m. bogaczyk-vormayr historia filozofii antycznej i...
TRANSCRIPT
M. BOGACZYK-VORMAYR
HISTORIA FILOZOFII ANTYCZNEJ
I ŚREDNIOWIECZNEJ
Ciąg dalszy: Wykłady 9- 11 05.12. – 19.12.
2012
SYSTEMY WIEKÓW XI-XIII: DOWODY NA ISTNIENIE BOGA
Anzelm, Albert, Tomasz, Duns Szkot 05.12.2012
Rozum i wiara
05.12.2012
Augustyn: Ratio fide illustrata – Rozum oświecony
wiarą; Intellige ut credas, crede ut intellige –
Wiedz, abyś wierzył, wierz, abyś wiedział.
Anzelm z Canterbury: Fides quaerens intellectum –
Wiara poszukująca zrozumienia
Tomasz z Akwinu: Gratia non tollit naturam, sed
perficit – Łaska nie niszczy natury, lecz ją
udoskonala
Anzelm z Canterbury
Dowody aposterioryczne
Dobra doświadczane
zmysłami, rozpoznawane
rozumem
Istnieć musi przyczyna
Jedność i jedyność tego, co
pierwsze
Pojęcie Boga
Istnienie tego, co
najdoskonalsze w umyśle,
zatem i w rzeczywistości
Konieczność doskonałego
bytu
05.12.2012
Monologion Proslogion
„Proslogion” – umysł kontemplujący
to umysł rozstrzygający i poznający
05.12.2012
„Nuże więc, słaby człeczyno, oderwij się nieco od swych zajęć, schroń się na chwilę przed naporem twych burzliwych myśli. Odrzuć teraz przytłaczające cię niepokoje i odłóż na później wyczerpujące cię troski. Zajmij się nieco Bogiem i spocznij w nim na chwilę. ‘Wejdź do izdebki twego umysłu‘, wyrzuć z niej wszystko oprócz Boga i tego, co cię wspomaga w poszukiwaniu go, i zamknąwszy drzwi, szukaj go.”
Proslogion, tłum. T. Włodarczyk, PWN 1992, s. 141.
Albert Wielki:
poznanie przez wiarę i przez rozum
Nauka o pierwszej przyczynie (Arystoteles)
Metafizyka światła (Neoplatonizm)
Emanacyjność stworzenia, hierarchiczna struktura bytów (Bóg – pierwszy ruch – pierwsze niebo – prasubstancja)
Bóg jako prima causa i substantia intellectuallis
Człowiek jako istota poznająca Boga (poznanie wobec dowodzenia)
Platonizm: niepodzielność, nieśmiertelność duszy
Arystotelizm: anima rationalis; anima est primus actus corporis; intellectus agens
05.12.2012
Metafizyka Antropologia
1. Autonomia rozumu wobec racjonalności stworzenia
2. Koncepcja analogii bytu; analogia entis
3. Określenia bytu: ens, unum, aliquid, verum, bonum
4. Byt jako ens mobile (potencja, aktowość)
5. Essentia i existentia
6. Teoria poznania: adaequatio rei et intellectus; triada: verum-ens-bonum
Metafizyka Tomasza z Akwinu
05.12.2012
Tomasz: Deus est ipsum esse subsistens
Pierwsza droga:
Ex motu
Druga droga: Ex ratione causae
efficientis
Trzecia droga: Ex possibili et necessario
Czwarta droga:
Ex gradibus perfectionis
Piąta droga: Ex
gubernatione rerum
1. Cielesno-duchowa jedność bytu ludzkiego
2. Anima intellectiva, intellectuns agens, lumen mentis
3. Vis appetitiva jako rozum praktyczny
4. Lumen mentis – lumen naturalis (poznanie aprioryczne rozumu praktycznego)
5. Lex naturalis
6. Ratio practica – zdolność osądu (np. moralnego)
7. Szczęście – beatitudo/bonum/bonum universale
Antropologia Tomasza
05.12.2012
Antropologia Tomasza
według wykładu S. Swieżawskiego
05.12.2012
Człowiek – holos: „Człowiek jest jednością jako byt najdoskonalszy w
świecie dostrzegalnym.”
Człowiek – substantia: „(...) doskonałą jedność (...) zapewnia człowiekowi
jedyna forma substancjalna, jedyna zasada kształtująca, konstytuująca,
jaką jest dusza ludzka.”
Człowiek – materia: „Dusza tworzy swoje mieszkanie, tka swoje ciało.
Połączenie duszy z ciałem, czyli formy substancjalnej z materią jest właśnie
konstytuowaniem, tworzeniem tego konkretnego człowieka.”
Człowiek – individuum/persona: „Osobą jest każdy człowiek dzięki
czynnikowi duchowemu, który w nim jest, a więc dzięki duszy rozumnej,
obdarzonej życiem umysłowym, poznaniem i chceniem duchowym.”
S. Swieżawski, Święty Tomasz odczytany na nowo, Poznań 1995, s. 135-138
1. Dualizm augustiański: ciało i dusza, złożenie z materii i formy
2. Materia stworzona przez Boga ma swe substancjalne spełnienie w formie
3. Cielesność i duchowość człowieka; unibilitas – zdolność duszy do więzi z ciałem
4. Dusza jest formą substantialis wobec ciała ludzkiego
5. Dusza jako zasada doskonałości (perfectio)
6. Anima rationalis
Antropologia Bonawentury
05.12.2012
1. G.W. Leibniz – dowód z przygodności i
konieczności (nawiązanie do Tomasza)
2. R. Descartes – dowód z pojęcia Boga
(nawiązanie do Anzelma)
3. B. Pascal – dowód eudajmonistyczny
4. I. Kant – postulat rozumu praktycznego
Marginalia:
Nowożytne dowody na istnienie Boga
05.12.2012
Varia:
Kosmologia wg Michała Hellera
(„Filozofia i wszechświat”)
05.12.2012
ZŁOTE WIEKI
UNIWERSYTETÓW
12.12.2012
„Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona
olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej niż
oni, ale nie dlatego, ażeby wzrok nasz był bystrzejszy
lub wzrost słuszniejszy, ale dlatego, iż to oni dźwigają
nas w górę i podnoszą o całą swoją gigantyczną
wysokość.”
Bernard z Chartres
12.12.2012
1. Schyłek epoki katedr początkiem epoki miast – wzrost demograficzny, instytucje zawodu
2. Wielonarodowość i wielokulturowość miast
3. Wyprawy krzyżowe i inkwizycja
4. Kontakty handlowe ze Wschodem; wzrost wiedzy o kontynencie azjatyckim
5. Dojrzała faza inteligencji wykształconej wiek wcześniej; metoda scholastyczna (autorytet, gramatyka-logika, dialektyka)
6. Uniwerystety – korporacyjność, niezależność od miasta i kościoła przy popraciu papiestwa, życie studenckie (np. strajk roku 1229; bractwa studenckie )
7. Poezja trubadurów, muzyka i taniec
8. Złoty wiek książki – zmiana czcionek, druku, produkcji książki, zawód księgarza
Zjawiska charakteryzujące wiek XIII
12.12.2012
Wielkie szkoły filozoficzne
12.12.2012
CHARTRES
• Bernard z Chartres
• Wilhelm z Conches
• Gilbert z la Porrée
• Teodoryk z Chartres
• Jan z Salisbury
PARYŻ
• Wilhelm z Owernii
• Aleksander z Hales
• Jan z La Rochelle
• Bonawentura
• Henryk z Gandawy
OXFORD
• Robert Grossetese
• Adam Pulchrae Mulieris
• Roger Bacon
Umysł boży jest podstawą trwałości gatunków:
Natura zawsze jest jedna, osoby różne, jak w nich – a są one z pewnością zmienne – człowieczeństwo jest bez wątpienia jedno, a różne osoby przysługują człowieczeństwu, na przykład Platon, Sokrates, Cyceron.
Cyt. za: S. Swieżawski,
Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000, s. 493
Teodoryk:
boskość jest formą istnienia dla poszczególnych rzeczy
12.12.2012
„My zaś twierdzimy, że z tych elementów, które wymienia
Epikur, powstają wszystkie ciała niższe, ale twierdzimy, że
elementy te zostały przez Boga stworzone z niczego, bez
wcześniej istniejącej materii. (...) Elementy te proste i małe
drobiny, z których składają się owe cztery, które widzimy. Tych
elementów nigdy nie widać, a poznajemy je tylko dzięki
zasadzie podzielności.”
Tamże, s. 498.
Wilhelm z Conches:
kosmologia, fizyka, atomizm
15.01.2013
„O rzeczach koniecznych sąd jest zazwyczaj nie
tylko niepewny, ale i lekkomyślny. Zasady
dowodzenia chwieją się często w rozważaniach o
przyrodzie (to znaczy o zmiennych ciałach), ale w
kwestiach matematycznych stoją mocno.”
Jan z Salisbury:
Sceptycyzm akademicki
15.01.2013
Bernard z Chartres i jego uczniowie starają się
wielce, by złagodzić spór między Arystotelesem a
Platonem, lecz spóźnili się oni i trudzą się na
próżno, by pogodzić martwych, którzy za życia się
ze sobą nie zgadzali.
Jan Saresberiensis, Metalogicon II, 20,
cyt. za: S. Swieżawski, tamże, s. 502.
Ideał szkoły w Chartres
12.12.2012
„Bycie, które orzekamy przez owo est, jest tym, dzięki
któremu każda rzecz jest, to, powiadam, esse, które
orzeka się przypadłościowo lub przez uczestnictwo w
każdej innej rzeczy, jedynie o Stwórcy orzeka się
istotowo, czyli wedle istoty albo substancji.”
De universo II, 2,8, tamże, s. 569.
Wilhelm z Owernii:
odwieczne prawdy i Bóg
12.12.2012
1. Philosophia – wiedza o sprawach boskich i ludzkich
2. Cognito – wiedza o tym, co wieczne
3. Pietas – poznanie Boga w wierze
4. Extasis – kontemplowanie tego, co boskie
Filozofia jest drogą do innych nauk, lecz ten, kto chciałby się tu
zatrzymać, wpadnie w ciemność.
Bonawentury definicje mądrości
12.12.2012
Cztery przyczyny ludzkiej niewiedzy:
1. Niezachwiana wiara w autorytet
2. Przyzwyczajenie
3. Przesąd
4. Kłamstwo - ukrywanie niewiedzy
Roger Bacon:
reforma czy tradycjonalizm?
12.12.2012
Ethica
apologetyczna
społeczna
osobowa (cnót)
teologiczna
Bacon jako filozof moralności:
moralis sive civilis scientia
12.12.2012
Bóg jest samoistnie, ponieważ z boskości wynika Bóg, a
boskość jest Bogiem. Bóg jest więc najdoskonalszą
doskonałością, najbardziej pełną pełnią, ponad
wszystko kształtną formą, najpiękniejszym pięknem (...)
On sam tkwi w swej najprostszej mierze, która jest
zasadą wszystkich miar.
De ordine creandi, cyt. za. S. Swieżawski, s. 575-6.
Robert: Bóg jako forma świata
12.12.2012
„Pierwsza forma cielesna, którą niektórzy nazywają
cielesnością jest w moim przekonaniu światłem. (...) Z
powyższego jest oczywiste, że poruszenie cielesne to
pomnażająca się moc światła.”
Robert: metafizyka światła
15.01.2013
1. Lectio – analiza gramatyczna (littera), logiczna (sensus), filozoficzna (sententia)
2. Quaestio i determinatio
3. Disputatio (np. quodlibet)
Por. np. : J. Le Goff, Inteligencja w wiekach średnich, Warszawa 1997, s. 81-95;
W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, s. 44-69.
Ćwiczenia uniwersyteckie
12.12.2012
Scholastyka
Właściwe scholastyce procedury intelektualne charakteryzuje wszechobecność logiki i wszechobecność abstrakcji. Eksperyment, obserwacja, indukcja – procedury właściwe myśleniu naukowemu współczesnemu i stosowane również w zakresie dość szerokim przez uczonych starożytnych – grają tu rolę równie podrzędną.
Człowiek interesuje scholastyków przede wszystkim jako odmiana bytu, bo też, ogólniej rzecz biorąc, byt interesuje ich przede wszystkim, a dopiero wtórnie działanie. Wszechobecność abstrakcji i operacji logicznych oraz preferencja dla ontologii nadają scholasytcznemu scjentyzmowi charakter par excellence filozoficzny, przynajmniej wedle tego rozumienia filozofii, do jakiego przyzwyczaiła nas ona sama i które zawdzięcza przede wszystkim Arystotelesowi.
J. Domański, Scholastyka i początki humanizmu..., Warszawa 2011, s. 24.
Dialectica – scientia
12.12.2012
Dialektyka to operacja na pojęciach, ich ananliza przez dystynkcje, w których pomaga etymologizowanie, i ich łącznie przez sylogizm. Choć za domenę intelektu (intellectus) uważano niekiedy przede wszystkim intuicję, a dyskursywne rozumowanie przyznawano władzy czy funkcji umysłowej innego rodzaju, dla której zarezerwowana jest nazwa ratio, technika intelligere była efektywnie tożsama z techniką rationari, podobnie jak zacierała się różnica między kontemplacją a spekulacją. Doświadczenie zmysłowe, acz wedle arystotelików niezbędne do tego, aby zaistniało jakiekolwiek poznanie, jest tylko pierwszym stopniem, który trzeba przekroczyć, aby przez abstrakcję uchwycić to, co ogólne i co stanowi wyłączny przedmiot naukowej wiedzy (scientia). Tamże, s. 27.
Spór o średniowiecze
Rozwarstwienie społeczeństwa feudalnego
Niepiśmienność i łacina
Przyrodoznawstwo versus teologia
Polityczność kościoła (Inkwizycja)
Uniwersytety, korporacyjność
Życie mieszczańskie – handel, transport, kultura
Rozwój sztuk wyzwolonych
Biografie versus autorytety
12.12.2012
„Ciemne średniowiecze” „Wieki inteligencji”
Peire Vidal: Idę do niej...
Idę do niej z radością
Przez wiatr, deszcz i deszcz ze śniegiem,
Wilczyca powiada, że do niej należę,
I, na Boga, nie myli się,
Należę do niej
Bardziej niż do kogokolwiek, nawet do samego siebie...
Miłosna poezja prowansalska
12.12.2012
Jeśli nie wierzysz, zwróć oczy na płomienie,
w których palą się twoi towarzysze.
Odpowiedz więc jednym lub dwoma słowami –
Albo spłoniesz w tym ogniu, albo połączysz się z nami.
Cyt. za: Z. Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie, Warszawa 2004, s. 149.
Walka z trubadurami,
ideał „poezji przeciw zepsuciu”
12.12.2012
1. Z. Herbert, O albigensach, inkwizytorach i
trubadurach, w: tenże, Barbarzyńca w ogrodzie,
Warszawa 2004, s. 123-157.
2. U. Eco, Imię Róży, Warszawa 1987 (i późniejsze)
3. T. Parnicki, Tylko Beatrycze, Warszawa 1995.
Marginalia...
12.12.2012
SPÓR O UNIWERSALIA
Abelard, Tomasz, Ockham 19.12.2012
Spór o uniwersalia –
centralne zagadnienie filozofii średniowiecznej
19.12.2012
„Spór o uniwersalia przewija się przez całe dzieje myśli
średniowiecznej linią tak wyraźną, że niektórzy historycy
byli skłonni sądzić ongiś, że wszystkie problemy
filozoficzne dyskutowane w tej epoce do niego właśnie
się sprowadzają. Zawiłość dystynkcji i nużące subtelności
tego sporu sprawiły, że zaliczano go często do
problemów czysto pozornych. Wreszcie odkrycie
bogactwa średniowiecza i różnorodność jego myśli
usunęły temat uniwersaliów w cień wielkich zagadnień
metafizycznych dojrzałej scholastyki. Trzeba mu zatem
przywrócić jego właściwą rangę. (...) ...
Spór o uniwersalia –
centralne zagadnienie filozofii średniowiecznej
19.12.2012
... Istota problemu zawarta była w pytaniach, które
stawiali sobie myśliciele średniowieczni: Dlaczego
świat, składający się z widzialnych, jednostkowych
rzeczy, ujmowany jest w naszym poznaniu w ogólnych
kategoriach rodzajów i gatunków? Czy ta ogólność
jest tylko naszym sposobem myślenia o rzeczywistości,
czy istnieje ona również i w rzeczach, dla których
stanowi wzorzec i właściwe odniesienie?”
W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Kęty 2001, s. 117-118.
Arbor Porphyriana
(Porfiriusz – Boecjusz – Piotr Hiszpan)
Substantia
Corporea Incorporea
Corpus
Animatum Inanimatum
Corpus animatum
Sensibile Insensibile
Animal
Rationale Irrationale
Animal rationale
Mortale Immortale
Homo
Plato Vergilius
Abelard: powszechnik jako vocabulum, jako sermo
19.12.2012
Powszechnik jest słowem, które można z jego natury
pojedynczo orzekać o wielu, jak to słowo „człowiek”,
które można łączyć z poszczególnymi nazwami ludzi
zgodnie z naturą rzeczy będących podłożem dla nazw,
które się o nich orzeka.
Możemy także nazywać stanem człowieka owe rzeczy
przypisane naturze człowieka, których wspólne
podobieństwo pojmuje ten, kto używa danego słowa.
Dielectica, cyt. za: S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 477
Proces abstrahowania:
zmysł/przedmiot – intelekt/obraz/pojęcie
19.12.2012
Ludzie, którzy poznają jedynie zmysłowo, ledwo albo nigdy nie osiągną takiego prostego poznania, a zewnętrzna zmysłowość przypadłości stanie na przeszkodzie w czystym pojmowaniu natur rzeczy.
Tamże, s. 480.
Podobnie postępują niektórzy doktorowie w naszych czasach: ponieważ nie mogą zdobyć biegłości w dialektycznych argumentach, przeklinają tak bardzo samą dialektykę, że wszystkie jej twierdzenia i prawidła uważają za sofizmaty, i sądzą, że są to raczej oszustwa słowne niż argumenty. Czego nie rozumieją, od razu nazywają głupotą, a czego nie mogą pojąć uważają za obłęd.
Epistula XX, tamże, s. 481.
Tomasz: trzy typy powszechników
15.01.2013
Ante rem: wszystkie pojęcia ogólne istnieją jako
wzory w umyśle Boga (por. idee)
In re: powszechniki istnieją jako istoty konkretnych
rzeczy, zawarte w ich substancji jednostkowej
(universale directum) (por. Bóg)
Post rem: uniwersalia pojawiają się jako rezultat
abstrakcji, wytwór umysłu (universale reflexivum)
(por. człowiek)
Tomasz: intelekt możnościowy/wyobrażenia
– intelekt czynny/kontemplacja
19.12.2012
Platon wierzył, że forma przedmiotu poznanego z konieczności jest w poznającym w taki sposób, w jakim jest w poznanym przedmiocie. I dlatego to utrzymywał, że rzeczy poznane umysłowo powinny by same z siebie bytować w ten sam sposób, to znaczy niematerialnie i nieruchomo.
Tamże, s. 682
Poznanie Boga, które może być przyjęte od umysłu ludzkiego, nie wykracza ponad ten rodzaj poznania, które pochodzi z przedmiotów poznania zmysłowego, ponieważ i umysł o sobie samym poznaje, czym jest, za pośrednictwem tego, że poznaje natury rzeczy poznawalnych zmysłowo.
Tamże, s. 683
Ockham: omne reale est singulare
19.12.2012
„Żaden powszechnik nie istnieje realnie poza
duszą jako substancja indywidualna ani dzięki ich
substancji lub istocie.
Nie ma żadnej rzeczy realnie odrębnej od
jednostek czy immanentnej im, która byłaby
immanentna, powszechna i wspólna jednostkom.
Powszechniki więc mają tylko i wyłącznie
konstrukcję mentalną, są to jedynie konstrukty
umysłowe.”
tamże, s. 803.
Nie należy mnożyć bytów
ponad potrzebę
(Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem)
Novacula Occami et Nominalium
19.12.2012