhojë, problemi me shiun acidikështë reduktuar në masë të konsi �derueshme gjatë këtyre 20 vjetëve. Zbatimi i legjislacionit të BE�së në këtëfushë është mjaft sfidues dhe nën �kupton angazhimin e Qeverisë dhe tëindustrisë njëkohësisht. Parandalimi iintegruar i ndotjes dhe Direktiva përKontroll parasheh që shtetet të japinlicenca për industritë që konsiderohentë mëdha në kuptim të ndotjes që atoemetojnë. Industritë nuk duhet tëtejkalojnë kufijtë e lejeve të tyre përemetime dhe kjo gjë pastaj shpeshnënkupton edhe ndryshimet në procesinindustrial. Direktivat Nacionale përKufizimin e Emetimeve japin vlera qësfidojnë shtetet lidhur me sasitë totaletë emetimeve për katër ndotësit e ajrit– dyoksidi i sulfurit, oksidet azotike,përbërësit organik dhe amoniaku.Në mesin e industrive, sektori i energjisëpërbën përafërsisht rreth 70% tëemetimeve të oksidit sulfurik. Ngjashëmedhe me vendet e tjera, Kosova ka disatermocentrale të vjetruara për djegien ethëngjillit për çfarë edhe përballet mesfidën e uljes të shkallës së ndotjes qëprodhojnë këto objekte.

3. Roli i sektorit të transportitAutomjetet transportuese të mallrave,si dhe automjetet e tjera familjareparaqesin burime të mëdha të ndotësvetë ajrit që paraqesin shqetësime tëmëdha si për shëndetin ashtu edhemjedisin. Këta ndotës janë oksidet

azotike, grimcat dhe bloza, përbërësitorganikë shpërthyes dhe metalet erënda. Pronësia e automjeteve shtohet,me këtë edhe sfidat për Kosovën dhe tëgjitha vendet e tjera evropiane për tëparandaluar përdorimin e shtuar tëautomjeteve dhe për rrjedhojë edheemetimet e shtuara të ndotësve. Reduktimi i përdorimit të automjetevenënkupton kombinimin e politikave qënënkuptojnë aplikimin e transportitpublik cilësor dhe edukimin e opinionitpublik për të mos përdorur automjetetkur një gjë e tillë është e mundshme.Vendbanimet e reja, shitja me pakicëdhe zhvillimet industriale duhetdizajnuar në atë mënyrë që di tëmundësojnë alternativa për automjetetprivate për ata që i shfrytëzojnë ato. Zbatimi dhe fuqizimi i standardeveevropiane për emetime të automjetevetransportuese për mallra dhe automjeteprivate është i rëndësishëm për para �ndalimin e ndotjes së ajrit i cili shtohetme shtimin e automjeteve. Rëndësi tëveçantë ka edhe vetëdijesimi i opinionitpublik për rëndësinë e mirëmbajtjes sëduhur të automjeteve, mundësisht ishoqëruar edhe me detyrimet ngaqeveria për zbatim të standardeve tëlarta.

4. Roli i qytetarëveCilësia e ajrit në hapësirë varet ngakombinimi i ndotjes ndërkufitare dheemetimeve lokale. Reduktimi i eme �timeve të drejtpërdrejta në hapësirëështë kyç për përmirësimin e cilësisë sëajrit. Qytetarët luajnë rol në reduktimine emetimeve të dy prej ndotësve më të

rrezikshëm për shëndetin siç janë: grim �ca/bloza dhe oksidet azotike Grimcat kanë burim të pafundmëpërfshirë këtu çdo proces, i cili prodhontym apo pluhur. Kjo nënkupton djegiene derivateve apo copërave, punën ndër �timore dhe erozion të dheut. Përdorimii automjeteve emeton grimca si ngaauspuhu ashtu edhe nga qarku llimi irrotave në rrugë. Burimet krye sore tëndotjes në hapësirat urbane janëngrohja dhe transporti.

Së bashku me politikat qeveritare, qyte �tarët mund të përmirësojnë cilësinë eajrit duke përzgjedhur alternativa tëlëndëve djegëse të ngurta për të ngro �hur shtëpitë e tyre përfshirë këtu edherrymën elektrike dhe gazin. Kjo politikëshpesh është jo e popullarizuar meqëthëngjilli dhe druri konsiderohen opsi �one të lira në shume shtete. Individëtmund të reduktojnë emetimet lokalenga transporti duke iu shmangur udhë �timeve me automjete aty ku një gjë etillë është e mundshme.

5. Përfundim – Roli i qeverisëNdotja e ajrit paraqet problemin qëndikon në shëndet dhe mjedis në pjesënmë të madhe të Evropës, përfshirë edheshtetet ballkanike. Reduktimi i ndotjessë ajrit kërkon angazhimin e shumësektorëve, përfshirë këtu industrinë,transportin dhe vetë qytetarët. Përrealizimin e kësaj nevojitet mbështetja efuqishme e Qeverisë për të gjeturzgjidhjet adekuate për Kosovën dhe përt’u siguruar që këto zgjidhje të zba �tohen.

Uji, substanca magjike“Nëse ka një mrekulli në këtë botë,është uji”. Pra, kur flasim për ujin, kemitë bëjmë me një substancë magjike.Këtë e argumentojnë disa fakte. Ujigjendet në të gjitha gjendjet fizike: tëgaztë, të lëngtë dhe të ngurtë. Nëvëllime të mëdha ndodhet në formën eujit të njelmët dhe atij të ëmbël(freskët). Në vëllime të mëdhagjithashtu ndodhet edhe si ujënëntokësor dhe mbitokësor, përfshirëedhe lokalizimin në atmosferë. Uji ështëtretës që tret pothuajse gjithçka (nuk equamë më si tretës universal). Nukdigjet, madje edhe shuan zjarret, edhepse përbëhet nga dy elemente ku njëri(hidrogjeni) digjet, ndërsa tjetri (oksi �gjeni) e ndihmon djegien.

Uji dhe jetaUji jep jetë, sepse jeta si proces kafilluar në ujë. Çdo jetë e gjallë fillon nëambient të lëngët dhe pa të jeta nukmund të vazhdojë. Uji pra është para �kusht për jetën e të gjithë organizmavetë gjallë.Por uji edhe merr jetë. Kjo ndodh zako �nisht kur uji është në mungesë. Tëdhënat e OBSH�së tregojnë se brendavitit në botë vdesin rreth 5 milionë ngasëmundjet që lidhen me mungesën eujit, ndërsa 1 milion vdekje shkaktohennga malaria në Afrikë (shumica fëmijënën 5 vjet). Por uji merr jetë edhe kurështë “tej mase”. Rasti më i freskët ifuqisë shkatërruese të ujit është ai itsunamit të 11 marsit 2011 në Japoni.Vala e tmerrshme prej rreth 23 metrashe lart e ujit bëri që tërmeti 8.9 ballësh tëkonsiderohet faktor dytësor për kata �

strofën më të madhe natyrore në këtështet. Vërshimet e shumta të muajve tëfundit anekënd botës, si në Brazil,Australi etj., na i kanë mbushur ekranet.Vërshimet e mëdha dhe degradimikatastrofal i shtretërve të lumenjve tëKosovës në shtatorin e kaluar në rajonine Dukagjinit kushtuan dy jetë fëmijësh. Sekretarja e Shtetit të SHBA�së, HillaryClinton, me rastin e Ditës Botërore tëUjit 2010, plasoi një fakt rrëqethës, portë bazuar shkencërisht, se”deri në vitin2025, afërsisht 2/3 e shteteve të botësdo përballen me stresin ujor”. Njëshenjë alarmi apo jo? Duke pasurparasysh këto të dhëna, si dhendërmarrjen sa më parë të hapave përndryshim, dekada 2005�2015 nga OKB�ja është shpallur Dekada e ujit.

Kosova dhe ujiKosova ka probleme me ujin në shumëaspekte. Së pari, Kosova ka problem meujin si resurs natyror pasi që ujërat eKosovës në përgjithësi ikin jashtëterritorit të saj. Të gjithë lumenjtë eKosovës burojnë brenda territorit të sajdhe rrjedhin jashtë tij. Rast i rrallë nëbotë për një territor kaq të vogël, ujërate të cilit rrjedhin në drejtim të 3 detevetë ndryshme: Detit të Zi, Adriatik dheEgje. Madje kjo ka bërë që Kosova nëterritorin e saj ta ketë rastin e dytë nëbotë të bifurkacionit (rast kur një lumëndahet në dy degë, të cilët derdhen nëdy dete të ndryshme) që është Bifur �kacioni i Nerodimes. Përgjatë këtyre rrjedhave, vetëm 15% erreh 36 miliardë m3 ujë, sa llogaritet tëketë Kosova, mbahen përmes akumu �lacioneve artificiale: Ujmani, Batllava,

Badovci, Radoniqi etj. Nga kjo sasi eujit, rreth 70% e popullatës llogaritet tëketë qasje në sistemin e ujësjellësit(edhe pse të dhënat janë të ndryshme).Në këtë përqindje është mjaft e vogëlpjesa, e cila nuk i përjeton reduktimetdisaorëshe të furnizimit me ujë. Pjesatjetër e popullatës apo 30% furnizohetme ujë nga puset e pasigurta dhe tëpambrojtura.Problemi i dytë i Kosovës me ujin lidhetme cilësinë e tij. Shifrat aktuale zyrtaretregojnë për 48% të popullatës që kanëqasje në sistemin e kanalizimit (edhekjo subjekt diskutimi). Megjithatë, egjithë kjo përqindje e shkarkimeve tëkanalizimit nuk ka trajtim të ujërave tëzeza. Kjo nënkupton se të gjitha ujërate zeza të përdorura nga qytetarët dheekonomitë e Kosovës derdhen pakurrfarë trajtimi paraprak në resursetedhe ashtu të pakta ujore të Kosovës,qofshin ato ujëra sipërfaqësore dhenëntokësore. Në Kosovë nuk ka endenjë impiant për trajtimin e ujërave tëzeza, edhe një që është ndërtuar nëSkënderaj ende nuk është funksional.Për këtë arsye, cilësia e lumenjve paskalimit nëpër vendbanime ndryshon nëmënyrë substanciale nga ajo me të cilënburojnë dhe hyjnë në vendbanime. Ngakjo arsye del se pas analizave të puseve(bunarëve) në disa rajone të Kosovës,rreth 75% të mostrave, sipas InstitutitKombëtar të Shëndetit Publik, dalin tëjenë të ndotura në aspektin kimik dhebiologjik. Përveç kësaj, Kosova karakterizohet menjë konglomerat të jashtëzakonshëm tëinstitucioneve përgjegjëse për mena �xhim me ujëra. Duke filluar nga niveli i


A KANË UJË

KËTO

BURIME?

Prof. dr. Zeqir Veselaj

qeverisjes qendrorë, ku aktorët epërfshirë janë të shumtë dhe kompleks.Ministria e Mjedisit dhe PlanifikimitHapësinor me disa struktura që merrenme ujin brenda saj (Departamentin eUjit, Institutin Hidrometeorologjik, pell �gjet lumore etj.) është institucioni krye �sor përgjegjës me ligj për politikat ujorenë Kosovë. Një “aleat” i saj, nëse mundtë quhet kështu, mund të merretMinistria e Shëndetësisë me Institutin eShëndetit Publik që kujdeset për cilësinëe ujit të pijes në raport me shëndetinpublik. Ndërsa në vargun e tretë hyjnëshfrytëzuesit sektorialë të resurseveujore që kanë gjithashtu rol të madh:Ministria e Ekonomisë, që menaxhonkompanitë publike që furnizojnëqytetarët me ujë. Ministria e Bujqësisë,që shfrytëzon ujërat për ujitje, Ministriae Energjetikës, që merr ujin për nevojaenergjetike (sidomos të KEK�ut),Ministria e Industrisë dhe Tregtisë, nësasi më të vogël aktualisht pasi që nukkemi ende industri intensive etj. Krahaskëtyre, nga Kryeministri i Kosovës ështëformuar Task Forca e Ujërave, me qëllimkoordinimi të veprimeve dhe donato �rëve, por që ende nuk ka argumentekonkrete të suksesit të saj. Shto kësajedhe Zyrën Rregullatore për Ujë dheMbeturina, që përcakton tarifat e shër �bimeve.

Nëse lëshohemi në nivelin e shërbimevekemi po ashtu një pikturë komplekse tëaktorëve. Në Kosovë për furnizimin meujë kujdesen ndërmarrjet publikerajonale, por ka edhe ndërmarrje komu �nale. Këto kompani përveç problemeveme marrjen dhe shpërndarjen e ujit,shkallën shumë të ulët të arkëtimit përshërbimet, barrë mbi “shpinën” e vet ekanë edhe çështjen e kanalizimit. Ekzis �ton edhe Hidrosistemi Ibër�Lepenc idizajnuar kryesisht për të rregulluarsistemin e ujitjes, por që asnjëherë nuku funksionalizua si i tillë dhe si rezultatka tashmë disa kompani të vogla tëujitjes. Vijnë më pas komunat mekompetencat e veta, komuniteti idonatorëve (që në Kosovë ka dhënë njëndihmë jashtë zakonisht të madhesidomos në investime) dhe konsu �matori.Të gjithë këto institucione në Kosovëntonë të vogël merren me një resurs jetiknatyror, që është uji. Të gjitha këtoinstitucione ende nuk ia kanë dalë që tëulen së bashku të zhvillojnë një doku �ment politik për strategjinë e menaxhi �mit të ujërave në Kosovë. Nuk karën dësi emri i dokumentit (Master�plan,Strategji, Plan etj.), as se kush i merrmeritat (që është një lloj sëmundjeje përshoqërinë kosovare). Rëndësi ka qëdokumenti të jetë i tillë që për qytetarin

e Kosovës ta bëjë realitet faktin që tëketë ujë të mjaftueshëm për pije (24orë) dhe nevoja të tjera në aspektinsasior dhe të sigurt në aspektin cilësor. Raporti i Progresit të Komisionit Evro �pian për vitin 2009, konstaton një“progres të vogël” në fushën e mena �xhimit me resurset ujore. Në të njëjtënkohë Raporti adreson disa probleme qëkërkojnë zgjidhje urgjente si: pronësiambi dhe përgjegjësitë e komunave qëduhen adresuar me Ligjin e ri të ujërave,mungesën e investimeve vendëse nësektorë, si dhe problemin tashmë kronikdhe shumë të rëndë të degradimit tështretërve të lumenjve nga shfrytëzimii rërës dhe inerteve të tjera. Në këtopika besoj se duhet të mbështetet edheveprimtaria afat shkurtër dhe afat �mesme e institu cioneve përgjegjëse.Po e përfundoj këtë shkrim me njëthënie të një shkencëtari të njohur:“Nëse u siguron qytetarëve ujë dhesani tacion të duhur, atëherë u ke ofruargjysmën e shëndetit të tyre”. Kjo thëniei lidh të gjitha konkluzionet se pse ujitdhe menaxhimit të tij në Kosovë duhett`i kushtohet kujdes shumë më i madhdhe siç e meriton.

(Autori është ligjërues në Universitetine Prishtinës dhe drejtor i QendrësRajonale për Mjedis në Kosovë)


Mjedisi aktual dhe degradimi i mëtutje �shëm i cilësisë së tij, sidomos pasndërtimit të kapaciteteve të reja ener �gjetike, nuk njihet sa duhet. Arsyejaështë shumë e thjeshtë: akoma nuk janëbërë hulumtime të mirëfillta të mjedisitaktual, si dhe nuk është hulumtuar sadhe si duhet situata mjedisore që do tëkrijohet pas ndërtimit të objekteve tëreja termoenergjetike. Ndikimi negativ i termocentraleve rezul �ton kryesisht me emisionin e gazravedhe të grimcave toksike nga tymtarët nëajër, ndotjen e ujërave dhe të tokës,zënien e terrenit (tokës) dhe me aspektetë tjera socio�ekonomike që sjell ndër �timi dhe eksploatimi i termocentraleveme të gjitha objektet dhe infrastruk �turën teknike dhe teknologjike që aisjell. I tërë cikli ndotës mban në veteshumë operacione: nxjerrja e linjitit,ndarja dhe pastrimi i tij, transporti derinë TC, eksploatimi (djegia) në TC, ndarjadhe emetimi i gazit në tymtarë, trans �porti i hirit dhe vendosja e tij në deponi. Kur eksploatohen miliona tonë linjit nëvit shkaktohen shumë probleme dhekonflikte, në mesin e tyre më tëshprehura janë ato që ndërlidhen me:a) zhvillimin rajonal të zonës së ndikimittë TC�ve, ku paraqiten probleme zhvilli �more në mes të pjesëve të zhvilluaradhe atyre më pak të zhvilluara, b)resorët e ndryshëm prodhues, siç janëenergjetika, bujqësia, hidroekonomiaetj., c) degradimin e mjedisit dhe resur �seve të tjera të rëndësishme. Së pari duhet menduar për konfliktetzhvillimore të lartpërmendura duke estudiuar karakterin e tyre, rëndësinë,shkaktarët dhe ndikimet e këtyre kon �

flikteve, mënyrat dhe vendin ku atomanifestohen, intensitetin e konfliktit tëparaqitur, si dhe mundësitë për neutra �lizimin e tyre. Lidhur me këtë paraqitendisa pyetje qenësore: a) a munden tëgjitha këto konflikte të rregullohenbren da kornizave ligjore dhe strategjivetë veprimit të institucioneve përkatëse?b) a kemi mjaft informacion për të bërëplane adekuate për eliminimin e këtyrekonflikteve? c) si të balancohen kompo �nentët teknologjikë me ata ekologjikë?Eksploatimi i linjitit dhe djegia e tij përpërfitimin e energjisë elektrike shkaktonnjë sërë konfliktesh. Planet e deri �tashme për shfrytëzimin e tij të mëtejmënë zonën e diskutuar janë bërë në formëepisodike, dhe nuk janë të kompletuaradhe konsistente për të ofruar njëplatformë të mirë për elaborimin eprogrameve afatshkurtra dhe afat �mesme të eksploatimit efikas dhe tëqëndrueshëm të këtij resursi. Duke parëmë për së afërmi konfliktet potencialeqë shkakton kjo ndërmarrje, duhetpatjetër të kemi parasysh kriteret, kush �tet, kufizimet, sfidat dhe mundësitë edhëna më poshtë:

1. Meqenëse Kosova është sot një vendi pavarur që aderon integrimet Euroat �lantike, dhe synon të bëhet pjesë emarrë veshjeve ndërkombëtare që rre �gullojnë në mes tjerash edhe lëmenjtëe përfolur në këtë punim, duhet patjetërtë vendosen kufizimet dhe mundësitë ekëtyre marrëveshjeve në planet dheprojektet zhvillimore të energjetikës,mjedisit, ekonomisë ujore, bujqësisëdhe të projekteve sociale. Posaçërishtduhet të llogaritet në aplikimin e

shpejtë të Marrëveshjes Kyoto, Marrë �veshjes së Aarhusit, dhe PolitikaveEvropiane të Energjisë 2020.

2. Planet për eksploatimin e linjitit dhevendosjen e objekteve termoenergjetikeduhet të punohen vetëm pasi që të jenëeksploruar të gjitha mundësitë e shfry �tëzimit alternativ të resurseve që keminë dispozicion. Djegia e linjitit duhet tëmbetet një alternativë e fundit, të cilënduhet shfrytëzuar me shumë kujdes,dhe vetëm për mbulimin e nevojavevetjake për energji.

3. Gjatë planifikimit të ndërtimit tëobjekteve termoenergjetike duhet tëstudiohen në mënyrë komplekse tëgjithë faktorët e ndikimit pozitiv dhenegativ, si dhe të shqyrtohen tekno lo �gjitë alternative, ndotja e mjedisit, mo �mentet specifike sociale, rruajtja eprodhimit optimal bujqësor, punësimidhe profitabiliteti i investimit përekonominë kosovare.

4. Ekonomia e investimeve në termo �energjetikë duhet të jetë e kompletuarme shpenzimet jo vetëm direkte, poredhe indirekte, të ashtuquajturat Eks �ternalie: shpenzimet e prodhimit tëhum bur bujqësor, shpenzimet e zhven �dosjes së popullatës dhe humbja epotencialit të tyre për ekonomizimfamiljar, shpenzimet e sanimit të dë �meve mjedisore, shpenzimet e kurimittë popullatës së rrezikuar nga ndotja eshkaktuar, prodhimi i humbur për shkaktë mungesës së ujit për degë të tjeraindustriale dhe për amvisni dhe shpen �zime të tjera indirekte sociale.


EKSPLOATIMI I LINJITIT

DHE MJEDISI NË KOSOVË

(Një dekalog veprimi)

Luan Shllaku

5. Të gjitha normat për caktimin enivelit të ndotjes, përveç aplikimit tërregullativës evropiane të emetimit tëndotësve në ambient (ajër, ujë, tokë),duhet të bazohen edhe në nivelin endotjes në mision (ambient), për shkaktë veprimit kumulativ të ndotjes që vjennga disa burime: “Kosova A”, “KosovaB”, dhe më vonë “Kosova C”, mihjevedhe posaçërisht deponive të hirit. Kjo dotë thotë se sistemet për alarmim tëndotjes dhe veprim të menjëhershëm nëparandalim të saj duhet të vendosendhe të udhëhiqen nga koncentrimet epluhurit, dyoksidit të sulfurit, oksidevetë azotit, të matura në vendmatjet evendosura në të gjitha drejtimet dhedistancat nga tymtarët (Kastriot, Lypjan,Fushë�Kosovë, Prishtinë etj.)

6. Duhet siguruar që në rend të parë tëmos ketë humbje të ujërave që vijnënga Ujmani. Po ashtu duhet siguruarburime alternative të ujit (rezervuar) samë shpejt, dhe para se të fillojnë punënobjektet e reja termoenergjetike. Prio �riteti i shfrytëzimit të ujërave duhet tëfiksohet njëherë e përgjithmonë, dhe

nuk do të duhej të ngatërroheshin këtoprioritete asnjëherë (të rregullohen meligj). Sipas këtij plani parësor, përparësinë furnizim me ujë do të duhej të kishinkëta përdorues, me këtë renditje: (1)popullsia, (2) bujqësia, (3) industria meenergjetikë, (4) shfrytëzues të tjerë.Çdo devijim nga kjo listë parësore dotë ishte kundër rregullave ndërkom �bëtare.

7. Ujërat efluentë duhet të pastrohen nëmënyrë shumë më efikase, për çkaduhet të vendosen stabilimente tëkohës për pastrimin e tyre. Meqenësesistemi i lumenjve Ibër � Sitnicë ështëmjaft i ndikuar edhe nga efluentëturbanë�industrialë që derdhen në tonga lumenjtë (degët e këtij sistemi) Llapdhe Drenicë, duhet siguruar impiantepastruese efikase edhe në qendraturbane që derdhen në këta lumenj.Monitorimi në vazhdim i cilësisë sëujërave para dhe pas derdhjes sëefluentëve është i domosdoshëm. 8. Ujërat e minierave, të deponive tëlagëta, ku derdhet hiri hidraulik, duhet

të sigurohen nga depërtimi i ndotësvenë ujëra nëntokësorë. Po ashtu duhetvendosur sistemi për monitorimin enivelit të ujërave nëntokësorë, si dhecilësisë së tyre.

9. Toka e degraduar duhet të rivi �talizohet dhe rivegjetohet duke u ba �zuar në programe strikte paraprake.Toka e larguar duhet të ruhet në mënyrëselektive. Këto programe duhet të jenëkomplekse dhe të sjellin më shumëdimensione hapësinore në ndërveprim:rrjetin ujor, vendbanimet, trafikun, etj.

10. Të bëhet mbikëqyrje intensive eshëndetit të popullatës që jeton nëzonat e rrezikuara nga ndotja, nëpër �mes programeve speciale të moni to �rimit shëndetësor, në dispan serinë epunës në Kastriot. Rezultatet e këtyrehulumtimeve duhet përdorur në prog �ramet për zhvendosje dhe zhvillim tëvendbanimeve të reja. Po ashtu tëbëhen projekte speciale për kurimin emë të sëmurëve.


Nuk jam aspak i lumtur kur dëgjoj shifrapër rritje ekonomike. Është shumë mëmirë kur dëgjon për rritje të kujdesitshëndetësor, rritje të kapaciteteve arsi�more, rritje të cilësisë së jetës, rritje tësipërfaqeve pyjore, rritje të drejtësisë nëndarjen e të mirave materiale, për uljetë varfërisë, ulje të konsumit, ulje të sh�përdorimeve, ulje të rritjes së popullsisë.Kjo rritje ekonomike, sidomos në Shqi �përi, rrallëherë llogaritet së bashku mekoston mjedisore që ka ajo. D.m.th. nëqoftë se ngrihet një fabrikë e re çimen�toje, llogaritet vetëm vlera e investimitdhe vlera e mallit që do të shesë ajo kurtë vihet në funksionim. Nuk llogaritetvlera e pyjeve që do të priten në mënyrëqë kjo fabrikë të nxjerrë lëndën e parënga guroret, nuk llogaritet kostoja emënjanimit të ndotjeve që ajo do tëshkaktojë në tokë, në ujërat përreth dhenë ajër. Dhe ç’është më e keqja, nukllogaritet as që këta investues janë za�konisht firma të huaja që fitimet e tyrei nxjerrin jashtë Shqipërie. Kur thotëp.sh. kryeministri shqiptar se „Shqipëriado të bëhet superfuqi energjetike nëBallkan“, lë pa thënë se fuqitë për�bërëse të kësaj superfuqie janë kompanitë huaja që marrin me koncesion hidro�centralet, lumenjtë, gadishujt, copa tëbregdetit të Shqipërisë, duke lënë nëkëtë vend vetëm ndonjë tatim, si dhendotjet.Kështu biznesi i ndërtimit, nga të paktitqë ka shënuar rritje ekonomike në ven �din tonë gjithë këto vitet e fundit, nukmë duket se i ka falur deri taniShqipërisë ndonjë zhvillim pozitiv nëtërësinë e vet. Ai mund të ketë punësuarme mijëra njerëz, ai mund të ketë zgjid�

hur probleme strehimi për mijëra fa �milje, por duke qenë se të shumtat eherës është kryer pa masterplane,qytetet tona nuk zhvillohen në harmonime mjedisin, por thjesht si zaptim tro�jesh dhe mbushje e tyre me beton. Kjoka bërë që të shëmtohen qytetet krye�sore (shihni vetëm gratacielat që pongrihen mu në zemër të qytetit historiktë Krujës, në faqe të malit!), veçanërishtperiferitë e tyre. Por edhe në zonat ru�rale shtëpitë apo „vilat“ siç i quajnërëndom emigrantët që i ndërtojnë, janëngritur shpesh mu në mes të tokave bu�jqësore, vreshtave, kullotave. Të mosflasim pastaj për betonizimin e disa prejgjireve dhe plazheve tona më të bukura,si ai i Golemit, i Sarandës etj.E pra, kjo lloj rritjeje ekonomike ështëfalse, ajo mund t’u sigurojë përkohë�sisht rroga punëtorëve të ndërtimtarisë,por në një vështrim afatgjatë ajo shka �tërron dhe shëmton mjedisin, ajo iambyt tokës aftësitë riprodhuese duke eanuluar atë edhe si burim mirëqeniejenë të ardhmen, qoftë për të ardhurat qësjell nga bujqësia qoftë nga turizmi.Termi rritje ekonomike më brengosveçanërisht edhe pse ai lidhet me rrit�jen e konsumit që do të thotë rritje eambalazheve. Po po, të ambalazheve!Ambalazhet njëpërdorimshme janë sotsë bashku me konsumimin e energjisëfosile një ndër faktorët kryesorë de�gradues të globit; vendit tonë ato duketsikur po ia marrin frymën në disa ngapikat e tij më delikate, siç janë shtretëritdhe derdhjet e lumenjve, vijat bregde �tare, por edhe të ajrit kudo ku ato dig�jen në natyrë të hapur.Deri para 20 vjetësh Shqipëria duhet të

ketë qenë vendi më ekologjik në Evro pë.Tek ne nuk njiheshin qeset dhe shishetplastike. Nënat tona pazarin e bënin metorba pëlhure, shishet e qumështit dhetë kosit laheshin e ktheheshin, të gjithashishet e tjera mund t’i shisnim në pikate grumbullimit, madje për ne fëmijët,ato ishin së bashku me shitjen e bimëvemjekësore burim kryesor „fitimi“,d.m.th. parash, për të vajtur në kinema.Edhe letrat gru m bulloheshin dhe shite �shin. Nuk kam nostalgji për atë sistemqë e dëmtoi Shqipërinë në faqe të tjera,sidomos në kokat e njerëzve, por kamnostalgji për Shqipërinë e bukur ekolo �gjike në të cilën u rritëm, sado që tëmbushur me bunkerë dhe zona të nda �lu ara ushtarake. Sot nuk po guxojmë tëvemi plazheve në verë prej shfrytëzimittë tyre pa kriter, madje edhe në dimërjo � prej ambalazheve.Kudo ku nuk ka një copë plazh të pas�truar për pushuesit, bregdeti ynë Adri�atik (ai Jon më pak, sepse është ithe pisur e shkëmbor) është i pushtuarnga mbeturinat plastike: qese, shishe,kuti, gjithfarëlloj ambalazhesh të tjerame ngjyra të shpëlara denatyrore midissë bardhës dhe të kaltrës. Kuptohet qëkëto mbeturina nuk i sjell deti: ato vijnënga toka. Në masën e tyre më të madheato zbresin në det nëpërmjet lumenjvedhe deti i kthen mbrapsht në tokë.Brigjet e lumenjve janë përgjithësisht,në fshatrat dhe qytetet e Shqipërisë,vendet ku zbrazen plehrat. Nuk dihet sekur ka lindur kjo traditë, duket të jetë evjetër, vjen pa dyshim nga koha kurmbeturinat e fshatit ishin të shpërbër�shme biologjikisht dhe lumi merrte mevete e treste gjithçka. Sot kjo traditë

magazina evropiane23Zhvillimi urban Mjedisi

RRITJAEKONOMIKE SI

DEGRADIMMJEDISI

(nën shembujt e ndërtimtarisë

dhe të ambalazheve)Ardian Klosi

është kthyer në veprim vrastar, sepse nëpërrenj e lumenj (zakonisht nga një urënë dalje të fshatit) hidhen edhe ambal�azhe të pashpërbërshme, kryesisht plas�tika, por edhe qelqe, bateri etj. Sa herëqë fryhen, përrenjtë e lumenjtë i marrinme vete këto mbeturina, të cilat njëpjesë i lënë rrugës nëpër brigje, tëshumtat i zbrazin në det, deti i kthenmbrapsht, madje vitin e kaluar i dërgoideri në Mal të Zi e Kroaci, prej nga erd�hën protesta drejt Shqipërisë.Kur shfryhen ujërat e lumenjve në verë,pamja është vërtet e trishtueshme.Nëpër shkurre e bimë të ulëta messhtratit dhe anëve të tij kanë mbeturvarur qeset e plastikës si flamujt emelan kolisë së Migjenit.Me pastrimin e këtyre ambalazhevemerren vetëm disa komuna e bashki nëprag të sezonit të verës para se të vijnëpushuesit, por vetëm duke i hequr atonga plazhet e frekuentuara. Pjesa tjetërmbetet e pushtuar nga ambalazhet.

Kam ecur në këmbë p.sh. kilometra tëtëra nga Shëngjini në lagunat e Lezhës,ose buzë Kepit të Rodonit. Kudo po enjëjta pamje: plastika të çngjyrosuralloje�lloje mbuluar me një cipë të hollërëre.Në Shqipëri kemi të bëjmë aktualishtme njëfarë euforie të ambalazhit. Kudogjithçka mbështillet me ambalazh plas�tik. Në të shumtat e rasteve ambalazhiplastik, i qelqtë ose i alumintë, mbësh �tillet edhe me një tjetër ambalazh plas�tik që quhet qese. Edhe qeset e plehravet’i fusin në qese plastike. Nuk njihen mëtrastat e stofit. Në qoftë se ia refuzonshitësit ambalazhin plastik, ky gatifyhet: në të vërtetë ai tregon bujarinëme diçka që s’i kushton atij vetë asgjë,porse i kushton vetëm mjedisit.Një numër vendesh të botës (p.sh. Uga �n da, Bangladeshi etj.) e kanë ndaluarpërdorimin e qeseve plastike, të tjera siKina e kanë ndaluar përdorimin e qe�seve plastike pa pagesë, Irlanda ka vënë

taksa mbi to, duke e reduktuar deri në90% përdorimin e tyre.Shqipëria nuk ka asnjë politikë për re�duktimin e ambalazheve. Gjithçka hid�het në ambient, asnjëlloj ambalazhipërveç shisheve të birrës „Tirana“ e„Korça“ nuk kthehet. As qelqi e aluminijo, pale plastike. Biznesi i tregtimit tëujit të pijshëm po shtohet nga viti në vit,bashkë me emrat e ujërave të reja qëdalin në qarkullim (male Shqipëria kaplot: Bureto, Trebeshina, Shën Mëria etj.etj.) shtohen edhe shishet e plastikës kuato futen. Vetëkuptohet që këtu nukështë veç energjia e disa njerëzve tëshkathët që e marrin ujin nga mali dhee zbresin atë në tregun e qyteteve, poredhe trusnia e prodhuesve të shisheveplastike që duan të shtojnë konsumin emallit të tyre: me rritje ekonomike dhedegradim të mjedisit.Po dëgjojmë gjithmonë e më shpeshfjalën magjike riciklim. Për reduktims’flet askush, për riciklim po. Veprime

magazina evropiane 24 Mjedisi Zhvillimi urban

Foto:Xhemal Mato

nuk ka ende asnjë, por ka nisur tëqarkullojë të paktën fjala. Janë ngriturdisa punishte që riciklojnë plastikën.Këto Qeveria i quajti vjet „industri ri�ciklimi“ dhe me argumentin se kjo in�dustri kishte mungesë lënde të parë,nxori në nëntor 2010 një VKM (“Për mi�ratimin e listave të mbetjeve që lejohentë importohen për qëllime përdorimi, ri�ciklimi dhe përpunimi”) , e cila i haprrugën importit të 55 llojeve të ndry �shme të mbeturinave si lëndë e parë përriciklim. Përfaqësues të shoqërisë civilekundërshtuan ashpër, sepse është epakuptueshme se si në një vend kumbeturinat plastike i gjen kudo sheshit,nuk ka kurrfarë aksioni për mbledhjen,qoftë dhe riciklimin e tyre, por kërkohenmbeturina nga të importit për të mbaj�tur në këmbë industrinë ricikluese! Veçkësaj asnjë instancë mbikëqyrëse nukdo të ishte e aftë të kontrollonte nësebashkë me ato 55 lëndë të lejuara nukdo të hynin dhe mbeturina toksike, spi�talore, radioaktive etj. etj. Motivin evërtetë për marrjen e këtij vendimimund ta dinë veç ata persona që e kanënënshkruar. Ne të tjerët vetëm mund tamarrim me mend.

Riciklimi i ambalazhit nuk është aspakzgjidhja e problemit. Konkretisht ricik�limi i plastikës ka kosto të lartë. JaredBlumenfeld, përgjegjës i Departamentittë Mjedisit në qytetin e San Franciskos,ka përllogaritur se kushton 4.000 dol�larë riciklimi i 1 toni qesesh plastike, përtë nxjerrë një produkt që do të shitejpastaj në treg me 32 dollarë! Ai me saduket është rentabël vetëm në vende kujanë të ulëta ose nuk ekzistojnë stan�dardet mjedisore, sikurse Shqipëria. Zgjidhja e vërtetë e problemit të ndotjesmjedisore nga ambalazhet është pakë �simi i përdorimit, deri dhe ndalimi i njëpjese të tyre. Zgjidhje e vërtetë ështëshumëpërdorimi i ambalazheve, i shi�sheve të qelqit, por edhe i atyre plas�tike, p.sh. kur janë vetëm mbajtëse uji.Zgjidhje e vërtetë është zëvendësimi iambalazheve të padegraduara me am�balazhe të shpërbërshme, sikurse ështëletra.Por në radhë të parë zgjidhja duhet tëvijë nga ndryshimi i mendësisë. Asnjëqytetar s’mund të ndihet mirë në qoftëse në fund të bilancit ai vetëm i kamarrë mjedisit dhe nuk i ka dhënë atijasgjë, përveç maleve me mbeturina.

Edhe vetë fëmijët tanë do të jetojnë nënjë botë më të keqe se ajo që do lëmëne, të mos flasim pastaj për fëmijët efëmijëve. Kështu qytetarët do të ndry �shojnë mënyrën e tyre të të jetuarit dhedo fillojnë të ushtrojnë trusni mbi ad�ministratorët dhe qeveritarët e tyre, nëmënyrë që këta të vendosin ligje tërrepta mbrojtëse për mjedisin, ku tëparat janë ato që kërkojnë ripërtëritjene burimeve të jetesës. Siç e quajnëndryshe me një term që ka filluarndërkaq të tingëllojë bosh: zhvillim iqëndrueshëm.

(Dr. Ardian Klosi ka lindur në Tiranë më1957. Studimet për gjuhë e letërsi imbaroi në Tiranë më 1981, doktoratën ekreu në Universitet të Innsbrukut nëAustri më 1990. Është autor i një numrilibrash nga fushat e filologjisë, historisë,aktualitetit e letërsisë, si dhe përkthyesautorësh nga gjuhët gjermane, angleze,frënge. Veprimtar i mjedisit në këta 10vjetët e fundit, me një numër artikujshtë botuar më së shumti në gazetën epërditshme „Shekulli“.)


Foto:Xhemal Mato

A është mbrojtja e qyteteve mbrojtje emjedisit? Kjo është pyetja kryesore, e cilakërkon përgjigje dhe qasje të shtruar nëpërshkolla, media, Qeveri,... edhe në Kosovë!Bota deri në vitin 2050 do të jetë 80 % eurbanizuar. Me rritjen e numrit të qytetevenë botë humb mjedisi natyror, sipërfaqetbujqësore, shtohet numri i banorëve nëpërqytete, rriten problemet sociale, problemetme sigurimin e strehimit për të gjithë,papunësisë, varfërisë, krimit etj.Shoqëritë të cilat kanë vuajtur për një kohëtë gjatë nga moszhvillimi, në realitet nukmbërrijnë të zgjidhin problemet e sëkaluarës, të sotmes dhe as të së ardhmes.Për këtë mungon ndjeshmëria dhe vetëdijapër pasojat në të ardhmen për shkak tëshfrytëzimit joracional të hapësirës në tësotmen. Në rrethana të tilla paraqitenmendime se aktivitetet urbanistike janë tëpa nevojshme. Këto mendime i mbë shtetgarimi i paparë dhe i pakontrolluar ishitblerjeve të patundshmërive, të cilatkanë vetëm një qëllim – përfitime sa më tëmëdha. Në këtë garim nuk ka vend përbrengosje për interesin publik, nevojat përmbrojtje të të mirave kulturore dhe naty �rore.Indikatorë të zhvillimeve në një shtet janëzhvillimet nëpër qytete, prandaj mund tëthuhet se degradimi mjedisor në emër tëzhvillimeve të reja ndodh edhe në komunat/qytetet kosovare. Hovi i zhvillime �ve/ndërtimeve të pas luftës nëpër qytetetkosovare është evident, zhvillime këtoshumë pak të planifikuara, stihike dhe tëpakoor dinuara. Ky trend ndodh dhe sot kurflasim, përderisa qytetet tona ende nuk ikanë të nisura dhe/apo të përfunduaraplanet zhvillimore komunale dhe urbanedhe pas 12 vjetësh1.

Dubaizmi � Investimet kapitale privatekryesisht ishin dhe janë të përqendruara nëndërtim që nga paslufta. Industria e ndër �timit me primesa dendësimi të vazhdu �eshëm banimi, lartësimi të objekteveekzis tuese porse dhe të ndërtimit tëobjekteve shumë etazhore në sipërfaqe tëngushtë hapësire, ka filluar të kalojë nëtrend të ri, i cili tanimë edhe ka fituar emrinnë Kosovë: “DUBAIZËM”. Ky është realitetinë Prishtinë. Ndërtime të larta kryesisht nëzonën qendrore të qytetit, shumë katëshepa infrastrukturë përcjellëse publike,parkingje dhe hapësira publike të hapura.Askush nuk mërzitet për hapësirën publike,të mirën kolektive!Rezultati: ngufatja e qytetit, ndërtesatvetëm me 2�3 m larg njëra�tjetrës, padiellëzim adekuat, qasje të pamun dësuarapo të vështirësuar në hyrjet e ndërtesave,qasjet e këmbë sorëve nëpër rrugë automo �bilistike për shkak të veturave të parkuaranëpër trotuare, pamundësisë për zgjerim tërrugëve, pamundësisë në organizimin endonjë lloji tjetër të transportit publik, p.sh.atë të tramvajeve apo shtigjeve të biçi �kletës, etj. Bërthamat e qyteteve� zonat historike �Bërthamat e qyteteve, zonat qendrore dhemë të vjetra historike të qyteteve kosovaretrajtohen në aspekt të planifikimit, me tënjëjtat parametra zhvillimorë, sikurse lagjetperiferike. Në emër të së resë shkatërrohete vjetra, vetëm e vetëm për qëllime intere �sash, dukuri kjo të cilën lirisht mund taquajmë gjenocid urban!Para pak ditësh, në një seminar përplanifikimin e zonës Qendër të Prish tinës,kryetarit të Komunës i është rekomanduarnga ekspertët marrja e vendimit të menjë �hershëm për ngrirje të veprimeve në zonën

qendrore të qytetit të lidhur ngushtë mezonën historike të qytetit të Prishtinës, përtrajtim të veçantë. Me Ligjin mbi vetëqe �verisjen lokale krerët e komunave nëKosovë mund të ndërmarrin hapa të tillë nëmbrojtjen e qendrave të tyre historike, metë cilët do t’u ndihmonin hapave planifi �kues për vetë qytetin, meqë me Ligjin përplanifikim hapësinor nuk parashihet edhenjë lloj i tillë i planeve të konservimit,sikurse që është gjetiu në vendet ezhvilluara! Me këtë lloj trajtimi të veçantëtë zonave historikë të qyteteve ndihmohetvetë qyteti, identiteti i tij me rrënjëthistorike, mbrojtja e trashëgimisë kulturore,ndihmohet atraktiviteti i vetë qytetit. Kjonuk ndodh në Kosovë! Deri kur do të pre �sim që veshët e ndryshëm politikë tëdëgjojnë kambanat! Ato bien, përderisa fajisi i tillë duhet të ketë adresë!Planet zhvillimore lokale � Meqë niveli iplanifikimit në një shtet matet me zbatimine planeve nëpër njësi më të voglaadministrative, është brengosës fakti sekomunat në Kosovë ende nuk i kanë tëpërfunduara planet e tyre zhvillimorekomunale, urbane dhe rregulluese urbane.Komunat në Kosovë ende nuk i hartojnëplanet e tyre hapësinore nga zyrta �rët/ekspertët e tyre, kryesisht për mungesënjohurish për proces të planifikimit,mungesë stafi profesional të planerëve, tëekspertëve teknikë për sistem gjeografikinfor mativ, mungesë të pajisjeve teknike,përderisa ajo më kryesorja është vetëdija eulët e zyrtarëve komunalë së bashku meprijësit politikë lokalë për rëndësinë eplaneve zhvillimore lokale.Si pasojë e kësaj, përpos një apo dy

magazina evropiane 26 Mjedisi Zhvillimi urban

MBROJTJA EQYTETEVE –MBROJTJE E

MJEDISIT?

Ark. Elvida Pallaska

1 Për të cilën dukuri me Ligjin mbi planifikim hapsinor nukparashihet as edhe një masë ndëshkimi.

komunave, të gjitha komunat e tjera nëKosovë kanë angazhuar dhe anga zhojnëkompani të ndryshme plani fikuese, me hiçapo shumë pak eksperiencë në planifikimhapësinor, kurse gjatë procesit të plani �fikimit komunat janë jashtë procesit tëplanifikimit përveç rasteve të rralla në orga �nizimin e debateve publike, shumë formaledhe vetëm përmbushëse të obligimit ligjor.Pas përfundimit të planeve zhvillimorekomunale dhe urbane nga hartuesit privatëtë kompanive, ato mbesin nën mëshirën ezyrtarëve komunalë, me pak njohuri përazhurnimin e tyre. Trendi i lagjeve të getoizuara � Trend më i rii investimeve në sferën e ndërtimit janëvend banimet e reja jashtë zonës urbane tëPrishtinës, të getoizuara, të paofruarafinan ciarisht, të pasukses shme në botë dhetë shpjeguara studentëve në planifikim siraste të shëmtuara dhe të dëmshme, meshumë probleme urbane dhe sociale,përderisa në kontekstin kosovar shumë tëdëmshme, kur e marrim parasysh joracio �nalitetin e shfrytëzimit të hapësirës, degra �dimit të tokës bujqësore, destinimitmonofunksional, problemeve me ofrimin einfrastrukturës së transportit publik, var �shmërisë nga veturat, pamundësisë përpjesëmarrje me ngjarjet në qendrën eqytetit, ndikimeve të dëmshme në shën �detin psikik tek fëmijët e vetmuar, etj. Ky trend përkundër të gjithave vazhdondhe, për më tepër, në këto lagje kanë qasjevetëm klasa e re politike, estrada, biznes �menët, për shkak të çmimit enorm të tyrepër metër katror, përderisa blerja e njëprone në këto lagje është indikator direkt i‘kuazi” statusit superior shoqëror në Koso �vë (Fshati amerikan, lagjja “Marigona”,lagjja “Nic”) etj. Ligjshmëria/parimorja në planifikim� Doku �menti madhor i BE�së sa i përket çështjes sëzhvillimeve hapësinore është dokumenti iESDP�së (European Spatial DevelopmentPerspectives) me të cilin specifikohen pari �met për zhvillime hapësinore, të aprovuarnga Këshilli i ministrave përgje gjës përPlanifikim Hapësinor në Potsdam, në majtë vitit 1999. Qëllimi i këtij dokumenti janë politikat ezhvillimeve hapësinore drejt zhvillimit tëbalancuar dhe të qëndrueshëm të territorittë Bashkimit Evropian porse dhe të çdoterritori që tenton zhvillimin e mirëfilltë të

qëndrueshëm. Tri qëllime fondamentale tëpolitikave evropiane në të gjitha rajonet eBE�së janë: 1) Kohezioni ekonomik dhesocial; 2) Konservimi dhe menaxhimi iresurseve natyrore, si dhe trashëgimisëkulturore; 3) Konkurrenca më e balancuarnë territorin evropian.

Ç’bëhet me Kosovën?Dokument madhor menjëherë pas Kushte �tutës së shtetit është Plani Hapësi �nor/Zhvillimor i shtetit si pasqyrim istrategjisë zhvillimore të shtetit, pra“Programit të Qeverisë”, dhe dukevazhduar të lexoj “Programin e Qeverisë sëKosovës 2011�2014” me prioritetet elistuara dhe duke mos parë asgjë të re, pyesveten: nëse dikush nga hartuesit përnjë �mend ka menduar në përmbushjen e tyrenë realitet, duke mos precizuar vend �ndodhjet e tyre në hapësirën kosovare, aqtë pakët, të ngarkuar me aq shumë detyrapër të ardhmen?Është paradoksale kur flitet për arritje tëshumta në sfera të ndryshme njëkohësisht,prej bujqësisë dhe zhvillimit rural, zhvillimittë transportit, energjetikës, dhe të shumëfushave të tjera sektoriale, të cilat kërkojnëreferencë hapësinore si emërues të për �bashkët, këtu në Kosovë, dhe jo gjetiu nëplanetin Mars.Dihet se dokumentet e planeve hapësi �nore/zhvillimore të shteteve i ngërthejnë tëgjitha prioritetet e qeverive të tyre, duke ishndërruar ato në objektiva të arritshme,projekte konkrete dhe të matshme, mereferencë obligative hapësinore, me

pyetjen “Ku?”.Plani hapësinor i Kosovës edhe pas 12vjetësh ende nuk është aprovuar, dukemarrë parasysh faktin shtesë se në vetëKushtetutën e Kosovës as edhe njëparagraf nuk i është kushtuar planifikimit,zhvillimeve, koordinimit të sektorëve zhvi �llimorë, kontrollit të zhvillimeve hapësinore,vendit të merituar të aspektit të planifikimitdhe menaxhimit të planifikimit hapësinor,mund të konkludojmë se është larg arrit �jeve të qëllimeve nga ESDP�ja.Kosova fatmirësisht e ka Ligjin mbi plani �fikim hapësinor me të gjitha udhëzimetadministrative për zbatimin e tij, megjithatëngec apo/dhe nuk zbatohet. Kjo, për mëtepër, se ligji nuk parasheh as edhe tëvetmin veprim apo masë ndëshkuese për:i)Mosplanifikim të një hapësire urbane,komunale apo dhe më gjerë; ii)Planifikimjo kualitativ dhe jo të standardeve tëkërkuara.Ç’të presim më shumë?Në pyetjen se si “qytetet do të duhej tëmbroheshin”, njëra ndër përgjigjet e parado të duhej të ishte: përmes planifikimit tëndërgjegjshëm gjithëpërfshirës dhe real!Kemi rininë, e cila nuk do të na falë gabi �met e bëra sot me limitimet e krijuara fizikedhe zhvillimore për ta. Të punojmë të gjithësë bashku për qasje të shtruar nëpërshkolla, media dhe në Qeveri.

(Autorja është arkitekte dhe punon nëInstitutin për Planifikim Hapësinor,Ministria e Mjedisit dhe PlanifikimitHapësinor)


Komuniteti dhe vlerat mjedisore –një storie suksesi e organizatësmjedisore Environmentally Responsible Action (ERA) groupKosova në të kaluarën ka pasur njëtraditë të mirë në organizimin joformaltë komuniteteve rurale e urbane për tëmirën e përgjithshme. Fatkeqësisht, nëkohën të cilën po jetojmë, këto forma tëorganizimit kanë rënë dukshëm. Pasluftës së fundit në Kosovë, shumëagjenci dhe organizata ndërkombëtarepërkrahën formimin e organizatave tëshoqërisë civile në Kosovë. Edhe pse ukrijuan dhe u regjistruan me mijëraorganizata joqeveritare, ato kryesishtishin të orientuara nga programet apofondet e donatorëve. Për këtë arsye,shumica prej tyre u shuan me përfun �dimin e fondeve apo me përfun dimin eprogrameve të donatorëve. Organizatat e shoqërisë civile, të cilat ukrijuan me qëllim të përmirësimit tëkushteve në komunitet apo me qëllimtë adresimit të ndonjë çështjeje më tëpërgjithshme, si: mjedisi, të drejtat enjeriut, zhvillimi i qëndrueshëm, eduki �mi, të rinjtë, etj., shumica prej tyre mbi �jetuan, janë operative dhe kanë fituarnjë respekt për punën që bëjnë.Organizata mjedisore ERA group meseli në Pejë, është një shembull i mirë injë organizate me pasion për punën qëbën, e profilizuar në mbrojtjen emjedisit, dhe me vullnet të madh për tëndryshuar gjërat për të mirën epërgjithshme. ERA group, me fare pakfonde ka arritur që të realizojë shumëprojekte së bashku me komunitetin dhevullnetarët e devotshëm, ka arritur qërreth saj të gravitojnë persona me

pasion për mjedisin dhe zhvillimin eqëndrueshëm të komunitetit.Ajo që e dallon ERA�n nga organizatate tjera dhe e bën të veçantë është seadreson vlerat mjedisore të vlerësuarasi të tilla nga komuniteti, e jo ngaproblemet. Mirëpo, duke adresuarmbroj tjen e vlerave, në mënyrë tëpashmangshme duhet adresuar proble �met të cilat cenojnë vlerat mjedisore.ERA në konsultimet dhe aktivitetet esaja çdoherë përfshin të gjitha palët meinteres. Për më tepër, ERA ka njëbashkë punim të mirëfilltë me autorite �tet komunale dhe ato qendrore. Sikurse tradita e organizatat e shoqërisëcivile, njashtu edhe tradita në admini �stratën lokale dhe qendrore në Kosovë,krahasuar me vendet perëndimore,është në hapat e parë të funksionimit tëmirëfilltë. Kjo ndikon që shumë ngasfidat në fushën e mjedisit të mos jenëte evidencuara dhe të njohura ngaautoritetet apo të bëhen hapa konkretënë adresimin e tyre. Në këtë respekt,ERA në mënyrë të vazhdueshme ofroninformata dhe konsultime për çështjetmjedisore, apo për çështjet me të cilatpërballen banorët e rajonit të Rugovës.ERA në mënyrë të vazhdueshmeangazhohet që të lehtësojë komuni �kimin në mes të autoriteteve dhe komu �nitetit ku vepron. Përpos punës me komunitetin dhe auto �ritetet për vlerat natyrore, masivi malori Bjeshkëve të Nemuna, rajon ku ERAgroup ka fokusin kryesor, ka vlera tëlarta të biodiversitetit:Bjeshkët e Nemuna janë masivet malo �re ndër më të mëdhatë, më tërëndësishmet dhe më interesantet në

tërë Siujdhesën Ballkanike. Bjeshkët eNemuna përfshijnë rreth 3 500 kmkatrorë të shtrira ndërmjet liqenit tëShkodrës, Rrafshit të Dukagjinit, luginëssë Plavës dhe Gusisë. Sistemi iBjeshkëve të Nemuna përbëhet prej 24grupeve malore dhe prej 152 majavemë të larta se 2000 m, ndërsa numri mëi madh i tyre me pjesët më madhështoreme numrin më të madh të grykave,kanioneve, luginave me rreth 1000 km2apo rreth 100.000 ha, shtrihen nëterritorin e Republikës së Kosovës. Në bazë të kërkimeve shkencore tëderitashme dihet se në Bjeshkët eNemuna gjenden rreth 1 611 lloje dhenënlloje bimore, 453 gjini, 105 familje,50 rende dhe 6 klasa. Sipas të dhënave,në viset e larta të Bjeshkëve të Nemunanë Gjeravicë, Bjeshkët e Lumëbardhit,në Gurin e Verdhë, Koprivnik dhe Leqi �nat gjenden rreth 255 lloje dhe nënllojeendemike të Ballkanit. Por fatkeqësisht në Kosovë pjesa më emadhe dhe më e rëndësishme e diver �sitetit biologjik nuk është nën kontrolltë sistemit të mbrojtjes institucionale. Duke pasur parasysh se shfrytëzimi mëi madh i resurseve biologjike në Bjesh �kët e Nemuna bëhet në kuadër tëveprimtarisë së pylltarisë dhe gjuetisë,krahasuar me mbrojtjen e tyre, ndërdetyrat parësore është mbrojtja e resur �seve biologjike duke u përkujdesur sellojllojshmëria biologjike do të ruhet dhepërparohet; dhe të bëhet shfrytëzimi mëi arsyeshëm i të mirave natyrore të kë �tyre bjeshkëve në principin e qëndru �eshmërisë dhe për të mirën e brezavetë sotshëm dhe të ardhshëm.Shërbimet e vlerave të ekosistemeve

magazina evropiane 28 Mjedisi Biodiversiteti

MBROJTJA E

MJEDISIT

NËPËRMJET

VLERAVEBurim Leci

Foto: Fatos Lajçi

janë esenciale për shëndetin tonë,sigurinë tonë ushqimore dhe shën de �tësore dhe prosperitetin tonë. Shfrytë �zimi i biodiversitetit duhet të jetë shumëi kujdesshëm: në baza ekologjike, i pla �ni fikuar, i kontrolluar dhe i qëndru e �shëm. Është shumë normale që njerëzit duantë kenë një jetë të shëndoshë dhe tëlumtur në harmoni me të mirat që ofronmjedisi ku ata jetojnë. Së fundi, si nëshumë vende në zhvillim të botës, edhenë Kosovë njeriu, duke u përpjekur përtë krijuar një komoditet dhe akomodimmë prosperues në mjedisin ku jeton,është duke shfrytëzuar natyrën meegoizëm dhe pa konsideratë. Kështu,për ne dhe për pasardhësit tanë ështëduke u krijuar një barrë e rëndë mje �disore, andaj, ne duhet që me nguti tëndalojmë interaksionin e zakonshëmme mjedisin, dhe të fillojmë të ripa �rojmë dëmet mjedisore të krijuara dhetë akomoluara nga veprimet tona, jo tëqëndrueshme.Në termet ekonomike, veprimi ynë tanido të jetë më pak i kushtueshëm sesasanimet e problemeve në të ardhmen,është parimi i njëjtë sikurse në mjekësi,

ku më lehtë dhe më pak i kushtueshëmështë parandalimi i sëmundjeve sesakurimi i tyre. Çelësi i adresimit të sfidavemjedisore mund të jetë pikërisht nëkomunitete të vogla dhe me veprime tëmençura mjedisore, që do të kenëefekte pozitive në mjedisin jetësor, dukekrijuar një balancë në mes të zhvillimitekonomik e social dhe kapacitetet rigje �neruese mjedisore.Kosova si një vend i ri ka mungesa tëdetyrimeve ndërkombëtare për respek �timin e shumë konventave mjedisore.Kjo për momentin ndikon në masë tëmadhe për mospasjen e limiteve apostandardeve minimale për mbrojtjen emjedisit në përgjithësi. Përkundër kësaj,si rrjedhojë e procesit të vazhdueshëmdrejt integrimit evropian, Republika eKosovës duhet të zhvillojë në shpejtësiligje dhe akte nënligjore që janë kom �patibile me legjislacionin evropian, sidhe t’i vendosë ato në zbatim. Për këtëarsye, në të ardhmen e afërt legjis �lacioni në Kosovë si dhe parimet dhepolitikat në fushën e mjedisit do të kenërol kyç në procesin e agjendës sëgjelbër.Më poshtë do të jetë e paraqitur shkurt

një biografi e organizatës ERA group:

Profili i ERA�sEnvironmentally Responsible Actiongroup vepron për të përkrahur dheforcuar komunitetin rural dhe për tësensibilizuar komunitetin urban përçështjet mjedisore. ERA bashkëpunonme organizatat lokale, nacionale dhendërkufitare që përfaqësojnë interesate komunitetit, njëkohësisht duke ngriturkapacitetet e tyre. ERA ofron mundësipër komunitetin, veç kësaj krijon dheofron modele për arritje të përgjegjësisësë përbashkët për mjedisin, resursetnatyrore dhe trashëgiminë kulturore.

Puna në komunitetERA është e lidhur me prezencë tëpërhershme në komunitet. Përmesiniciativave ndërkufitare, ERA ka krijuarnjë partneritet të qëndrueshëm edheme organizatat dhe banorët e zonësndërkufitare � Kosovë, Mali i Zi dheShqipëri. Përvoja e ERA-s tregon qëzgjidhjet dhe rezultatet janë shumë mëefektive dhe të qëndrueshme duke ipërfshirë banorët edhe kur ata janëpjesëmarrës në zbatimin e projektit.

magazina evropiane29Biodiversiteti Mjedisi

Foto: Fatos Lajçi

Planet afatgjataProgramet e ERA-s vazhdojnë në thekstë veçantë në edukimin praktik mje �disor, trajtimin e integruar të trashë �gimisë natyrore dhe kulturore, ruajtjen ebiodiversitetit dhe anga zhimet afatgjatanë zhvillimin e një lidershipi lokal tëpërgjegjshëm dhe të aftë për mena �xhimin e resurseve mjedisore. Këtokualitete të qenësishme janë në rritje esipër të filozofisë së ERA-s, ku njerëzite komunitetit janë vendimtarë përzgjidhjen e problemeve mjedisore. ERA,duke vazhduar punën e saj të mbësh �tetur në nevojat praktike dhe në inte �resin e komunitetit dhe të gjeneratavetë ardhshme, ka filluar zhvillim strate �gjik të qëndrueshëm. Strategjia e ERA-spërfshin edukimin mjedisor, ku fëmijët,të rinjtë, familjet, individët, qytetarët,komunitetet, mund të mësojnë përmjedisin e tyre dhe në mënyrë tëpërgjegjshme të menaxhojnë me të.

Fushat e veprimit të ERA�sERA është e vendosur në qytetin e Pejësme punën e vet në mjedisin rural dheurban dhe madje në masivin malor tëBjeshkëve të Nemuna në perëndim tëKosovës. Fqinjët tanë bashkëveprues nëmbrojtje të mjedisit janë të vendosur nëjuglindjen e Malit të Zi dhe në Veri tëShqipërisë, që përballen me sfida tëngjashme, ekologjike, politike dhe tëkapacitetit absorbues të komunitetit.ERA bashkëvepron me një numër tëkonsiderueshëm të organizatave joqe �ve ritare, individë, kryetarë komu nash,institute dhe familje edhe përtej kufijve,për të krijuar një vizion kooperativ përkomunitetet përgjatë rajonit.

Bashkëpunimi ndërkufitarERA është çelës kryesor i rritjes sëbashkëpunimit ndërkufitar në mesorga nizatave joqeveritare, agjenciveqeveritare dhe grupeve të fokusuara tëkomuniteteve nga Kosova, Mali i Zi dheShqipëria. Ky rrjetëzim bashkëpunon nëdisa projekte, siç është krijimi i parkutndërkufitar i njohur si “Parku i Paqes nëBallkan”. Të gjitha projektet që itakojnë këtij rrjetëzimi promovojnëbashkëpunimin rajonal dhe përkrahininteresat dhe përgjegjësitë e përbash �këta në këtë zonë.

Projektet e funditQendra për Edukim të Qëndrue �shëm Malor � ERA së fundi membështetjen e Komunës së Pejës dhefinancuar nga Agjencia Suedeze përZhvillim Ndërkombëtar (SIDA – SNV) kahapur Qendrën për Edukim të Qën �drueshëm Malor. Kjo qendër do të jetënë shërbim të zhvillimit të qëndrueshëmpër zonat me vlera të larta mjedisoredhe të ndihmojë komunitetin që tëjetojë shëndetshëm me një ekonomi tëqëndrueshme duke konsideruar biodi �ver sitetin, vlerat natyrore, monumentetnatyrore dhe ato të trashëgimisëkulturore. Duke iu falënderuar Komunëssë Pejës, Qendra është e vendosur nëMullirin e Haxhi Zekës, një objekt mevlera të larta historike dhe të trashë �gimisë kulturore. EKOsova – Zhvillimi përmes biodiver �sitetit, projekt që zbatohet në bashkë �punim me partnerin austriak Inter �kul turelles Zentrum (IZ) mbështe tetfinanciarisht nga Komisionit Evropiandhe Agjencia Austriake për Zhvillim(ADA). Projekti EKOsova synon edu �kimin mjedisor dhe mbështetjen eshoqërisë civile në Kosovë me ngritjene kapaciteteve të OJQ�ve mjedisore dherritjen e ndërgjegjësimit mjedisor. Pro �

jekti fokusohet në mënyrë të veçantë nëmbrojtjen e biodiversitetit në Bjeshkëte Nemuna, në rajonin ndërkufitar ndër �mjet Kosovës, Malit të Zi dhe Shqi �përisë.Shtegu i ujëvarës – në Rekë tëAllagës (Rugovë) në vendin e quajturShehu i Keq, në vitin 2007, ERA sukses �shëm ka ndërtuar një shteg eksploruespër të arritur deri tek ujëvara e parë, ecila gjendet aty. Kurse këtë vit nëmbështetje të Komunës së Pejës dhekomunitetit të zonës do të ndërtojëfazën e dytë të shtegut për të arriturderi tek ujëvara e dytë dhe për të krijuarnjë shteg i cili arrin deri në dy fshatrapiktoreske të Rugovës në Malaj dhePepaj. Ky projekt përpos që do tëlehtësojë eksplorimin e kësaj zone dheujëvarave interesante, do të mundësojëzhvillimin e ekoturizmit për këto dyfshatra.ERA është shumë mirënjohëse përvullnetarët dhe komunitetin, të cilëtjanë asete dhe ndihmojnë në realizimine të gjitha iniciativave që ndërmerr ajo.

(Autori është anëtar i Bordit tëDrejtorëve të EnvironmentallyResponsible Action group)

magazina evropiane 30 Mjedisi Biodiversiteti

Foto: Fatos Lajçi

Derisa për florën e faunën e Kosovës kanjohuri të caktuara, për kërpudha ka pakose aspak njohuri. Mykologu i njohurkroat, Ivan Focht, me të drejtë konstatonse populli ynë ka njohuri të caktuara përbimët, por nuk ka haber se ç’janëkërpudhat. Pa dyshim, ky konsta timështë edhe më i ashpër në Kosovë dhenë trojet tona shqiptare në për gjithësi.

Pak njohuri për kërpudha (Fungi)Kërpudhat përbëjnë grupin e gjallesavemë të jashtëzakonshme që jetojnë nëplanetin tonë. Mykologjia ështëshkenca që merret me studimin e tyre.Kahet e sotme të hulumtimeve të këtyregjallesave specifike gjithnjë e më tepërjanë duke u orientuar nga studimet emykologëve molekularë, të cilëtçdoherë e më shumë na japin informataqë shpeshherë janë befasuese për sa upërket të mirave që sjellin në ushqimin,e sidomos në parandalimin dhe shëri �min e shumë sëmundjeve me të cilatpërballet sot njerëzimi. Analiza e ADN�së tani po e jep fjalën e fundit për llojete kërpudhave (takson fungal) dhe përveçoritë e tyre. Mbretëria e kërpudhave përfshin njëllojllojshmëri shumë të madhe të takso �neve me ekologji të ndryshme, me cikëljetësor strategjish të ndryshme dhemorfologji që rreshtohen që nga kërpu �dhat e ujshme njëqelizore deri tekkërpudhat e mëdha. Mirëpo, shumë pakështë e njohur se biodiversiteti i vërtetëi mbretërisë fungale është vlerësuar sengërthen përafërsisht 1.5 milionë lloje,nga të cilat vetëm 5% formalisht janëtë klasifikuara, pra rreth 35 000 sosh,prej të cilave 3 500 deri 4500 taksone

janë të përfshira në përshkrimet gjithë �përfshirëse të tyre.

Vendi i kërpudhave në planetin Tokë Supermbretëria eukariote përfshin gatitë gjitha gjallesat me bërthamë dhemembranë qelizore, ku bëjnë pjesë pesëmbretëri: � Bimët � Shtazët � Fungi (kërpudhat), etj.Pjesa e kësaj supermbretërie i përketMbretërisë së kërpudhave. Këto janëkrijesa të formave, madhësive dhe tëngjyrave nga më të ndryshmet: që ngakupat brilante të kuqe, masat xhela �tinoze të verdha e ngjyrë portokalli,topa golfi e futbolli, korale brilante,yllçe, iriqë, çallma, speca, tru e lapraveshi, topuzë, buria e trumbeta, lafshagjeli, hoje bletësh, pula pylli, samarë;me aroma e elegancë aristokrate, poredhe të shëmtuara e me erë qëkundërmojnë; delikatesa të rralla përnjerëz nazeli e me shije të stërholluar;kërpudha me vlera të larta ushqyese,bile edhe me vlera shëruese, por edhetë tilla që nuk hahen ose helmuese, disaprej të cilave edhe me pasoja vdekje �prurëse. Të gjitha këto dhe shumë tëtjera i gjejmë pothuajse në çdo trevë tëKosovës Kërpudhat ndryshojnë nga organizmate tjerë në shumë mënyra, duke përfshirëkëtu strukturën, mënyrën e reprodu �kimit dhe atë të marrjes së ushqimit.Ato janë eukariote, gjallesa që nukmund të bëjnë fotosintezën, sepse nukkanë klorofil. Kërpudhat tresin ushqimin jashtë trupittë tyre duke tajitur enzime, të cilat

shpërbëjnë materien organike. Pastajkërpudhat thithin ushqimin nëpërmjetmureve të qelizave të tyre. Sikurse edheshtazët, ato bëjnë depozitimin e ener �gjisë në formë të glykogenit. Pra, kër �pudhat kanë një rol kyç në shpërbërjen emateries organike, dhe qëmoti janëfaktorë të pazëvendësueshëm në ciklindhe këmbimin e nutrientëve. Për shumëkohë janë përdorur: si ushqim, në ecu �rinë e gatimit të bukës, si dhe tëfermentimit të një game të gjerë produ �ktesh, si p. sh. verës, birrës, vodkës,rakisë, shampanjës, salcës së sojës,djathërave, jogurtit etj. Që nga viti 1940,përdoren për prodhimin e anti biotikëve(penicilina etj.) dhe kohëve të funditenzimet e kërpudhave përdoren edhe nëindustri: ruajtje të ambientit (prodhimi idetergjenteve, pastrimi i ujërave të zeza),si preparate biologjike për eliminimin ebarërave të këqija (herbicide) dhe tëinsekteve (insek ticide). Disa nga trupat frutorë kanë veti halu �cinogjene dhe përdoren për qëllimerekreative dhe ceremoni spirituale. Nuk mund të mos e përmendim se kër �pu dhat mund të shkatërrojnë produktetindustriale, ngrehina, pyje, dhe të rrezi �kojnë dukshëm shëndetin e njerëzvedhe të shtazëve me efektin e tyre pato �gjen (myket, vrugu i grurit etj.), si p.sh: �tek disa njerëz sporet e disakërpudhave mund të shkaktojnë alergjitë lehta deri edhe serioze, duke ushprehur me simptoma të teshtitjes sëpandërprerë e deri tek problemetserioze në frymëmarrje; �kërpudhat mund të shkaktojnë infek �time në lëkurë, flokë, thonj dhe inde tëndryshme të trupit;

magazina evropiane31Biodiversiteti Mjedisi

BIODIVERSITETI

– KËRPUDHAT

NË KOSOVË

Shpëtim VokshiFoto: Shpëtim Vokshi

�kërpudhat mund të shkaktojnë infek �timin e ashtuquajtur “Athlet’s fo �ot”(irritim i lëkurës dhe i indit tëshputës që shfaqet në formë rrethi); �kërpudhat mund të shkaktojnë infek �sione tharmi, të cilat janë gjetur: nëgojë, intestine dhe tek femrat në traktinvaginal; �sëmundje serioze fungale mund tëshkaktohen nga inhalimi i sporeve tëkërpudhave dimorfike, të cilat pikë sëpari sulmojnë organet e frymëmarrjes,por mund të shpërndahen edhe nëshumë organe të tjera; �disa kërpudha për njerëzit janë hel �muese, disa prej të cilave edhe vdekje �prurëse, si p. sh. Amanita phalloides, A.virosa, A. verna dhe disa të tjera jo mëpak të rrezikshme.

Ç’befasi na sjellin kërpudhat nëshëndetin tonë Kërpudhat nuk janë bimë, kanë profiltjetër të të ushqyerit që dallon ngapemët dhe perimet: përbërësit e saj aromatikë që janë tëpërqendruar në cipën e sipërme të saj,por edhe në brendësi të trupit bëjnë qëshujtat nuk kanë nevojë, ose fare pak,për mëlmesa dhe kripë për ta përforcuarshijen e tyre;një shujtë me kërpudha plotëson afro20% të nevojave ditore për nutrientë, Bvitamina: riboflavin, niacin, acid panto �thenik, biotin, si dhe minerale selen dhebakër;kërpudhat gjithashtu kanë në përbërjene tyre, përveç vitaminave të tjera, edhevitaminën B12, si dhe vitaminën D;kërpudhat jo vetëm se kanë vlerë të ulëtkalorie, por ato e bëjnë gjellën më tëshijshme duke shtuar kështu apetitin;hulumtimet sugjerojnë se nëse femrathanë 10g ose më shumë kërpudha nëditë, ato do ta zvogëlojnë rrezikun eshfaqjes së kancerit në gji për 60%.Kërpudhat në përbërjen e tyre kanëmaterie unike, të cilat arrijnë të nambrojnë kryesisht nga kanceri në gjidhe të atij në prostatë;kërpudhat kanë të gjitha atributet tëjenë ushqim i jashtëzakonshëm: mearomë të pasur, me vlerë të ulët tëkiloxhulëve, me aktivitet të lartë të

komponentëve, të afta në zvogëlimin errezikut të shfaqjes së kancerit, gjendenlehtë dhe nuk janë të shtrenjta;një shujtë normale me kërpudha qëpërbëhet nga afro100g sosh ( tri derikatër Barkkuqe e butë� Agaricus bispo �rus, ndryshe e njohur si Shampi njone�)ose një kërpudhë me kapelë, është njëdhunti shumë e çmuar. Hani kërpudha3�5 herë në javë nga një shujtë,kënaquni me to dhe paguani më pak senjë makiato!Me këtë rast dëshiroj të cek se një po �pull i quajtur puebllo, i cili jeton nëAmerikën e Jugut, njeh 6000, (gjashtëmijë), receta të gatesave me kërpudha!Do të thoshit se është e pabesueshme.Po ja që është e vërtetë njashtu si ështëe vërtetë se 80% e popullatës çeke delnë gjueti të kërpudhave! Po ne?!

Vitaminat, proteinat dhe përbërësite tjerë tek kërpudhat Kërpudhat kanë më shumë proteina seshumica e perimeve, ndërsa karbohi �drate pothuajse njëlloj p.sh. me do �maten. Nuk përmbajnë kolesterol dhe

shumë pak yndyra, dhe shumë vita �mina. Përafërsisht 1/3 nga nevojatditore për vitaminë B2 mund të sigu �rohen nga shujta me kërpudha. Janë tëpasura me vitaminën B6, e cila luan roltë rëndësishëm në lirimin e energjisënga karbohidratet, yndyrat dhe prote �inat. Gjatë është menduar se VitaminaB12 ka për burim vetëm përdorimin eushqimeve shtazore. Në vitin 1987shkencëtarët australianë gjejnë se edhekërpudhat përmbajnë sasi të konside �rueshme të kësaj vitamine. Në këtë shekull Vitamina D ka zgjuarshumë interesim si vitaminë e duhur, ecila ndërlidhet me shumë benefite qësjell, jo vetëm në pasjen e eshtrave tëshëndoshë dhe të parandalimit tëostereoporozës, por edhe në zvogëlimine rrezikut nga sëmundjet e zemrës,diabetit tip 2, shtypjes së lartë të gjakut,kancerit. Kërpudhat janë burim i mirë i vitaminësD, sidomos të asaj D2. Kërpudhat ekultivuara, pasi nuk kanë nevojë përdritë, kanë edhe sasi të vogël të vita �minës D. Nëse këto kërpudha inënshtrohen për një kohë të shkurtër

magazina evropiane 32 Mjedisi

Foto: Shpëtim Vokshi

dritës ultraviolete (lehtë absorbohet!)edhe ato do të gjenerojnë sasi tëmjaftueshme për plotësimin e nevojaveditore. Kjo vitaminë humb gjithsej 15%të vlerës së vet nëse fërgohet për 10min. Duhet të cekim këtu se vitaminaD2 humb shumë pak nga vlera e sajnëse është ruajtur në frigorifer për 8ditë, bile edhe deri në tre muaj. Ky faktka një domethënie shumë të madhesepse kërpudhat, të njoma ose të ziera,mund të jenë një burim shumë idobishëm për plotësimin e nevojave përvitaminë D, sidomos të asaj D2, të cilënvetëm kërpudhat dhe disa mikroorga �nizma mund ta sintetizojnë burimisht. Kërpudhat po ashtu janë shumë tëpasura me minerale, si p.sh: Bakër, i ciliështë shumë i rëndësishëm në formimine rruazave të kuqe të gjakut dhe njashtuështë përbërës i enzimeve antioksidanteqë në mënyrë natyrore prodhohen nëtrupin e njeriut, merr pjesë në prodhi �min e energjisë dhe në proceset eneuro transmetimit; Fosfor � roli krye �sor i këtij elementi është që, së bashkume kalciumin, formojnë strukturën eeshtrave dhe të dhëmbëve. Fosfori merr

pjesë në metabolizmin e energjisësidomos të asaj që nevojitët në tkurrjene muskujve të mëdhenj; Kalium (mirë �mban fluidet dhe balancimin elektrolitikdhe luan rol në parandalimin e infar �ktit); Selen – lidhet ngushtë mesëmundjet e zemrës dhe shfaqjen e disakancereve; Fibrat tek kërpudhatpërbëhen nga kitina, substancë kjo qëruan nivelin e shëndoshë të kolesterolitnë gjak.

Kërpudhat dhe antioksidantët Kërpudhat kanë një kapacitet të fuqi �shëm antioksidues. Nga hulumtimet qëjanë bërë me 30 perime të rëndomtakërpudhat janë radhitur në pesë tëparat. Kërkimet e radhës kanë treguarse edhe Shampinjonat e kultivuar kanëkëtë veti. Është vërtetuar se kërpudhatjanë shumë të pasura në përmbajtje tëergothionienës, të një antioksidantiinter celular i cili, veç tjerash, mbronhemoglobinën e rruazave të kuqe tëgjakut dhe monocitet nga oksidimi. Ergothioneina nuk prodhohet në trupine njeriut, por ajo duhet të merret meushqim, prandaj konsumimi i kërpu �

dhave është i një rëndësie të dorës sëparë. Me zierje kërpudhat nuk e zvo �gëlojnë sasinë e ergothioneinës. Dhe këtu nuk mbarojnë benefitet qësjellin kërpudhat në shëndetin e çdonjeriu. Ato gjenden në natyrë dhe vetëkërkimi i tyre nëpër fusha, kullosa, pyjee bjeshkë sjell dobi të tjera. Kosova, nëtë gjitha trevat, është mjaft e pasur mekërpudha të të gjitha llojeve, por fatke �që sisht njihen shumë pak, si p.sh.Boletet �Pankushet (Boletus), Sham �pinjo nët� Barkkuqet (Agaricus), Lafshate gjelit (Cantharellus cibarius), Shpun �get�(Morchella) dhe shumë të tjera dhenuk përdoren për ushqim (me ndonjëpërja shtim të rrallë). Nga ana tjetër,mblidhen me të madhe dhe pa ndonjëkriter, sidomos nga fëmijët, kryesishtPankushet të cilat për pak para shitennëpër qendra grumbullimi për “përpu �nim” të mëtejmë?!? Sa për t’ua bërë tëqartë se ç’vlerë reale kanë ato, shikonifotografinë të nxjerrë në tregun e Lub �janës (Slloveni) – Pankushet (Vrganj)dhe Dhelpëroshet (Lisicki).Shkatërrimi i habitatit të kërpudhave(preja e pyjeve, prishja e livadheve dhekullosave, ndotja e tokës dhe ajrit etj.),sjell edhe tërheqjen e tyre në zona mëtë thella ose edhe zhdukjen nga kom �plekse të tëra frutore. Autori i këtij punimi është përpjekur qësado pak me punën e tij shumëvjeçaretë ndikojë në vetëdijesimin e popullatëspër rëndësinë e kërpudhave, në radhëtë parë, në shëndetin e njeriut si edhe,nëpërmjet publikimit të librave ( KËR �PUDHAT E KOSOVËS – të ngrënshmedhe helmuese; 100+ KËRPUDHA – 100GATESA etj.) artikujve të ndryshëm,intervistave në media të shkruara dheelektronike e të tjera. Autori ka vërejturse interesimi për këtë botë magjikeështë në rritje e sipër, dhe duke marrëparasysh të gjitha ato dobi që na sjellinkërpudhat, është e domosdoshme qëedhe institucionet dhe shoqatat tonapërkatëse të bëjnë punën e tyre në afir �mimin e këtyre gjallesave të mreku �llueshme.

(Autori është inxhinier i diplomuar iteknologjisë kimike)

magazina evropiane33Mjedisi

Foto: Shpëtim Vokshi

Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të HapurKosovo Foundation for Open Society

m j e d i s i - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2011/12/magazina-04-shqip.pdf · magazina...

Documents