lynnong-ii - shodhgangashodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/61492/8/08...mariang bad ka...
TRANSCRIPT
Lynnong-II
LYNNONG-2
KI KHANATANG HALOR KA JINGPYNLONG BAD KI KHANATANG NIAM HA KA POITRI KHASI (1888-1947)
Ka Maitphang:
Shuwa ban poi sha ka bynta kaba kongsan ha kane ka lynnong, kata ban i't
bniah bad ban bishar sani bha i'a ki khanatang halor jingpynlong kumba ki
paw ha ka poitri Khasi, la sngew donkam ban batai lyngkot halor ki
khanatang jong ka jingpynlong.
Ki Khanatang halor ka Jingpynlong (Creation Myths):
Ka kyntien 'jingpynlong' (creation) ka thew ne kdew la ka jingsdang jong
kiei kiei. Kumta 'ki khanatang halor ka jingpynlong' ki lathuh la ka
jingsdang ki jingpynlong ha kane ka pyrthei kynthup i'a kiba don jingim bad
bym don jingim kumjuh. Ki khanatang halor ka jingpynlong ki lathuh ruh
kumno la thaw bad la pynlong la ka pyrthei mariang bad ruh kumno u briew
u wan ban shong ha kane ka pyrthei, bad ruh kumjuh ki batai i'a ka jingsdang
jong kano kano ka jaitbynriew ha sla jong kane ka pyrthei. Ki khanatang
halor ka jingpynlong ki lathuh ruh i'a ka jingsdang jong kano kano ka
kynhun bynriew bad ki kpa tymmen jong kano kano ka kur ka jait ha kane
ka pyrthei. Kumta ki khanatang halor ka jingpynlong ki kren shaphang
kumno u Blei ne ki blei ki la pynlong bad thaw ia ka suiii bneng bad la ka
pyrthei baroh kawei, ia ki jingthung jingtep bad ki mrad ki mreng kumjuh.
Ha ki khanatang tynrai jong kano kano ka ri, ka don ka nongmei nongpa
kaba khlain bha kaba pyniabyrshem ia kane ka jingsdang bad ka jingkha
thymmai ia ki kpa tymmen ba nyngkong eh jong kano kano ka jaitbynriew,
29
'la ka kur ka jait ne wat Ta ka it ka muluk.'*^ Ka Mary MagouHck haba kren
shaphang ki khanatang halor ka jingpynlong ka batai ba kumno kita ki
jingpynlong ki wan urlong ha ka pyrthei mariang. Ka kren ruh la ka
jingsdang jong ki bynta bapher jong ka mariang ha ka jingiatyngkhuh bad ka
jingim briew ha kaba bunsien ki khanatang ki dei ki jingiathuhkhana kiba
kren shaphang ka tynrai ne ka jingsdang jong ka pyrthei mariang, wat la
bunsien ka thew kyrpang "ia kano kano ka kynhun bynriew bad ki jinglong
tynrai ha ka. Ki khanatang bunsien ki kren ruh la ka jingsdang jong ki bynta
bakongsan jong kano kano ka kolshor, la ha ka bam ka dih, ka dawai dashin,
ki jingleh niam leh rukom bad kiwei de."̂ ^
Ki khanatang halor ka jingpynlong ki kren ruh shaphang ka jingsdang jong
kano kano ka jaitbynriew ba kyrpang bad ban pyni i'a kata ka jinglong ba
kyrpang jong ka ha baroh ki liang jong ka imlang sahlang jong kata ka
jaitbynriew. U Asoka Kumar Sen haba u kren ia kane ka jinglong kyrpang
jong kano kano ka jaitbynriew u ong ba ki khanatang halor ka jingpynlong
ki mih khnang ban buh jingthoh la ki jingjia ba la jia ha ki por mynbarim,
ban pynithuh Ya ka jinglong tynrai jong kano kano ka kynhun bynriew kaba
im ha ka juk bad ka por ba thikna. Ki khanatang halor ka jingpynlong ki
pynpaw la ka jingbyrshem jong kawei ka kynhun bynriew bad kiwei pat. Ki
pynpaw shynna i'a ka jinglong tynrai la jong bad ki pynskhem ruh Ta ka
tynrai jong ka imlang sahlang ha kaba ka don. Kumta ki khanatang ki long
kum ki kyndon ba ryntih jong ka imlang sahlang ym kum kaei kaei kaba shu
47. Jan Knappert & E. J. Brill, Bantu Myths And Other Tales, p. 7. 48. http:/www.faculty.de.gcsu.edu/-mmagouli/defmyth.htm. dt. 21/4/2010.
30
mutdur ne bym shisha. '^^ U Peter B. Hammond haba u kren shaphang ki
khanatang halor ka jingpynlong u kdew ruh sha ka jingsdang jong ka jingim
briew ha kane ka pyrthei bad ka jingiadei kaba jan jong u bad ki sawdong
sawkun ka mariang da kaba u ong ba ka kyntien khanatang borabor ka batai
la ka jinghiar pateng, ka iathuh 'la ka jingim jong u briew ha jingiadei jong u
bad ka mariang, bad ruh ki bor ba mai'an jong ka. Kine ki khana ki Tathuh
ruh shaphang ka jingsdang jong ka pyrthei, ki briew, ki mrad ki mreng bad
ha kaba bunsien kine ki don ka jing'iadei kaba jan bha bad ki rukom pyrkhat
pyrdaifi jong ka kynhun bynriew.^^
Ki Khasi ki don Ta kine ki khanatang kiba batai shaphang ka jingpynlong i'a
ka pyrthei mariang bad ruh kumno u briew u wan long briew sha kane ka
pyrthei ha ka jaitbynriew Khasi. Ban pynshai kham bha halor kine ki jait
khanatang jong ka jaitbynriew Khasi la ai harum la ki jingthoh jong ki katto
katne ki nongthoh kiba kynthoh halor ki jingpynlong ha ka mariang bad
kumno ka jaitbynriew Khasi ka wan long briew sha kane ka pyrthei kumba
ka long mynta. U H. Elias ha ka jingiathuh jong u halor kane ka phang u ong
ba naduh myn-nyngkong ka sngi, ym don ei ei ruh ha kane ka pyrthei. U
Blei Nongbuh Nongthaw u la pynlong tang i'a ka Ramew hi marwei bad ia u
Basa u tnga jong ka. Kine ar ngut ki la la im suk im sain hynrei kaba
pynkhuslai i'a ki syni'a-sngi ka long ba kim don khun don kti satia. Ka
Ramew ka la duwai miet-step la u Blei bad ka la kyrpad na U ba un ai tang i
'matkylliang ban sah la ka jait ka kynja. U Blei u la sngap kyndiang i'a ki
jingkyrpad jong ka bad u la ai san ngut ki khun. Kita ki long ka Sngi, u Bnai,
ka Um, ka Lyer bad ka Ding. Ka Sngi ka la long ka khun phrangsngi kaba la
49. Arupjyoti Saikia (Quest Editor), Indian Folklife, A Quarterly Newsletter, SI. No. 28, • January 2008, p. 12.
50. Peter B. Hammond, An Introduction To Cultural And Social Anthropology, New York, Macmillan Publishing Co., Inc. 1971, p. 318.
31
lohi shuwa Ta ka pyrthei-ka-jaka bad ka Ding pat ka long ka khun khlieng
kpoh, kaba ri ba sumar i'a ka i'ing ka sem kumba ju dei ka dustur khun-
khatduh. Kumta ka Ramew ka la sngew phuhmat ba la roi parum pareh ka
ling ka sem, ka jait ka kynja. Kumta ba la don ka Sngi, ka Um, ka Lyer, la
man ka dieng-ka-siej, la phuh u syntiew u skud bad ka pyrthei-ka-mariang
baroh ka la pliah-rong hi shaid. Ynda la katto katne por, ka Ramew ka la
kyrpad biang m u Blei ba un sngewbha sngewsynei ban ai u nongsynshar
nongpyniaid u ban phikir, u ban sharai Ta ka pyrthei mariang. U Blei haba u
i'ohi ia ka jingtrei shitom jong ka Ramew ban pyniphuh iphieng Ta ka
mariang, U la kular ban pynhun Ta kata ka jingkwah jong ka. Kumta la long
ka dorbar-bah dorbar-san ha bneng, Tano ban phah ban wan synshar ha kane
ka pyrthei. Hapdeng ka jingTasaid Tapyni bun bun sngi, la rai ban phah na ki
khathynriew bynriew ba shong ha bneng, hyrmiew bynriew Ta kiba la khot
'Ki Hynniew Trep ne Hyniiiew Skum' kin wan ban shong ha kane ka pyrthei
ban trei ban ktah bad ban pynroi pynman Ta ka.^' Katba u Dondor Giri
Nongkhlaw pat ha ka jingbatai jong u kumno la pynlong Ta ka pyrthei
mariang bad ka jingsdang jong kiei kiei ha ka, shuwa ba u Hynniew Trep
Hyniiiew Skum un wan ban shong ban sah ha kane ka pyrthei u Tathuh ba ha
kaba nyngkong ka Pyrthei ka dap tang da ki maw suda bad ym don jingim
satia ha ka, Ta kaba la khot ka Ramew. Ka Ramew ka la kyrpad ha u Blei ba
un ai ha ka Ta u tnga khnang ba kan pynphuh pynphieng Ta ka mariang bad
ba ka burom u Blei kan phalang ha pneh jong ka. Lyngba ka Dorbar Blei ka
ba-ar, la Tamynjur ban phah Ta u Basa ban long u tnga Ta ka Ramew. Kine ki
la Toh san ngut ki khun kata, ka Sngi, u Bnai, ka Lyer, ka Um bad ka Ding.
Hadien katto katne por ka Ramew ka la Tap noh. Kat kum ka rukom ka
dustur u khun Hyniiiewtrep haduh kine ki sngi, Ta ka met Tap jong ka Ramew
51. H. Elias, KiKhanaiang UBarim, 4* Edition, Shillong, Don Bosco Press, 1994, pp. 1-2.
32
dei ban pynkhuid . Kumta baroh saw ngut ki khun nyngkong jong ka, ki la
pyrshang ban pynkhuid i'a ka met Yap ka kmie jong ki, hynrei kim lah satia.
Khatduh eh, ka Ding kaba long ka khun khatduh, ka la pynkhuid ia ka met
lap ka kmie da kaba ka la thang ingkhong khait ha ban da kylla dpei. Ki
hymmen jong ka haba ki la i'ohi ia ka jingjop ka para jong ki, ki la bishni ia
ka bad ki la pyrshang ban pyni'ap noh shi syndon la ka. Ka Ding ka la lait
phet bad ka leit rieh hapdeng ki diengbah bad ka la ngam la lade shapoh ki
mawbah mawsan. Haba ka Ding ka la ngam shapoh ki mawlong mawteh,
kita ki maw ki la kylla khluid. Ka Um kam ai lad satia, ka la ngam lang
shapoh ki mawbah bad mawlong mawteh ban lap i'a ka para jong ka. Ynda
haba ka Ding bad ka Um ki la i'akynduh lang, ia u Jumai bad u Kreiding la
pynlong. Ka Ding ka la shem shitom shi katdei eh ban kyntiap jaka nawei
shawei ban phet iap na ka jingthmu basniew jong ki hymmen jong ka, ka la
kylla puipui la lade bad ka poi sha ki lyoh. Ka Um ruh kumjuh ban wad kput
i'a ka Ding, ka la kylla jynhaw um bad kiew lang shajrong. Ka Sngi ruh kam
ai lad satia; ka la sam lyngba ki lyoh ban lap ia ka Ding. Ynda haba ka Sngi
ka la sam sha ki puipui lyoh, la pynlong ia ka Leilieh bad u Pyrthat. Kane ka
jia ynda haba ka Sngi, u Bnai, ka Lyer ka Um bad ka Ding ki iatyngkhuh
lang, kaba mih nangta la ong ba la pynlong i'a ka Khyndew ha kaba la
wanrah i'a ki jingim bathymmai; ha kaba ka Ramew ka la im biang ha ka
jingitynnat bad jingiphuh iphieng jong ka, ia kaba la tip kum ka Mei-
ramew.^
Kumta ki khanatang halor ka jingpynlong (creation myths) ym tang ba ki
batai ne i'athuh i'a ka jingsdang jong ka longbriew ha ka pyrthei ne ka
52. D.G. Nongkhlaw, "U Sohpetbneng: An Ethnogenic and Aetiological Account on the Cosmogony of the Cosmos and Mankind" In Folklore In The Changing Times, Edited by Jawaharlal Handoo et.al. Shillong, NEHU Publications, 2003, pp. 127-J28.
33
jingsdang jong kano kano ka jaitbynriew hynrei ki batai ruh la ka
jingpynlong jong kiwei de ki bynta bapher ha ka mariang hi baroh kawei. Ha
kaba ladei bad kane ka bynta ruh u I. Kharkongngor u lathuh: "hadien ba u
Blei u la dep pynlong ia ka pyrthei, ka Mei-ramew ka la kyrpad *ia u Blei ban
thung ia u nongsynshar halor kiei kiei baroh ha ka pyrthei ... u Blei u la
kohnguh ia ka Mei-ramew bad kumta u la khot ia ka dorbar jong ki
khathynriew iing ne trep kiba shong bad u. Ka dorbar ka la iaphylliew
jingmut halor ka jingkyrpad ka Mei-ramew bad khadduh ka la rai ba
hynniew Ting ne trep kin hiar sha pyrthei lyngba kata ka jingkieng kaba don
ha u lum Sohpet bneng bad khyndai i'ing ne trep pat, kin sah ha bneng
ryngkat bad u Blei ... ki hynniew trep ki sahkut noh ha khyndew hadien ba
la dkut noh kata ka jingkieng Sohpet bneng kaba pyniasoh ia ka bneng bad
ka khyndew na ka daw ka jingleh pop jong u khun bynriew".
Kitei ki khanatang halor ka jingpynlong (creation myths) ba la ai da u
H.Elias bad u Dondor Giri Nongkhlaw ki batai ia ka jingsdang jong kiei kiei
baroh ha ka mariang jong ka pyrthei. Kum ba la iathuh da u H. Elias bad
kiba bun kiwei de ki nongthoh, u I. Kharkongor ruh u iathuh ia ka jingsdang
jong ka jingwan longbriew u khun bynriew ban shong shnong ha kane ka
pyrthei hadien ba ka Ramew ka la don ki lum ki wah, ki jingthung jingtep
bad kiwei de ki jingpynlong ha ka.
Ki Khanatang halor ka Jingpynlong ha ka Poitri Khasi (1888-1947):
Ha kane ka bynta la pyrshang ban wad, ban tih bniah bad ban it sani bha ia
ki snap jong ki khanatang halor ka jingpynlong kumba ki paw ha ki poim
jong ki myllung bapher kiba hab hapoh ka juk shuwa ka jinglaitluid jong ka
53 . I. Kharkongngor, Ka Lawei UKhasi, First Edition, Shillong, Shandora Press, ] 998, p. 7.
34
ri. Kumba la batai sha khmat la ka jingmut jong ki khanatang halor ka
jingpynlong, ha kane ka lynnong yn peit pat kumno kine ki jait khana ki loh
ban suhthied ha ka jabieng bad jingmut jingpyrkhat jong ki myllung Khasi
ha kaba ki thoh 'la ki poim jong ki.
U myllung R.S. Berry ha ka poim jong u "Ka Khanatang" kaba u la pynmih
ha ka kot khubor UKhasi Mynta ha u Nailar jong u snem 1903 u la batai la
ka ri Khasi kum ka ri shong pdeng pyrthei ha kaba ki khanatang ka
jaitbynriew ki ong mh ba ka dei ka ri la kaba u Blei u la thaw kyrpang Ta ka
bad kumno kita ki khana ki pynpaw shynna Ta ka jinglong kyrpang jong ka,
kaba ka don Ta ka tynrai kaba skhem ha ka. Ha kane ka poim u myllung u
wanrah Ta ka khanatang halor ka jingpynlong, kata kumno la sdang
nyngkong ban wan buhai shnong ha kane ka ri lyngba u Sohpetbneng uba
long ka pdeng pyrthei kat kum ka sain pyrkhat jong u Khasi. Lyngba jong u
ki Hynniew Trep Hynfiiew Skum ki Tahiar Takiew na pyrthei sha bneng bad
sha la u Nongthaw ha kaba u myllung u rwai kumne:
Ka ri Khasi pleng ka dei,
Ka ri ba shong pdeng pyrthei .
(KaKhanatang, Dk. 1 —Lain 1-2)
U Tralsing Mawthoh-Pyngroop ha ka jingbatai jong u Ta kane ka phang u
ong ba ka pdeng jong ka pyrthei ka dei kata ka jaka kaba u Blei u la pynmih
Ta u Dieng Sohpetbneng ha kaba u khun Hynniew Trep u la wan hiar na
bneng sha ka pyrthei. Shuh shuh une u nongthoh u bynrap da kaba u ong:
"Ki Khasi ki ngeit ruh ka jaka na kaba la mih une u Dieng-sohpet Bneng, ka
54. R.S. Berry, "Ka Khanatang' in NaKa Thiar Ki Longshuwa, by Khasi Authors' Society, 6* Edition, Shillong, Ri Khasi Press, 1993, p. 51.
35
long ka pdeng Pyrthei."^^ Kum juh ruh u W.S. Syiem (Syiem Raij Mawbuh)
ha ka lamphang jong u la ka kot Ki Dak Ki Shin U Sohpetbneng u kynthoh
kumne: "ngi wan iuh kjat halor kane ka Mei ramew lyngba ka Jingkieng-
Ksiar Jingkieng-Rupa halor u Lum Sohpetbneng shong pdeng pyrthei ban
kamai la ka Hok."^^
Haba phai sha u Sohpetbneng u myllung R.S. Berry u kren la ka jingi'adei
hapdeng ka bneng bad ka pyrthei la kaba la pymasoh lang ia ki. Dei lyngba
u Sohpetbneng ba la wanrah la ka jinglong kawei hapdeng ka bneng bad ka
pyrthei. Haba kren shaphang ka jingpyniasoh lang ia ka bneng bad ka
pyrthei da u Sohpetbneng, u Tralsing Mawthoh-Pyngroop u i'athuh ba: "Ka
jingiasohlang kawei jong ka Bneng bad ka Pyrthei kam mut ba ka Bneng ka
la wan ban i'ashong syndait lang, ne la pynlong lang kawei ka met bad ka
Pyrthei. Ia ka jingialong kawei hangne la pynlong da ka jingpyniasoh lang
jong u Dieng-sohpet Bneng uba bat la ka Pyrthei da kawei ka tduh da ki
thied na tynrai, bad uba bat i'a ka Bneng da kawei pat ka tduh na sha kliar ba
la pynsuhthied bad pyni'asoh lang bad ka Bneng sbak. Hangne ngi lohi ba ka
Pyrthei ka jngai na ka Bneng kum ki met ba kyrpang na ba kawei ka don ha
kawei ka tduh jong u Dieng bad kawei pat ka don ha kawei pat ka tduh ba la
pyrshah. Hynrei baroh ar ki don u juh u dieng uba bat bad uba pyni'asoh lang en
i'a ki." Une u nongthoh ban pyni ia ka jingiasoh lang kawei hapdeng ka
bneng bad ka pyrthei u wanrah da u dieng la kaba u khot u Dieng-sohpet
Bneng. Hynrei kiba bun ki nongthoh halor kane ka khanatang ki ong belt da
u Sohpetbneng. Kane kam da don eh ka jingi'apher namar ka jingmut bad
55. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, Shillong, Khasi JaintiaPress,1980, p. 47.
56. W.S. Syiem, "Ka Phang: Ka Kot halor 'Ki Dak ki Shin u Sohpetbneng", in Ki Dak Ki Shin U Sohpetbneng by Mattsing Nongrum, Shillong, 2001, p. iv.
57. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit U Khun Khasi, p. 50.
36
jingthmu ka thew i'a ka juh ka phang. Haba ong Sohpetbneng kata ka mut u
sohpet jong ka bneng. Dei une u sohpet uba la teh pynskhem Ta ka jinglong
kawei jong ka bneng bad ka pyrthei, kumba long ka kmie bad i khun. I khun
mynba i dang don hapoh ka kpoh jong ka kmie, i im i san bad la bsa i'a i
lyngba u sohpet bad ha kane ka por i dang long kawei ryngkat bad la ka
kmie lyngba u sohpet. U sohpet namarkata, u long u 'saijingim uba teh lang
kawei la ka kmie bad i khun jong ka. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop ha
kaba ladei bad kane ka bynta ruh u kynthoh ba lyngba une u Dieng-sohpet
Bneng ngi lah ban Tohi la ka Pyrthei hapoh jong ka Bneng ba ka long tang
kum i khunlung iba per hapoh ka kpoh baiar jong ka kmie ba la pyniasoh i'a i
bad ka da u sohpet. Une u sohpet u wanrah na kata ka kmie sha ita i khun la
ka um ka jingim. Ha ka kpoh ka kmie, i khunlung i im belt kumba i long da
ka jingbsa jong ka kmie kaba theh ha i i'a ka um jong ka jingim lyngba u
sohpet ba la pyniasoh la i bad ka.̂ ^ U B.L.Swer ruh halor kane ka bynta u
ong ba u sohpet u dei hi u 'ksai jong u sohpet' ba lyngba une u ksai uba
kylla long u 'kyrwoh ka jingim' hapdeng ka kmie bad i khunlung iba ka pun
i'a kaba ka pynheh pynsan hapoh ka kpoh jong ka. Dei ha kata ka por ba ita i
khunlung i im, i khih i ksaid, i heh i sah bad im ha ka jingim kaba shisur ba
shida ba hok bad kumba shu ong noh, ka jingim kaba kynja bneng hi.
Kumba long ka kmie bad la i khun hapoh ka kpoh jong ka, kumta ruh u
Sohpetbneng u long uta u sohpet uba teh skhem ia ka pyrthei ban pynlong
kawei bad ka Bneng. U myllung R.S. Berry u kren shai halor kane ka bynta
ha ka poim jong u da kaba u ong:
58. Ibid, p. 52. 59. B.L. Swer, Ka Mafiong KiKhanaiang, p. 52.
37
Ba ka don u Sohpet bneng,
Uba teh khyndew bad bneng;^^
(Ka Khanatang, Dk. 2 - Lain 1-2)
U Sohpetbneng ha u myllung R.S. Berry ym tang ba u pyniasoh ne teh i'a ka
bneng bad ka pyrthei hynrei u long ruh kum u jingkieng uba la pyndonkam
ban lahiar i'akiew na pyrthei sha bneng. U myllung u phai sha ki khanatang
halor ka jingpynlong ha ka jaitbynriew Khasi kumno ba ha kaba
myrmyngkong, hadien ba u Blei u la thaw ia ka Pyrthei, ka Ramew ka la
kyrpad la U ba un thung i'a u nongsynshar ba un peit un khmih la baroh ki
jingpynlong kiba don ha ka pyrthei mariang, khnang ba kiei kiei baroh kin
laid belt i'aid ryntih. Kat kum ki khanatang u Blei u la shah shkor la ka
jingud jingnam ka Ramew bad u la lum la ka dorbar jong ki Khathynriew
Trap Khathynriew Skum kiba la don lypa bad U ha bneng ban lapyrkhat
kumno yn leh halor kata ka jingkyrpad jong ka Ramew. Ia kane ka dorbar
kat kum ki khanatang, la tip kum ka Dorbar Blei Banyngkong i'a kaba u Blei
u la pynlong ha bneng. Ha kane ka Dorbar la rai ba ki Hynniew Trep
Hynniew Skum kin hiar sha pyrthei ban long ki nongsynshar halor baroh ha
ka pyrthei. Ka kular ba la lateh ha ka dorbar ka long ba u Hynniew Trep
Hynniew Skum um dei ban sah miet ha pyrthei. U dei ban wan phai biang
sha bneng ynda janmiet lyngba ka Jingkieng Ksiar Ta kaba u Blei u la buh
khnang ba ki lah ban hiar mynstep bad ban kiew pat ynda la janmiet, kata
hadien ba ki la pyndep "la ki kam ki jingtrei jong ki ha sla pyrthei:
60. R.S. Berry, "Ka Khanatang' in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 51.
38
Ujingkieng iahiar iakiew,
B 'la dor bar UBlei u briew. ^
(Ka Khanatang, Dk. 2 - Lain 3-4)
Uta u Sohpetbneng uba pyniasoh Ta ka bneng bad ka pyrthei, u long ruh uta
u jingkieng la kaba u Hynfiiew Trep u pyndonkam ha kaba hiar bad kiew
hapdeng ka pyrthei bad ka bneng. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop u ong ba u
Blei u la dep buh lypa ia u Dieng-sohpet Bneng bad dei na une hi u dieng ba
u Hynfiiew Trep u la wan hiar sha kane ka Pyrthei.^^ U myllung R.S. Berry u
kren ruh shaphang kata ka dorbar hapdeng u Blei bad u briew, ha ka ban
shim i'a ka rai ba u khun bynriew Hynniew Trep un wan hiar sha kane ka
pyrthei lyngba uta u Sohpebneng. U B.L. Swer ruh u kynthoh halor kane ka
bynta kumne: "u sohpetbneng u long kata ka 'jingkieng ksiar' kaba lyngba
jong ka la wan hiar uta u Hynniewtrep Hynniewskum, kata kumba la ai bor
da ka Dorbar Blei kaba nyngkong duh ban wan long kynrad halor ka Ramew
lyngba ka jingkyrpad jong ka."̂ '̂
Kiwei ki nongthoh ruh ki kdew shai ba kumno kata ka Dorbar Blei lyngba
ka Hukum ka la rai ban phah i'a u Hyrmiew Trep Hynniew Skum sha kane ka
pyrthei, ban long u nongshynshar i'a ka pyrthei mariang baroh kawei. Ka
Badaplin War ha kaba ladei bad kane ka bynta ka ong kumne: "Ynda haba ki
jait jingthaw baroh ha ka pyrthei ki la sdang ban kha roi, ka la don ka
jingkulmar, ka jingbym ia sngewthuh jingmut bad ka jingbym ia shong suk
hapdeng jong ki. Kumta ka Ramew ka la kyrpad sngewrit na u Blei u Trai
Nongthaw ba un phah ia u nongsynshar uba tbit bad u bastad ban synshar
halor ki jingthaw ha ka pyrthei. Na kata ka daw, la pynlong ia ka Dorbar
61. R.S. Berry, "Ka Khanatang' in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 51. 62. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 59. 63. B.L. Swer, Ka Mationg Ki Khanatang, p. 51.
39
Blei Banyngkong. Nangne, la rai ban phah i'a u Hynniew Trep ba un hiar sha
ka pyrthei ban synshar i'a ka".̂ "* U D.T. Laloo ruh kynthoh ba kumno u
Hynniew Trep u wan ban shong ha kane ka pyrthei bad ban synshar i'a ka, da
kaba u ong kumne: "Ka Hukum ka shong ha Bneng bad la ki khun ba kynsai
tarn jong ka ki Khathynriew-trep Khathynriew-skum. Halor ka jingud
jingnam ka Ramew, la pynlong Ta ka dorbar dorsha ba nyngkong eh na kaba
u paid Hynniew-trep u loh i'a ka nongrim ka synshar paitbah bad ka Hukum
ka pynskhem la ka rai uba bun ba lang jong kata ka dorbar bneng ba u
Hynniew-trep Hynniew-skum un wan shong wan sah noh sha pyrthei, un
synshar i'a ka, hynrei un laleit lawan hi kumba ju long bad u Khyndai-trep
Khyndai-skum na ka jingkieng ksiar kaba don ha u Sohpetbneng."^^ Shuh
shuh u Maurice G. Lyngdoh ruh u batai shai ba dei ka Mei Ramew kaba la
kyrpad i'a U Blei Nongthaw ban phah la u nongsynshar ban peit bad ban
synshar i'a ka. Ha kaba ladei bad kane ka phang une u nongthoh ruh u ong
kumne: "Ynda u Blei u i'ohsngew la ka jingud ka jingkyrpad ka Mei Ramew,
u lum ka dorbar ki khadhynriew trep ha bneng ban i'a pyrkhat shaphang
kane. Bad kata ka dorbar ka la rai ba hynniew trep na ki kin leit hiar sha
pyrthei bad kin shong kin sah hangta."^^ Dei halor kane ka bynta ba u
myllung Soso Tham ha ka poim "Ka Aiom Ksiar" u kren shaphang kane ka
jingjia kaba mih na ka jingrai na ka Dorbar Blei Banyngkong ha kaba u ong
kumne:
64. Badaplin War, "Writers' Perception of 'U Thlen' in Khasi Literature" in Tribal Literature of North-East India, Edited by Badaplin War, Shillong, SMS Hi-Tech Impression,
G.S.Road, 2009, p. 18 65. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, Shillong, Don Bosco Press, 1978, p. 4 66. Maurice G. Lyngdoh, Ki Parom Barim UKhun Khasi Khara, Shillong, Lyngdoh Printers,
Mawkhar Main Road, 2007, p.2
40
Na Khadhynriew ba don hajrong,
Hynniew ki hiar hangne ban shong,
(KaAtomKsiar, Dk. II-Lain: 1-2)
U Hynniew Trep kat kum ka hukum ba la i'apan ha ka Dorbar Blei Ba
Nyngkong, u la wan ban hiar sha kane ka pyrthei lyngba kata ka jingkieng
ksiar la kaba u Blei u la buh halor jong u lum Sohpetbneng ban pyni'asoh Ta
ka bneng bad ka pyrthei; ha kaba u Hynniew Trep un hiar mynstep bad un
kiew sha bneng ynda la janmiet lyngba na kane ka juh ka lynti. U I.
Kharkongor halor ka jingwan hiar u Hynniew Trep sha kane ka pyrthei u
ong kumne: "Ka dorbar ka la iaphylliew jingmut halor ka jingkyrpad ka
mei-ramew bad khadduh ka la rai ba hynniew ling ne trep kin hiar sha
pyrthei lyngba kata ka jingkieng kaba don ha u lum Sohpet bneng bad
khyndai 'ring ne trep pat kin sah ha bneng ryngkat bad u Blei."^^ Kumjuh ruh
u H.O. Mawrie ha kaba kren la kane ka bynta u batai shai kumne: "Ha ka
por ba ka hok ka dang synshar la u khun bynriew la don uwei u dieng bad
lyngba une u dieng kita ki Khadhynriew Trep ki Khadhynriew Skum ki
i'ahiar iakiew na bneng sha khyndew bad na khyndew sha bneng. Une u
dieng u leng halor U Lum Sohpetbneng uba long ka pdeng jong ka Pyrthei u
Khasi bad une u dieng u long ka jingkieng ksiar kaba bteng Ta u briew bad u
Blei"^^
Kat kum ka kular ba la i'ateh ha ka dorbar ka long ba u Hyrmiew Trep
Hynniew Skum um dei ban sah miet ha pyrthei. Ha ka poim "Pyrthei
Mariang" u myllung Soso Tham ruh u batai kumno u Hynniew Trep ynda u
67. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, 3"* Edition, Shii]ong,Ri Khasi Press, 1976, p. 45
68. I. Kharkongor, Ka Lawei UKhasi, p.7. 69. H. Onderson Mawrie, Ka Pyrkhat VKhasi, Guwahati, Silpi Printers, 1997, p. 11.
41
la pyndep la ki kam ki duk jong u baroh hangne ha sla pyrthei, janmiet u
kiew biang sha bneng lyngba ka jingkieng ksiar ban shong jahthait bad ban
pynaram la lade ryngkat bad ki Khyndai Trep ha bneng ha kaba u myllung u
rwai shuh shuh kumne:
Te kum ka Wah halor Mawsiang,
Lynti ka suk ki iaid biang biang:
Artet arsut ka Jingkieng Ksiar,
(Pyrthei Mariang, Dk. VIII Lain: 1-S)
U myllung Soso Tham u kren shaphang 'ka jingkieng ksiar' la kaba u
Hynniew Trep u hiar u kiew hapdeng ka bneng bad ka khyndew da kaba la
kdew ruh kumno u la teh syrdoh bha la ka jingiadei hapdeng jong u briew
bad u Blei. Ka jingkieng ksiar kaba u myllung u kren, ka pynphalang shynna
i'a kata ka jingiadei kaba jan jong u briew bad u Blei. U myllung R.S. Berry
pat um shym kdew la kata ka 'jingkieng ksiar' hynrei u ong ba uta u
Sohpetbneng u long hi ruh u jingkieng uba la pyndonkam ban i'ahiar i'akiew
hapdeng ka bneng bad ka pyrthei da u Hynniew Trep Hyrmiew Skum mynba
u wan sha kane ka pyrthei. Une u myllung u mut la kata ka jingialong kawei
bad ka jingiajan hapdeng u briew bad u Blei ha kaba u wanrah la uta u
jingkieng ban pyniasoh la ka bneng bad ka pyrthei. Katba u H.O. Mawrie
pat u shim ia ka jingkieng ksiar kum kata ka jingiadei bajan eh jong u briew
shimet bad la u Nongthaw da kaba u ong ba: "la ka dor jong ka jingiadei
hapdeng u briew bad u Blei ym don jabieng kaba lah ban thew lane thylliej
ba lah ban batai bad dei hangta ba ka wan 'Ka Jingkieng Ksiar'" . Une u
nongthoh u bteng shuh shuh da kaba u ong, "ka jingiadei shi met bad la u
70. Soso Tham, Ki Sngl Barim UHynniew Trep, p .9. 71. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, Third Edition, Guwahati, Silpi Printers,
2002, p.32
42
Nongthaw, uwei pa uwei u don la ka Jingkieng Ksiar bad ka long ka jingkit
khlieh jong u ban ri kyndong i'alade ha ka jingi'adei bad la u Nongthaw ba
kan leng skhem ka Jingkieng Ksiar."''^
Ynda haba ka Dorbar Blei ba nyngkong ka la rai ban phah i'a u Hynniew
Trep Hynniew Skum sha kane ka pyrthei, u Blei u la pynskhem la kata ka rai
da kaba u la pynlong la ka jutang bad u briew. Kane ka dei kata ka jutang
Blei kaba la lateh hapdeng u Blei bad u Hynniew Trep shynrang bad kynthei
ha shuwa ba un wan sha kane ka pyrthei. Ka jutang ka long ba u Hynniew
Trep Hynniew Skum u dei ban bat pyrkhing i'a ki ain Blei kumba u ju leh ha
bneng. Ynda haba un wan sha kane ka pyrthei ruh, u dei ban ri kyndong i'a ki
khnang ba un ibh kyrhai ki jingkyrkhu ha ka jingim jong u na la u
Nongthaw. Nalor kata u dei ban im hok laid hok khnang ba u lah ban wan
phai biang sha u Blei. Lada u khun bynriew un i'ai bat la kata ka hukum, u
Sohpetbneng uba long u jingkieng ban hiar ha pyrthei bad ban kiew sha
bneng un nang skhem bad u Hynniew Trep ha tbian bad u Khyndai Trep ha
jrong un i'a kiew la hiar katba ki mon. U G. Costa u kren shai i'a kata ka
jingiateh jutang hapdeng u briew bad u Blei shuwa ba u Hynniew Trep un
wan sha kane ka pyrthei da kaba ong: "U Blei u thaw ka jingiateh jutang
kaba skhem ba kan long ka jingiasoh kawei na jrong ha tbian; bad u la
pynsngewthuh Ta u khun bynriew ba lada un Taineh ha ka kam leh hok leh
bha, ka jingiasoh ba long na tbian ha jrong kan long kaba neh ba skhem
junom; hynrei lada un leh i'a ka pop ka sang te ka jingiasoh na tbian ha jrong
kan duh kan dam noh."^^ Kumjuh u H. Elias haba u kren shaphang kata ka
jutang kaba u Blei u la lateh bad u Hynniew Trep u ong kumne: "U Blei ruh,
72. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 32. 73. G. Costa, Ka Riti Jong Ka Ri Laiphew Syiem-I, Shillong, Printed at the Don Bosco
Industrial School & Orphanage, 1936, p. 3.
43
u la kyrkhu kyrdoh ia ka pyrthei-mariang baroh kawei bad u la i'ateh-jutang
bad u khun bynriew. Kata ka jutang ka la long ba lada u bynriew un laid
hok, im hok, un sumar kyndong la ka aifi Blei, u Trai Kynrad na-neng na-
tbian un kyrkhu-kyrdoh la u, bad u bynriew ruh un suk-un-sain; bad un
laleit-iawan sha bneng katba u mon." '̂̂ U myllung R.S. Berry ha ka poim
jong u ruh u kdew sha kata ka jutang Blei kaba la i'a teh ha bneng ha kata ka
Dorbar Blei ryngkat bad u khun bynriew shynrang bad kynthei shuwa ba kin
wan hiar sha kane ka pyrthei da kaba u ong:
Ba ka don ka jutang Blei,
Ha dohnud shynrang kynthei,
Ha tbian hynniew skum ne trep,
Hajrong khyndai skum ne trep.
(Ka Khanatang, DK. 4 Lain: 1-4)
U Blei u la thaw i'a u briew ha ka jinglong khuid bad u la ai ha u ia ki hok ki
riti kiba u dei ban bud ha ka jingim jong u. Kum u briew u dei ban sumar
kyndong ia ki ha ka jingim ba man ka sngi khnang ba un poi suk poi biang
sha la u Nongthaw. Ka jutang ka wanrah ia ka jingialong kawei bad ka
jingiaieit markylliang hapdeng kiba la teh ia kata ka jutang. U Tralsing
Mawthoh-Pyngroop u ong ba: "Ha ka Jutang, u Blei u da ai ha u briew ia ka
jingtip bad ka jingsngewthuh ia ki hok ki riti baroh kiba u briew u dei ban
sumar, bad ia ki jingmyntoi ba u dei ban ioh ha ka jingiasoh lang jong u
kawei bad u Blei da kaba sumar bad iaid ha ki hok ki riti. Ha kane u Blei u
da iiiew ia u briew kum u paralok ha ka jingiatrei lang ban iaioh bynta lang
na ki soh ba bha jong ka. Kane ka long ka Mynsiem jong ka jutang kaba
74. H. Elias, Ki Khanatang V Barim, p. 2. 75. R.S. Berry, "Ka Khanatang' in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 51.
44
wad i'a ka Jingiatrei lang bad la ka jingialong kawei."^^ Kumjuh ruh haba u
Blei u ai ha u briew i'a ka jutang, u kwah ba kata ka jingialong kawei bad ka
jingiaieit kan neh kan skhem bad lada u briew u lah ban bat skhem la kata ka
jutang, u Blei ruh u sngewbha bad un nang pynskhem i'a kata ka jingialong
kawei bad u briew. Dei da ka jingiaid hok bad jingim hok ha kane ka pyrthei
ba u briew u lah ban bat skhem la kata ka jutang kaba u Blei u la ai ha u.
Kumta u Blei u kwah i'a u briew ba un long uba khuid bad uba hok ha ka
jingim jong u, kumba u long mynba u dang don ryngkat bad U. Dei kane ka
jinglong hok ka ban lalam biang ia u briew ha khmat u Blei.
Ka Jingpynlong ha ka Suk ka Sain, ka Bha ka Miat:
Ha ka por ba u wan hiar sha pyrthei, la pynkhamti la u Hynniew Trep
ryngkat bad ka ktien khnang ba un lah ban synshar bad ban pyniaid belt
pyniaid ryntih ia kiei kiei baroh ha sla pyrthei. Un bat Ta kajingiateh jutang
da ka ktien hok ha khmat ka dorbar, ba un kamai hok, i'aid hok, synshar hok
ha kane ka pyrthei. Dei na kata ka daw haba u Hynniew Trep u la wan hiar
sha kane ka pyrthei, ma-u bad baroh ki jingthaw ha ka pyrthei ki iakren
i'akhana iwei- Ta-iwei pat da ka juh ka ktien. Kane ka pynshisha ba la ka
ktien la pynkhamti da u Blei Nongbuh Nongthaw ha ki jingthaw jong u ha
sla pyrthei, khnang ba u Hynniew Trep un ia sngewthuh bad kiwei de ki para
jingthaw bad ban synshar ruh halor jong ki. U myllung Soso Tham ha ka
poim "Ka Aiom Ksiar" u batai shai ba kumno kata ka hok u Blei kan
tyngshain ha u Hynniew Trep, khnang ba u lah ban synshar hok bad ban
sain-pyrthei da ka ktien hok ia ki jingthaw baroh:
76. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, pp. 56-57.
45
Ban paw ka Hok, na khmat u Blei,
Hapoh ka Tdem ka Sain-pyrthei;
Ban phaid ka khmat u Shriek u Tngaw 77
Ba kan kren briew ka Dieng ka Maw.
(KaAiom Ksiar, Dk. IILain : 3-6)
Kumba la kdew lyngkot sha khmat shuwa ba u Hynniew Trep Hyniiiew
Skum un wan ban shong ban sah ha kane ka sla pyrthei, u Blei u la dep
pynlong lypa i'a ki dieng ki siej, ki lum ki wah, ki mrad ki mreng bad baroh
ki jait jingthaw ha sla jong ka mei-ramew. Kumba la mang lypa da ka
Hukum "Ka Ramew ka la pun la kyan, ka la sei la shylluit, la long ki dieng-
ki-siej, ki phlang-ki-kynpat, la mih kiba par bad ba her kumjuh - Ka Ramew
ka la phuh la phieng, la itynnat la ilup da ki jingkup-jingdeng kumba la
mang lypa ka Hukum."
Shuh shuh ha ka poim "Ki Symboh Ksiar" u myllung Soso Tham u Tathuh
ba da kawei ka ktien, ki jingthaw ha khrum ka bneng ki lasngewthuh iwei-
ia-iwei pat bad ba ka hok Blei ka dang tyngshaiii halor ka sla pyrthei
hapdeng ki jingthaw jong u baroh. Ka leit ka wan bad ka shong ka sah ka
dang laid belt laid ryntih namar u laiphew jingthaw baroh u pyndonkam tang
kawei ka ktien ha kaba u myllung u ong kumne:
U Briew, uMrad, uKhla, u Thlen 79
Kawei ka Ktien ki dang iakren
(Ki Symboh Ksiar, Dk. II Lain: 3-4)
77. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 45 78. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, p. 4. 79. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hyniiiew Trep, p.l
46
U myllung Soso Tham ha kitei ki lain u kren ruh i'a kata ka jingi'along kawei
hapdeng ki jingthaw jong u Blei ha sla pyrthei, ha kaba la synshar la ki tang
da ka suk ka sain suda kat sha ba phai. U P.G. Gatphoh ruh u kdew la kane
haba u ong: "Mynkulong, mynba ki laiphew sim ki laiphew doh bad ki
laiphew jingthaw baroh ki dang hok, ki dang kren briew, naduh ki jingthaw
kiba don ha suin, ha ryngkew bad ha duriaw bad mynba baroh ki dang peit
bad ki ap la ka bishar ka pynshong jong u khun bynriew, uba long u syiem
bad u kynrad halor jong ki baroh"^° U J. Bacchiarello ruh u kren shaphang
kata ka por ha kaba u khun bynriew bad ki laiphew jingthaw ki dang im ha
ka suk ka sain bad ka jingialong kawei da kaba u ong: "Te haba ki hynniew
skum hynniew trep ki la shong ha ka pyrthei ka la long tang ka hok suda,
bad u Blei u la ai ha ki ka bor ba kin leh katba ki mon bad ban pyniaid i'a ka
jingsynshar katba ki ibit: ba kin bam kin dih, kin shong kin sah da ka
jingsuk, khlem jingshitom ei-ei, bad khlem jingiakajia ei-ei bad briew bad
mrad, katba don ha ka pyrthei."^'
Ynda haba u Hynniew Trep u la wan synshar hangne ha sla pyrthei, ki
jingthaw jong ka pyrthei baroh ki la sdang ban roi parum pareh; namar
mynta la don u nongsynshar u ban pyniaid belt pyniaid ryntih i'a kiei kiei
baroh bad da kawei ka ktien ki kren ban i'asngewthuh lang iwei la iwei.
Kane ka kdew ruh la ka jingroi bad jingiar jong ka ktien ha kaba baroh ki
laiphew jingthaw ki dang iakren da kawei ka ktien. Ha kaba 'ladei bad kane
ka bynta, u myllung Soso Tham ha ka poim jong u, "Ka Persyntiew" u rwai
kumne:
80. P.G. Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, Ninth Edition, Guwahati, Dispur Printing House, 1994, p. 17.
81. J. Bacchiarello, Ki Dienjat Jong Ki Longshuwa, Sixth Edition, Shillong, Don Bosco Press, 1993, p. 18.
47
Suki ki long u Paid byllien;
Suki ka ih kawei ka Ktien;
(Ka Persyntiew, Dk. VI Lain: 1-2)
Da kane ka ktien, baroh ki jingthaw ha ka pyrthei kynthup la u khun
bynriew ki la sdang ban lasngewthuh lang iwei-ia-iwei pat da kaba u
myllung u rwai shuh kumne:
Pyrthei Mariang baroh ka pher;
Ki Mrad ki kmen, ki Sim ki her;
Ha Ryngi ne hapoh syrngiew,
Ki Syntiew ruh ki nang kren briew;
(Ka Persyntiew, Dk. VII Lain: 1-4)
Shuh shuh ha ka poim "Ka Aiom Ksiar" u myllung u ong kumne:
Shi khrum ka bneng-upaid byllien,
Shi snieh Pyrthei-kawei ka Ktien:
(Ka Aiom Ksiar, Dk. VLaih: 1-2)
Ha kaba iadei bad kane ka bynta ba kumno u Hymiiew Trep u i'oh i'a ka ktien
haba u wan ban synshar sha kane ka pyrthei, u D.T. Laloo u thoh kumne:
"Ka Hukum ka la ai i'a ka 'Ktien' ban long u dieng-synshar i'a ka pyrthei. Da
ka ktien u Hynniew-trep Hyniiiew-skum, Hynniew-Ryngkew Hynniew-
Basa, u i'aid u ieng; u synshar, u lasngewthuh bad ki Khyndai hajrong; u
lasngewthuh bad ka Hukum. Ka ktien bad u Hynniew-skum ki i'aid lang
82. Soso Tham, Ki SngiBarim VHynhiew Trep, p.5 83. Ibid, p.5 84. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.46.
48
ryngkat, u Hynniew-skum bad ka pyrthei ki laid lang ryngkat, ka pyrthei bad
ka ktien ki laiaid lang ryngkat, ka ktien bad ka Hukum ki i'aiaid lang ryngkat
kumta baroh ki im-suk im-sain ha kata ka Sotti-juk."^^ U Blei urn shym la
phah lymbiang i'a u Hynniew Trap sha kane ka pyrthei hynrei u la pynkhamti
ha u la ka ktien ba un kren bad ban lasngewthuh bad kiwei ki para jingthaw
ha ka pyrthei. U Dondor Giri Nongkhlaw ha ka kot jong u u i'athuh kumne:
"Haba ka mei-ramew ka la iphuh iphieng da ka jingim, ka la kyrpad la u
Blei ban ai nongsynshar ban tyngkan bad synshar ia ki jingim pateng la
pateng. U Blei na ki khadhynriew haneng u la phah hynniew bynriew ban
synshar i'a kane ka sla khyndew bad i'a kiei kiei kiba don ha ka. U da ai ruh
ka ktien kren, ka niam bad ki hukum ban tip la la u para briew, ban tip ia u
Blei bad ban im ha ka kamai hok"^^ U Jespil Syiem ha ka jingrwai myllung
jong u ha kaba ladei bad kane ka bynta, ba kumno u Blei u pynkhamti ha u
Hynniew Trep i'a ka ktien shuwa ba un hiar shane sha pyrthei, u ong kumne:
O, shuh-shuh, ko Hynniew, phin ioh kawei ka lad!
Atiar kyrpang ha phi Ngin shu ai ei,
O, ba phin long kynrad!
Ka Ktien ha phi ngin pynkhamti!
Kane ka dei u Diengsynshar,
D 'u ba phin pynkohnguh-pyndem, 07
Phin long lahduh, phin ioh shakri!
(Lain: 1583-1589)
85. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, pp. 4-5. 86. Dondor Giri Nongkhlaw, Ka Meirisawkun, Ki Skid Jingim Bad Ki Deiritl, Shillong, Ri
Lum Offset Printing House,Umsohsun, 2007, p.9 87. Jespil Syiem, Ka Thymmei UHyniiiewtrep Ki Saw Dorbar-Blei, Shillong, Don Bosco
Press, 2003, p. 79
49
Kata ka del ka aiom jong ka sotti juk ha kaba u Hynniew Trep u im khlem
jingkhuslai ha ka jingshamah ha la u Nongthaw. U hiar na bneng, u trei u
ktah khlem pyrwa ei ei ruh bad u kiew pat sha bneng ynda la janmiet ban
thiah jahthait. Ka Sngi ka long ka hok Blei kaba dang tyngshain bad kdup Ta
u khun bynriew ha kata ka aiom jong ka Sotti Juk. U myllung Soso Tham u
la ai ka jingbatai la ka jong hi (re-interpret) kiba iar la ka jingmut tynrai
halor kane. Haba u kren Ta ka Sngi, u thew Ta kata ka hok Blei kaba
tyngshaiii ha u Hynniew Trep ha kata ka sotti juk da kaba u ong kumne:
Janmiet Mynstep ki kiew ki hiar:
Ka Miet ka dei kapor thiah suk,
Ka Sngi, ka kmie ka Sotti Juk. ̂ ^
(Pyrthei Mariang, Dk. VIII Lain: 4-6)
Kumba la Tapan bad khlei kular ha ka dorbar, u Hynniew Trep u trei minot
thop Ta la ka kam ka duk khlem jingkhiiium jingkhohnioh. Hynrei da ka dur
khmat ba phuh samrkhie u trei minot thop khlem peit shiliang khmat Tano
Tano ruh. Da ka jingsuk bad palei ka mynsiem u pyndep Ta la ki kamram ba
la bynshet ha u, khlem jingtieng jingsmiej namar la ker sawdong Ta u tang
da ka suk ka saiil Blei suda. Ynda la dep ki kam baroh u leit phai pat sha
bneng kumba u ju leh man la ka sngi. Dei kumta kein ba u myllung Soso
Tham ha ka poim "Pyrthei Mariang" u rwai kumne:
Lamler kim nang, kim tip ka Thok:
Ha ki ka leng rangbah ka Hok:
Mynba ka bneng ka dang khuid kdiar,
Kumne ka iaid ka Aiom Ksiar:
88. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.9
50
Mynba baroh shi snieh Pyrthei,
Sawdongjong ki u ker U Blei.
(Pyrthei Mariang, Dk. XLaih: 1-6)
U myllung P.G. Gatphoh ruh ha ka poim jong u, "U Sierlapalang" u kren
shaphang kata ka Sotti Juk ia kaba u khun Hynniewtrep u im bad loh mad ha
ka por mynba ka pap kam pat synshar i'a u. U im ha ka suk ka sain, u trei la
ka rep ka riang, ka ri jingri bad baroh ka la sei soh bha da kaba u ong
kumne:
Pyrthei Aiom Ksiar ka rep bad ka riang,
Uri la ka Syiar, Masi bad ka Sniang:
U khein ia ka Shrah ki ngat ki Lawbah,
Kipait ki Mawwah, ki sied ki Mawkhrah
(USier Lapalang, Lain: 277- 280)
Ka sotti juk ka dei kata ka juk ha kaba u briew u dang don ryngkat ha
syndah bad la u Nongthaw, ha kaba ka suk ka sain ka dang synshar la ka
jingim jong u bad la ka pyrthei mariang baroh kawei. Um tip ka pang ka
shitom, ka peit kynriang ka i'aid kynriang hynrei u shaniah beit la la ka
jingim ha u Blei. Dei ha kane ka juk ba u khun bynriew u loh ban mad la ka
aiom ksiar ha kane ka pyrthei. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop ha kaba batai
ia ka aiom ksiar u ong: "ka Aiom Ksiar ka la jia long ha ka Pyrthei myn ha
kata kein ka por mynba u Dieng-sohpet Bneng u dang pyniasoh lang kawei
i'a ka Bneng bad ka Pyrthei. Kumta ba ka jingdap biang kyrhai bad ka
jingsuk jingkmen ba janai kumba ka long ha Bneng ka la wan long ha kane
89. Ibid, p.9. 90. Primrose Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 149.
51
ka Pyrthei ha kata ka por."^^ Ha ka aiom ksiar, u khun bynriew u dang
lohmad i'a ka jingsuk suda bad da ka jingiaieit iwei-ia-iwei u leit u wan, u
trei u ktah da ka jingpalei bad jinghun mynsiem kat sha ba phai. U Tralsing
Mawthoh-Pyngroop u bynrap shuh shuh da kaba u ong: "Te kata ka jingieit
ba janai kaba don bad kaba synshar hapoh jong ki ka pynlong i'a ka
jingiashong suk shong sain. Ka pynlong i'a ka jingiajuh la jem bad i'a ka
jingiaieit iawan hapdeng jong ki ha ka jingiasngewthuh jingmut lang kawei.
Kane baroh ka la long na ba ka Hok ba nylla ka synshar ha ka Aiom
Ksiar." Une u nongthoh u batai shuh shuh ba ka jinglongkhuid bad
jinglong hok ka dang synshar i'a u khun bynriew da kaba u ong ba: "Ha ka
Aiom Ksiar u khun bynriew u la im ha ka jinglong khuid, u la im ha ka
jinglong hok kaba shitylli. U la im ha ka jinglong bajanai. Ha kane ka por, u
khun bynriew u la i'aid keifi ha ki hok ki riti jong u Blei. U la sumar kyndong
i'a kata ka Jutang ha kaba u la i'ateh bad u Blei. Bad kata ka la wanrah i'a ka
jingialong kawei ha ka jingieit hapdeng u briew bad u Blei. Kumta kein ba
ka jingsuk jingkmen, bad ka jingdap kyrhai ba kynja Bneng da ka
jingkyrkhu jong u Blei ka la wan jia ha ka pyrthei myn ha kata ka la jong ka
Aiom Ksiar." U H. Onderson Mawrie ruh haba kren i'a kata ka aiom ksiar
kaba u Hynniew Trep u loh ban mad ha ka por jong ka sotti juk u ong
kumne: "Ka Aiom Ksiar ka long ka por ha kaba u Blei u dang i'aid-kai
sngewbha bad ki Khadhynriew bad u dang i'a kren ruh bad ki da ka sur haba
ki don ha kane ka Pyrthei. Ka long ka por jong ka Sotti-Juk - ka Juk ba dang
synshar ka Hok bad ka dang long ruh ka por ha kaba u briew u dang long
kumba u dei ban long ha ka kyrdan bad ha ka burom kaba u Blei u la thmu
i'a u ban long. U Blei ruh U dang sngewphuhmut sngewphuhmat bad la u
91. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 80. 92. Ibid, p. 80. 93. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 95.
52
jingthaw uba U la thaw kyrpang bad thaw donburom." ** Kumjuh ruh u H.O.
Mawrie u kynthoh kumne halor u Hynniew Trep ha kata ka juk haba u ong:
"U wan sha kane ka pyrthei ym kum ha ka jingphohsniew hynrei kumba u
long, ban wan trei wan ktah bad ban rep ban riang ban Toh la ka bam bad ban
kamai da ka umsyep hok. U del ban trei shitom ban i'eng ka kamai bad u
Blei ruh u wan jngoh i'a u bad u kren ruh la u da ka sur. Ka dang long ka por
jong ka Sotti Juk- ki sngi jong ka jingsuk hapdeng u briew bad u Blei."^^
U myllung Soso Tham ha ka poim jong u "Ka Persyntiew" u batai ba ynda
haba u Hynniew Trep u la hiar sha kane ka pyrthei lyngba ka jingkieng ksiar,
u la sdang thymmai i'a la ka jingim la ha ka trei ka ktah ne ka rep ka riang
kaba u Blei u la pynkhamti ha u. Kane ka la pynlong ia u ba un saindur i'a la
ka jingim ba thymmai da kaba u peit thuh i'a ki sawdong sawkun kiba ker
tawiar ia"u. Kumta ka kam ba kongsan jong u Hynniew Trep ka long ban rep
ban riang, ban thung ban tep bad ban bet la u symbai u mai la kaba u Blei
Nongbuh. Nongthaw u la ai ha u. U myllung u i'ohi mai'a ruh ba kane ka
pyrthei ka long kaba "sah thylli" ha ka rep ka riang tad ynda la wan hiar u
Hyrmiew Trep ban sdang thymmai 'la ka thung ka tep ha ki bri ki lyngkha
sawdong satlak:
Mynba ka Ri ka dang sotti,
Baroh kawei ka sah thylli:-
Mynba ki hiar ki HyniMew Trep,
Mynba baroh ki sdang ban rep,
(Ka Persyntiew, Dk. IVLain: 1-4)
94. H. Onderson Mawrie, UKhasi Bad La Ea Mam, Shillong, Ri Khasi Press, 1973, p. 49. 95. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 31. 96. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p.5
53
U Homiwell Lyngdoh ruh u pynpaw i'a la ka mut ka pyrkhat halor kane, kata
kumno u Blei u la hikai la u Hynniew Trep Hynniew Skum ban rep ban
riang bad ban thung ban tep, khnang ban pynbiang ia la ki jingdonkam man
la ka sngi. Une u nongthoh u batai shuh shuh da kaba u ong ba u Blei "u la
pyni u la bthah kumno ba kin rep ba kin riang bad kumno ba kin thung ba
kin tep ia u symbai u mai ha la ka aiom aiom khnang ba un long un man bha
bad ba kin lah pynmih Ta la u jingbam na ka khyndew; bad u la pyni u la
bthah la ki niam ki mkom bad la ki jingdah ki jingdong kiba ki dei ban rakhe
bad ban pyndep pynbiang ha ka jingim jong ki, khnang ba kin dup ioh wan
poi pat sha la i'ing u Trai Kynrad.'
U H.O Mawrie u bteng ruh ban batai kumno ka jingsuk ka synshar i'a u
Hynniew Trep ha ka juk jong u Sohpetbneng, da kaba u ong kumne: "Ki
long ki sngi ha kiba u Hynniew Trep u dang don ha ka lyngwiar u
Sohpetbneng; ha ki sngi ba u dang long shi sur ha ka jingmut jingpyrkhat,
shi sur ha ka jinglong jingim bad shi sur ha ka jingiadei bad la u nongthaw.
Ki dang dei ki sngi ha kiba u dang mane ia la u Nongthaw halor U Lum
Sohpetbneng; hangta ha trai u dieng u dang tei la ka duwan jong ka
jingmane bad jingainguh ia la u Nongthaw. Ki dang long ki sngi ha kiba
haba u briew u kren, u Blei ruh u shah shkor; haba u briew u pan, U Blei ruh
u jubab bad haba u ud, u Blei ruh u sngap bad u don ruh hajan eh jong u
briew. Ha kiei kiei baroh ka don ka hun ryngkat u briew bad ka hun ryngkat
u Blei."^^
97. Homiwell Lyngdoh, KaNiam Khasi, Shillong, Shillong Printing Works, 1970, p. 4. 98. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 31.
54
U myllung Soso Tham u rwai lyngba ki lain poitri jong u kumno u Hynniew
Trep u kup u phong la ka jinglong ba shisur bad shida ha ka jingim jong u,
namar u aiti bad shaniah tylli i'a la ka jingim ha la u jong u Nongthaw:
Kumta u briew u im shida,
Kumba ha pneh ka kmie u kpa.
(Pyrthei Mariang, Dk. IV- Lain: 5-6)
Sa uwei de u myllung, u P.G. Gatphoh, u rwai kyrpang shaphang ka
jingsdang jong ka jaitbynriew Khasi ha kane ka pyrthei. U ruh u phai sha ki
khanatang kiba iiathuh kumno u Hynniew Trep Hynniew Skum u wan sha
kane ka pyrthei na bneng lyngba ka Jingkieng Ksiar kaba don halor u Lum
Sohpetbneng. U myllung u ong ba ka 'Meirilung-ka-Meirisan;' ka long ka ri
jong ki kpa tymmen, ki kpa kulong kumah ha kaba ki la buh bad pynskhem
i'a ka niam ka rukom jong u khun Khasi Khara. Da kaba u ong ka
'Meirilung-ka-Meirisan', u myllung u mut i'a ka ri Khasi, ki lum bad ki
them, ki pyntha bad ki padun jong ka ha kaba u Hynniew Trep Hynniew
Skum u wan ban shong ban sah bad ban synshar. Ngi sngewthuh ba u
myllung u kren ia ka jingsdang ka rukom im, ka deiriti hangne, haba u rwai
kumne:
"Ko meirilung, ko meirisan,
Ko ri ki kiaw ki kthaw kulong;
Hynniew ki hiar ban seng duwan, "
(Ka Meirilung, Dk. 2 Lain: 1-3)
99. Soso Tham, Ki Sngi Barim VHynniew Trep, p.8. 100. P.G.Gatphoh, Sawdong Ka Lyngwiar Dpei, Sixth Edition, Shillong, Ri Khasi Press,
1982. p.l64.
55
Ka don ka jingiapher khyndiat hangne hapdeng u myllung Soso Tham bad u
myllung P.G. Gatphoh. U Soso Tham haba u kren shaphang ka jingwan jong
u Hynniew Trep Hynniew Skum sha kane ka pyrthei, u kdew la kata ka
jingrai na Dorbar Blei ba u Hynniew Trep un wan ban hiar ban rep ban riang
sha kane ka pyrthei. U myllung P.G. Gatphoh pat u phai kham sha jngai haba
u kren shaphang ka jinghiar jong u Hyrmiew Trep, kata ym tang ban rep bad
ri jingri hynrei ban wan seng ruh Ta ka niam ka rukom.
U P.G. Gatphoh u pynpaw kumno u Hynniew Trep Hyniiiew Skum haba u
wan ban hiar sha kane ka pyrthei, u wan ryngkat ka niam ka rukom i'a kaba u
Blei Nongbuh Nongthaw u la pynkhamti ha u. U P.G Gatphoh ong ba ki kpa
tymmen haba ki wan hiar sha kane ka pyrthei, ki wan ruh ban seng ia ka
niam ka rukom i'a kaba ki longdien kin i'ai bud ryngkhi na kawei ka por sha
kawei pat. Kaei kaba u P.G. Gatphoh u rwai ha ka poim jong u ka ia hab bad
kaei kaba kiwei de ki khraw pyrkhat ki pynpaw. U R.T. Rymbai uwei na ki
nongthoh ba paw khmat u kynthoh kumne: "Ki Khasi-Pnar ki ong ba u Blei
u la ai ha ki Ta ka niam myn ha kaba u la phah i'a ki kpa tymmen banyngkong
eh kata, u Hynniew Trep ban wan shong bad sah hangne ha sla pyrthei"'°'
Uwei pat u nongthoh, u Hipshon Roy, ha kaba i'adei bad kane ka bynta u ong
ba: "Ki Khasi ki ngeit ba u Blei u la thaw Ta ki jaitbynriew bapher bapher
hangne ha sla pyrthei bad u la ai ha ki Ta la ki jong ki jong ki niam ki rukom,
ki jinglehniam ban mane pyndonburom Ta U kat kumba u la pynkhamti ha ki
kpa tymmen jong ki".'°^
U myllung Soso Tham um shym da kdew eh Ta ka leh niam leh rukom ha ki
poim jong u hynrei u pynpaw Ta ka jingTadei hapdeng u briew bad u Blei bad
101. R.T. Rymbai, "Some Aspects Of The Religion Of The Khasi-Pnars" in Khasi Heritage, Edited by Hipshon Roy, Reprint, Shillong, Ri Khasi Press, 1996. p.l 10.
102. Hipshon Roy (ed), Khasi Heritage, Reprint, Shillong, Ri Khasi Press, 1996, p. 119.
56
kaei kaba u briew u tyngkai hapoh ha la ka mynsiem i'a kata ka jingiadei
kaba kordor eh ha u. Ha kata ka juk jong ka aiom ksiar u briew u mane la la
u Nongthaw, ha kaba u my Hung u rwai kumne:
Shuwa ban paw u Ksuid u Khrei,
Baroh ki mane ia UBlei.
(KiSymbohKsiar, Dk. II-Lain: 5-6)
U myllung P.G. Gatphoh haba u kren la ka jingwan hiar jong u Hynniew
Trep sha kane ka pyrthei u kham kren shaphang ka leh niam leh rukom
hynrei u myllung Soso Tham pat u kren khamtam eh sha ka jinglong
mynsiem namar u ong ba ha kata ka aiom ksiar u briew u dang mane Ta u
Blei.
Dei kata ka jinglong mynsiem kaba hapoh jong ki briew kaba pynlong ia ki
ban ym pynsyrwa ei la ka por hynrei ban rep ban riang, ban trei minot ha la
ki kam ki duk man la ka sngi. Ki tih ki pharia, ki puh ki dain bad ki bet i'a la
u symbai u mai ha la ki aiom bet bapher bapher da ka mynsiem kaba kmen.
Ka mei-ramew ka la iphuh iphieng da ki rong ki rup ba bun jait bun rukom
bad ka thung ka tep bad ka rep ka riang ka la nangroi bad saphriang kylleng
ki jaka. U myllung Soso Tham da ki khmat ka jingmutdur u i'ohi ia ka
jingdap kyrhai bad jingsei soh jong ka mei mariang kaba ker sawdong i'a u
Hynniew Trep ha kata ka juk, da kaba u ong kumne:
Suki hadien sawdong kiphriang,
Nangroi nangiar ka rep ka riang:
Ynda ki thung Brikwai Brisoh,
103. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.
57
Ynda ki deng Piengksiar Symboh,
(Ka Persyntiew, Dk. VLain: 1-4)
U H.O. Mawrie mh u kren shaphang ka jinglong ba shisur bad ka trei ka
ktah ka laid beit laid ryntih ha kata ka juk, ha kaba: "Ha la ka sngi u im shi
sur, u trei u ktah, u rep u riang bad u trei shitom ban loh la la ka bam."
Kumba la kdew sha khmat, u Blei haba u phah ia u khun Hyniiiew Trep sha
kane ka pyrthei um shym la phah thylli kumto. Hynrei u da pyni bad hikai ia
u briew kumno ban trei ban ktah bad ban rep ban riang. U da ai mh ha u
khun bynriew ia u symbai u mai khnang ba kin ioh bet bad ot kat kum ki
aiom. Na ki khanatang hi ka paw ba ka kam ba nyngkong eh jong u
Hynhiew Trep ban trei ha kane ka pyrthei ka long ka rep ka riang. Haba u
Blei u ai ha u khun bynriew ia u synbai u mai ban rep ka long ba U kwah ba
u briew hi un trei shitom khnang ban ioh la ka bam, ym ba un shu wan ban
shu shong suk khlem kam khlem jam hangne ha pyrthei. Ha u briew uba
khlem kam khlem jam barobor ki jingpynshoi ba har rukom ki ioh ban kjap
ia ki jingmut jingpyrkhat jong u hynrei ha u briew hi uba don la ka kam ban
trei, u pynleit jingmut bad duriap beit tang sha la ka kam kaba u trei. U Blei
mh um kwah satia ia u khun bynriew ban wan shong khlem kam hangne ha
pyrthei hynrei u kwah ba u briew un tip ia la ka bam ka sa da kaba u hab ban
trei shitom ym da kaba shu ioh ei. Ka jingim nongrep barobor ka long ka
jingim kaba shisur shi jingmut bad kaba khuid. U mih na iing la dang saw ka
tyngab sha la ki lyngkha ki hali bad u wan phai pat sha iing ynda la kem
iongrein ka bneng. Kane ka pynlong ia u ba un nym don por ban tuklar, ban
bishni bad peit matdong ia kiwei. Da la ka umsyep hok u trei shitom ban
104. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hyniiiew Trep, p. 5. 105. H.O Mawrie Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 3 ]
58
pyndap la ka ling ka sem ha ryngkat ki jingkyrkhu kiba byllai kiba u Blei u
la theh sei ha u. Dei kane ka jingim ba u Blei u kwah i'a u Hynniew Trep ba
un im haba U phah i'a u sha kane ka pyrthei. Ka jingtrei hok, ka jinglong ba
shisur jingmut, ka jingtrei shitom ban loh la ka bam, ka long kata ka jingim
kaba khuid bad ba suba bad ba janai tam kaba u Blei u kwah. Kumta u Blei
u kwah la u Hynniew Trep ba un ri khuid la la ka jingim ha kane ka pyrthei
bad ba un sumar kyndong la kata ka jinglong hok kaba U la pynkup
pynphong ha ka long rynieng u briew, khnang ba un long uba bit ban la hiar
ia kiew ha pyrthei bad sha bneng. Kat kum ki khanatang halor ka
jingpynlong ka paw shai ba u Blei u da kwah eh la u briew ba un don la kata
ka jingim ba palei bad ba shisur bad ba un ri kyndong Ta kata rukom im shi
lynter ha ka jingim jong u.
Dang don bun ki nongthoh kiba la pyni la la ki jong ki nia kumno u
Hynniew Trep Hynniew Skum ha kata ka por jong ka sotti juk, u la wan hiar
sha ka pyrthei ban rep ban riang bad ban bet ban thung Ta u symbai u mai ha
kaba u Blei u la ai ha ki. U Dhonsing Lyngdoh Nongbri ha ka kot jong u, u
lathuh kumne: "U Blei u la pynshong u la pynsah ha bneng Ta ki briew. U la
pun Jingkiengksiar ba ki briew ki im da ki jingrep. Kumta ki briew ki rep ha
pyrthei bad ki leit ki wan na Jingkiengksiar."'°^ Ka Vijoya Sawian ka kdew
shai Ta ka rep ka riang kaba donkam ban syep bad trei shitom da kaba ong
kumne: "Ki hap ban trei shitom baroh shi sngi ban thung ban tep, khnang
ban Toh kheit Ta u soh jong ka jingtrei shitom jong ki. Nangta man ka janmiet
ki hap ban leit phai noh na ka juh ka lynti kata, na ka jingkieng ksiar" Sa
uwei u khraw pyrkhat, u H. Onderson Mawrie u kynthoh ba u Hynniew
106. Dhonsing Lyngdoh Nongbri, Ka Kot Rim Bah: Ka Tynrai Ngeit Ki Khun UHyniiiew Trep, Shillong, Ibani Printing Press, 2002, p. 5
107. Bijoya Sawian, Khasi Myths, Legends & Folktales, Second Edition, Shillong, Ri Khasi Press, Umsohsun, 2006, p. 5
59
Trep Hynniew Skum "u dei ban rep ban riang khnang ba un im na kata ka
jingtrei shitom jong u, ryngkat ki jingkyrkhu ba i'ai theh sei jong u Trai
Kynrad ba un loh kheit la u soh jong ka jingtrei shitom jong u i'a kaba u la
pynmih da la ka jong ka syep"^°^ U Mourice G. Lyngdoh pat u pyni kumno u
Blei Nongbuh Nongthaw u la ai la u symbai u mai ha u Hynniew Trep bad u
da batai ruh kumno ban thung i'a u kat kum ki aiom bad ki por. U R.
Mawrie ruh u bynrap i'a katei ka juh ka jingmut haba u ong kumne: "Te ha
katei ka por u Blei u la phah rah artad ia ki symbai ha ki briew. Na ka bynta
ba ki briew kin thung kin bet i'a ki symbai halor jong ka khyndew, naba ki
symbai kin i'ai san junom la junom ha ka pyrthei. Kumta ha ka por sha ka
por ki briew ki iahiar ki lakiew na kata ka diengi'ei ban wan rep sha ka
pyrthei, da kita ki symbai ba u blei u la ai ha ki briew kumta ter ter ha ka por
ba ki briew ki i'a wan hiar sha ka pyrthei ban thung ban tep la ki symbai sa
shiwat ha ka por kaba biang.""°
Katba u khun bynriew u dang bat bad ri kyndong i'a kata ka rukom im ba
palei bad ba shisur kaba u Blei u la mang na ka bynta jong u, ka jingim ka
long kaba suk shisha ha kaba um tip ka pang ka shitom, ka duk ka kyrduh
hynrei ha baroh ki kam kiba u trei, u Blei ruh u dang kyrkhu i'a u. Ia kane
kein ba u myllung Soso Tham u rwai lyngba kine ki lain harum:
Ka Sngi ka dei ka Por trei suk,
Shuwa ban her ka Sotti Juk.
(ULyoh, Dk. I-Lain: 5-6)
108. H. Onderson Mawrie, The Essence Of The Khasi Religion, Shillong, Ri Khasi Press, 1981, p. 11
109. Maurice G. Lyngdoh, Ki Parom Barim UKhun Khasi Khara, p.3 110. R. Mawrie, Ko Bynriew Me la lolti? Ki Khanatang Ki tymmen ki san, Shillong, Eureka
Printers, Laitumkhrah, p. 11 111. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 10.
60
Dei halor kine keifi ba u myllung u lohi mgai la kata ka juk ha kaba:
Synshar ka Suk ka Sain kylleng,
Shuwa ban dkut u Sohpet Bneng.
(Pyrthei Mariang, Dk. VII - Lain: 5-6)
U S.S. Majaw haba u kren shaphang ka por kaba u Hynniew Trep Hynniew
Skum u im ha kata ka suk ka saiii ha ryngkat bad la u Nongthaw u ong ba:
"Ka Aiom Ksiar ne Sotti Juk ka kdup ia ka jylli ba lar bad jlan jong ka por
ha shuwa ban dkut ka jingkieng ksiar Sohpet Bneng."
Kumba la kdew sha khmat, ka sotti juk ka dei kata ka juk ba u briew bad u
Blei ki dang i'a long kawei ha bneng kumjuh ruh ha pyrthei. Hapoh kane ka
jylli jong ka sotti juk u briew u im suk kynjai khlem jingkhushai bad khlem
jingpyrwa namar u tip shai ba u Blei u don ha syndah jong u. U Blei u dang
pyniaid 'la ka jingim jong u bad u dang 'lai theh ia ki jingkyrkhu kyrhai wat
haduh ba u briew u la wan ban shong ha kane ka pyrthei. Kane ka jia namar
ba u briew u dang ri kyndong "la ki hukum bad ki ain Blei ki pyniaid Ta ka
jingim jong u. Wat lada u hab ban trei shitom ha ka rep ka riang ruh hynrei
ha ryngkat ka jingsuk ka mynsiem u shaniah Ta la ka jingim ha u Blei bad u
Blei ruh u kloi ban i'arap latur lang la u briew ha man la ka khyllipmat bad ki
por baroh. Dei hangne ba u briew u lohmad i'a kata ka aiom ksiar ha ka
jingim jong u. Ka aiom ksiar ha u briew ka dang synshar la ha ka trei ka
ktah, ka rep ka riang bad ha ka i'aid ka i'eng, namar u leh i'a kine baroh
ryngkat bad ka jingsuk ka mynsiem kaba u ioh ban mad ha ka longryni'eng
jong u. Kumta ngi lah ban ong ba hapoh ka jylli bai'ar jong ka sotti juk, u
briew u i'oh ban mad Ta kata ka aiom ksiar ka ba jlan ha ryngkat bad la u
112. lbid.p.8 113. S.S. Majaw, KiSdadKa Jlngtip, Shillong, Ri Lum Printing House, 2001, p. 28.
61
Nongthaw. U Blei haba u lohi i'a kata ka jinglong ba shisur bad ba sngewrit
jong u khun bynriew ha kata ka por, ha kaba u dang ri kyndong khop i'a ki
hukum bad u dang bat skhem i'a ka jutang Blei, da ka jingkmen bad ka
jingsngewbha u la i'ai theh kyrhai i'a la ki jingkyrkhu ha la u jong u jingthaw
bakordorjongu.
Ki jingkyrkhu ba maian Blei ki la pynlong ia ka jingman bha ha ka rep ka
riang baroh. U briew um donkam ban khuslai i'a ka bam ka dih, namar u kba
u khaw u long bad u man bha. Um donkam ruh ban pyrkhat kumno ban
pyndap pynbiang ia ka ling ka sem namar u sngewthuh shai ba u Blei hi u
tip kham bha i'a ki jingdonkam jong u baroh. Ki jingkyrkhu ba kynja Blei ki
lai kyrsoi ha u briew man ka khyllipmat ha ka jingim jong u. Dei na kane ka
daw ba u myllung Soso Tham u ong ba u briew u i'ohmad ia ka jingdap
kyrhai kat sha ba phai, ha kaba tang shi shir u khaw kan dap kan biang ka
bam, da kaba u myllung hi u rwai:
U Kba u met u Soh u saw,
Shi sngi ki dap shi shir u Khaw;
(ULyoh, Dk I-Lain: 3-4)
Ka Jingrung jong ka Sniew ka Smeh ha ka Jingpynlong:
Katba nang iaid ki sngi ki por, u Hynniew Trep Hynniew Skum u la nang
bun paid bad i'ar u tnum u tyndai. Kumjuh ruh ki laiphew jingthaw ha ka
khyndew ki la nang saphriang kylleng sawdong. Kumta u Blei u
Nonghukum u la idonkam ban bhah bynta noh i'a ki ha la ki jong ki jong ki
bynta; la ka long ha ka bor ka iktiar, ka jingnang jingtip ha ka ban pyniaid i'a
] 14. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHyniiiew Trep, p. 10.
62
la ka jong ka jingim hangne ha sla pyrthei. Ka khanatang kat kum ka
Badaplin War ka iathuh kumne: "Ka Hukum ka la idonkam ban sam bynta
noh ha ki ia ki jingnang jingtip bad ka bor met bor pyrkhat i'a ki jait jingthaw
baroh ha sla pyrthei. Kumta la pynlong sa shisien i'a ka Dorbar Blei. U
Hynniew Trep u la trei minot thop ryngkat ka jingim ba hok ha kane ka
pyrthei bad u dang lai kiew sha bneng man la ka janmiet. Kyndit la mih u
ksuid kynsha u ba laid pawang ha sla pyrthei, uba la atnud bad bishni Ta ki
jingthaw jong u Blei; khamtam eh i'a u briew. Na kata ka daw, u briew bad
baroh ki jingthaw ha ka pyrthei ki la kyrpad rit na ka Hukum ba kan pynlong
noh sa shi sien ia ka Dorbar Blei ban sam bynta noh ia ka buit ka bor ha ki,
khnang ba ki lah ban iada ia lade na ki buit-tuh ba thmu pynjot jong une u
ksuid kynsha. Ha kane ka dorbar Ka Hukum ka la kylli jingkylli ia uwei-pa-
uwei na ki: 'Kumno phin ialong iaman bad kumno phin lakhih iakamai?' U
briew kum uta u nongpeit nongsynshar ia ka pyrthei mariang u la jubab:
'Ngan im da kaba kamai ia ka hok katkum ka soskular ba la ai ma Phi.' Da
ka jingsngew parmet bad jingsngew shyrkhei jong baroh kiba don hangta, u
thlen u la jubab ia Ka Hukum: 'Ka bam jong nga kan long da ka longbriew
bad ka kamai jong nga kan dei da ka longspah.' Ka Hukum ka la buh por
hynniew sngi hynniew miet ban sam ia kita ki bynta ki bhah ha ki jingthaw
ba im baroh. Kiba nyngkong eh ki ban ioh pdiang ia la ki bhah ki bynta ki
dei ki laiphew mrad, namar ba u khun bynriew u la ap haduh ban da kut ka
hynniew sngi hynfiiew miet shuwa ba un leit sha ka Hukum ban dawa ia la
ka bhah ka bynta kumba la iakut. Dei na kata ka daw ba ki laiphew mrad ki
la ioh shibun ka bor met ban ia u briew, ha kaba bun na ka bor met la dep ai
ha ki mrad, hynrei kaei kaba sah ka long ba u briew u la ioh khyndiat ka bor
63
met bad shi bun ka buit bad ka bor pyrkhat.""^ U D.T. Laloo ruh haba u
kren shaphang ka sam bynta ka bhah bynta ia ki laiphew jingthaw ha kata ka
Dorbar Blei ka Ba-ar u ong kumne: "Katba ka pyrthei ka la nang pyniar la u
tnum u tyndai, ka Hukum ka la idonkam ban da sam bynta buh bynta noh ia
ki laiphew jinglongjingman; kumta la khot la kbei, la pyrta shula ban iapoi
lut sha ka dorbar. Da ka ktien ka Hukum ka la pan jingmut na baroh,
'Kumno phin la-im ia-man? Da ei phin iabam lakamai?'/ U Hynniew-trep u
syiem ki jingthaw u jubab, u ong,'Ngan im da kaba kamai i'a ka hok, kata kat
kum ka ktien ba la ai Maphi.V La bud de ter ter ki jubab na ki laiphew
jingthaw ha la ki bynta bynta kat kum ka ktien. U Thlen uba la pun bishni
lypa i'a ka jinglong syiem u Hyniiiew-trep, uba la ju pyrkhat ha la marwei-
marwei ba um duna ei ei ka jinglong jingman na u Hyniiiew-trep, wat ka
ktien ruh u biang, bad u nang u tip ban korbar-ri kumjuh khlem duna na u, u
jubab sarong ha kata ka dorbar dorsha u ong, 'Ka bam jong nga dei da ka
longbriew bad ka kamai jong nga dei da ka longspah.""^
U Soso Tham ha ka poim jong u, u i'athuh ruh ba kumno u thlen u wan paw
ban latyngkhuh kam tyngkhuh jam bad u Hynhiew Trep bad ruh ban pynshoi
pynshad, ban jop bad ban pynkhongpong pynkylla baji i'a ki jingmut
jingpyrkhat jong u khun bynriew haduh ba un da shah jop thiaw. Ha ka poim
jong u "U Rngiew" u lathuh kumno u thlen u wan hab na bneng bad kumno
une u jingthaw kynsha u wan long bad krih sawdong ka sla pyrthei ban i'oh
bsut Toh jaka ha ka jingpynlong ba khuid bad ba itynnat jong u Blei:
115. Badaplin War, "Writers' Perception of 'U Thlen' in Khasi Literature" in Tribal Literature o/North-East India, pp. 18-19
116. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, pp. 7-8
64
Na bneng u thung sha Pamdoloi;
Hadien sawdongpyrthei upoi,-
(URngiew, Dk. XXII Lain: 1-2)
Ha kitei ki lain haneng, u myllung u la pyndonkam da ki rukom poitri jong u
ha kaba batai shaphang ka jingwan mih paw jong u thlen ha kane ka pyrthei
da ka ba wanrah la ka rukom pyrkhat khristan ba kumno une u jingthaw u
wan hab na bneng bad suki suki na u la pynkha roi shibun bah ki jait
jingsniew ha ka pyrthei.
Kiba bun ki nongthoh halor kane ka khanatang, kim shym la batai shai
kumno bad nangno u thlen u wan, hynrei u H. Elias pat u batai i'a ka jingwan
mih jong u thlen ha ka pyrthei da kaba u lathuh kumne: "Naduh dang
nyngkong ka sngi, u Blei, Trai Nongbuh-Nongthaw, Nongsam-Nongbynta,
Nongpynlong-pynman, u la don uwei u kynja myntri, ha ka dorbar bneng
jong U; hynrei na ka bynta ki katto katne ki daw kiba sakhi pyrshah ia uta u
myntri, u la beh bad u la shop noh ia u arsut shapoh khyndai-pateng-iiiamra.
Uta u myntri, ynda u la hiar noh na kat kata ka kyrdan bakhraw, ka jinglong
myntri ha ka dorbar bneng, u la sngewjah burom khait, bad u la kyrpad i'a u
Trai Nongthaw, ba un shah i'a u ba un wan shong ha sla khyndew, bad wan
bam wan dih ryngkat bad u bynriew. U Blei ruh u la shah Ta kata. Ynda u la
swait bad wad jaka shong kylleng, u la wan poi ha Lawsuidnoh, Laitryngew.
U la kyrpad Ta u Suidnoh ba un shong un sah ryngkat bad u ha kata ka
khlaw, hynrei un thaw i'a la ka jaka puta hapoh ramew. U Suidnoh namar ba
um sngew phoida bad bynnud ia ka poh-ramew namar ia lade u shong halor,
u la shah sngewbha. Uta u myntri u la krang i'a ka khyndew bad u la
pynkylla krem pynkylla kroh la kata ka khlaw. U la sam la ka lum ka wah
117. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 22.
65
haduh ban da poi sha Pamdoloi. U la kylla bseiii i'a lade bad u la thiah
hangta lyter, ka tdong jong u ka leit poi sha Pamdoloi bad ka khlieh pat sha
Lawsuidnoh, hamd lynti ba leit ba wan ki briew."''^ Kane ka jingbatai jong
u H. Elias ka kham i'adei bad kaei kaba u myllung Soso Tham u la rwai ha
kitei ki lain poitri ba la kdew haneng.
Ha kane kajuh ka poim, u myllung Soso Tham u la pynphalang jingmut ruh
sha ka khanatang kaba lathuh kumno u thlen u la i'oh jaka ha ki i'ing ki sem u
khun bynriew ban pyndep Ta la ka jong ka jingthmu la kaba u la angnud
baroh shi katta:
Uswait ban rung ha iing ki briew,
Hangta ki buh hapoh u khiew;
Hapohjong u ki buh mynsiem,
Hangta u shong suk kum u Syiem.
(URngiew, Dk. XXIILain: 3-6)
U H.Elias u iathuh shuh shuh ba kumno u thlen u la ioh ban shong bad u
briew, namar ba dei naduh kata ka por ki briew kiba i'aid lynti nangta, ki
tang shu poi ha kata ka krem ki la phet raimaw raidieng namar ki tieng ia uta
u mrad ba shong hangta hapoh thliew. Ma-u pat haba u iohi i'a ki briew ba ki
i'a i'aid brum-brum, jar Ta ino ma iba kham ijem ka mgiew u kjit siak bad u
nguid kluk. Kane ka ju i'ai jia man ka por bad ki briew ki ju khot i'a kane ka
jaka da ka krem thlen bad 'i'a uta u mrad kynsha da u Thlen. Ynda haba kane
ka la Tai jia, u briew u la kyrpad bad pan buit na u Blei kumno ban pymap
noh 'Ta une u mrad kynsha. U Blei ruh kat kum ka jutang ba u la khlei naduh
nyngkong, ba un kylla jutang pat kam sngew shong hok. Kumta u la aibuit
118. H. Elias, Ki Khanatang U Barim, p. 88 119. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.22
66
ha u briew ba un wad lad wad lynti hi kumno ban pyniap duh la uta u
thlen.U Khun bynriew u la i'ashong dorbar ban i'a pyrkhat da kano ka lad kin
loh ban pyniap la u thlen, hynrei kim lap buit satia. Kumta ki la kyrpad ia u
Suitnoh uba tang ma u, uba lah ban leit sha u thlen namar ba ki lashong lang
ha kajuh ka khlaw. Da ka jingi'arap jong u Suidnoh la lah ban pyniap ia uta u
thlen, da kaba pyntian ha ka shyntur jong u da u mawleit balieh kshong ba la
pynkhluid tar; la kaba u Suidnoh u la ai ha u thlen da kaba ong ba ka dei ka
kshong sniang kaba u wan pynthied na lew. Ynda haba uta u thlen u la Tap,
la pynlong ka jingkhawai ban iabam sngewbha ia ka doh jong uta u thlen.
Ha kata ka jingkhawai doh thlen la maham ba baroh ki dei ban labam pynlut
khlem pynsah tang shi saphit ruh. Hynrei kawei ka tymmen ka la buhrieh shi
dkhot ban rah sha i'ing khnang ban ai ha u khun jong ka u bym shym la wan
sha kata ka jingkhawai. Ynda ka la poi sha ling, ka la thep la ita i dkhot doh
thlen ha i ruh buh ktung ba ka sdien ha tyngir. Na kawei ka sngi sha kawei
ka la kum klet ban ai i'a ita i dkhot doh ha la u khun. Suki hadien na ita i
dkhot u thlen u la im biang bad u la dawa na ka tymmen ba lada kan
pynbiang ia u da ka 'langthoh khlieh (briew), un ai ha ka i'a ka spah ka phew
kyrhai, da ka jingbiej spah ka tymmen ka la kular ba kan pynbiang ia ka
j ingkwah j ong u. ̂ ̂ °
U P.G. Gatphoh, u D.T. Laloo bad kiwei de ki nongthoh ki i'athuh ba la
pyniap i'a u thlen da uta u syiem Syrmoh uba shong ba sah ha kata ka
Lawsuidnoh kaba u thlen u shong. Hynrei u H. Elias pat u i'athuh ba la
pyniap la u thlen da ka jingi'arap jong u Suidnoh. Kiba kum kine ki khana
barabor ki dei ki khana jong ka mynnor kiba la shu lathuh pateng-la-pateng
na kawei ka pateng bynriew sha kawei pat, ym kaba la tip na ki jingthoh.
120. H. Elias, Ki Khanatang U Barim, pp. 89-94
67
Namar ki dei ki khana ba hiar pateng, lah ban lap kiwei ki lathuh da kumwei
bad kiwei pat da kumwei i'a ka juh ka khana hynrei ka mynsiem ne dohnud
jong kine ki khana ki sah kumjuh. Kumta ha kiba kum kine ki khana lah ruh
ban lap i'a ka jingiapher hapdeng uwei u nongiathuh na uwei pat. Wat la ka
don kaba kum kane ka jingiapher, hynrei ka jingmut jong ka khana ka sah hi
kumjuh bad ka thew hi ruh i'a ka juh. Kumjuh ruh ka long i'a ka khana
shaphang u thlen ha kaba la lap i'a ka jingiapher ha ka rukom i'athuh uwei u
nongthoh na uwei pat.
U myllung Soso Tham ha kane ka poim jong u, u ring jingmut sha kata
jingpyniap bad ka jingiabam sngewbha i'a kata ka doh thlen bad kumno
lyngba iwei i lyngkhot doh ba klet ka tymmen u la kylla im biang ha kaba u
myllung u rwai bynfiiaw:
Ynda u nguid i'u Nar ba rhem,
Hyndai la u ki sei na krem,
Ban shain tukra lyngkhot lyngkhai;
Hynrei khyndiat u sah symbai;
(URngiew, Dk XXIVLain: 1-4)
U RG. Gatphoh ha ka khana jong u, u lathuh ba kumno uta u thlen u kylla im
biang na ita i lyngkhot doh ba la tyngkai da kata ka tymmen la kaba ka la "iai
klet ban ai 'la u khun jong ka. Dei kumta ba ha kawei ka sngi katba ka dang
shong bam marwei ha "ring, ka la Tohsngew kyndit kyndit la ka jingsawa kum
ka jingkren i khun bynriew: 'Ngan im ne ngan Tap?' Bad la wan ka jingsawa
pat na shalor: 'To im, namar ba u bynriew u pynlah i'a ka hukum jong nga.'
Kumta u Ksuid u la sain mynsiem suki-pa-suki hangta, bad ka tymmen ka la
121. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 23.
68
Tohsngew biang i'a kane ka jingkren napoh ka Ruh: 'Ri ia nga, te ngan
pynriewspah, pynroi bad pynmanbha Ta ka kamai kajih jong pha baroh. Bret
Ta nga, ngan pynduk ksew Ta pha shi rta.' Hangta ka tymmen ka la kynmaw
khlek i'a ita i doh ha kata ka ruh, bad ka la sngewthuh ba mynta u la im pat u
Thlen. Hynrei, namar ba ka sngewthuh la la ka jingleh bymdei, ka la ri khop
i'a u, bad namar ba kam kwah ban tip mano mano ruh. Ka la thep i'a u hapoh
u Braw bad ka buhrieh i'a u hapoh kamra thiah. Naduh kata ka por kata ka
briew ka la roi ka kamai kajih ba kyrsei uta u Ksuid. Hynrei ha kawei ka
sngi, kyndit napoh uta u Braw, ka la Tohsngew Ta ki kyntien kumne: 'Nga la
pynroi bad pynman bha Ta pha haduh katne! Phan ai aiu Ta nga? Nga kwah,
lang thoh khlieh ba ngan bam.' Kane ka briew ka la leit wad bad wallam Ta u
blang uba thoh tang na ka khlieh kumba u la ong. Hynrei uta u Thlen u la
bitar bad u la thut shibun eh Ta kane. U la mut ban nguid Ta ka, hynrei u la
jem pat ynda ka la nguh la dem eh Ta u da ki kyntien jali jaum jong ka.
Hadien kata u la ong pat: 'Ngam kwah kum une! Khie wallam da uba ka dur
kum ma pha!' Hangta ka la triem na khlieh ha kjat, bad ka la sngewthuh ba u
kwah bam briew. Te kane ka tymmen ynda ka la dih Ta ka 'Tad-tang-snem ba
la knia ha uta u Ksuid ka la phet sha rudnong sha ki jaka thoh dieng bad ki
jaka kynjah, bad ka shohnoh briew ban ai dih Ta ka snam bad ka mgiew jong
ki ha uta u Thlen.'^^
U Soso Tham ha ka poim jong u "U Lyoh" ruh u rwai pangnud halor kane
ka jingjia ha kaba u thlen u la khie im pat wat haba la pymap Ta u, namar ka
jingkwah rhah bad ka mynsiem thrang spah jong u briew. Kane ka la
pynlong Ta u briew ba un ym salia ban leh Ta ki kam kiba sniew bad wat ban
] 22. Primrose Gatphoh, Sawdong Ka Lyngwiar Dpei, pp. 4-6
69
shim la ka jingim briew khnang ban Toh spah. Dei kumta keiii ba u myllung
u rwai bynniaw kumne:
Kumha hapoh ka Krem ba iong,
Ka Lyer baroh ka sma Seiniong;
Sharum-u Bsein u kyllain Iwen, 7 9?
Shaneng-ka Briew, ka kmie u Thlen:
(ULyoh, Dk VI Lain: 1-4)
U myllung um lah khlem da bynniaw i'a ka jingrung bad i'oh jaka jong une u
ksuid ha u briew, ha kaba ka la pynkylla khongpong ia ka dur ba palei bad
ba khuid ba synlar jong u khun bynriew. Kaba kham shyrkhei ban i'ohi ka
long ka jingktah bad khamtam eh ka jingsynshar jong une u ksuid i'a ka
dohnud u briew, ha kaba u myllung u rwai bynniaw kumne:
Nangta u krih sha bym phohsniew,
Hapoh ki krem ka Dohnud briew.
(URngiew, Dk XXIVLain: 5-6)
U myllung u kdew kumno ka pap ka sang ka la i'oh ban synshar bad pyniaid
Ta ka jingim namar ba u thlen u la loh ka jaka kaba skhem ha ka dohnud u
briew:
Kumta kapap ka thaw Thynriew,
Hangno ba don ka Dohnud briew.
(ULyoh, Dk VILain: 5-6)
123. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 11. 124. Ibid.p.23 125. Ibid. p. 11
70
U Soso Tham ha ka poim jong u "U Rngiew" ruh u batai kham bniah halor
ka jingiathuh pateng la kane ka khanatang ba kumno la ri bad la ai bam i'a
une u thlen da ki nongri jong u. Haba ki ai bam da ka mynsiem, ka
longryn"ieng ki briew ki khot i'a u ha ryngkat ka duwai ki phirat, ki tern ka
ksing ban pynsngewbha la u shuwa ba un nguid i'a ka rngiew jong u briew
ne ka briew kaba ki nongri ki ai ia u. Kaei kaei kaba sngew ngiew sngew
shyrkhei haduh katta namar ka long ka kam ba ki ju pyndep ha ka por
shiteng synia:
Napoh ba dum shiteng synnia,
Ka Dingsuidtan teng teng ka 'ba;
Halor ka Pliang ka shad ka Rngiew;
Kyndong-dong-dong ka Ksing ka riew;
Ynda ban nguit ia ka upaw,
Thohrew Thohruin napoh u Brow.
(URngiew, Dk. XXI Lain: 1-6)
U D.T. Laloo ha ka parom mutdur jong u, u ia thuh pat ba kumno uta u thlen
u wan mih paw ban bam i'a kata ka rngiew jong kiba shah pyniap ynda haba
ki nongri ki la khot la kyrpad i'a u da kaba u i'athuh kumne: "Hadien lai sien
lai wat ba ka tymmen ka la kyrpad kumtei, ki pyrda miet ki sdang kaweh
sympat i'a ki jingkhang i'it, ka Iyer ruh ka sdang ud sngew shyrkhei; ki tin
sop ling ba synjor khir ki sdang kynthiab ha ki dieng pyni'ar bad ka jingriew
khyllah khruk khruk khrak khrak ki sdang sawa baroh kawei ka ling. Ka Iyer
ba jur ka rung jubor ha ka kamra pdeng bad pynlip jar i'a ka sharak. Hapdeng
ka jingdum, 'I'ohsngew sa 'ia ka jingkyan jingpyrsad ba sngewngiew bad
thaba leilieh kynsan thliap; laisien laiwat. Shiphang hadien paw sa ki khmat
126. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 22.
71
ba thaba ha kawei ka kyndong. Kita ki khmat ki sdang tur suki suki sha ka
pliang ksiar.. .Katba nangjan sha ka pliang, katta ruh nang jam ka sur kyan
bad lohsngew la ka sur phylla kumba don ba tem ksing, ka sur kaba mih na
ka jingkhih ka met jong u katba u wan tur sha ka pliang ksiar, shu kyndong
kyndong kyndong...bad ynda ka jingshai ka tawiar i'a ka pliang ksiar katto
katne kylla, la lohsngew la ka jingpyrsad phia phia laisien laiwat, hangta la
paw ka dur symgiew ita i khynnah ba la shah khap jaifi. Ita i symgiew i dang
shad kumba pyniahap bad i sur ksing Thlen kyndong shi kyndong. Khatduh
khatwai u ring u kjit i'a ita i mgiew jong i bad u sdang ban jliah la ka pliang
ksiar haduh ba ita i symgiew i jah jar."'^^
Ha kaba Tadei bad kane ka bynta, ka Badaplin War ha ka jingthoh jong ka
ruh ka la batai bniah bha halor ka kam ri thlen bad kumno ba ki nongri ki
bsa bad pynbiang la ki jingdonkam jong u ha kaba ka i'athuh kumne: "la ki
jingleh niam leh rukom ban ai bam i'a u thlen la pynlong ha ka kamra
bakyrpang ba la thmu khnang la kane ka kam bad tang ki nongri i'a u, ki ju
rung ha kane ka kamra thik ha ka por ba la pynbeit, borabor ha ka por
shiteng syni'a ha kaba ka pyrthei mariang baroh kawei ka la kynjah bha jar.
Sawdong jong kata ka kamra la phriang da ki jaifi rem dor bad ki ksiar ki
ksah baroh katba don, bad la buh kyrpang Ta ka snam, u shniuh ne ki jaifi
jong ki nongshah pyniap ne nongshah khap thlen ha ka pliang mong. Nangta
ki sdang ia ka niam ka mkom da kaba tem i'a ka ksing rit ne ksing thlen.
Lada kata ka knia ka khriam ka pynsngewbha i'a u thlen, u ju mih suki da
kaba par shabar na kata ka jaka shong jong u. Ha ryngkat ka jingsngew
ngiew bad kata ka jingriew jong ka ksing, i dur briew barit jong ki ba la ngat
ha ki nongshohnoh ki paw bad sdang ban shad bad rkhie lapler i'ap-ang halor
127. D.T. Laloo, KaLasubon. Shillong, Ibani Press, 1987, pp. 54-55.
72
kata ka pliang bad u thlen u sa sdang ban nguid la ki nyngkong eh na
sympriah kjat ter ter sha jrong. Katba u dang nguid, u ne ka nongshah
pyniap ha la i'ing ki sdang ban nang thot nang tlot bad ynda haba u thlen u la
lah ban bam pynlut khoit, uta u briew ne ka briew ruh ki i'ap noh"'^^
Haba ki nongri thlen kim lah ban bsa ban pynbiang bam da lade i'a u, ki wer
ki khot wai da ki riew ehrang ban pynleh i'a kane ka kam da kaba slew dor
khnang ban pynbiang i'a ka jingdawa jong u thlen na ka por sha sha ka por.
ia kine ki nongkem nongpyniap briew kiba kamai na ka bynta u thlen la khot
ki Nongshohnoh. U Myllung Soso Tham khlem buhrieh ei ei ruh u kren shai
halor ka kam jong kine ki nongshohnoh da kaba u ong kumne:
Ko Bnai ba shai khadsaw synhia,
Ko miet ba kdup ki Khlur rupa;
Ka Dkhoh ka dem hapoh ki dieng,
UNongshohnoh ha shakier iing;^^^
(Lum Lamare, Dk. XV-Lain: 1-4)
Shuh shuh ka Badaplin War ka la batai ruh ha kaba ladei bad ka kam jong u
Nongshohnoh, uba long u nongiarap i'a ki nongri thlen ban wad briew na ka
bynta u thlen da kaba ka ong kumne: "La ong ba u thlen u lah ban kylla dur
i'a lade ha ka dur u bsein, u 'khathli ne ka miaw ibng bad u ju pynpaw
pyrthei Ta lade ha ki jaka ba paw kum ha tnum i'ing ban pynkhlemrain ne
pynjah burom 'la ki nongri lada kim lah shuh ban pynbiang briew la u. Lada
ki Tai pynslem ban pynbiang i'a u, u ju pynhiar kput da kaba bam i'a ki dkhot
jong kata ka ling iwei hadien iwei. Ynda haba kata ka tymmen ka sngewthuh
128. Badaplin War, "Writers' Perception of 'U Thlen' in Khasi Literature" in Tribal Literature of North- East India, pp. 21-22.
129. Soso Tham, KiSngiBarim UHynniew Trep, p.43
73
bad da lade kam lah shuh ban pynbiang briew la u, kam banse ban wad da ki
nong'iarap ban pyndep la kane ka kam da kaba shu ai nong ia ki. Ia une u
nongpyniap briew da kaba shu ai nong, na ka bynta u thlen ki khot ia u, u
nongshohnoh. Ka kam jong u ka long ba ynda u la i'oh pyniap ia ki briew u
ju shim la ka snam na ki thliew khmut jong ki nongshah pyniap bad buh la
ka ha i tyndong siej. Shuwa ba un leit ban pyndep i'a kane ka kam batriem, la
ai ha u la 'ka 'i'ad tang snem' ba un dih. Kane ka dei ka kiad ba la khleh
kyrpang da ka syep jong u thlen bad la buh la ka shi snem ha ka jaka
bakyrpang. Hadien ba u la dep dih i'a kane ka kiad, ka jingiatiplem ha u kam
don shuh bad um don shuh kata ka mynsiem jingsngew synei lano iano ruh
ban pyniap la ki; la ia ki tymmen ne ki khynnah, la la ki kynthei ne shynrang
namar haba u ibhi i'a kino kino ki briew ba u thmu ban pyniap, u i i'a ki kum i
thapbalieh"^^^
U myllung Soso Tham mh u kren shai ba kumno ki nongri thlen ki i'oh i'a
kata ka 'i'adtangsnem da kaba ki nam ki kyrpad i'a u thlen ba un wan ban
pyrshad ha kata ka jaka kyntang kaba ki la khreh lypa:
Ka lad-tang-snem ba ai uta,
Uba kijer 'UKni UKpa. ''^'
(URngiew, Dk. XVI-Lain: 5-6)
Ka 'iadtangsnem pat ka dei ka kiad kaba u nongshohnoh u ju dih ha shuwa
ba un leit ban beh bad shohnoh briew. U H. Onderson Mawrie u batai i'a ka
jingtreikam jong kane ka 'i'adtangsnem ha uno uno u briew uba dih Ta ka.
Borabor la ju ai la kane ka 'i'adtangsnem da ki briew kiba ri thlen ha uno uno
130. Badaplin War, "Writers' Perception of 'U Thlen' in Khasi Literature" in Tribal Literature of North- East India, p. 21
131. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p.21
74
u briew uba ki khot by 11a ban pynbeh briew na ka bynta jong ki khnang ba
kin loh ai bam i'a uta u thlen uba ki ri. Namarkata, "Lada duna nongbeh na
ling ki ju thong da kiwei pat ban beh nong bad khnang ba kin shlur ka beh ki
da pyndih da ka 'Tadtangsnem kaba ki la tang ha u thlen. Ki briew kiba la
i'oh i'a ka 'ladtangsnem ki kylla long kumba bieit bad kumta ki kylla shlur ha
kakam".'^^
U myllung P.G. Gatphoh ha ka poim "U Sierlapalang" haba u kren shaphang
u thlen, u kren kyrpang la ka Dain Thlen; kaba long ka jaka ha kaba u pait
Hyrmiew Trep u Takhawai la kata ka doh thlen hadien ba la loh pyniap la u.
U Soso Tham haba u kren shaphang u thlen, u thew la kata ka jingsniew
kaba la bam krang la ka dohnud briew da kaba pynphalang sha ka khanatang
halor ka jingsniew jong u thlen. U myllung P.G. Gatphoh pat um shym
pynkut i'a ka bor jong u thlen tang ha kaba ifadei bad u briew hynrei u kdew
ruh kumno une u jingthaw u la pynsniew la ka mariang de. U myllung u
kren ruh ba ka jingdon jong u thlen, ka la pynlong i'a kiwei de ki ksuid ba
kin kam kynti i'a ki bynta bapher jong ka mariang kum, ki lum ki wah kum
ka jaka shong jong ki, la kaba ki ju khot i'a ki ki 'suidlum 'suidwah. Kine ruh
ki dei ki ksuid ia kaba u briew ruh u mane bad pynbiang la ka knia ka
khriam ha ki. Haba jia ka pang ka jhia, ki ju wad la ka daw i'oh lehse ka dei
na kine ki 'suidlum 'suidwah kiba u briew u kum pynthut la ki. Kumta u
myllung u kdew shai i'a kane ka bynta lyngba ki lain poitri jong u kumne:
U 'Lei ka Longspah, Ma'ia ka Dain Thlen,
I Doh bapynsah na Ruh i dang kren:
132. H. Onderson Mawrie, KaPyrkhat UKhasi, p.23.
75
Nangta sa kha roi u Suidlum u Suidwah, 1 T O
Sa mih sa kynroi ka Dawlum ka Daw-wah .
(U Sier Lapalang, Lain: 291-294)
Ha ka poim "Ka Per Tyrso" u myllung RG. Gatphoh u kren ba kumno u
thlen u pynthame bad shet kylla wat i'a kiwei de ki jait jingthaw jong ka
mariang ban pynngat la ki ha ka lanot khop ha ka jingim jong ki. Ha kane ka
poim u myllung u la wanrah ba kumno une u ksuid u la pynshoi pynshad i'a
u Klew da kaba pynthame ia u ba kata ka dur ba bha briew kaba u lohi na
i'ing paki dulan jong ka Sngi ha suifi, ka dei ka thei bha briew. Hangne ngi
lohi ba ka bor jadu pynbieit jong u thlen kam dei tang Ta u khun bynriew
hynrei u pynngop bad pynshoi pynshad ruh ia u klew ba un baji ka jingim
jong u ha ban da jem jai. Um kwah ba kiwei kin shong suk aram ha ka
jingsuk, hynrei u kwah ba kin mad i'a ki jingeh ha ka jingim jong ki. Dei na
kata ka daw u myllung ha ka poim jong u, u kren shai da kine ki kyntien:
Ka suk ka sain aiu hangta,
Mano ba lah ban ong;
Hynrei, u Thlen napoh Niamra,
U mih ban ioh thad rong.
(Ka Per Tyrso, Dk. 3 Lain: 1-4)
U myllung P.O. Gatphoh ha kane kajuh ka poim u i'athuh kumno une u ksuid
u khring u pah la ki para jingthaw jong ka mariang da kaba pynpaw i'a lade
ha ki dur bapher bapher khamtam i'a u klew ban pynkylla baji i'a ki jingmut
jingpyrkhat jong u, da kaba u myllung u rwai:
133. P.G. Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 149. 134. P.G.Gatphoh, Sawdong Ka Lyngwiar Dpei, Shillong, Ri Khasi Press, 1982, p. 118.
76
Ha Per Tyrso u shong syaid sngi;
Rukom ki dur phylla:
Teng teng ka mrad ne dur seih Mi,
Teng teng ka thei samla.
(Ka Per Tyrso, Dk. 4 Lain: 1-4)
U myllung P.G. Gatphoh ha katei ka dkhot haneng u kren ruh la ka jingkylla
dur jong u thlen na kawei ka dur sha kawei pat katba u mon. Namar ba u dei
u ksuid, u ju kylla dur Ta lade katba u mon. Kat kum ki khanatang ki i'athuh
ba: "i'a kito kiba ri Ta u bad ki bym pynbiang ka ai snam-briew, u pynduh-
pynjot ia ka i'ing ka sem jong ki, ne u pynkhlemraifi i'a ki da kaba pynpaw i'a
lade bad kylla dur kum u 'kha-thli, ne kum u miaw, ne ha kiwei kiwei pat ki
rukom, namar u long u kynja-ksuid-kynsha uba kwah ban pynshitom bad
pynjot ia u khun-bynriew."'''^
Kat kum ki khanatang la lap ba ka sain pyrkhat halor u thlen ka la don lypa
naduh ba sdang ka jaitbynriew hi. Kumta kane ka jingngeit i'a u thlen ka la
long doh long snam ha ka jaitbynriew hi baroh kawei. Kumba baroh ngi
shim ba u thlen u dei u dei u kynja ksuid uba bam da ka longbriew, kumta hi
ruh ka jingpyrkhat ba salonsar hi shaphang u thlen ka dei hi ka jingsniew.
Ka tyngab ka dei sa kawei ka jingthaw kaba la shah shet shukor ha ka
mynsiem sniew u thlen ha kaba kane ruh da kata ka mynsiem sniew bad
bishni kaba ka la i'oh, ka la shet shukor kylla la u Masi; uba long u shakri
jong u Blei. Ka khanatang ka Tathuh ba u Blei u la phah Ta u Masi u shakri
jong u ban leit rah khubor sha u khun bynriew halor ka jingkyrkhu kaba u la
theh sei ha ki khnang ba kin Taim suk im sain, im pahuh pahai baroh shi
135. Ibid. p. 118. 136. H. EJias, Ki Khanatang UBarint, p. 94.
77
lynter ka jingim jong ki. Haba phai sha kane ka phang, ka khanatang ba la
buh jingthoh da u H. Elias ka iathuh ba: "U Blei Nongbuh Nongai, haba u
ibhi i'a kane ka jingleh-than bad ka jingpynsyrwa-ei i'a u symboh ba kyan ka
khyndew, u la phah sha u bynriew la uwei u shakri uba kyrteng u Masi, bad
u la ong: 'Khie leit sha u bynriew bad to ong ha u, ba un thep-khaw ha u
khiew tang shisymboh-symboh, la ha u khiewrit ne khiew-heh, la u i'a-bun-
briew ne khyndiat-briew kam pher, bad kata ka ja kaba mih na i shisymboh-
khaw kan pynkdang ia u katba u iadon, bad to ong ruh, ba nga kyrkhu-
kyrdoh, nga peit nga i hi Ma-nga ba un im-suk im-sain, ba un khiah-krat ka
met-ka-phad, ka mynsiem-ka-jingmut'."'^^
Hynrei u masi da ka jingshukor ka tyngab kaba u la i'akynduh ha shiteng
lynti, u la ngeit noh 'la ki kyntien nang-ang jong ka ban ong 'i'a u khun
bynriew ba un trei shitom bad jaw syep ban 'loh 'i'a la ka bam ka sa, ba un
jynjar bad pang shitom bad ba un 'I'ap ruh; da kaba klet noh 'i'a ki kyntien jong
u Blei. Kane ka la pynlong ia u Blei ba un bitar tyngeh 'ia u masi ynda haba
u la wan "iathuh ba u la kum ngeit ia ki jingbthah ka tyngab bad u la klet noh
'ia ki kyntien ba la phah ma U. U Blei da u diengduh nar jong u, u la tynruh
'ia ki bniat ba shaneng shyntur jong u masi, haduh ba um don bniat shuh ha
ka bynta ba shaneng shyntur haduh mynta mynne. U myllung Soso Tham
lyngba ki lain na poim "U Simpyllieng" u ong kumne:
Katba nang lap ki Khun ki Kti,
Ynda la hap ki Bniat masi,^^^
(U Simpyllieng, Dk. VI Lain: 1-2)
137. H. EMas, Ki Khanatang UBarim, p. 124. 138. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHyniiiew Trep, p. 25.
78
Haba ngi phai sha kane ka bynta jong ka jinghap ki bniat masi la kaba u
myllung Soso Tham u la wanrah ha kane ka poim jong u, ka khana kat kum
u H. Elias ka ong kumne: "Haba u la poi ha khmat u Blei, um shym nud
shuh ban khyllie la u niuhmat, namar u la ryngkang palat hukum. Kumta u
Blei u la kylli lada u la ai ne em la ka khubor ha u khun-bynriew. U masi u
la ong: 'Kynrad, to map, ka tyngab ka shet la phon la nga, ban ong
markhongpong i'a kaba Phi bthah Phi ong, bad nga la kum ngeit la ka, namar
nga la tim la u khun bynriew, ba un shitom un jynjar bad un lap un duh.' U
Blei u la sngewsih na ka bynta u bynriew, bad u la bitar lep i'a u masi, u la
shim da u diengduh-nar, u la tynruh i'a u pruk na ka shyntur kaba la shukor
lamler, bad u la kynjat la u phak na ka krung,"^^^
U myllung Soso Tham lyngba kitei ki lain haneng u kren shaphang ka
jingshukor jong u Masi pyrshah la u Blei bad u leit ong pynban da ki kyntien
nang-ang bad shukor ka tyngab. Namarkata, ka pang ka shitom, ka kyrduh
kyrtan bad ka jingi'ap ka la Toh ban synshar i'a u khun Hyniiiew Trep shi
tyllup kane ka sla pyrthei naduh kata ka por.
Da ki kyntien shukor ka tyngab lyngba u masi, ka jingkyrduh kyrtan ka la
sdang ban lynshop la u khun bynriew ha ka Hang ka bam ka sa, ka jinghiran
ha ka loh ka kot bad ruh ha ka rep ka riang. U briew u la klet noh ban phai
khmat sha u Blei namar u la kohnguh la ki kyntien jong u masi. Da la ka
jong ka bor u la sdang pyrshang ban wad ki lad ki lynti wat da ka lynti bym
dei ruh khnang ban pyndap pynbiang i'a ka jingdawa jong ka kpoh. Kane ka
la pynsngewsih la u Blei halor ka jinglyndet hukum jong u khun bynriew
bad ka jingshai ba kynja Blei ka la sdang ban kynriah noh suki suki na u
khun bynriew.
139. H. Elias, KiKhanatang UBarim, p.l26.
79
Da ka jinglyndet hukum jong u khun bynriew la la u Nongthaw, ka aiom
ksiar kaba u mad baroh shi katta ka la phet lyndet noh na u. Kane ka la
wanrah la ka jingi'ajngai hapdeng u briew bad u Blei, 'la kaba la pharshi da
ka jingdkut noh ka jingkieng ksiar na u Sohpetbneng. Haba phai sha kane ka
bynta, u H. Onderson Mawrie u ong ba ki por jong ka aiom ksiar ki la nang
laid hynrei u ksuid mh u la nang trei la ka kam. Katba u Hyniiiew Trep
Hynniew Skum u dang don ha kane ka pyrthei hapdeng ka jingtrei ka
jingktah la mih uwei u riewkynsha uba la bishni i'a ka jinglong kynrad u Blei
halor u briew bad une u la pynkyllon Ya u dieng uba leng halor u
Sohpetbneng da kaba pom i'a u. Une u dieng u long ka jingkieng ksiar kaba
bteng i'a ka bneng bad i'a ka khyndew namar na u u khun bynriew u i'a hiar i'a
kiew na bneng sha khyndew bad na khyndew sha bneng. Kumta u Hynniew
Trep Hynniew Skum u la sah noh ha kane ka pyrthei. Ha ka jaka jong u
dieng halor u Sohpetbneng la mih uwei pat u dieng halor u Diengiei bad la
ong ba une u Diengiei u la kah dum la ka pyrthei da ki tnat jong u. Ka aiom
ksiar ka la dei ban kut noh bad ka Aiom jong ka Jingkahdum ka la wan.''*^
Kumjuh ruh u R.T. Rymbai u kubur halor kane ka jingjia da kaba u ong:
"Hynrei hadien ba ki Hynniew ki la pynkheiii hukum bad len kular u Blei u
la weng noh la ka jingkieng ksiar bad u la pynjngai i'a lade na ki. Nangta ki
wan ki jingtynjuh bad jingjynjar kiba ki jait pa ki jait. Ka khie ka Diengiei
ban tap dum tlip i'a ka pyrthei jong ki."̂ **' Ha kaba ladei bad ka jingdkut noh
jong ka jingkieng ksiar kaba long ka jingjngai noh ka jingi'adei ba jan eh
jong u briew bad u Blei, u Tralsing Mawthoh-Pyngroop u kren 'i'a kata ka
mynsiem kwah rhah jong u briew ban *i'oh 'i'a kaei kaba u kwah pyrshah 'ia ki
hukum bad ki aiii Blei da kaba u ong kumne: "Te haba ka jingkwah kaba jur
140. H. Onderson Mawrie, UKhasi Bad La Ka Niam, p. 49. 141. R. Tokin Roy Rymbai, Ban Pynieng La Ka Rasong BadKiwei De Ki Ese, Shillong,
Published by Mrs. Witibon Hynniewta Rymbai, Oaklands, 1982, p.47.
80
ka la trei ha ka dohnud jong u briew ban i'oh shuh shuh la kiei kiei kiba
kham bha, u briew u la "leng bad u la pynkyllon i'a u Dieng-sohpet Bneng.
Bad tang mar shu kyllon u Dieng-sohpet Bneng, joit jrong ka Bneng bad
Nion tbian ka Khyndew. Ka Bneng ka la i'a khlad noh kein bak na ka
Pyrthei."^"^^
Ynda haba u Hynniew Trep u la jngai noh na la u Nongthaw bad haba ym
don ba peit ba synshar shuh, u la sakma shane shatai bad u la shim i'a lade u
lahduh ban leh bad ban rai lade ia kiei kiei ha ka jingim jong u. U sngew
baheh bakhraw la lade kum uta u nongsynshar "ia ka pyrthei mariang baroh
kawei, hynrei u klet noh i'a lade ba u dei tang u nongshah thaw. Hangne u
myllung u kren shaphang ka jingdkut noh ka jingkieng ksiar na u
Sohpetbneng bad imat u kren ruh shaphang ka jingkrih jaka jong u khun
Hynniew Trep kylleng kylleng hangne ha sla pyrthei, ha kaba u myllung ha
ka poim jong u "U Lyoh" u rwai kumne:
Kumba u ngap bajah ka Kyiaw,
U her matlah sha Suin sha Khlaw;
Khyndai ki sah ha ling UBlei,
U briew upoi ngam tip shaei:
U Hynniew Trep upra kylleng,
Ynda la dkut u Sohpet Bneng,
(ULyoh, Dk IVLain: 1-6)
Kumjuh ruh u Rev. T. Rodbome haba u kren shaphang ka jingdkut noh ka
Jingkieng Ksiar u ong kumne: "Ha kawei ka por, katba ki Khyndai ki dang
don ha jrong, ki Hynniew ki la pom pyndkut noh ia uta u Sohpetbneng ba
142. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 96. 143. Soso Tham, Ki Sngi Barim V Hynniew Trep, p. 11.
81
kita ki Khyndai kin ym Toh wan hiar shuh sha kane ka pyrthei."'"*"* U
Homiwell Lyngdoh rub u kren shaphang kata ka jingkhet nob "la ka jingkieng
kaba u Hynniew Trep Hynniew Skum u hiar u kiew man la ka sngi da kaba u
ong: " Ynda kine ki hynniew trep ki la poi sha ka pyrthei bad ki la nangrep
nangriang, uwei napdeng jong ki, uba la kyntu i mrad ban sngewbishni ia ka
jinglong-kpa u Blei Ta ki bad ban ikwah i'a ka jinglong syiem jong u halor
jong ki, u la par tub na la ki lok bad u la leit khet ia ka dieng na kaba ki
riewhok riewkhuid ki ju iahiar sha khyndew bad ki ju Takiew pat sha
bneng."'"'
Hadien ba la dkut nob ka jingkieng ksiar na u Sohpetbneng, la mih ka
Diengi'ei ban kah dum ia ka pyrthei baroh kawei. Kane ka thew ia ka
jingtaplup jong ka pap ka sang ia u khun bynriew ha kane ka pyrthei. Kat
kum na ka khanatang, ka Diengiei ka long kawei na ki jingthaw kaba la shah
ialam bakla ha ki kyntien jong u thlen. Niuma, ka don ka jingiapher hapdeng
ki nongthoh Khasi halor ka Diengiei. Kiba bun hi ki batai ba kane ka dieng
ka la pynpyiar ia la ki tnat ban taplup ia ka pyrthei mariang baroh kawei da
ka jingthmu ba u khun bynriew un iap ring sdot suki ha ka jingdum
bashyrkhei, kata ban pynurlong ia ka jingong u thlen ban bam da ka
longbriew. U myllung Soso Tham ha kane ka bynta u rwai ba ka jingsniew
ka dang duna shuwa ba ka Diengiei kan san bad tap ia ka pyrthei salonsar:
Runar ruser, uwei haei-
Shuwa ban tap ki Tnat Diengiei;
(ULyoh, Dk. Ill Lain: 1-2)
144. Rev. T. Rodbome, Ka Niam Jong UKhasi Pnar, Shillong, Warphlang, Garikhana Road, 1984, p. XV
145. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 3. 146. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 10.
82
Ha kaba Tadei bad ka jingkrei kynsan jong ki tnat jong ka diengiei ban kah
dum la ka pyrthei mariang, u R.S. Lyngdoh ha ka jingbatai jong u, u lathuh
kumne: "Ka kyntien u thlen ban bam da ka longbriew bad ban kamai da ka
longspah ka la rung ha ki laiphew jingthaw wat haduh ba ka Diengiei kaba
la pyrkhat kumta ka la san la krei haduh ba la jan taplup la ka pyrthei ba kan
kamai long-spah marwei bad ba kan i'oh bam da ka long briew, namar un ym
long khaw long kba shuh, namar ba yn ym long soh long pai shuh, bad ba u
khun bynriew un lap thngan"''*^ U myllung Soso Tham u pyni ba ka jingmih
ka Diengiei ka laid ryngkat bad ka jingdkut syndon ka jingiadei hapdeng u
briew bad u Blei. U S.S. Majaw u ong ba ka juk jong u Diengiei ka
pynphalang ruh i'a kata ka jinghiran ha ka i'oh ka kot, ka rep ka riang
(economic depression) kaba u Hynniew Trep u i'a kynduh mawsiang ha ka 1 AS
jingim jong u. Ha ka jingtlot ka bor pyrkhat kum u briew, u pyrshang da la
ka bor kumno ban i'aleh pyrshah i'a kita ki jingeh kiba u lakynduh ha ka
jingim jong u ba man ka sngi, hynrei u klet noh pat ban phai khmat sha la u
Nongthaw. Kumta ba ka hok Blei ka la kynriah noh na u bad ka jingdum ka
la wan ban taplup la u kumba la pharshi da ki tnat jong ka diengiei. U
myllung Soso Tham ruh u kren shai ia kane lyngba ka poim jong u, ba
kumno ka trei ka ktah bad ka rep ka riang kam i'aid belt shuh kumba ka dei
ban long, da kaba u ong:
Shi shang symbai kin ot shi Khoh,
Ka Lut kan khraw kan rit ka Ioh;
(U Simpyllieng, Dk. VII Lain: 1-2)
147. Dr. R.S. Lyngdoh,"Ki Dorbar Blei Kat Kum Ka Jingngeit U Khun Khasi" in Ka Thiar Ki Nongthoh, Published by Khasi Publishers' Allied Society, Shillong, Ri Lum Offset Printing House, 2006, p. 5.
148. An interview with S.S. Majaw by the Scholar. 149. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.25.
83
Ynda haba ki tnat jong ka diengiei ka krei bad saphriang kylleng ka pyrthei,
ka jingdum ka la tap i'a u khun bynriew haduh ba um tip shuh kumno un leh.
Ki jingthung jingtep ki la sdang ban tyrkhong bad i'ap stai. U briew u la poi
ha ka kut lad bad ka syngkhan khait kumno un leh, ka jingpisa bad lynga
mynsiem ka la wan lynshop i'a u; ha kaba ka jingsuk kaba u la i'oh mad baroh
shi katta mynta ka la phet jynduh na u. Kine ki jingjia ki la pynlong Ya u
myllung Soso Tham ban rwai bynfiiaw kumne:
Shisien ka long ka Persyntiew,
Hadien balei ki kiar ki briew;
Ki Sngi ba suk baroh kin kut,
Ynda u tap u Lyoh bajngut.
(ULyoh, Dk IX-Lain: 3-6)
U myllung Soso Tham haba u kren shaphang ka jingkah dum jong ki tnat
Diengiei ha ka pyrthei mariang u kdew sha ki jingbam kruiil ha ka
longbriew manbriew u briew shi tyllup ba kumta kata ka jingdum ka la loh
jaka ym tang ha ka mariang hynrei ka la sdang na ka mynsiem jong u, da
kaba u klet noh i'a la u Nongthaw bad pynlong Blei ia lade. Dei kane keiii ba
ka jingshai ka hok ka la phet noh na u. Shuh shuh ha ka poim "U Lyoh" ngin
lap i'a kine ki laiii harum:
Namar u Lyoh khyndew ba idem,
Uta un iuh 'Ka Rain ka Rem ';
Ju don ki Thwei ba long ba ngiew,
Nalor kijong ka Dohnud briew?
(ULyoh, Dk XV-Lain: 5-6)
150. Soso Thean, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 12. 151. Ibid, p.l3.
84
U Tralsing Mawthoh-Pyngroop sa shisien pat haba u kren shaphang u
Diengi'ei u ong ba u Diengi'ei u long kein u dieng jong ka pop bad uta u lum
Diengiei na uba la mih uta u diengi'ei u long kein ka thymmai ne ka jaka
shong jong ka pop. Ym don kawei pat ka bor kaba mih tang na kawei ka
tynrai ne na kawei ka thymmei kaba lah ban tap dum lut ia ka pyrthei baroh
kawei lait na ka pop. Ka pop te ka mih tang na kawei ka tynrai bad ka dap
lut Ta ka pyrthei baroh. Ym don wat tang kawei ruh ka jaka kaba rit tarn ne
ka jaka ba kyndong tarn ha ka pyrthei ba ka pop kam don. Te hangno hangno
kat haba ka don ka pop, hangta ka wanrah ia ka jingsniew bad la ka jingjot.
Te kata ka jingsniew bad ka jingjot ka long keiii ka jingdum. Bad ym don
kawei pat ka jingdum kaba kham dum palat nalor jong ka pop. Kane ka
jingsniew ka pynjot Ta ka jinglong jingim. Ka pynsniew bad pynjot ia ki
jingtrei jingktah jong u khun bynriew bad ka wanrah ia ka jingkordit bad
jingkhuslai. Ka tap dum i'a ka dohnud bad i'a ka jingmut jingpyrkhat jong u
khun bynriew.
Ynda u briew u la myllen shipor Ta kata ka im lade bad synshar lade ha kane
ka pyrthei bad da ka jingklet noh jong u Ta la u Nongthaw, la ong ba ki jait
jingsniew ba har rukom ki la sdang ban kha roi bad ban byrsieh ha kane ka
pyrthei. Kane ka la pynlong Ta u myllung ba un kynmaw bad bynniaw ba
kumno kita ki jingsniew ba har rukom ki la sdang ban thylleng ha ka dohnud
jong u khun bynriew, ha kaba ki la bujli noh Ta kata ka jingsuk kaba synshar
Ta ki mynshuwa. Kumta u myllung Soso Tham ha ka poim "U Lyoh" sa
shisien u rwai:
UBlei najrong upeit lyngngoh-
Ki Sngi ki Bnai ba bam hynroh;
152. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 153.
85
Ki Khyndai Khup, ki Ktiar, ki Bsein,
Bym don u briew ba lah ban kheih;
Halor ka Khet ka Sotti Juk,
U long Patsha u Kuli Juk.
(ULyoh, Dk Villain: 1-6)
Kat kata ka jingsuk kaba u Hynniew Trep u la i'oh ban mad ryngkat bad ka
jubanlak ba u la 'lateli bad la u jong u Nongthaw lyngba ka Ktien Hok la
kaba u la la pan, pynban ka poi ka por ba u Hynniew Trep da ka
jingpynthame u ksuid kynsha u la klet bad u la pynkheiii noh ia la ka
soskular kaba u la i'ateh bad la u Nongthaw. Kane ka thew i'a ka Pap bad ka
jingsniew kaba la tap matlah bad pynset kyllut la ki shkor jong u Hynniew
Trep; ha kaba u sngew ba tang ka malade khlem u Nongthaw ka la biang i'a
u ban im ha kane ka pyrthei, ha kaba:
ULyoh najngai suki suki,
U krei haduh ban dum ka Sngi;
Na khlieh ki Lum sawdong pyrthei,
Napdeng u briew lajah UBlei.
(ULyoh, Dk III-Lain: 3-6)
Ka poi ka por ba u khun bynriew u poi ha ka dum tlip bad tap matlah la ki
jingmut jingpyrkhat jong u. Ka jingsngew pher, jingartatien bad
jingsngewtieng la la ka jingim ka la lap la u. U la i'aid matlah shane shatai
um tip kumno un leh. U myllung u kren ruh ia kita ki jingjynjar kiba ap i'a u
khun bynriew namar ba u la jngai noh na u Blei, da kaba u ong:
153 . Soso Thara, Ki Sngi Barint UHynniew Trep, p. 11. 154. Ibid. p.lO.
86
Bunsien un ngam shapoh ki Thwei,
Haba ujngi sawdong pyrthei;
Shapoh Pubon baphieng ka khlieh,
Sha Ri Ryngkhiang, sha pdeng Jyrsieh, '^^
(ULyoh, Dk. V-Lain: 1-4)
Nangta ka poi ka por ba u Hynniew Trep u la sngewthuh ia la ki jingbakla ba
u la lyndet noh na la u Nongthaw bad u la sngewthuh shai kdar ruh ba tang
ka bor bad jinglah jong u khlem u Nongthaw kan nym wanrah satia i'a kata
ka jingsuk kaba u la duh noh. Ynda haba u la i'akynduh ia ki jingtynjuh bad
ki jingkylla lieng ha ka jingim, u sa kynmaw Ta la u Nongthaw bad ban phai
biang sha u, da kaba u myllung u ong kumne:
Na khlieh ki Kshaid, narud ki Thwei,
Uba ngi ieit U don haei!
(Pyrthei Mariang, Dk. Ill - Lain: 5-6)
Haba phai halor ka khanatang shaphang u Diengi'ei, la lap ba ka don ka
jingiapher hapdeng kiba bun ki nongthoh ha kaba lathuh i'a ka. U R. T.
Rymbai bad u H.O. Mawrie ki lathuh ba ynda haba la dkut noh ka jingkieng
ksiar na u Sohpetbneng na ka daw ka pap jong u briew, ka la mih ka diengi'ei
halor u lum dieng'iei; ha kaba ki tnat jong ka ki la krei kat haduh ban taplup
i'a ka pyrthei baroh kawei. U D.T. Laloo pat u 'iathuh bad ka dieng'iei ka la
don lypa ha ka pyrthei bad namar ki kyntien jong u thlen 'ban bam da ka
long briew', ki la 'I'oh jaka wat ha ka jingmut jingpyrkhat jong ka bad kumta
ka la sdang ban pyiar bad krei la ki tnat ba rben jong ka ban taplup 'ia ka
pyrthei baroh kawei khnang ba kan bam da ka long briew kumba ong u
155. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 11 156. Ibid. p. 7
87
thlen. Katba U Joseph Bacchiarello, u G. Costa bad u H. Elias pat ki i'athuh
ba u diengiei u long kum kata ka jingkieng kaba pyniasnoh la ka bneng bad
ka khyndew; ha kaba ki Hynniew Trep Hynniew Skum ki ju hiar bad kiew
hapdeng ka bneng bad ka khyndew. U diengiei kat kum kitei ki nongthoh la
ong ba u long ruh kum ka jutang kaba la Tateh hapdeng u briew bad u Blei
shuwa ba u Hynniew Trep Hynniew Skum un wan ban hiar sha kane ka
pyrthei. la ki khanatang barobor la ju i'oh pateng na ka mynnor jong kano
kano ka jaitbynriew da kaba shu Tathuh pateng naduh ki por ba mynshuwa,
kumta kan don hi ka jingiapher hangne hangtai na uwei u nongiathuh sha
uwei pat. Hynrei kumba ka paw ha kiba bun ki khana ba hiar pateng, wat la
ki don kita ki jingiapher hangne hangtai ha ka khana hynrei ka mynsiem ne
ka dohnud jong ka khana hi ka sah kumjuh. Haba phai ruh sha ka khanatang
halor u diengiei, wat la ka don ka jingiapher ha ka khana hapdeng ki
nongthoh bapher hynrei ka jingmut tynrai jong ka khana hi ka sah kumjuh
kata, halor ka jinghap noh jong u briew ha ka pap bad ka jingklet noh jong u
la la u Nongthaw.
Katba u myllung R.S. Berry pat ha ka poim jong u, u kren i'a ka diengiei
kum kata ka jingsuk kaba kah tngen ia u khun bynriew myn ha kaba u wan
ban shong ha kane ka pyrthei bad u Tathuh ruh ba ka jingdon jong kata ka
diengiei ka la kah tngen la ka pyrthei u Hynniew Trep; ha kaba ka suk ka
sain ka la synshar la u khun bynriew da kaba ki lahiar lakiew katba ki mon
na bneng sha khyndew man ka por ban pyndep ia ka kamram kaba la bhah ia
ki da u Blei, da kaba u myllung u rwai:
Ba ka don de ka diengiei
Ba kah tngen ia ka pyrthei
88
Ki nongwanlam khubor Blei;
Ki wan shong phira pyrthei.
(Ka Khanatang, Dk. 3 Lain: 1-4)
U myllung R.S. Berry kumba long u H. Elias ki shim i'a ka diengiei kum ka
dak jong ka jingbha ha ka jingiadei u briew bad u Blei.
Lyngba kitei ki jingtai nia haneng la lohi ba kumno ki khanatang halor ka
jingpynlong ki la loh jaka bha ha ka poitri Khasi bad ruh kumno lyngba kine
ki khana ki la pynshynna bha ia ka sainpyrkhat ha ki poim jong ki myllung
Khasi.
Halor Ki Khanatang Niam (Religious Myths):
Ki jaitbynriew ha sla pyrthei ki don i'a la ki jong ki khanatang niam, kiba
i'athuh ia ka jingsdang jong ka longbriew manbriew ha kane ka pyrthei, ki
rukom jingngeit bad ki jingleh niam leh rukom jong ki. Ki khanatang niam
ki dei kita ki khana kiba hiar pateng na ka mynnor ia kaba ki kpa tymmen
jong kano kano ka jaitbynriew ki la buh bad tynsat ia kita ki rukom pyrkhat
ba kumno u briew un nang ban im hok bad ban pyniaid ia la ka longrynieng
ha sla pyrthei. Ki iathuh ruh ia ka jingiadei jong ki bor ba kynja blei bad ka
jingim u briew. Lyngba kine ki bor, u briew u pyniaid ia ka jingim jong u ha
kane ka pyrthei, la ha ka iaid ka ieng, ka trei ka ktah, ka pyrkhat pyrdaiil bad
ka jingngeit ba kynja mynsiem. Namar u briew u long u jingthaw ba
kyrpang jong u Blei, kumba la kdew paitbah da kiba bun ki nongthoh Khasi,
157. R.S. Berry, "Ka Khanatang" in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 51.
89
ka jingim jong u ka pher bak-ly-bak na ka jingim jong u mrad. Kum u
jingthaw bakyrpang, u donkam ban nang kumno ban pyniaid beit pymaid
ryntih la la ka jingim kum u briew ha kane ka pyrthei. Kumta u donkam la
ka jingiarap jong ki bor ba kynja blei ban pyniaid beit ia ka jingim jong u ha
baroh ki Hang bad ki bynta. Dei nangne ba sa mih ka jingngeit bad ruh
kumjuh ki niam ki rukom ba u briew un bud pyrkhing khnang ban pyniaid
beit i'a la ka jingim ha kane ka pyrthei. U Homiwell Lyngdoh haba u kren
shaphang ka niam u ong: "Ha u Khun Khasi u Khun Khara pat de, ka kham
thew eh Ta ka jingsngewthuh ba don uwei u Blei uba long u Trai Nongthaw,
bad ba ka long ka kamram jong u briew ban tieng ieit tieng-burom bad ban
kohnguh lane mane la u.̂ ^̂ Kumta ka bynta ba kongsan tam ha u briew ka
long ba ka kynthup ha u Ta ka met, ka mynsiem ryngkat ka bor bad ka seng
pyrkhat. Dei kane kaba pynlong ia u ban wad ia u Blei, ban seng i'a ka niam
bad ka leh niam leh rukom. Uwei u riewstad halor kane ka lyngkha pule, u
William A. Haviland u ong ba ki khanatang hi ki dei ki khana kiba Tasnoh
bad ka niam bad ka rukom jingngeit jong u briew halor ka longbriew jong u
ha kane ka pyrthei, ha kaba une u nongthoh u ong ba ki khanatang ki dei hi
ka niam, namar ka phang kren jong ki hi ha kaba kut ka dei ka jingsdang
jong ka jingim briew ha ka pyrthei bad na-ei ma u bad ki jait jingthaw ha ka
pyrthei ki wan, balei u wan sha kane ka pyrthei bad shaei un Ieit pat
nangne.'^^ Kitei ki jingkylli kiba u William A. Haviland u la wanrah, ki long
ki bynta kiba kren i'a ka jinglong jingim briew hi naduh ka por ba wan jia
long ka jingim u briew ha kane ka pyrthei bad haduh ba un da Ieit noh na
kane ka pyrthei. Ha u briew hi ka jingim ka dei ka niam namar u briew um
lah ban i'aid lait na ka ha ka jingim jong u ba man la ka sngi. Namar ba ki
158. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 1. 159. William A. Haviland, Cultural Anthropology, p. 362.
90
khanatang ki i'athuh khana la ka jingsdang jong ki laiphew jingthaw ha ka
pyrthei kynthup i'a u briew, kumta ruh ki khanatang niam ruh ki i'athuh Ta ka
jingwan long briew u khun bynriew ha kane ka pyrthei bad ba un bud
pyrkhing i'a kita ki hukum ki kyndon la kaba u Nongthaw u la ai ha u.
Kumta kane ka jingiadei hapdeng kine ar kata, ki bor blei bad u briew, ka
dei kata ka niam bad ki khanatang niam ki kren shaphang kata. Dei na kata
ka daw ngi sngewthuh shai ba: "Ki khanatang kumba Tatip paitbah ki dei ki
jingiathuh khana shaphang ki bor ba kynja blei ne ki riewkhraw ha kaba la
pynbeit ha kata ka rukom, ba ka dei ka khana kaba la hiar pateng na ka
mynnor, bad ka don ka jingiadei bajan eh bad ka jinglong ba kynja mynsiem
ne ka jingim khuid im suba ha ka imlang sahlang hi, la kaba la pynskhem da
ki kynja nongsynshar ne ki lyngdoh niam."'^° U Homiwell Lyngdoh uwei na
ki khrawpyrkhat ka jaitbynriew Khasi u batai ba ka niam ka dei ka jutang
kaba la i'ateh hapdeng u Blei bad u briew bad u batai shuh i'a ka tynrai jong
ka kyntien niam kumne: "Ka ktien 'niam' imat ka la mih, hyndai, na ka ktien
'nia'. Lada ka long kumta, kata, ka mut ka kynja jutang; na ba ka tien-
kynnoh jong ka ktien 'nia' ka long 'jutang'. Ngi ong, 'ka nia ka jutang'. Ki
Khasi ruh ki don ka jingngeit ka baskhem ba ka niam jong ki ka long ka
jutang kaba ki la i'adon bad la u Trai Nongthaw naduh ka bamynnyngkong
ka sngi."^^'
Kumba long kiwei pat ki jait khanatang, ki khanatang niam ruh ki long ki
khana kiba kyntang namar ki dei ki khana kiba 'I'adei bad ka jingngeit bad ki
niam ki rukom. Ki khanatang niam borabor ki kren belt tang halor ka
jing'iadei u briew bad u Blei. Kaba pynpher i'a ki khanatang niam na kiwei
pat ki khana ka long ba ki don ha ki 'i'a ka jingkit jingmut ha lyndet jong kata
160. http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Mythology. dt. 25/4/2010. 161. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 1.
91
ka khana, bad kata ka jingkit jingmut ka dei hi shaphang ka jingngeit bad ka
longrynieng jong u briew. Ka Mary Magoulick ruh ha kaba i'adei bad kane
ka bynta ka ong ba: "Ki khanatang ki dei ki jingi'athuh khana kiba kyntang
ha ka jinglong jong ki, kiba bunsien ki don ka jingiasnoh bad ki jingleh
niam. Ki khanatang ki dei ki tynrai ne ki jingi'athuh khana bakyrpang kiba
lasnoh bad ka niam. Kine ki jingi'athuh khana la ong ba la ju ngeit 'la ki ba ki
long kiba shisha kiba don ka jing'i'asnoh bad ki rukom tynrai jingngeit ha ki
(wat la teng teng kata ka jingshisha la lah ban sngewthuh ba ka long kaba kit
jingmut ym kumba shu shim 'la ka khana kumba ka long)"^^^
Ki khanatang niam ki dei ruh ki khana kiba batai 'I'a ka jinglong jingim jong
u briew ha kane ka pyrthei. U briew haba u wan sha kane ka pyrthei, u hab
ban pyndep "la la ka thong kaba la buh ha khmat jong u ba un leh ha ka
jingim jong u. Ym tang ban shu ong ban im lah biang, hynrei u hap ban 'I'aid
lyngba ki kyndon jong ka jingim jong u kum u briew. U hab ban bud ryntih
"la ki ain briew bad ain Blei ha ka shonglang sahlang ban 'labit "labiang lang
ha kaba 'ladei bad ki para briew. U don 'la ka jingsngew hapoh jong u, 'I'a kaba
u Blei Nongthaw u la pynkup pynphong ha u. Dei kane ka jingsngew kaba
pynlong 'la u ban im kum u briew ym kum u mrad. Ki khanatang niam ki
'I'athuh ne batai ba kata ka jingsngew kaba synshar 'la ka longrymeng u briew,
ka pynjan "la u briew bad la u Nongthaw, bad kumjuh ruh "ka thew "i'a ka
jingdon bynta jong ki blei bad ki bor ba kynja blei, ka jingpynlong 'la ka
pyrthei bad baroh ki jingthaw ha ka bad ka jingsdang jong ki jingleh niam
leh rukom."^^^ U Dan Ben Amos ha kaba batai 'la ki khanatang niam u ong
ba kine khanatang ki pynpaw, pynshynna bad pyniyntih 'la ka jingngeit. Ki
'lada bad pyntrei kam 'i'a ka jinglong hok, ki tyngkai 'la ki jingleh niam leh
162. http:/www.faculty.de.gcsu,edu/-mmagouli/defmyth.htm. dt. 21/4/2010 163. www.siskiyom.edu/class/engll2/etiological.htnu dt 25/4/2010.
92
rukom ba thikna bad ki kynthup ha ki i'a ki kyndon aiii kiba biang ban btin
lynti i'a u briew.'̂ "^
Ki khanatang niam ki dei mh ki khana kiba batai i'a ka jingdap rymeng
bapura ka jinglong briew; ha ki jingmut jingpyrkhat bad ki jinglong ba kynja
mynsiem la kaba u briew u hab ban iaid lyngba ha ka jingim jong u ha kane
ka pyrthei. Ka lynti i'aid jong u kum u briew, u hab ban pyniabyrshem Ta kita
ki jingsngew ha ka pyrkhat pyrdain jong ka jabieng bad jong ka mynsiem
kumjuh khnang ba u lah ban pyndep la kaei kaba la mang lypa i'a u kum u
briew ha kane ka pyrthei kaba u im. U Rajiva Verma uwei na ki nongthoh
uba la ngam bha ha kane ka phang u ong ba ki khanatang ki dei kawei na ki
lad ban pynpaw ba i'a ka jinglong briew ba shisha la tei pynskhem bha ha
ryngkat ka jinglong mynsiem ba pura.'^^ Ki khanatang niam ki kren ruh
shaphang kata ka jingithuh jong u briew la la ka kyrdan long briew ha kane
ka pyrthei, bad i'a la ka kamram kaba u dei ban pyndep kum u briew. U
Rajiva Verma ha ka jingwad bniah jong u, u wanrah la kaei kaba u Philip
Wheelwright u batai shaphang ka khanatang kum ki rukom jingtip kiba u
briew u ibh na ka mynnor.'^^ Bad u ong ba kata ka jingsngewthuh shaphang
ka niam kan bujli noh Ta ka jingsngew ba khraw ba kynja pyrthei kaba ju
don ha ka imlang sahlang jong ka juk ba mynta.
Kumta ki khanatang niam ki dei kita ki khana kiba batai shai Ta ki rukom
jingngeit jong kano kano ka jaitbynriew ha kane ka pyrthei. Tang ban shu im
ha kane ka pyrthei kam biang satia, namar ka jingim jong u briew hi ka
donkam la ka jingngeit ban Toh Ta ka jingsuk ha ka mynsiem bad ban
164. Dan Ben Amos, Folklore In Context Essays, p. 73. 165. Rajiva Verma, Myth, Ritual, And Shakespeare, p. 132 166. Ibid, p. 133. 167. Ibid, p. 133.
93
kyrshan la u ha ki jingialeh ki jingiakynduh kiba u mad ha ka jingim jong u.
U briew ha ka jingiadei kam dei jam bad ki para briew ha ka imlang sahlang,
u donkam la ka shemphang khnang ba u lah ban i'a sngewthuh markylliang
i'a ki jingmut jingpyrkhat jong u bad ki para briew. Ki khanatang niam ha
kane ka Hang ki ai ka jinghikai bad ai ka jingbtin lynti i'a u briew kumno ba
un sngewthuh i'a la ki para briew kiba bud bad sngewthuh i'a kita ki juh ki
jinghikai bad ki jingbtin lynti. Dei tang haba ki briew jong ka imlang
sahlang ne kynhun bynriew ki la i'oh bynta lang i'a kijuh ki jingngeit ba la ai
da ki khanatang niam ba kin lah ban la sngewthuh bad i'a jan iwei bad iwei.
Haba phai pat sha ki khanatang niam kumba ki paw ha ka jingngeit jong ka
jaitbynriew Khasi, la ibhi shai ba kumno kata ka pyrkhat niam ka wan ha u
briew. Kane ka khanatang ka la saphriang salonsar ha ka jaitbynriew ba
kumno hadien ba u briew u la lyndet bad leh pop pyrshah i'a la u Nongthaw
ba u sa sngewthuh shai i'a ka jingthylli ha ka jingim jong u. Ki lathuh ruh i'a
kata ka jingphai pat jong u briew sha la u Nongthaw khnang ba un i'oh mad
biang sa shisien la ka jingsuk ha ka mynsiem kaba u la duh noh. Kumta kane
ka khanatang ka pyni Ta ka jingsdang jong ka jingngeit kaba long u
mawnongrim jong ka niam bad ki jingleh niam leh rukom. Kita pat ki long
ka lynti ba u briew un leit sha la u Nongthaw ba ka jingim jong u kan bit kan
biang sa shisien pat. U H. O. Mawrie u kren shaphang kata ka jingsngew
donkam jong u briew i'a u Blei haba u la sngewthuh ifa kata ka jingthylli ha
ka jingim jong u, da kaba u nongthoh u ong ba: "Halor ki jingdon baroh kiba
kane ka Pyrthei ka lah ban ai, ka don kawei kaba kane ka Pyrthei lane kaba
u briew um lah ban ibh bad kata ka long 'Ka Jingsuk Ka Mynsiem'." Dei
namarkata, ba "U briew un lap ba tang kane ka Pyrthei bad ka jingdon jong
168. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 36.
94
ka kam biang la u. Un lap ba kam biang ban im tang namar ba la im. Ha u
kan wan ka jingsngew ba u long ei ei bad ba u don la ka jaka ha kane ka
Pyrthei bad ba u don la ka dor ha ka jingpynlong u Nongthaw la kane ka
Pyrthei. Kan wan ruh ka jingsngew ba ka don ka kynja bor na sha lyndet
kaba kham khraw ban i'a u bad ba u donkam i'a ka."'^^ Dei kata ka jingsngew
donkam jong u briew i'a kita ki bor ba na lyndet, ka sa wan ka niam ha u. U
H.O. Mawrie u bteng shuh shuh halor kane ka phang da kaba u ong ba: "Ka
Niam kam wan tang namar ba don u Blei lane ba u Blei u la thaw i'a u briew;
kam wan ruh namar ba la don kano kano kaba la iasngewthuh lypa lane kam
wan na kano kano ka jingstad briew. Ka wan na ka jingshem jong u briew hi
uba sngewthuh ba u donkam i'a u Blei."'^^
Ki khanatang niam, lah ban ong ki dei kita ki khana kiba kren la ka jingiadei
hapdeng u briew bad u Blei. Dei kane ka jingiadei kaba wanrah i'a ka
jingngeit kaba skhem ha la u Nongthaw. Dei namar ba u briew u donkam i'a
u Blei, ba sa mih ki niam ki rukom kiba long ki jingduwai jingkyrpad bad
jingpan hukum ha shuwa ba un leh ia kano kano ka kam.
Ki Khanatang Niam Ha Ka Poitri Khasi (1888-1947):
Kumba la kdew sha khmat ba kumno ka diengiei ka la san la plung bad ka la
kah dum i'a ka pyrthei baroh kawei. Ka khanatang, kat kum u D.T. Laloo, ka
i'athuh ba u thlen u la pynshoi la u briew lyngba u Sormoh bad u Sorphin ban
pynkhyllem noh la kata ka diengiei, khnang ban tuh noh la ka jingshaniah
jong u khun bynriew ha 'ka Ktien bad ka Hukum'. Kumta ka
jingpynkhyllem noh i'a ka diengiei ka dei ka dak ba u Hyimiew Trep u la klet
ban shaniah ha 'ka Ktien bad ka Hukum'. Kumta ha ka jaka ba un nguh let
169. Ibid, p. 37. 170. Ibid, p. 38.
95
bad ban pan map na la u Nongthaw la kata ka jingpynkhein hukum, u
Hynniew Trep u la pynlong pynban i'a ka shad ka kmen hapdeng ki laiphew
jingthaw. Hynrei ka jingsuk kam synshar shuh, ka la phet na u Hynniew
Trep, la mih pynban ka jingsuba sniew i'a ka jingi'a-ibha samla hapdeng ka
sngi bad u bnai kiba lalong shipara. Kumta, ka sngi ka la leit phet rieh ia
lade bad ka pyrthei baroh kawei ka la sdang ban dum.'^' Niuma, u R.S.
Lyngdoh bad u D.T. Laloo ki batai ba ka Diengi'ei ka san ka krei dei da ka
jingibh mynsiem jong ka i'a ki kyntien jong u thlen ban 'bam da ka
longbriew' bad ban 'kamai da ka long spah', khnang ba u briew un ring sdot
bad lap suki ha ka jingdum lyngba ka jingi'ar ki tnat jong ka. Hynrei u
H.Elias pat u pyni ba ynda haba u Hynniew Trep Hyrmiew Skum u la wan
ban shong ban sah ha kane ka pyrthei, u Blei u la theh sei i'a la ki jingkyrkhu
ba u khun bynriew un im ha ka suk ka saiii suda. Ban pynskhem i'a kane, u
Blei u la buh la kawei ka dieng kaba kyrteng ka Diengiei ban long ka dak
jong ka jingi'ateh jutang hapdeng jong u bad u khun bynriew. Une u
nongthoh u ong ba u briew da ka jingpyntieng kohtympan jong u ksuid u
khrei u la klet noh la kata ka jingi'ateh jutang bad la u jong u Nongthaw bad
kumta u la rai bad pynkhyllem noh 'i'a kata ka dieng. Naduh kata ka por la
ong ba ka pap ka sang ka la nang jyllei ha ka pyrthei ha kaba u briew u la
klet noh ban sumar kyndong 'la ki aiii Blei, dei nangta la ong ba ka la dum
tlip ka pyrthei mariang bad miet bad sngi.'^^ Ki jing'iapher ha ki khana ba la
shu 'I'athuh pateng ki long kiba ju shem barobor. Hynrei ka mat pyrkhat
tynrai jong ka khanatang pat ka long kumjuh. U D.T. Laloo ruh u kren shai
halor kane ka bynta ha kaba u ong: "Haba la kyllon ka Diengiei, u 7 trep 7
skum u la sngewthuh ba la don kaei re kaei kaba thylli ha ka dohnud bad ka
171. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, p. 9. 172. H. Elias, Ki Khanatang UBarim, pp. 2-5.
96
mynsiem jong u, kumta u la pynlong i'a ka shad ka kmen jong ki laiphew
jingthaw, pynban kata ka shad ka kmen ka kut ha ka jingsngewsih namar ba
ka syiem Sngi ka la leit ban buhrieh ia lade sha krem lamet latang ba la rit
ka Hok la khraw ka Pap. Ka jingiadei hapdeng u briew bad ka Hukum (Blei)
ka la jngai bak" Kumta ka jingdum jong ka pyrthei hadien ba la phet noh
ka sngi sha Krem Lamet Krem Latang ka thew 'la kata ka jingdum kaba la
kah symgiew la ka jingim u briew namar ba ka jingshai ka hok Blei ka la
phet noh na u.
Ka khanatang hangne ka i'athuh ba ha ki por kiba hadien u Hynniew Trep
Hynniew Skum u la pynlong la ka lympung shad hapdeng ki laiphew
jingthaw ha kane ka pyrthei, ha kaba baroh ki la la wan shim bynta shit
rhem. Ha kata ka lympung shad, ka Sngi bad la u para jong ka, u Bnai ki la
poi khatduh ha kata ka lympung shad. Katba ki dang la shad kumta, ka la
mih ka jingrkhie bein na ki laiphew jingthaw ia ka jingiashad jong ki. Ka
Sngi da ka jingbitar bad jingsngew lamrem kaba khraw ka la phet jyndat
nangta bad ka la leit buh rieh i'a lade sha Krem Lamet Krem Latang.Ynda
haba ka Sngi ka la phet kumta, ka jingdum ka la taplup Ta ka pyrthei mariang
baroh kawei bad ka jingkulmar ka la long ha u khun bynriew bad u laiphew
jingthaw baroh. U briew u la kulmar, um tip shuh kumno un leh bad u la sah
ha ka umdum. U myllung Soso Tham ha ka poim jong u "U Simpyllieng" u
rwai kumne:
Ynda synshar u Syiem Synnia,
Pyrthei Mariang ka long Niamra;
173. Donbok T. Laloo, Ka Ksaw Ka Kpong UHynfiiew-Trep, Shillong, Don Bosco Press, 1984,
p. 6.
97
U briew u wadjingshai kylleng,
Ka Jingkieng Ksiar kumno ban bteng;
(U Simpyllieng, Dk. VIII Lain: 1-4)
U P.G. Gatphoh ruh u kren shaphang kata ka jingshad jong ki laiphew
jingthaw bad ka jingphet noh jong ka sngi sha Krem Lamet Krem Latang da
kaba u ong ba, ha kata ka sngi bad ka por ba la labuh, la wan poi lang khrui
ki jingthaw na ki sawdong ka pyrthei, bad ki la lashad lakmen lang baroh,
ynda la janmiet, la wan poi sa ka Sngi bad u Bnai, bad, namar ba ki la sah
khatduh eh, ki la i'ashad tang amgut hi shi para ha kata ka lympung. Te katba
ki dang Tashad kumta, ka dkhoh, u dkhan, ka japieh, ka hynroh, u shrieh, u
tngaw bad kiwei de ki jingthaw ba rit, ki la labein shyntur bad rkhie bein la
kine amgut shi para. Ka Sngi ka la sngew lehrain suiil, bad ka la saw kyrang
da ka jingbitar la kane ka jingkhlem akor jong ki. Kumta ka la phet i'amrem
napdeng kata ka jing'ialang bad ka la leit buhrieh i'a lade ha Krem Lamet 1 n^
Krem Latang. Ka jingphet noh ka sngi sha krem lamet krem latang, ka
thew i'a ka jingphet noh ka jingshai jong ka hok Blei na ka pyrthei u
Hynniew Trep namar ka pap ka sang kaba u la leh pyrshah la la u Nongthaw.
Kaba ap Ta u Hynniew Trep bad i'a ki jingthaw ka pyrthei baroh ka long sa
tang ka jingdum suda kat sha ba phai. Dei na kata ka daw u H. Onderson
Mawrie u ong ba: "Ka jingkyllon kaba nyngkong ka wanrah i'a ka Aiom jong
ka Jingkahdum hynrei ka jingkyllon kaba ar ka wanrah i'a ka Aiom jong ka
Jingdum-ngain."^^^ Kumta ka jingdum ka la tap ha u khun bynriew, la ha ka
shong ka sah, ka pyrkhat pyrdaifi bad ka jinglong jingman ba kynja
mynsiem ha ka jingifadei jong u bad la u Nongthaw. Dei kumta keiii ba u
174. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p.26. 175. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad U Sierlapalang, p. 17-18. 176. H. Onderson Mawrie, UKhasi Bad La Ka Niam, pp. 48-49.
98
H.O. Mawrie u ong ba: "Ha ka Krem Lamet Krem Latang ngi lohi la ka
jynjar mynsiem jong U Hynniew Trep ka bym "lanang batai shuh bad u la
long kum u briew uba tare ha ka kamra kaba dum longngit."''^^ Kumjuh ruh
ka Philomena Kharakor ka i'amynjur lang halor kane ka jingjia da kaba ka
ong kumne: "u Hynniew Pansngiat u la pynlong i'a ka lympung lashad ki
laiphew jynthaw. Ka Meingi bad u para jong ka u 'Naikhatsawsynnia ki la
wan nohkjat sngewbha. Kyndit kumba tied u pyrthat rkhiang, na ka
jingsngewkhein burom ka Meingi ka krad jyndat na lympung shad sha
Kremlamet-latang. Ynda la wad i'a ka daw, la shem ba dei ka jingi'apeit
matsuh bad ka jingsuba sniew jong ki laiphew jakoid japieh i'a ki shipara.
Ryngkat bad ka jingphet lamrem jong ka Meingi la phet ruh ka jingshai.'^^
Ka jingsniew bad ka pap ka sang ka la synshar ym tang ha u khun bynriew
hynrei ka la sar naphang wat haduh ki jait jingthaw baroh ha ka pyrthei. Dei
kane ka juh ka pap ka sang ka la rung ruh wat ha ka mynsiem jong u bnai ba
un ym don shuh ka rain ka rem kat haduh ban laluh samla i'a ka sngi kaba
long ka hymmen jong u. U myllung Rabon Singh ha ka poim jong u, u kdew
shai i'a kane ka jingjia da kaba u rwai kumne:
Ka sngi ka bitar eh lep,
Bad ka byrthiew ka kyrkhah;
Da upeisieh ka ieng ka tep,
Namar shyllangmat ka khalah. '̂ ^
(Ka Puriskam, Dk. 3 Lain: 1-4)
177. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 40. 178. Philomena Kharakor, "Ka Thiori Wan Longbriew U Hynfiiewtrep" in Souvenir: Ka Jubili
Rupa, Ka Khasi Department, Shillong, Classic Computers, Quinton Road, 2006, p. 54. 179. U Khasi, "Ka Puriskam" in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 28.
99
Ka jinglynniar ka la mih na ki laiphew jingthaw baroh, ha kaba mynta kim
tip shuh kaei ka miet kaei ka shai. Ka shong ka sah, ka trei ka ktah ka la thut
lut baroh; ha kaba lah ruh ban ong ba ka shonglang sahlang baroh ka la
kulmar lut. Dei na kata ka daw, ba sa tang ka jingi'ap bad ka jingkordit kaba
ap la u Hynniew Trep bad la ki jait jingthaw baroh. Namar da ei kin bam, da
ei ki dih; kim tip shuh ka por trei por ktah, namar ki im kat ha kata ka
jingdum ha kaba lada ki rep ki riang ruh, u kba u khaw un ym long namar
um ibh i'a ka jingshai jingsyaid ba biang na ka Mei-Ngi ba ai jingim.
U myllung Soso Tham u ong shuh shuh ba ynda haba ka trei ka ktah kam
laid beit shuh bad u kba u khaw um met um soh shuh na ka daw j ong kata ka
jingdum ba shyrkhei, kaba ap mynta 'la u khun bynriew ka long sa tang ka
jingiap. Haba u khun bynriew u la leh pop, ynda haba u lap ruh un sa shu
kylla 'suidiap ban pynsahjit Ta lade ha kane ka pyrthei namar ka mynsiem
jong u kam lah shuh ban leit biang sha la u Nongthaw namar ka jingpalat
hukum jong u. Dei kumta kein ba u myllung u rwai bynniaw i'a kata ka lanot
kaba wan hab khop ha u khun bynriew kumne:
Iwei Mynmiet iwei Mynstep,
Naduh ba mih haduh ba sep;
Kin long Suidiap ban kdang ma nga, 1 on
Ka ruwai ka 'Ab-Kyllain-Japha!
(U Simpyllieng, Dk. VII Lain 3-6)
U S.S. Majaw u kubur ba ha ka juk jong ka Krem Lamet Krem Latang, u
Hynniew Trep ym tang ba u mad la kata ka jingkordit bad jinghiran ha ka
kamai kajih, ka rep ka riang (economic depression), hynrei u la iakynduh
180. Soso Tham, Ki SngiBarim UHynniew Trep, p. 25.
100
mawsiang sa i'a kawei pat ka jingkordit bad kata ka long ka jingkulmar
jingmut jong u halor ka jingsngew thylli jong ka jingim jong u khlem la u
jong u Nongthaw (spiritual emptiness). Dei kane ka jingkordit kaba u
i'akynduh kaba la pynlong i'a u Hynniew Trep ba un wad ki lad ki lynti ban
phai biang sha la u Nongthaw.
Ka Philomena Kharakor ka batai shuh shuh ba kumno kata ka jingdum ka la
long ka jingkordit ba sohsat ia u Hynniew Trep bad ka jingkulmar thlim i'a
ka long rynieng jong u ha kaba ka ong ba: "Ka jingdum synia jong ka
pyrthei ka thew pharshi ia ka jingsah khynnah sah khyllung jong u Hynniew
Pansngiat. Ka sahit bneng jong ka jingtiplem jong u, ka la synnia ngain. U la
hap dih da ka sirka bakthang. Ka sur jong ka Hukum ka la lyngngop. Um lap
lynti shuh ban kren ban khana wat lyngba ki dak ki shin. Nalor kine u
Hynniew Pansngiat u la shahkdong bad shahlynsher ha ka jingher symgiew
ba laiphew jait. Kita ki mih na ka jingapthap jong ki laiphewkynbat bad
laiphew jynthaw ban pynsep i'a ka jingim jong u. Kat shaba u phai u kynduh
mawsiang namar ba ka sni jong ka pap ka la ksam haduh khlein shyieng bad
biah phongrai haduh shynrong khlieh."'^'^
Ki kam sniew ba laiphew jait ki la sdang ban jyllei, ha kaba u ksuid u khrei
u la sdang ban leh donbor ban kamai da ka long spah bad ban bam da ka
long briew kumba ong u thlen. Dei hangne kein ba u khun bynriew u la
kyndit thret bad u la i'ohi kham bha la lade mynta haei u don bad kaei kaba
un leh na ka bynta ka bha ka miat ki jingthaw baroh ha sla pyrthei. U la
pyrshang ban wad ki lad ki lynti ban weng noh i'a kata ka jingdum na u,
hynrei um tip shuh Ta ka lynti ban i'aid namar ba la taplup tang ka jingdum
181. An interview with S.S. Majaw by the Scholar. 182. Philomena Kharakor,"Ka Thiori Wan Longbriew U Hyniiiewtrep" in Souvenir: Ka Jubili
Rupa, KaKhasiDepartment,^. SA. yCy^Cx-'v,-
101 0 3 \
suda. Kaba mih na kane ka jingpyrshang briew jong u ka long sa tang ka
dukha mynsiem kat sha ba phai. Baroh ki jingleh jong u kim long ne laid
belt kumba u thmu. U myllung hangne u kren ba u briew ha kat kane ka
khim khait u pyrshang da la ka bor jinglah la jong da kaba klet ban wad
jingiarap ne pan hukum na la u Nongthaw bad dei namarkata, kaba mih
nangne ka long:
Kano ka Dei, kano ka Lait,
Nangjur ka Khein, nang duh ka Jait;
ULaiphew ksuid, la Nga, la Nga;'
Khadduh kapoi ka Laitkylla:
(U Simpyllieng, Dk. VLaih: 1-4)
U myllung lyngba kitei ki lain u kren ruh shaphang kata ka jingbakla jong u
briew kaba u la lyndet noh i'a la u Nongthaw. Ha ka jaka ba un phai khmat
sha u Blei hynrei u wad hi ia ki lad ki lynti jong kane ka pyrthei da kaba
tharai ba kita kin iarap i'a u. Dei na kata ka daw ba sa mih ki ksuid ki khrei
ba har rukom kiba u briew u buh lane thaw hi ha ki lum ki wah, ki khlaw ki
btap bad da kaba thaw ruh ia ki niam ki rukom ban pynsngewbha ia ki da ka
jingthmu ba kine kin iarap ia u. Hynrei ha kaba khatduh kine baroh kin long
tang ka jingriam lade jong u briew ia la ka jingim sha ki jingsniew kiba um
lah shuh ban lait. Dei na kata ka daw u myllung hi u ong ba ha kaba
khadduh kan poi ka laitkylla ia u briew hi. U H. O. Mawrie ha ka jingbatai
jong u ia kane ka kyntien u ong: "Laitkylla ka mut kaei kaei ka bym don
nongrim ne jingshisha, kaei kaei kaba la lait lypa ka ban kyrtoh lyndet sha u
nongleh."'^'^ Kumta kane ka jingleh jong u khun bynriew kan poi ka por ba u
183. Soso Tham, Ki Sngi Barint U Hynniew Trep, p.25 184. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 34.
102
ksuid u khrei Ta kaba u la buh un sa kjit kylla i'a ka longryni'eng jong u. Shuh
shuh u H. Onderson Mawrie u kren shai shaphang kane da kaba u ong: "Ym
pat don ki sngi kiba dum bad kiba sniew Ta u Hynniew-Trep u Hynniew-
Skum kat ki sngi jong ka Krem Lamet ka Krem Latang. U Blei u la kynriah
noh na u khun-bynriew bad ka jingkitkhlieh jong U ruh kam don shuh. Ki
ksuid ki khrei ki la leh trai khlieh halor jong u bad um don jaka shuh. U la
Taleh Ta ki hynrei da la ka jong ka bor u shem ba um lah kyrda. U la phai sha
u Blei hynrei um Toh shuh ka kyntien na U. U khun-bynriew u la poi ha ka
syngit khait bad um tip shuh kumno un leh. Ka jingTarap lada ka wan ka dei
ban wan na u Blei namar dei tang ka bor-Blei ka ban long ka jingTada Ta u
briew. Ka jingpyrkhat kaba wan ha u Hynniew-Trep ruh ka long ba lada u
phai sha u Blei bad un bret tylli Ta lade ha U ryngkat bad ka jingnguh
jmgdem u Blei ruh Un ym iehnoh Ta la u jong u jingthaw."
Dei ynda haba u briew u la sngewthuh shai ba da ka bor briew jong u, um
lah ban thaw pyrthei Ta kat kane ka kam bah kam san bad u sa sngewthuh
shai ba dei tang u Blei u Trai Nongbuh Nongthaw uba lah ban Tarap Ta u, ban
weng noh Ta kata ka jingdum kaba la taplup. Kumta, da ka mynsiem kaba
sngewrit bad pynrit Ta lade bad ha ka kutlad u la duwai u la kyrpad bad u la
la phai Ta la ki khmat sha la u Nongthaw ban kyrpad rit ha khmat jong u ba
un map isynei biang Ta u sa shisien, ha kaba :
La rngad ka Um, ka sah ka Rew, 1 Of.
'Nongbuh, Nongthaw, Na neng to sngewf
(U Simpyllieng, Dk. VLain: 5-6)
185. H. Onderson Mawrie, UKhasi Bad La Ka Niam, p. 51. 186. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 25.
103
Nangta u my Hung haba u kren shaphang kata ka jingduwai bad jingkyrpad
rit jong u khun bynriew ha khmat la u Nongthaw, u bteng shuh shuh da kaba
urwai:
Pyrthei kapeit shiteng synnia,
Ki Khlur ki ngam shapoh Niamra;
Lyngba ka Miet ba iong ba rben,
Lurmiet-Lurshai, to aijingtngen;
(U Simpyllieng, Dk. Ill Lain: 1-4)
U Blei u long uba map ei bad u Hynniew Trep u don ia kata ka jingkyrmen
ba skhem ba Un nym phai lyndet sah na u, lada ma u kum u briew, u kloi
ban phai khmat bad ban pan map i'a la ki pop bad u soh uba mih na kata ka
jingkylla bamut ka long ba: "Donbok ba dang ksan ka mgiew, sa shisien u
Hynniewtrep u lehrit bad pynsngew ha ka Hukum Ta la ka jinglanot bad
jingsuda. Haba u khmied la ka khlieh ban pan map bad haba u tied la ka
shadem ban pynrem ialade, Ka Hukum ka sngap. Te na ka jingshahlynshop
bad shah pynlwet jemjai, mih u soh ba-im."'^^
Ka jingphet noh ka sngi sha Krem Lamet Krem Latang, ka thew i'a ka
jingphet noh ka jingshai jong ka hok Blei na ka pyrthei u Hyniiiew Trep
namar ka pap ka sang kaba ma-u bad baroh ki jingthaw ki la leh pyrshah i'a
la u Nongthaw. Sa shisien la pynlong ia ka Dorbar Blei ka ba lai, ha kaba u
Blei u la bthah i'a Hynniew Trep ba un pynlong da ka dorbar ban i'a pyrkhat
kumno kin leh ne da kano ka lad ka lynti kin wad khnang ban wanrah biang
la ka jingshai jong ka Syiem Sngi sha ka pyrthei. U R.S. Lyngdoh u ong ba:
187. Ibid. p. 24. 188. Philomena Kharakor"Ka Thiori Wan Longbriew U Hynniewtrep" in Souvenir: Ka Jubili
Rupa, Ka Khasi Department, p. 54.
104
"Dei hapdeng kane ka dum ka lyngngoh ba u khun bynriew u kyndit thret
bad kumta ka Hukum ka la ong ba u khun bynriew un khot i'a ka Dorbar Blei
ka balai." Lyngba ka jingi'atyrko bad jingiasaid iathew ha kata ka dorbar u
H.W. Sten u ong: "Ka jingkren u Blei ka long ba dei ban don uwei u ban bah
ryndang Ya u briew ba un ksan ka mgiew, bad lait na ka Pap ka sang tad
'Haduh ba poi u Syiem Simpah'."'^° Dei tad uta u Simpah uba lah ban ban
i'asait iathew kum u ksiang na ka bynta ka pap ka sang u khun bynriew ha
khmat u Blei. U myllung Soso Tham hangne u phai sha ka khanatang kaba
kren halor ka jingsdang ka leh niam, ban lait na ka jingeh kaba u laiphew
jingthaw u mad ha kata ka por:
Ban kit ka Pap, ban bah ryndang,
Ban eh ka Rngiew, ban khuid ka sang;
Ha sngew ka ktien U Trai Kynrad,
Hapdeng Dorbar u Laiphew Mrad.
Haduh bapoi u Syiem Simpah,
Ban lait u briew uei ban shah?
(U Simpyllieng, Dk XI Lain: 1-6)
ia kane kajuh ka phang u myllung u la pynsngew ruh ha kine ki lain harum:
Kumta u kren U Trai najrong,
Dorbar pyllun kumno kan ong!
(U Simpyllieng, Dk XII Lain: 1-2)
189. R.S. Lyngdoh, "Ki Dorbar Blei Kat Kum Ka Jingngeit U Khun Khasi" in Ka Thiar Ki Nongthoh, (VOL. VI) Published by Khasi Authors' Society, Shillong, Ri Lum Offset Printing House, 2006, p.7.
190. H.W. Sten, Ka Jingbishar Bniah, Ki Sur Na Ka Duitara Ksiar, Na Ka Hyndai Sha Ka Lawei, Shillong, Scorpio Printers, 1979, pp. 60-61.
191. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynhiew Trep, p.26. 192. Ibid. p. 27.
105
Ka dorbar ka la kynjah jar baroh kawei ha kaba baroh ki la "I'ashah shkor
kyndiang la ka sur kaba u Blei Trai Kynrad u la pynsngew ha ki. U Hynniew
Trep kum u nongpyniaid Va ka dorbar, u la kylli u la pyrthew na ki laiphew
jingthaw baroh mano uba kloi ban long uta u nongbah ryndang u nongbah
khala na ka bynta u laiphew jingthaw ban leit shaw pat la ka Sngi na Krem
Lamet Krem Latang, da kaba u myllung u rwai:
'Simpah, Simsong, u Sim Karo,
Kylli u briew, 'un riew lano?'
(U Simpyllieng, Dk. XII Lain 5-6)
Haba phai sha katei ka jingjia u P.R. Kyndiah u lathuh kumne: "Baroh ki
jingthaw ba im ryngkat bad u khun bynriew ki la kulmar jingmut. Kumne ka
la iaid bun bun sngi ha kaba kim nang pyrkhat shuh kumno ban leh bad kim
tip rah kaei ba kin leh. Kajingkulmar jingmut ka la taplup bad baroh ki phai
sha u khun bynriew ban lam lynti ia ki. Ka jingi'atyrko kumno yn leh, ka la
neh da ki bun bun sngi bad khatduh da ka jingai jingmut u khun bynriew, ki
la ifamynjur baroh ban phah ia u nonglamktien sha ka jaka rieh jong ka Sngi
ban pan map na ka la kaei kaba la jia bad ban kyrpad ba kan wan synshar
bad shong biang ha la ka khet Syiem ha sahit bneng."'̂ "^ Kane ka kdew ba
kumba la buh la mang bynta da u Blei, u briew u dang long hi u nongialam
bad u nongpyniaid jong ka dorbar. Namar ka dei ka kamram jong u kum u
nongialam ban wad ki lad ki lynti kumno ban weng la kata ka jingdum kaba
la tap halor jong ki. U Donbok T. Laloo u ong ba ka sngi ka la leit buhrieh
noh la lade sha Krem Lamet Krem Latang ba la rit ka Hok bad la khraw ka
Pap. Ka jingiadei hapdeng u briew bad Ka Hukum (Blei) ka la jngai bak
193. Ibid. p. 27. 194. P.R. Kyndiah, Meghalaya, Yesterday And Today, New Delhi, Vikas Publishing House
PVT.LTD. 1990, p. 86.
106
kumta u khun bynriew u la duh noh wat i'a kata ka hok ban long syiem man
syiem halor ki laiphew jingthaw shikhrum ka bneng shityllup ka pyrthei.'^^
Ha kaba nyngkong ka la don ki jingpyrshang ban leit shaw la ka Sngi ha
kaba ka dorbar ka la jied i'a u Kohkarang, uba don i'a ki tyrpeng kiba khlain
bad ki thapniang kiba stet ban her bad une ruh u la pdiang sngewbha ia kata
ka jingtyrwa ka dorbar ban leit sha ka tyngkong ka Sngi. Hynrei ynda la poi
sha tyngkong ka Sngi, u Kohkarang u la ibha pynban la ka bad u la ikwah
ban loh shong ha ka khet jong ka. Ka Sngi haba ka la lohi i'a kane ka dohnud
ba kynriang jong u, ka la bitar lep bad ka la kawang i'a u da ka lyngknot na
ka khlieh. ^̂ ^ U R.T. Rymbai ruh haba phai sha kane ka bynta u ong: "Te
nyngkong ki leit ki kynrem ki lyndan ban khot la ka ban wan phai pat. Ki 1 Q7
leit da ka sngewheh, da ka sngewstad. Kam treh sngap i'a ki ktien jong ki."
Kane ka kdew shai ba ka mynsiem kynriang bad ka jingsngew ba hah ba
khraw ka long ka bym lah ban pdiang ha khmat u Blei. Ka lynti ban lalam
sha la u Nongthaw kam dei da ka jingsngewsarong bad jingkynriang ka
dohnud kumba long u Kohkarang ha ka por ba u leit sha tyngkong ka Sngi.
Napdeng kiba wan dorbar baroh, la i'oh jingtip ba sa tang u Syiar; u lymboit
u lymbiang uba pep bad kumta la phah khot ia u sha ka dorbar. U Syiar ha
kata ka jinglong lyngkhuit jong u, u la sngewlehrain bad u sngew bym Ta
ryngkat briew shuh ban pynpaw pyrthei i'a lade ha kat kata ka dorbar jong u
laiphew jingthaw baroh. Ka jinglyngkhuit jong u Syiar ka kdew sha kata ka
jingsngewrit, ka jinglong ba pynhapoh i'a lade ha khmat kiwei bad ka dei
kaba kum kane ka jinglong kaba u Blei ruh u kwah bad pdiang sngewbha la
uba wan sha u. U H.O. Mawrie ha kaba "ladei bad kane ka bynta u kren shai
195. Donbok T. Laloo, Ka Ksaw Ka Kpong U Hynniew-Trep, p. 6. 196. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlyntl: Ka Jingngeit VKhun Khasi, pp. 98-99. 197. R. Tokin Roy Rymbai, Ban Pynieng La Ka Rasong Bad Kiwei De ki Ese, p. 48.
t07
kumne: "Hadien ka jingwad kaba shitom la lap ba uba bit ban long u
nonglamktien sha u Blei u dei u Syiar bad kumta hadien ba la pyntang la
pynpung 'ia u la pynieng la u ha ka Duwan ban pynlong ka jingpan la ka
kyntien na u Blei lyngba ki dak ki shin. Haba la leh kumta la Yoh ka kyntien
kaba hun na u Blei bad ha kata ka jingmynjur jong u Blei la pyndep ia ka
jing'iateh kular kaba long ka Jutang ha khmat u briew bad u Blei. Dei ha ka
Nia bad ka Jutang ba u IGiasi u la pynieng bad seng la ka Niam."'^^
U Syiar um shym la pyneh haba la tyrwa la u ban leit sha ka tyngkong ka
Sngi ban long kum u nongi'asaid i'athew i'a ka lait ka let u jingthaw baroh ha
ka pyrthei hynrei da ka jingsngewrit u la pyndem ia lade bad pdiang ia kata
ka jingtyrwa jong ka dorbar. U P.G. Gatphoh ha ka kot jong u, u i'athuh ba u
Syiar ha kata ka jinglong ba lyngkhuit u la ong ha khmat ka dorbar: "kumno
kein ngan paw ha khmat ka Sngi Khyllung u Bnai Khyllung haba nga uba
lymboit uba lymbiang kumne! Lada phin ai i'a nga u tdong u rynniaw bad ka
khor ka khriam kaba biang, nga mon sngewbha ban leit."'^^ Ka dorbar baroh
kawei ryngkat bad u khun bynriew ki la kular ban pynkup pynphong la u
syiar da ka khor ka khriam kaba ishongkun bad ba ishongblei ba un lah ban
pyndep i'a kata ka kam ba khraw bad ba kyntang. Hangne u myllung Soso
Tham u rwai kumno u syiar u ai i'a la ka kular ban lasaid bad ban kit ban bah
khala ia ka pap ka sang bad ka lait ka let jong u khun bynriew bad ka jong ki
jingthaw baroh ha sla pyrthei:
Ha sngap na Krem Lamet Latang,
U Rangiarkhad, u Khraw Jutang;
'Haduh bapoi ka sngi Uta,
198. H. Onderson Mawrie, Ka Pyrkhat UKhasi, p. 14. 199. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad U Sierlapalang, p. 20.
108
Kam pher,' u ong, 'ngan kit ma nga;
Te me, u briew, men lait shitom.
Ha khmat U Trai Nongthaw junom.'
(U Simpyllieng, Dk. XIII Lain: 1-6)
Ha ryngkat ka riam ka belt ba iphieng bad ka khor ka khriam la kaba u briew
u la pynkup pynphong, u Syiar kynthrung ha ka maiii rangbah bad ka dur ba
bha briew u la mih na ka lympung dorbar ban pyndep la la ka kamram i'a
kaba la bynshet ha u da ka dorbar hi baroh kawei. Ka lynti kaba eh ban Taid
u la tip thikna, hynrei na ka bynta ka bha ka miat ki para jingthaw, u kheiii
duh la lade bad kut jingmut triang ban Teng rangbah bad ban poi sha ka
thong i'a kaba u la thmu ha kaba u myllung u ong:
Kumta ha khmat Dorbar ba lang, 901
U ieng rangbah u Khraw Jutang;
(U Simpyllieng, Dk. XIV Lain: 1-2)
U Syiar ha shuwa ba un pyndep i'a la ka kamram kumba u la kular ha khmat
jong ka dorbar, u la kyrpad la u khun bynriew bad u la ong: "Lada phin kular
ruh ban pyndonburom la nga shi junom ban pynthiah ia nga ha ka duwan ka
dupat ha ka kiiia ka khriam jong phi baroh ynda nga la wallam i'a ka Sngi
bad u Bnai; nga la kloi ban leit noh mynta kumne ruh.' Ki la ai ia ki jingpan
jong u baroh bad nalor kata ruh i'a u shyrtong uba saw bha ban pyniphieng la
ka khmat jong u,"^°^ Kumta u Syiar u la sdang i'a la ka jingleit jong u sha
kata ka jaka kaba ka Sngi ka la buhrieh i'a lade bad ha kaba khatduh: "U
200. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 27. 201. Ibid, p. 27. 202. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 20.
109
kiew Tyngkong ha ling ka Sngi, (Simpyllieng, Dk. XIV Lain: 3)"^°^ Haba
phai sha u Tralsing Mawthoh-Pyngroop pat u batai ba "ka Krem Lamet ka
Krem Latang ka long ka jaka kaba dap da ki thliew ki syar bad da ki at ki
them ba shyrkhei. La tap i'a ka da ka Lawbah lawsan, bad da ki shiah ki
tram. Ka long ka jaka kaba dap da ki jingma ban iaid lyngba, kumta ba wat u
Hati uba radbah bad uba khlaifi u la kyntait ban iaid lyngba jong ka namar
ka jingtieng Ta kita ki jingeh ba Toh un ur un hap bad ioh un lap. Hynrei u
Rang-iarkhad da ka jingieit la u khun bynriew, haba u la shimti ban long u
nongbah ryndang u nongkit ryndang namar u khun bynriew, u la leit lyngba
i'a kane ka Krem Lamet ka Krem Latang, ha kata ka jingieit lynti shaduh
Tyngkong ka Sngi ban iasaid ban i'athew na ka bynta ka lait ka let jong u
khun bynriew, ba u khun bynriew un lait na ka jot na ka rem bad ba un loh
pat ia ka jingshai jong ka Sngi."^ '̂̂
Ka jinglong ba sngewrit, ba lui lui bad ka akor ka burom kaba u Syiar u la
pynpaw ha khmat jong ka ki long kiba pdiang hun ha ka Sngi, kumta ka la
shah shkor kyndiang i'a ki jingkyrpad jingpyni bad ki jingi'asaid i'athew jong
u. U P.G. Gatphoh ha kaba iadei bad kane ka jingjia u batai ba ynda ka la
sngewthuh ba u la wan ban bishar ban pynshong hok la kiei kiei baroh, ka la
pdiang don burom i'a u, kum i'a uta u khun binong bishon bad ka la ai bam
tyngkong bam tymbet i'a u ha i'ing jong ka. Ka Sngi ka la kylli i'a u Syiar kaei
ka kam kaba u don ban iakren bad ka. U Syiar da ka jingsngewrit u la i'athuh
ha ka Sngi ia kiei kiei baroh kiba la jia ha sla pyrthei naduh ba ka phet ma
ka, u la kyrpad sngewrit ha khmat jong ka bad u da kular ruh ba lada kan
wan phai biang sa shisien, u kloi ba bishar ban pynshong ha ka hok na ka
bynta ka pap ka sang jong u khun bynriew. U la ong ruh ba u kloi ban kit
203. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynitiew Trep, p. 27. 204. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, pp. 140-141
110
bad bah khala la ka lait ka let jong u khun bynriew baroh?^^ U Syiar nangta
u la kular shuh shuh ha khmat jong ka Sngi bad u ong ba: "Kane, ka dak ka
jingbishar hok jong nga, lada nga lah; lai kynti ngan kynther stieh bad lai
wat ngan kyriaw; hadien kata, ngan pynliem ka wait ka stieh ba phin wan
phai ma phi. Kane ka soskular jong nga, nga ai ha phi, lada nga lah ban
pynbiang la ka bishar ka pynshong hok jong nga ha khmat ki laiphew
jingthaw baroh."'^°^
Ka jinglong sngewrit ryngkat ki kyntien jali-jaum ba shong nongrim bad
shongblei kiba u la khlei ha khmat jong ka, ki pynlong la ka Sngi ban kular
ha u ba kan wan pat sa shisien sha sla pyrthei ryngkat bad ka jingpynshngaiii
jingsynran jong u Ta ka. Kata ka mut ba u Syiar un ai dak da kaba un kynih
lai sien shuwa ba ka Sngi kan kynjat shai bad pynsyaid ia ka pyrthei mariang
sa shisien pat. U P.G. Gatphoh u lamynjur bad ka jingkular jong ka Sngi ha
u Syiar kumne: "Niuma, Ko Rangkynih Ko Rangphawar, ngan bat Ta ka
'tien hok 'tien sot jong me. Khie! Krad Ta ka lynti jong nga, bad ngan ap Ta
kita ki jingai dak jong me Ta nga ha khyrdop ka Krem Lamet ka Krem
Latang."^°^
U myllung Soso Tham ha ka poim jong u "U Simpyllieng" u kren lyngba ki
laifi poitri jong u Ta ka jingjop u Syiar ban kyrpad kyrpon Ta ka Mei-Ngi bad
kumno u pyrta u pynsngew Ta ka jingwan jong ka da kaba kynih lai sien lai
wat. Kane ka dang Tai jia haduh mynta mynne:
Ban kyrsiew thiah u thab ki kti;
Ynda lai sien u riew u Syiar,
205. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, pp. 21-22. 206. Ibid, p. 22. 207. Ibid, p. 22.
111
Nangta ka shai ka Pyrthei kdar.
(U Simpyllieng, Dk XIVLain: 4-6)
U P.G. Gatphoh u lathuh i'a kata ka jingmih jong ka jingleit jong u Syiar ban
khot pat i'a ka Sngi na Krem Lamet Krem Latang da kaba u ong: "U Syiar u
la wan phai pat sha ka Pyrthei bad sa shisien pat ka sawa ka Ramew baroh
kawei da ka jingkmen kaba khraw haba ki la lohsngew la ka jingwan phai
pat jong ka Sngi... Te ynda la biang ka por u Syiar u la kynther stieh lai sien
bad kynih lai kynti sa shai biang ka Sngi sa shisien pat."^°^
Kumta u Syiar u la kylla long u nongbah khala i'a ka pap ka sang u khun
bynriew. U Hynniew Trep u la pynskhem i'a ka niam ka rukom jong u da
kaba shim Ta u Syiar ban pynthiah ha ka duwan shuwa ba un pynleit ha ka
niam ka rukom ha khmat la u Nongthaw na ka bynta ki jingduwai
jingkyrpad jong u baroh. Ka Krem Lamet Krem Latang hangne ka kren
khamtam eh ia ka shat ka kheifi, ka kfiia ka khriam. U T. Rodbome ha ka
jingbatai jong u la ka 'lamet' u ong: "Ka Lamet ka dei kaba ki khot ruh ka
Lariew kaba don ha Ri War bad Ri Bhoi, kaba ju mih ha ki Dymmiew kiba
ngen sngi, hapoh ki diengbah, ha syndah ki mawbah bad ki krem, kaba ki
pyndonkam ha kaba song ja, song tympew ha Yew ha hat. Ki lah ban jrong
haduh 3 ne 4 phut haba ka heh eh naduh tynrai. Ka sla ka lah ban don shi
phut shiteng la ar phut ka lynter bad u thning shi phut la ar phut." U S.S.
Majaw u lathuh ba ka 'Latang' ka don bad ka kham heh khyndiat la ka
'Lamet', Kine ki jait sla, u ong, ki ju mih ha ki jaka dymmiew jaka sangam
bad ha ki krem ki kroh. Ban pynsyriem Ya kata ka jingdum kaba la taplup la
u Hynniew Trep ha kata ka por, lehse u Khasi u lathuh ba ka Sngi ka phet
208. Soso Tham, Ki Sngi Barim VHynniew Trep, p. 27. 209. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 22. 210. T. Rodbome, Ka Niam Jong UKhasi Pnar, p. 137.
112
rieh ha kiba kum kine ki jaka; kata ka mut ki jaka kiba dum synnia. U H.
Onderson Mawrie ruh u batai ba: "Ka Lamet Ka Latang ka thew ne mut i'a ki
sla jong u dieng sning" bad u ban shuh shuh da kaba u ong: "Ki sla jong u
dieng sning ki thew i'a kita ki sla kiba ju pyndonkam ha ka knia ka khriam;
ha kaba kine ki i'eng na ka bynta ka duwan."^'^ U P.G. Gatphoh ruh ha kaba
i'a dei bad kane ka bynta u u ong ba ki ju pyndonkam Ta u sning u stap bad
ka lamet latang haba Imia ne khad syiar haduh mynta mynne.̂ '"^
U myllung Soso Tham ha kane ka poim ba donnam jong u, u kdew shai i'a
ka jingmynjur jong u Blei ba ka dorbar kan phah la uta u nongbah khala na
ka bynta ka lait ka let jong u khun bynriew. Haba kren i'a u syiar kum uta u
nongbah khala na ka bynta u khun bynriew u H.W. Sten u ong: "Kumta u la
leit iasaid bad ka sngi ba kan wan mih biang. Kat kum ka kular blei, ynda u
la riew lai sien, ka wan mih ka jingshai sa shisien ha ka pyrthei. Kane ka
mut ba u Blei u la pdiang i'a ka rai ka dorbar. Namarkata, kane ka dei ka
dorbar blei kaba pyrkhat kumno ban im pat u khun bynriew." Kane ka
khanatang ka pyni ba dei nangne ba la seng la ka sain pyrkhat halor ka niam
ka rukom u khun Hynniew Trep. U myllung Soso Tham u la ai ka jingbatai
ba kham bniah halor kane ka bynta:
'Ban kit ka Pap ban bah ryndang,
Hyndai na Krem Lamet Latang;
Uiengrangbah u Syiar, 'ki ong,
'Ban apjutang U Blei najrong;'
211. An interview with S.S. Majaw by the Scholar. 212. H. Onderson Mawrie, The Essence Of The Khasi Religion, p. 31. 213. Ibid, p. 31 214. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 23. 215. H.W. Sten, Na Ka Hyndai Sha Ka Lawei: Ka Jingbishar Bniah la Ki Sngi Barim U
Hynniew Trep, p. 61.
113
Ki seng ka Niam ba bat rukom,
U Khun u Hynniew Trep junom.
(Ki Symboh Ksiar, Dk. VI Lain: 1-6)
U myllung Soso Tham u la kren ruh shaphang kane ka seng pyrkhat halor ka
niam ka rukom u khun Hynniew Trep ha ka poim jong u "Ki Sngi U
Hynniew Trep" ha ka kot Ka Duitara Ksiar kumne:
Ban kit kapap, ban bah ryndang,
Na krem lamet, na krem latang;
U ieng rangbah u saw shyrtong,
Ban apjutang u Blei najrong;
Ki seng ka niam ba bat rukom,
Ukhun u hynniew trep junom.
(Ki Sngi U Hynniew Trep, Dk. IVLain: 1-6)
U B.L. Swer haba u kren shaphang ka jingsdang ka niam ka rukom u khun
Khasi u ong kumne: "Ka khanatang shaphang ka Lamet Latang pat ka sdang
Ta kawei pat ka histori jong ka jingngeit niam bad ngeit rukom u briew ban
i'akren i'angewthuh bad u Blei Uba la jah syndon ngaifi na u. Haba shu kren
lyngkot, ha kata ka juk jong ka Lamet Latang u briew um hun ha la ka mon
la jong bad u lynga u pisa hapoh kata ka jingdum ba kynja mynsiem jong u.
Nangta u kwah ban phai pat sha u Blei khnang ban i'oh biang la ka lynti laid
jong u ha ka Pyrthei. Khatduh, kumba ngi tip, la wan mih u "Khraw Jutang"
bad u "krad lynti" uba kylla long u Syiar - u 'Ksiang' hapdeng u briew bad
u Blei. Dei ma u uba la wallam pat la ka 'jingshai' bad lyngba jong u la
216. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hyniiiew Trep, p.2. 217. Soso Tham, Ka Duitara Ksiar Ne Ki Poetry Khasi, Shillong, Ri Khasi Press, 1979, p. 55.
114
shem ka lad ka lynti ban sngewthuh biang ia ka mon u Blei.""'°KaBarrylia
Mesha Wolflang ha ka wad-bniah jong ka, ka batai ba ka Krem Lamet ka
Krem Latang ka dei ka pharshi kaba thew la ka jingdum kaba la tap dum
ngain la u khun bynriew hadien ba ka sngi ka la phet nob. Ka long kaei kaei
kaba sngewtynnat ban lap ba u Khasi barobor u ju sngewtynnat ban kren bad
ban hikai lyngba ki pharshi."^'^ Barobor ia ki khanatang niam ym lah satia
ban shim ia ka jingmut jong ki kumba ki paw ha ka khana hynrei la ju shim
la ki jingmut kiba don ha lyndet jong kata ka khana. Kumta ki kpa tymmen
jong kano kano ka jaitbynriew haba ki iathuh ia kine ki khana ki ju wanrah
ryngkat bad ki pharshi kiba don ha lyndet jong ki. Dei kumta ba u H.O.
Mawrie ruh u ong ba ia ki khanatang niam ym ju shim ia ki khana kumba ki
long kata, ba ki da jia shisha thik kumba ong ki khana. Hynrei kaba la ju leh
ka long ba la ju shim tang ia ki jingmut kiba don ha lyndet jong kita ki
khana. Ka khanatang niam shaphang ka Krem Lamet ka Krem Latang ka
dei tang ka khana kaba la shu mutdur ba ka Sngi ka leit ban rieh ia lade
shata. Hynrei ha lyndet jong kane ka khana ka don ka pharshi niam kaba
jylliew tarn kaba u Khasi u la pynshong nongrim ia ka leh niam leh rukom
ha khmat la u jong u Nongthaw. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop u batai
halor ka saiiipyrkhat u Khasi kaba don ha lyndet ka khana Ka Krem Lamet
ka Krem Latang da kaba u ong ba ka Kjem Lamet ka Krem Latang ka ieng
na ka bynta ka jingiap kaba long ka jingeh bad ka jingma ba shyrkhei tarn ba
u Rangiarkhad u dei ban iaid lyngba. Ban long u nongbah ryndang, u
nongkit ryndang ban pyllait ia u khun bynriew na ka jingpang jingshitom, na
ka jot na ka rem u Rangiarkhad u dei ban iap ha ka duwan dupat. Ym don
218. B.L.Swer, Ka Mationg Ki Khanatang, pp. 30-31. 219. Barrylia Mesha Wolflang, Khasi Myths An Interpretative S'/w /̂v. Unpublished Ph.D
Dissertation submitted to the North Eastern Hill University, 2003 .p. 111. 220. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam KhasL pp. 6-7.
115
lynti da kumwei pat ban pyllait la u briew na ka jot na ka rem bad ba lah ban
wanrah pat la ka jingshai jong ka Sngi kaba long kein ka Jingpynim i'a u
briew lait tang da ka jingjaw snam bad da ka jingiap jong u Rangiarkhad hi.
Ka Krem Lamet ka Krem Latang ka thew la ka jingiap ba shyrkhei jong u
Rangiarkhad ha ka Duwan ha ka pyrthei. Te naduh nangne pat, ka jingiaid
lynti jong u sha Tyngkong jong ka Sngi kam long shuh da ka met ba kynja
doh. Sha Tyngkong ka Sngi, haba u la shah i'a ka jingiap ha ka Duwan ha ka
Dupat, u Rangiarkhad u leit kein da ka met ba kynja mynsiem. Te hangta ha
khmat ka Khet jong ka Jingisynei, ha khmat ka Khet ka Burom bad ka
Jingbishar hok jong u Blei (Tyngkong ka Sngi), u Rangiarkhad u i'eng ia ka
ban lasaid na ka bynta u khun bynriew lyngba ki rta.^ '̂
U Hynniew Trep u kyrmen skhem ba u Blei Trai Kynrad un ym phai lyndet
sah na u, haba ma-u kum u jingthaw ba kordor u Blei u kloi ban phai bad
ban pynrit la lade ha khmat jong U. Wat la ka jingksiar ka la dkut noh, kata
ba u briew um lah shuh ban la kynduh markhmat bad u Blei hynrei u 'saihon
jong ka jingiadei ba kynja mynsiem hapdeng jong u bad la u Nongthaw u
dang rhem. U ngeit skhem ba lada un teh pynskhem biang i'a uta u ksai jong
ka jingkylla ka bamut, u Blei ruh un phai khmat biang sha shisien pat sha u.
Kane ka bynta ka lam jingmut biang sa shisien shaphang ka jingiadei ka
kmie bad la i khun. Ynda haba la kha la i khun sha kane ka pyrthei, la
pyniakhlad noh i'a i na ka kmie lyngba u sohpet. Wat la ha ka doh la
pymakhlad i'a ki hynrei kata ka jingiadei bajan jong ka kmie ka dang sah i'a
la i khun jong ka. Lada ka kmie ka mai ka bitar i'a ka jingleh bym dei jong ki
khun, kam mut ba kan klet noh i'a ki hynrei kum ka kmie ha ka mynsiem
jong ka ka don hi ia kata ka jingieit kaba teh ha ka dohnud jong ka i'a la ki
221. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 142.
116
khun. Kumjuh ruh kum ka kmie, u Blei um lah ban shu phai lyndet ne ban
klet noh i'a la u jingthaw ba kordor jong u. Ha u kata ka jingiadei bad u
Hynniew Trep Hynniew Skum ka dang rhem hynrei u ap tang la ka por ba u
khun bynriew un phai pat sha u. Ka dei Ta u khun bynriew ba un thaw i'a ki
lad ki lynti kumno ba kata ka jingkut jingmut jong u kan wanrah biang sa
shisien pat i'a ka jingiadei bajan bad la u Nongthaw bad ba kata ka jingiadei
kan sei soh biang. Lada ma-u kum u briew u kloi ban bret lut phar i'a kita ki
jingmlien ba sniew bad ki jingjakhlia ka jingim la kaba u la lakyrsum lang
baroh shi katta bad da kaba Taleh pyrshah i'a u ksuid u khrei uba ju wan ban
pynshoi pynshad la u, kata ka jingialeh jong u ban shem pat la kata ka
jingsuk kaba u la duh noh kan long lada u aiti ban pyndem ia lade ha khmat
la u jong u Nongthaw. Kumta lyngba u Syiar, u la leit sha la u Nongthaw
ryngkat ka shat ka khein, ka kiiia ka khriam, ka duwai ka phirat bad ban ieng
rangbah pat sa shi sien ban i'asaid na ka bynta ki jingpalat ki jingduna bad ka
lait ka let jong u. U myllung Soso Tham u kren shai ia kane ha ka poim jong
u da kaba u ong kumne:
Kumno napdeng u Ksuid u Khrei,
Un "ieng rangbah 'ha khmat UBlei.
(U Simpyllieng, Dk. IXLain: 5-6)
U H.O. Mawrie ruh u pynskhem ia kata ka jingphai pat jong u khun bynriew
sha la u Nongthaw, da kaba u ong: "Ban wallam pat ia ka Sngi ka Hok na
Krem Lamet na Krem Latang ka long ka kam jong u Hynfiiew Trep bad u la
dei ban ieng rangbah ban leh ia kata."^^^ U R.S. Lyngdoh ruh u ong ba:
"Halor ka nongrim jong ka Hukum bad ka Daw u Khasi u ju pynkut, 'Ieng
222. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.26. 223. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 40.
117
974
rangbah me u briew joit ban ap jutang U Blei na jrong Kyndiang." La
pynshong nongrim la ka 'leng rangbah u briew' bad ka 'ap jutang u Blei' ha
ka niam Khasi lyngba u Syiar, namar dei lyngba jong u u briew u leit sha u
Blei. U H.O Mawrie pat u batai halor kane ka saiiipyrkhat kumne: "Ha u
Rwieng jong u syiar la shat madan i'a ka Theology jong ka 'i'eng rang bah u
briew' bad 'Ap jutang u Blei'. Haba biang nadong shadong ha ka jingiadei
hapdeng u briew bad u Blei, u briew bad u Blei ha u Rwieng ki sngaid ki
plung, ki la thum i'a wian, ki i'a doh ki ia dait bad ym don ka thoh ka tar, ka
kjap ka star khlem kiew ka tir ka puid. Haba ka long da kumwei pat kata
haba u briew bad u Blei ki la phai lyndet, ka pynpaw ba ka don ka daw rem
ha u briew bad u Blei ruh u la phai lyndet na u. U la lah ban leh i'a kiei kiei
kiba u la pynsngewsih i'a u Blei ban bud khongdong ka longjot ka longrem,
ban leh trai khlieh u siar u shan ba la makna ka longbriew. U briew ha la ka
longbriew u long u bym lah i'ai biang; u la leh lamwir bad Ta kaba dei u la
ong kaba lait bad i'a kaba lait u la ong kaba dei. Ka la don ka lait ka let, ka
tam ka duna, ka ryngkang ka palat bad ki jingbakla. Dei hangne ba ka wan
ka Theology jong ka Jingkitkhlieh u briew ha lade ha ka Niam Khasi."^^^ Ha
ka niam Khasi u briew u don i'a ka jingkit khlieh ha lade shimet ban 'i'eng
rangbah' ban leit sha la u Nongthaw ha baroh ki jingdonkam jong u, khnang
ba ka bha ka miat, ka suk ka sain kan synshar nadong shadong la ha ka 'ring
ka sem, ka kur ka jait ne ha shnong ha thaw. Kumta, u T. Rodbome ruh u
kren shai halor kane ka bynta da kaba u ong: "ki ktien 'leng rangbah u
khunbynriew' ki mut ba ka la bha lut naphang haphang ha ka liang ka 'ring
224. R.S. Lyngdoh, "Ka Pruid Phang" in U Khasi Bad La Ka Niam, by H. Onderson Mawrie, Shillong, Ri Khasi Press, 1973, p.xii.
225. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 44.
118
ka sem, ka shnong ka thaw. Ki ktien 'Ap jutang U Blei' pat ki mut ba U Blei
U la pdiang hun i'a ka jingknia bad la ki jingleh u briew; ,226
Da ka jingngeit kaba skhem lyngba kata ka jingiakhih laksaid ka jong u, u
briew u sngewthuh shai ba u Blei un jubab la ki jingkyrpad rit jong u, u
Hynniew Trep Hynniew Skum, u la duri'ap thop ban pyni i'a kata ka jingkylla
ba mut jong u, da kaba thawlad kumno ban pynsngewbha la u Blei bad
kumno un loh pat "la ka jingmap jingisynei jong u. U kyrmen ba sa shisien un
loh ka jingmab na ka lait ka let bad ka pap ka sang bad ba un sei i'a u na kata
ka ahor jong ka jingkordit. Hooid, kam long kaba suk la u kum u briew ban
rai jynduh kat la kane ka kam bah hynrei u khun bynriew um shym la duh
mynsiem namar u kyrmen skhem ba kata ka jingrai jong u kan Tai neh haduh
kaba kut ha kaba:
Ka mon ka diang u khmih u rwat,
Haba u i'eng ka Kheih ka Shat;
U said u thew ha khmat u Blei, 797
Ha U, upyrta 'Kuriei!' (U Simpyllieng, Dk. XLaih: 1-4)
U myllung Soso Tham u ong ruh ba kata ka jingkylla ka bamut bad ka
jingrai jong u khun bynriew ban phai biang sha la u Nongthaw kam kut tang
ha ka jingmut ne ka ktien hynrei u da 'leng rangbah hi jwaiii ha khmat u Blei
ban khein ban shat ia ka daw rem kaba la synshar i'a ka longrynieng jong u.
Haba lap ka pang ka shitom ne kano kano ka jingkylla lieng ha ka jingim
jong u, u i'eng ka kheiii ka bishar lyngba u syiar, bad ka shat ka khan lyngba
ka pylleng syiar ban lap i'a ka daw jong kata ka jingjia. Ynda haba u la lap ia
226. T. Rodhome, Ka Niam Jong UKhasi Pnar, pp. 151-152. 227. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.26.
119
ka daw, u leng sa ka nguh ka dem ka duwai ka phirat ha khmat u Blei Trai
Kynrad da kaba u kyrpad sngewrit ba u Blei un sngewsynei ban mab bad
weng noh i'a kita ki jingeh baroh kiba u lakynduh. U myllung u ong ba ynda
haba la lap la ka daw lyngba ka khein ka shat u khun bynriew u i'eng
rangbah ban Ta sait la thew da kaba pyrta ha u 'Kuriei', kata ka mut ba u Blei
un isynei la u. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop ha kaba batai ia kane ka
kyntien u ong ba ka kyntien 'Kuriei' la loh na ka ktien Krik 'Kurios' bad na
ka ktien Latin 'Kyriei' ka bamut Ko Blei ba da ba ri, ko ba sngew ba
isynei. Katba u P.G Gatphoh pat u batai la ka kyntien 'kuriei' kum,
'kyrkhu, ko Blei ba rib a isynei' bad u ong ruh ba ka dei ka 'tien pynwai u
nongknia ha ban sa kiew ka syrti ka jumai ha ka ryndang u syiar.
U myllung P.G. Gatphoh ha ka poim jong u "U Sierlapalang" ruh u kren
shaphang kumno u Hynfiiew Trep u seng i'a ka niam ka rukom, i'a ka hima
sima da ka jinglong khuid long suba namar ba u la ioh mad biang sa shisien
i'a ka suk ka sain ha ryngkat bad la u Nongthaw. U Blei ruh u la shah shkor
biang kyndiang Ta ka jingud jingnam bad ka jingkyrpad u khun bynriew. Dei
namarkata, ka knia ka khriam ka Taid belt i'aid ryntih da kaba u myllung u
ong:
U Seng ka Hima u bat la ka Niam,
Ha Khmat ka diengshat u Knia bad u Khriam:
(U Sier Lapalang, Lain: 281-282)
U myllung hangne u kren ruh ba ha ka knia ka khriam u Khasi, la ju
pyndonkam ruh i'a ka pylleng syiar ha ka khein ka shat lyngba ka diengshat
228. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 184. 229. P.G. Gatphoh, Ki Khanatang Bad U Sier Lapalang, p. 166. 230. Primrose Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad USier Lapalang, p.149.
120
ban wad i'a ka daw jong kano kano ka jingjia la ka long ha ka pang ka
shitom ne kano kano ka bynta kaba u kwah ban kylli. U Frank M. Pugh u la
batai shai la ka diengshat bad kumno la pyndonkam i'a ka pylleng syiar ban
lap la ki dak ki shin kiba paw ha ka kat kum ka jingkwah jong u nongshat,
haba u ong: "Ha ka shat pylleng la ju leh ha ka dieng shat-pylleng kaba la da
thaw khnang na ka bynta kata. Ka jingheh jong ka ka long kumba phra inshi
sawdong. Ka don de ka jingbat ba la pong shyngoid, bad hangta la buh
dewsaw ban kyllan i'a ka pylleng, ban ithuh i'a ka liem ka dem ne ka pyllup
ka lyndang. I'a ki dong pat la ju ot pynityimat khyndiat. Halor kane ka dieng-
shat-pylleng, la ju shat pylleng la ka long ha kaba khein ba khai, ne haba
pang ba jhia ne haba don kano kano ka jingkwah ban kylli da ka."^^' U batai
shuh shuh ba: "Ha kaba shat pylleng ban kylli la ka daw pang daw shitom ne
ban tip la kaei-kaei ba ki thmu la ju buh ia ka pylleng hamar pdeng ka dieng
shat. La pynneh la ka da kaba buh kumba phra ne shiphew tylli ki synboh
khaw. U nongknia u tim-knia shuwa ha ka bad u pan ka dak na ka liang ka
diang ne ka liang ka mon, i'a kiba la khot kijingkem kijinglar. Ka jingkem
ka long, namarkata ka jingpan dak na sha ka diang, bad ka jinglar pat na sha
kamon."^^^
U Rabon Singh ha ka poim jong u "Ko Rang Kynih" u kren shaphang ki
jingleh niam leh rukom jong u Khasi. U myllung Raboh Singh ha kane ka
poim, u pyrshang ban wanrah bad ban Tathuh i'a ki rukom jingleh niam leh
rukom jong u khun Khasi KJiara naduh ki por kiba mynshuwa ha kaba ladei
bad ka knia ka khriam, kaba long kawei na ki lad ki lynti kiba u Khasi u leit
sha u Blei ban kyrpad rit ha khmat jong u, haba u donkam ban pan hukum
231. Frank .M Pugh, Ka laidSynran Ha Ka Pross B.A. Khasi, Shillong, Shillong Printing Works, 1968, p. 58.
232. Ibid, p. 58.
121
haba u leh ia kano kano ka kam. U ong ba kane ka jingleh niam leh rukom
jong u Khasi kan nym duh nym dam noh nangne na sla pyrthei katba ka
jaitbynriew ka dang don. Dei naduh kata ka por ba u Blei u la bthah ha u
khun bynriew ban wan sha u lyngba 'ki dak ki shin'. U Homiwell Lyngdoh
ruh u la batai bniah bha halor kane: "Kumta u syiar u la leit bad u la pan
map na u Blei na ka bynta u khun bynriew, u da ong ba u la kloi ba un kit un
bah ma-u i'a ka pap ka sang u khun bynriew bad ba un shah-iap ruh na ka
bynta jong u, lada donkam. Bad u Blei u la pdiang i'a kane ka jingkit khlieh u
syiar, bad u la ong la u, ba u sngewbha ban map la u khun bynriew, haba u
wan sha u, bad ba un lakren lasyllok ruh bad u, naduh kata ka por, da ki dak
ki shin bad ki jingkem ki jinglar ki ban paw ha ka pylleng, ha u syiar bad ha
ki jingknia jong u". Naduh kata ka por ba sa mih ka knia ka khriam la ka
long da u Syiar, u Sniang ne u Blang kat kum ki jingdonkam jong kata ka
jingknia jong ki. U myllung Rabon Singh ha ka poim jong u, u rwai kumne
ban kham pynshai shuh shuh la kane ka bynta jong u syiar ha ka knia ka
khriam:
Ko rang kynih ko rangphawar
Ko ba ioh ka hukum ka kular
Na khymat ka blei na ktin ka blei,
Mynba long ka pyrthei ba long ka dingiei,
Kumba nga la lap ia kajot la ka rem,
Te nga ai sa ka nguh sa ka dem
D 'u dykhot u lamjew, u blang u sniang,
Ka kiad ka um, ka "iad bang ka "iad thiang,
Ba ngan sa shem ka hok na kata ka lynti.
233. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 29.
122
La, nga iaid ha Dykhar la nga laid ha Khasi.
(Ko Rang Kynih, Lain: 1-10)
U myllung Rabon Singh ha kane ka poim jong u, u "lathuh kumno ba u Khasi
u ju kfiia ainguh la u Blei da kaba pyndonkam da u syiar, u blang ne u
sniang bad da kaba noh Ta u dkhot u lamjew ha ka duwan ka dupat; na ka
bynta ki jingkyrkhu kiba u Blei u la theh kyrhai ha ka jingim jong u, Ka
jingkhia ainguh ka dei ka jingduwai ka jingphirat kaba u briew u pynleit sha
la u Trai Kynrad u Nongbuh Nongthaw. Ha ka jingknia ainguh la u Blei, ki
ju kfiia nyngkong da u syiar bad nangta ki sa pynbud sa da u blang ne u
sniang. Haba ladei bad ka jingnoh dkhot noh dkhai kumba la kdew da u
myllung ha katei ka poim, u Homiwell Lyngdoh u batai ba u 'dkhot' u long
ki dkhot-doh kiba ki ot na ka bynta ki ba shapoh jong ka jingkfiia. U batai
ruh ba: "Imat, mynhyndai eh ki don tang 'hyniiiew' bad u 'khyndai' dkhot.
Bad ki pynleit ia u 'hynniew' tang ha ka niam-im kaba Tadei bad ki khun ki
ksiew u Hynfiiew Trep Hyniiiew Skum kiba dang im ha kane ka pyrthei.
Hynrei i'a u 'khyndai' ki pynleit ha ka niam-i'ap kaba iadei bad ki mynsiem
jong ki nongi'ap kiba leit ha i'ing u Blei, sha ba don ki Khyndai Trep, kata, ki
Riewkhuid ki Riewhok." U batai ha kaba "ladei bad ka jingknia 'la u syiar
kumne: "Hynrei na ki syiar, ki shim dkhot tang na u dohnud, u lamjew bad
ka snier. Ki shim 'I'a u dkhot tang haba la bha ka jingkfiia. Bad, ynda ki la
shim, ki sieh "la ki dkhot doh baroh ha u narsuh; nangta, u nongkfiia u shyit
khyndiat khyndiat na iwei iwei i dkhot bad u noh ha ka duwan. Ia kaba tarn
ha u narsuh baroh ki shim ki trai kiiia, ki thang un da ih bad ki i'asip baroh
234. Rabon Singh, "Ko Rangkynih" in NaKa Thiar Ki Longshuwa, op.cit, p. 10. 235. Homiwell Lyngdoh, KaNiam Khasi, pp. 51-52. 236. Ibid. p. 52.
123
shikur." Nangta ki sa pynbud sa da kaba knia la u blang ne u sniang katba
ki sngewbit. Ki ju shim i'a u dkhot na ki blang, ki sniang ne ki masi; kiba
buh san, ki shim dkhot na u klong snam, u tor, u dohnud, ki khyllai bad u
lamjew: kiba buh hynniew, ki shim sa na u khlab bad ka nierlang: bad kiba
buh khyndai, ki shim sa na ka nierbah bad ka nierdong ne nierlong de. Ki ju
shim Ta u dkhot tang haba la bha ka jingknia bad ynda ki la shim, ki sieh la
ki dkhot doh baroh ha u narsuh nangta, u nongknia u shyit khyndiat khyndiat
na iwei iwei i dkhot bad u noh ha ka duwan. Ha ka kilia ka khriam ki ju
pyndonkam ruh i'a u klong uba ki buh la ka i'ad-um kaba ki shna na ka
jyndem da kaba shu khleh Ta ka bad ka um; bad ki pyndonkam Ta kane ka
kiad ha kaba suit ba shor ban sakhi bad pynskhem Ta kano kano ka jingknia
kabalabha.^^^
Ha kane ka dur u Syiar u kylla long u ksiang hapdeng u briew bad u Blei
khnang ba u khun bynriew un lah ban leh Ta ka mon u Blei bad ban kynmaw
Ta U ha ki jingdonkam jong u baroh. Kumta u Syiar u long ka lynti jong u
briew ban leit sha la u Nongthaw na ka bynta baroh ki jingdonkam jong u.
Haba ka jingiasuk hapdeng u briew bad u Blei ka la wan biang, ka jingdum
ka la phet noh na u khun bynriew bad ka lynti Taid jong u sha la u Nongthaw
ka la shai kdar sha shisien pat, Ka shat ka khein bad ka knia ka khriam ka la
kup ka la long kumba u Blei u la kular ha u. Dei kumta ba:
Ka Dak ka Shin kapaw tyngkrein,
Hangta la kup ka Shat ka Khein.
(U Simpyllieng, Dk. XVLain: 5-6)
237. Ibid. pp. 52-53. 238. Ibid, pp. 52-55. 239. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, "p.ll.
124
Sa shisien pat la phngain ka khmat u khun bynriew, ha kaba ka lynti jong u
sha la u Nongthaw ka la shai bad tyngshaiil pat. Hangne la nang pynskhem
Ta ka jingi'ateh jutang hapdeng u briew bad u Blei lyngba u Syiar uba long
kum uta u nongprat lynti la u briew ban leit sha u Blei. Kumta, lah ban ong
shai ba ka Krem Lamet ka Krem Latang ka long ka dak jong ka
jingi'apynbeit bad ka jingiasuk hapdeng u briew bad u Blei. Dei ha kane ka
juk ba la pynjanai shuh shuh la ka jingiadei bajan jong u khun bynriew sa
shisien bad la u Nongthaw; ym shuh da ka sur kren kumba long mynshuwa
hynrei lyngba ki dak ki shin kiba u briew u hab ban wad. Dei na kata ka daw
u H.O. Mawrie u pynshai da kaba u ong: "ka Krem Lamet ka Krem Latang
ka la wan ban pynbeit la kata kaba la bakla. Dei hangne ba ngi lah ban ong
ba lada ka niam Khasi ka sdang na u Diengiei, ka sain dur sain dar pat ha ka
Krem Lamet ka Krem Latang."̂ "**̂ Kata ka mut ba dei ha ka juk jong u
Diengiei, u briew u sngewthuh shai Ta kata ka jingsngew thylli ha ka jingim
jong u namar ba u la leh pop la u Blei bad u donkam la ka jingi'arap jong u
Blei ban weng noh i'a kita ki jingsngew artatien bad ban pyndap la kata ka
jaka ba thylli ha ka dohnud jong u. Ha ka juk jong ka Krem Lamet ka Krem
Latang pat la pynjanai ia ka niam Khasi da ki jingleh niam leh rukom lyngba
u syiar.
Kane ka khanatang niam ka iathuh ba dei naduh nangne ba sa sdang ki
jingleh niam leh rukom ki bapher bapher ha u khun Khasi Khara haduh kine
ki sngi. U Homiwell Lyngdoh u pynskhem ba dei naduh ka juk jong ka
Krem Lamet ka Krem Latang ba sa sdang ki niam ki rukom ha u khun
Khasi, da kaba une u nongthoh u iathuh kumne: " Naduh kata ka por, ki
Hynniew Trep Hynniew Skum ki sa seng i'a ka niam ka rukom ban lakren
240. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 40.
125
Tasyllok bad u Blei kaba ki khot "Ka Khein Ka Bishar" bad ki sa buh ia u
syiar bad la ka pylleng syiar ba kin long ki lad ne ki atiar ban iakren bad u
Blei ha ka khein ka bishar; bad ki sa nang ruh ban sngewthuh Ta ki hukum
ki jong u Blei kiba pynpaw da ki dak ki shin ha ki jingknia jong ki."̂ "*'
U myllung RG. Gatphoh u phai sha ka jingleh niam u Khasi bad kumno haba
u briew u kloi ban ieng rangbah, u Blei ruh u kloi ban ap jutang ban jubab i'a
kaei kaba u briew u kwah. Ki jingleh niam leh rukom haba ki i'aid beit laid
ryntih khlem kano kano ka jingwit bad jingsahteng ka kup bad kumta u
myllung hi ha ka poim jong u "U Sierlapalang" u ong:
Dang lah u larkhad, ka kup ka Pylleng,
Ka Daw ba u wad—ym don ka sahteng."
(U Sier Lapalang, Lain: 285-286)
Nalor ka kfiia ka khriam ha u Khasi, sa kawei pat ka niam ka rukom i'a kaba
ki ju leh bad bat pyrkhing bha ka dei 'ka khein ka bishar'. Ngi ibhi shai ruh
ba ka khein ka bishar ha u Khasi ka ia i'aid ryngkat ryngkat bad ka kiiia ka
khriam. Haba knia ba khriam, u nongknia u khein u bishar ia ki dak ki shin
kiba don ha kata ka jingknia jong u. Ha kaba iadei bad kane ka bynta ngi lap
ia u myllung, uba la ai kyrteng ia lade da U Rangthir. Ha ka poim jong u
kaba u ai kyrteng, "Ka Ktien Don Akor" u kren shaphang kata ka akor kaba
la duh noh ha ki khun Khasi Khara katba dang mih ki sngi ki por. U myllung
u ong ba haba la duh noh ka akor briew, ki laiphew har rukom ki jingsniew
ki wan ban leh trai khlieh ha ka longrynieng jong u briew. Dei na kata ka
241. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 3 0. 242. Primrose Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad U Sier Lapalang, p. 149.
126
daw ba u briew um sheptieng shuh ban leh i'a kano kano ka kam kaba sniew
bad wat ban ngam haduh ka pap ka sang ruh.
Na ka ktien bad na ka kam kein,
Ha ri Khasi sa mih ka kheih,
Lajan man ka iing man ka kur,
Ka kheih dawiing ka nang bakhur. ^
(Ka Ktien Don Akor, Dk. 8 Lain: 1-4)
Ka lait ka let ha u khun bynriew ka lah ban mih na ka ktien kaba u kren
namar ka ktien barobor ka long kaba thiang ha uba nang ban kren tyngkan
bad da pyrkhat la ka bad ka hok ruh ka leng ha khmat u Blei da kaba
pyndonkam Ta ka krien hok. Hynrei ka ktien ka lah mh ban pynkthang ha u
ba kren pathar khlem da pyrkhat shuwa ban kren i'a ka. Haba la bakla ka
ktien bunsien ka ju wan kyrtoh kylla ha u nongkren, dei na kata ka daw ba
sa donkam ka shat ka khein ban lap la kata ka jingbakla. Sa kawei pat ka
bynta kaba u myllung u ong, ka dei ka kam kaba u briew u leh. Bunsien ki
kam kiba u briew u leh ka long pyrshah la ka mon jong u Blei bad hangne
mh ka wan ka lait ka let ha u briew ha kaba u donkam ban shat ban khein
ban lait noh phar na kita ki jingbakla jong u. U myllung lyngba kane ka
poim, u sneng u kraw bad u kyntu kynpham mh i'a la ki para briew ba dei
tang ka akor ba bha kaba lah ban pynher krat la u ksuid u khrei uba thmu
ban pynjyrsieh i'a ka longbriew manbriew ha kane ka pyrthei.U da pyni mh
kumno ba dei lyngba kita ki jingsniew; la ha ka ktien ba ngi kren ne ki kam
ba ngi leh, ba sa mih ka khein ka bishar ban pan mab na u Blei la kita ki lait
ki let baroh.
243. U Rangthir, "Ka Ktien Don Akor" in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 27.
127
Ka kheifi ka bishar ka dei kawei na ki jingleh niam leh rukom jong u khun
Khasi Khara ha ka ban pan mab na la u Nongthaw la ki lait ki let kiba u la
lyndet na u bad dei kine kiba wanrah i'a ka sniew ka smeh bad ki daw rem la
ka ka kur ka jait ne ha ka longbriew shimet. U Homiwell Lyngdoh ha kaba
kren shaphang ka kheifi ka bishar u batai kumne: "Ka kheifi ka bishar ka
long ka niam ka rukom kaba ki leh haba ki kwah ban kyrpad ia Ka Blei, Ka
Nonghukum, ba Kan ai la kano kano ka jingleh kaba ki kwah ban leh lane
kano kano ka jingtip kaba ki kwah ban tip, kum la ki daw ka jingshem
shitom shem jynjar lane ka pang ka jhia. Ki leh i'a kane da ka 'bashat
pylleng' lane da ka 'bakhad syiar'. Haba ino ino i kur i jait, kano kano ka
kpoh, kano kano ka i'ing lane uno uno u briew ne kano kano ka briew ki
kwah ban kheifi ban bishar, ki khot uwei u tymmen, u kur ne u kha u man,
ba un wan pynshad pynkhan lane pynkheifi.. .Te, haba u nongkheiii u kyrpad
la u Blei ba Un ai hukum i'a uba un leh la kaei kaei ba u kwah ban leh, u ai
jingkheiii ha khmat jong u i'a ki jingkwah ba u kwah bad ia ki daw baroh
balei ba u kwah; bad u Blei u pynpaw i'a la ki hukum ha ki jingkem ki jinglar
lane ha ki dak ki shin jong ka jingshat ne ka jingkhan kaba u nongkheifi u
kheifi u bishar".'̂ '*'̂ U myllung u ban jur ba lada ka ktien don akor kam don
shuh ha u briew, ki laiphew jait jingsniew ki wan ban thom bor ia ka
longryni'eng jong u bad ki ksuid lum ksuid wah bad ki jingsniew ba bun jait
ki ioh ban pynshitom ia u, i'a ka i'ing ka sem bad i'a ka kur ka jait.
Kumta ka khanatang niam halor u Diengiei ka pyni kumno la seng nongrim
bad sdang ia ka niam u Khasi namar dei ha kane ka juk ba u briew u
sngewthuh shai ba u donkam i'a u Blei ha baroh ki khep ka jingim jong u. Ha
ka Krem Lamet Krem Latang pat la iathuh kumno la pynskhem ia kata ka
244. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, pp. 30-31.
128
niam bad la ka leh niam ha ka jaitbynriew Khasi. Dei naduh kane hi ruh ba u
khun bynriew u la "leng rangbah joit" bad ba u Blei "u ap jutang na jrong
kyndiang" namar u la pdiang hun ia ka jingkiiia u 'rangiarkhad na ka bynta u
briew.
129