2019

ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი _ 2019

LYIX

LIX

ასტრონომიული კალენდარი გამოიცემა 1961 წლიდან.

1961-2008 წლებში მას ერთობლივად გამოსცემდა ე. ხარაძის სახე ლობის ეროვნული ასტროფიზიკური ობსერვატორია და ივ. ჯა-ვახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმ წიფო უნივერსიტეტი.

2009 წლიდან ასტრონომიულ კალენდარს გამოსცემს ილიას სახელ-მწი ფო უნივერსიტეტი.

შემდგენელი:

ე. ხარაძის სახელობის ეროვნული ასტ როფიზიკური ობსერვატორია.

სარედაქციო კოლეგია:

შ. საბაშვილი (პ/მგ.რედაქტორი)გ. რამიშვილია. როგავან. საბაშვილიე. ჯანიაშვილი

კომპიუტერული უზრუნველყოფა:ქ. გოგავა

ISSN 0134-9856

ISBN 978-9941-18-???-?

ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა ქაქუცა ჩოლოყაშვილის 3/5, თბილისი, 0162, საქართველო

ILIA STATE UNIVERSITY PRESS 3/5 Cholokashvili Ave, Tbilisi, 0162, Georgia

3

წინასიტყვაობა

ორმოცდამეცხრამეტე გამოცემისათვის

ასტრონომიული კალენდარი (წელიწდეული) მოიცავს ყველა უმთავრეს ცნობას, რომელიც, ჩვეულებრივ, ამგვარ ცნობარებში მოიპოვება. ესენია: მზის, მთვარისა და პლანეტების ამოსვლა-ჩასვლის წინასწარ გამოთვლილი მომენტები მთელი წლისათვის, მათი მდებარეობა ცაზე, მთვარის ფაზები, მზისა და მთვარის დაბნელებანი, კომეტების და მეტეორული ნაკადების გამოჩენა, დროის სააღრიცხვო და გარემოში ორიენტირებისათვის საჭირო მონაცემები და სხვადასხვა ციური მოვლენების დაკვირვებასთან დაკავშირებული ცნობები. კალენდრის შესავალ ნაწილში _ „როგორ ვისარგებლოთ კალენდრით” _ მკითხველი ყველა აუცილებელ განმარტებას იპოვის.

გამოთვლების ძირითადი ნაწილი შესრულებულია აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის თანამშრომლების გ. რამიშვილისა და ე. ჯანიაშვილის მიერ. კალენდარს თან ერთვის რამდენიმე სამეცნიერო-პოპულარული წერილიც.

ტექსტის კომპიუტერზე აწყობა განახორციელა ვ. საბაშვილმა. ხელნაწერი მოამზადა და საბოლოო კორექტურა შეასრულა ნ. საბაშვილმა.

შ. საბაშვილი

4

2019 წ. წლის დროების დასაწყისი

(თბილისის საშუალო დროით)

გ ა ზ ა ფ ხ უ ლ ი – 21 მარტი 1h 00m

ზ ა ფ ხ უ ლ ი – 21 ივნისი 18h 55m

შ ე მ ო დ გ ო მ ა – 23 სექტემბერი 10h 50m

ზ ა მ თ ა რ ი – 22 დეკემბერი 7h 19m

დეკ რე ტულ დრო ზე გა და სას ვ ლე ლად თბი ლი სის სა შუ ა ლო დროს უნ და და ე მა ტოს 1 სა ა თი და 1 წუ თი.

სა ქარ თ ვე ლოს ტე რი ტო რია ვრცელ დე ბააღ მო სავ ლე თის გრძე დით 40°.0-დან 46°.7-მდე,ჩრდი ლო ე თის გა ნე დით 41°.1-დან 43°.6-მდე.

ზო გი ერ თი ქა ლა ქის გე ოგ რა ფი უ ლი კო ორ დი ნა ტე ბი

ქალაქი გრძედი განედი ქალაქი გრძედი განედი

აბასთუმანი°

42.8°

41.8 ლაგოდეხი°

46.3°

41.8

ახალქალაქი 43.5 41.4 მესტია 42.7 43.1

ახალციხე 43.0 41.6 ოზურგეთი 42.0 41.9

ბათუმი 41.6 41.6 სამტრედია 42.3 42.2

ბოლნისი 44.5 41.4 საჩხერე 43.4 42.4

ბორჯომი 43.4 41.8 სოხუმი 41.0 43.0

გორი 44.1 42.0 ფოთი 41.7 42.1

დუშეთი 44.7 42.1 ქუთაისი 42.7 42.3

ზუგდიდი 41.9 42.5 ყაზბეგი 44.6 42.6

თბილისი 44.8 41.7 ცხინვალი 44.0 42.2

თელავი 45.5 41.9 ხაშური 43.6 42.0

5

ტაბელ-კალენდარი

2019

იანვარი თებერვალი მარტი

ორშაბათი 7 14 21 28 4 11 18 25 4 11 18 25სამშაბათი 1 8 15 22 29 5 12 19 26 5 12 19 26ოთხშაბათი 2 9 16 23 30 6 13 20 27 6 13 20 27ხუთშაბათი 3 10 17 24 31 7 14 21 28 7 14 21 28პარასკევი 4 11 18 25 1 8 15 22 1 8 15 22 29შაბათი 5 12 19 26 2 9 16 23 2 9 16 23 30კვირა 6 13 20 27 3 10 17 24 3 10 17 24 31

აპრილი მაისი ივნისიორშაბათი 1 8 15 22 29 5 12 19 27 3 10 17 24სამშაბათი 2 9 16 23 30 6 13 20 28 4 11 18 25ოთხშაბათი 3 10 17 24 1 8 15 22 29 5 12 19 26ხუთშაბათი 4 11 18 25 2 9 16 23 30 6 13 20 27პარასკევი 5 12 19 26 3 10 17 24 31 7 14 21 28შაბათი 6 13 20 27 4 11 18 25 1 8 15 22 29კვირა 7 14 21 28 5 12 19 26 2 9 16 23 30

ივლისი აგვისტო სექტემბერიორშაბათი 1 8 15 22 29 5 12 19 26 2 9 16 23 30სამშაბათი 2 9 16 23 30 6 13 20 27 3 10 17 24ოთხშაბათი 3 10 17 24 31 7 14 21 28 4 11 18 25ხუთშაბათი 4 11 18 25 1 8 15 22 29 5 12 19 26პარასკევი 5 12 19 26 2 9 16 23 30 6 13 20 27შაბათი 6 13 20 27 3 10 17 24 31 7 14 21 28კვირა 7 14 21 28 4 11 18 25 1 8 15 22 29

ოქტომბერი ნოემბერი დეკემბერიორშაბათი 7 14 21 28 4 11 18 25 2 9 16 23 30სამშაბათი 1 8 15 22 29 5 12 19 26 3 10 17 24 31ოთხშაბათი 2 9 16 23 30 6 13 20 27 4 11 18 25ხუთშაბათი 3 10 17 24 31 7 14 21 28 5 12 19 26პარასკევი 4 11 18 25 1 8 15 22 29 6 13 20 27შაბათი 5 12 19 26 2 9 16 23 30 7 14 21 28კვირა 6 13 20 27 3 10 17 24 1 8 15 22 29

6

საქართველოს რესპუბლიკის შრომის კანონთა კოდექსის 64-ე მუხლის თანახმად, ამიერიდან დაკანონებულია ქვემოთ ჩამოთვ-ლილი უქმე დღეები, რომლებშიც საწარმოები, დაწესებულებები, ორგანიზაციები არ მუშაობენ: 1 და 2 იანვარს _ ახალი წლის სად-ღესასწაულო დღეებში; 7 იანვარს _ ქრისტეშობის დღეს; 19 იან-ვარს _ ნათლისღებას; 3 მარტს _ დედის დღეს; 8 მარტს – ქალთა საერთაშორისო დღეს; 9 აპრილს _ სამშობლოსათვის დაღუპულთა მოგონების დღეს; სააღდგომო დღეებში – დიდ პარასკევს, დიდ შა-ბათს, იესო ქრისტეს ბრწყინვალე აღდგომის დღეს; მიცვალებულთა მოხსენიების დღეს – აღდგომის მეორე დღეს, ორშაბათს (თარიღები გარდამავალია); 9 მაისს _ ფაშიზმზე გამარჯვების დღეს; 12 მაისს – წმინდა ანდრია მოციქულის ხსენების დღეს; 26 მაისს – საქართ-ველოს დამოუკიდებლობის დღეს; 28 აგვისტოს _ ღვთისმშობლის მიძინების დღეს (მარიამობას); 14 ოქტომბერს _ მცხეთობის (სვეტიც-ხოვლობის, კვართის დღესასწაულის) დღეს; 23 ნოემბერს _ გიორ-გობის დღეს.

ასტრონომიული ნიშნები და აღნიშვნები

მზე შემოდგომის დღეღამტოლობის (ბუნიობის) წერტილი

მთვარე E აღმოსავლეთის წერტილი

მერკური SE სამხრეთ-აღმოსავლეთი

ვენერა S სამხრეთის წერტილი

დედამიწა SW სამხრეთ-დასავლეთი

მარსი W დასავლეთის წერტილი

იუპიტერი NW ჩრდილო-დასავლეთი

სატურნი

ურანი

ნეპტუნი

N ჩრდილოეთის წერტილი

ახალმთვარეობა NE ჩრდილო-აღმოსავლეთი

მთვარის პირველი მეოთხედი a წელიწადი

სავსემთვარეობა d დღე-ღამე

მთვარის უკანასკნელი მეოთხედი

h საათი

Z ზენიტური მანძილი m წუთი ანუ მინუტი

A აზიმუტი s წამი ანუ სეკუნდი გეოგრაფიული განედი გრადუსი

გეოგრაფიული გრძედი ‘ წუთი (რკალისა) პირდაპირი აღვლენა “ წამი (რკალისა) დახრილობა გაზაფხულის დღეღამტოლობის

(ბუნიობის) წერტილი

7

ბერძნული ანბანი ალფა ეტა ნიუ ტაუ

ბეტა თეტა ქსი იპსილონ

გამა იოტა ომიკრონ ფი

დელტა კაპპა პი ხი

ეფსილონი ლამბდა რო ფსი

ძეტა მიუ სიგმა ომეგა

როგორ ვისარგებლოთ კალენდრით

კა ლენ დარ ში, სხვა ცნო ბებ თან ერ თად, მო ცე მუ ლია მზის, მთვა რის და პლა ნე ტე ბის კო ორ დი ნა ტე ბი და სხვა სი დი დე ე ბი დრო ის ფიქ სი-რე ბუ ლი მო მენ ტე ბი სათ ვის. ეს მო მენ ტე ბი უმ თავ რე სად წარ მო ად გე-ნენ ყო ვე ლი დღე- ღა მის და საწყის თა მიმ დევ რო ბას; ნე ლაც ვა ლე ბა დი სი დი დე ე ბის თ ვის (პლანეტათა კო ორ დი ნა ტე ბი) მო მენ ტე ბი აღე ბუ ლია ყო ველ მე-7 დღე- ღა მე ზე. ასე აღე ბუ ლი მო მენ ტე ბი წარ მო ად გე ნენ ცხრი ლე ბის არ გუ მენ ტებს, გან საზღ ვ რა ვენ ცხრი ლე ბის ინ ტერ ვა ლებს და სა შუ ა ლე ბას გვაძ ლე ვენ ვი პო ვოთ აღ ნიშ ნუ ლი ცვა ლე ბა დი სი დი-დე ე ბის მნიშ ვ ნე ლო ბე ბი წლის ნე ბის მი ე რი დღის თ ვის და ნე ბის მი ე რი მო მენ ტის თ ვის ინ ტერ პო ლა ცი ის წე სით.

დროის აღრიცხვის შესახებ

კა ლენ დარ ში რი გი მოვ ლე ნე ბი სა მო ცე მუ ლია თბი ლი სის სა შუ ა-ლო დრო ით, ზო გი _ მსოფ ლიო დრო ით, ე.წ. დე და მი წის დი ნა მი კუ რი ან ვარ ს კ ვ ლა ვი ე რი დრო ით. ხში რად პრაქ ტი კუ ლი ას ტ რო ნო მი ის ამო-ცა ნე ბის გა დაწყ ვე ტი სას მო ითხო ვე ბა ერ თი სის ტე მის დრო ის გა დაყ-ვა ნა მე ო რე სი სტე მის დრო ში, ამი ტომ, მოკ ლედ გა ვეც ნოთ დრო ის აღ რიცხ ვი სა და დროს სხვა დას ხ ვა სა ხე ო ბა თა ურ თი ერ თ და მო კი დე-ბუ ლე ბის ზო გი ერთ სა კითხს.

დრო ის მუდ მი ვი ერ თე უ ლი, რო მელ საც თვით ბუ ნე ბა იძ ლე ვა, ვარ-ს კ ვ ლა ვი ე რი დღე- ღა მეა ანუ დრო ის ის ხან გ რ ძ ლი ვო ბა, რო მელ ში აც ხდე ბა დე და მი წის ერ თი სრუ ლი შე მობ რუ ნე ბა თა ვი სი ღერ ძის გარ შე-მო. ეს შე მობ რუ ნე ბა გა ნი საზღ ვ რე ბა გა ზაფხუ ლის ბუ ნი ო ბის წერ ტი ლის მი მართ, რომ ლის ზე და კულ მი ნა ცია ვარ ს კ ვ ლა ვი ე რი დღე- ღა მის და-საწყი სად მი ი ღე ბა.

8

მაშასადამე, ვარსკვლავიერი დღე–ღამე დროის ის ინტერვა-ლია, რომელიც გაივლის გაზაფხულის ბუნიობის წერტილის ორ თანმიმდევნო ზედა კულმინაციას შორის. ვარსკვლავიერი დღე-ღამის დასაწყისიდან მოცემულ მომენტამდე განვლილ დროს, გამო-ხატულს ვარსკვლავიერი საათებით, წუთებით და წამებით, ეწოდება ვარსკვლავიერი დრო.

მოცემულ მომენტში ზედა კულმინაციაში მყოფი ვარსკვლავის პირდაპირი აღვლენა ეტოლება ვარსკვლავიერ დროს. ამის გამო ცის მერიდიანზე ისეთი ვარსკვლავის გავლის მომენტის ასტრონომიული დაკვირვებით დადგენა, რომლის პირდაპირი აღვლენა ცნობილია, წარმოადგენს პირველწყაროს ზუსტი დროის მისაღებად.

ადამიანის ყოველდღიური საქმიანობა კავშირშია მზის ამოსვ-ლა-ჩასვლასთან, მის დღეღამურ და წლიურ მოძრაობასთან. ცხადია, დრო უნდა იზომებოდეს მზის მიხედვით. მზე თავისი ხილული წლიური მოძრაობისას ვარსკვლავიერ ცაზე ერთ დღე-ღამეში გადაადგილდება აღმოსავლეთისკენ დაახლოებით 1 -ით. ამის გამო მზე, ვარსკვლა-ვებთან შედარებით, კულმინაციას აგვიანებს ყოველდღიურად დაახ-ლოებით 4 წუთით. მზის ცენტრის ორ თანმიმდევნო ზედა კულმინა-ციას შორის დროის ხანგრძლივობას ეწოდება ჭეშმარიტი მზისიერი დღე-ღამე და იგი 4 ვარსკვლავიერი წუთით უფრო გრძელია ვარსკვ-ლავიერ დღე-ღამეზე. ვარსკვლავებისა და მზის კულმინაციის მომენ-ტთა შორის სხვაობა ყოველდღიურად იკრიბება და ერთ წელიწადში ნაზრდი ერთ დღე-ღამეს გაუტოლდება.

მზის ხილული წლიური მოძრაობა ვარსკვლავიერ ცაზე უთანაბ-როა, ამიტომ ჭეშმარიტი დღე-ღამის სიდიდე არ არის მუდმივი. იგი მცირედ, მაგრამ მაინც იცვლება წლის განმავლობაში და თანაბრად მომუშავე საათს არ შეუძლია სწორად გვიჩვენოს ჭეშმარიტი დრო. მიზანშეწონილია დრო ავითვალოთ ისეთი წარმოსახვითი წერტილით (ე.წ. „საშუალო მზე”), რომელიც, ჭეშმარიტი მზისაგან განსხვავებით, მოძრაობს არა ეკლიპტიკაზე, არამედ ცის ეკვატორზე, ამასთან თა-ნაბრად, და ვარსკვლავიერი ცის სრულ გარშემოვლას უნდება ზუსტად იმდენ ხანს, რამდენსაც ჭეშმარიტი მზე.

დროის ინტერვალს საშუალო მზის ორ ქვედა თანმიმდევნო კულმინაციას შორის ეწოდება საშუალო დღე-ღამე.

კალენდარში საშუალო დღე-ღამის დასაწყისად მიღებულია საშუალო შუაღამე – სამოქალაქო დღე-ღამის დასაწყისი, ე.ი. ის მომენტი, როცა საშუალო მზე იმყოფება ქვედა კულმინაციაში.

საშუალო დღე-ღამის ხანგრძლივობა მუდმივი ინტერვალია და ის მიღებულია დროის ძირითად საზომ ერთეულად. დიდი პერიოდის

9

გასაზომად მოხერხებულია ტროპიკული წელიწადი – დროის ინტერ-ვალი ჭეშმარიტი მზის ცენტრის ორ თანმიმდევნო გავლას შორის გაზაფხულის ბუნიობის წერტილზე.

სამოქალაქო წელთაღრიცხვის საფუძველს ტროპიკული წელიწა-დი წარმოადგენს, რომელიც 366.2422 ვარსკვლავიერ ან 365.2422 საშუალო დღე-ღამეს შეიცავს. აქედან ერთი საშუალო დღე-ღამე უდ-რის 366.2422/365.2422=1.002738 ვარსკვლავიერ დღე-ღამეს, ანუ 24h03m56s.5555-ს ვარსკვლავიერი დროით. ერთი ვარსკვ-ლავიერი დღე-ღამე არის 365.2422/366.2422=0.997270 საშუ-ალო დღე-ღამე, ანუ 23h56m04s.091 საშუალო დროით.

ასეთი დამოკიდებულება საშუალებას გვაძლევს ვარსკვლავიერი დროის ნებისმიერი ინტერვალი გადავიყვანოთ საშუალო დროის ერ-თეულებში და პირიქით. ამ დამოკიდებულებათა საფუძველზე შედგე-ნილია გადასაყვანი ცხრილები (გვ. 100 -101).

როცა ჩვენთან შუადღეა, მაშინ დედამიწის ზედაპირის მოპირდა-პირე მხარეზე შუაღამეა. მაშასადამე, სხვადასხვა პუნქტის მერიდიან-ზე ერთ აბსოლუტურ მომენტში სხვადასხვა დროა და ამავე მომენტში ადგილობრივ დროთა სხვაობა ტოლია ამ პუნქტების გეოგრაფიულ გრძედთა სხვაობისა. ამგვარად, თუ დედამიწის ორი პუნქტი არ ძევს ერთ მერიდიანზე, მაშინ ყოველ მათგანზე იქნება თავისი განსაკუთ-რებული დრო.

დედამიწის ზედაპირზე მოცემული პუნქტის დროს ეწოდება ამ პუნქტის ადგილობრივი დრო. მაგალითად: თბილისის, სანკტ-პე-ტერბურგის, მოსკოვის, გრინვიჩის და სხვათა ადგილობრივი დრო.

გრინვიჩში გამავალი მერიდიანი, საერთაშორისო შეთანხმებით, მიღებულია საწყის ანუ ნულოვან მერიდიანად გეოგრაფიული გრძე-დის ათვლისას და ამ მერიდიანის საშუალო დროს ეწოდება მსოფ-ლიო დრო.

1986 წლიდან ხილული გეოცენტრული ეფემერიდების ძირი-თად არგუმენტად, ადრე ხმარებული არგუმენტის – „ეფემერიდული დროის” ნაცვლად, შემოღებულია არგუმენტი „დედამიწის დინამიკური დრო”. დროის ამ ახალი სკალის ნულ-პუნქტი არის 1977 1,0003725 იანვარი საერთაშორისო ატომური დროით 1977, 1d00h00m00s იანვ-რის მომენტში. ამ სკალაში დროის ერთეულია დღე-ღამე, რომელიც შეიცავს ვარსკვლავიერი დროის 86 400 წამს საშ. ზღვის დონეზე.

განსხვავება დედამიწის დინამიკურსა და მსოფლიო დროს შო-რის ცვალებადობს დროის მსვლელობაში, მაგრამ საერთოდ, ჩვენს ეპოქაში ეს განსხვავება ერთობ მცირეა, ამის გამო დედამიწის დი-ნამიკური დროის არგუმენტით გამოთვლილი ციურ სხეულთა

10

კოორდინატების რიცხვითი მნიშვნელობები ან სხვა მონაცემები იმ მონაცემებთან შედარებით, რაც მსოფლიო დროის არგუმენ-ტითაა მიღებული, იმდენად მცირედ განსხვავდება, რომ მარტივი პრაქტიკული ამოცანების გადაწყვეტისას უმრავლეს შემთხვევაში ეს განსხვავება უგულებელსაყოფია.

საშუალო ადგილობრივი დროით სარგებლობა ყოველდღიურ ცხოვრებაში მოუხერხებელია, რადგანაც სხვადასხვა გეოგრაფი-ული გრძედის მქონე ყოველ ორ პუნქტში სხვადასხვა ადგილობრივი დროა. ამ უხერხულობის თავიდან ასაცილებლად შემოიღეს ზოლური დრო. დედამიწის მთელი ზედაპირი დაიყო მერიდიანებით 24 ზო-ლად, ნულოვანიდან ოცდამესამემდე.

გრინვიჩის მერიდიანიდან დასავლეთით 7 .5-ით და აღმოსავლე-თით 7 .5-ით დაშორებულ მერიდიანთა შორის მოთავსებული ზოლი მიღებულია ნულოვან ზოლად.

პირველი ზოლი ვრცელდება 7 .5 გრძედის მქონე მერიდიანიდან 22 .5 გრძედის მქონე მერიდიანამდე, მეორე – 22 .5-დან 37 .5-მდე და ა. შ. თითოეულ ზოლში მოქცეულ ყოველ პუნქტში მიღებულია ამ ზოლის ცენტრალური, შუაზე გამავალი მერიდიანის საშუალო დრო.

როგორც ჩანს, მოსაზღვრე ზოლთა ცენტრალური მერიდიანების მდებარეობა ერთიმეორისაგან 15 -ით განსხვავდება, ამიტომ ორ მე-ზობელ ზოლში საათის მაჩვენებელი ისარი განსხვავებას გვიჩვენებს ერთი საათით. მაგალითად, თუ გრინვიჩში (ნულოვან ზოლში) 9 სა-ათია, ამ მომენტში პირველ ზოლში 10 საათია, მეორეში – 11 საათი და ა. შ.

ზოლების საზღვრები ყველგან როდი მიჰყვება მკაცრად მერიდი-ანებს. თუ სასაზღვრო მერიდიანი ქალაქს ან ერთგვარ ეკონომიკურ რაიონს კვეთს, მაშინ იმისთვის, რომ ერთსა და იმავე ქალაქში ან რაიონში სხვადასხვა დრო არ იხმარებოდეს, ზოლის საზღვარს მერი-დიანიდან მოაშორებენ და ქალაქის ან რაიონის ეკონომიკურ – გეოგ-რაფიულ საზღვარს გააყოლებენ.

საბჭოთა კავშირში 1930 წელს გამოიცა დეკრეტი ზოლურ დროს-თან შედარებით საათის ისრის ხელოვნურად ერთი საათით წინ გადა-წევის შესახებ.

ამ გადაწყვეტილების მიზანი იყო ყოველდღიური საზოგადოებრი-ვი ცხოვრების შედარებით ადრე დაწყება, რაც გამოიწვევდა დილის ნათელი პერიოდის გამოყენებას და ამით ერთგვარ ეკონომიკურ მო-გებას ენერგიის წყაროების დაზოგვის თვალსაზრისით. ასე განსაზღვ-რულ დროს დეკრეტული დრო ეწოდება.

11

დეკრეტული დრო ხელოვნურადაა წინ წაწეული მზის მოძრაობაზე დამყარებულ დროსთან შედარებით და, როგორც გამოირკვა, მისით სარგებლობა უარყოფით ბიოლოგიურ ზემოქმედებებს იწვევს. ამას გარდა, საეჭვოა თვით რეფორმის ეკონომიკური ეფექტურობაც, რად-გან ზომიერ სარტყელშიც კი და კერძოდ, საქართველოში, რომ აღ-არაფერი ითქვას ჩრდილოეთის რაიონებზე, სადაც ზამთრის დღეები უაღრესად მოკლეა, წელიწადის საკმაოდ საგრძნობ პერიოდში დღის განათებული ნაწილი მნიშვნელოვნად ხანმოკლეა, ვიდრე საზოგა-დოებრივი ცხოვრების აქტიური პერიოდის ხანგრძლივობა. მაშასადა-მე დღის საკმაოდ დიდ ნაწილში ცხოვრება მაინც გვიწევს ხელოვნური განათების პირობებში, რის გამო მოგება აქტიური ცხოვრების დილით ადრე დაწყების გამო ნეიტრალდება მისი გვიან ღამით დამთავრებით. ამას გარდა, კიდეც რომ ეფექტური იყოს საზოგადოებრივი ცხოვრების დაწყების პერიოდული ცვლილებები, იგი შეიძლება უმტკივნეულოდ განხორციელდეს სამუშაოს თუ სწავლის დაწყების საათის ოპერატი-ული ცვლილებებით, დროის ათვლის პრინციპის დაურღვევლად და საათის ისრის გაუმართლებელი გადაწევის გარეშე, რასაც უარყო-ფითი შედეგი მოაქვს სხვა მხრივაც _ რთულდება დროის აღრიცხვა და წარსულის ამა თუ იმ ეპოქაში მომხდარ მოვლენათა მომენტების ფიზიკური დღე-ღამის დასაწყისის მიმართ ჭეშმარიტი განლაგების გამოთვლა, აგრეთვე სხვადასხვა წლების კალენდართა ურთიერთ-შესაბამისობის აღდგენა.

ყოველივე ამის გათვალისწინებით საქართველოს უზენაესი საბ-ჭოს სესიამ 1990 წლის 20 ივნისს გააუქმა საქართველოს ტერიტო-რიაზე დეკრეტული დრო. 1994 წლის 24 ოქტომბერს საქართველოს პარლამენტმა, თითქოსდა ეკონომიკური მოსაზრებით, დეკრეტული დრო დროებით აღადგინა. 1998 წლის 29 მარტიდან საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებით დეკრეტული დრო საქართველოს ტერიტო-რიაზე კვლავ გაუქმდა, მაგრამ იმავე წლის 14 ნოემბრიდან, მოსახ-ლეობის ნაწილის ინტერესთა გათვალისწინებით, ისევ აღდგა.

მაგრამ საფიქრებელი იყო _ და ამას განუწყვეტლივ ითხოვდა ას-ტრონომიული საზოგადოებრიობაც _ რომ ბუნებრივი დრო ოდესმე მაინც აღდგებოდა, რადგან იგი ყველაზე მეტად შეესაბამება ნებისმი-ერი ქვეყნის გეოგრაფიულ მდებარეობას და, ამდენად, ყველაზე უკეთ შეესატყვისება ქვეყნის საზოგადოებრივი ცხოვრების ოპტიმალურად წარმართვასაც როგორც სახელმწიფოს ფარგლებში, ისე საერთაშო-რისო მასშტაბებშიც ქვეყნებს შორის სულ უფრო მზარდ კავშირთა გათვალისწინებით. ერთი შეხედვით სწორედ ამგვარი გადაწყვეტი-ლება მიიღო საქართველოს პრეზიდენტმა მ. სააკაშვილმა, რომლის

12

Ν 177 ბრძანებით 2004 წლის 27 ივნისის ღამის 3 საათიდან საქართ-ველოს ტერიტორიაზე საათის ისრები 1 საათით უკან გადასწიეს. შეიძ-ლებოდა გვეფიქრა, რომ დეკრეტული დრო გაუქმდა, საფიქრებელი იყო _ საბოლოოდ. მაგრამ 2005 წლის 30 ოქტომბერს ახალი ბრძა-ნებით აღარ განხორციელდა ამ მომენტისათვის წინასწარ გათვალის-წინებული საათის ისრის ერთი საათით უკან გადაწევა (იხ. ქვემოთ), ამჯერადაც ენერგიის დაზოგვის მოსაზრებათა მოშველიებით. ეს კი დეკრეტული დროის აღდგენის ტოლფასი იყო. როგორც ვხედავთ, დროის აღრიცხვის სფეროში არცთუ გამართლებული ექსპერიმენტე-ბი გრძელდება.

ანალოგიური ვითარებაა ე.წ. სეზონური დროების საკითხშიც, რომლის არსი ისაა, რომ წელიწადის სხვადასხვა სეზონში საათის ისრები რიგრიგობით იწევა ხან წინ, ხან უკან. ამ მხრივ მიღწეული ეკონომიკური ეფექტიც ისევე საეჭვოა, როგორც დეკრეტული დროის ზემოგანხილულ შემთხვევაში, და იგი არასოდეს არც ერთ ქვეყანაში ზუსტად არ დაუთვლიათ. ვერც შეძლებდნენ დათვლას, რადგან სა-ათის ისრების წამდაუწუმ გადაწევის თანმხლები ფსიქოლოგიური დის-კომფორტის უარყოფითი შედეგები უზარმაზარი კია, მაგრამ ძნელია ისინი რიცხვებით გამოიხატოს. ამდენად, საათის ისრის სეზონური გადაწევ-გადმოწევაც უარყოფით მოვლენად მიგვაჩნია. მაგრამ იგი შეთანხმებულად ხდება მსოფლიოს ქვეყნების საკმაოდ დიდ ჯგუფში და იქ დღემდე ძალაშია ხან ე.წ. ზამთრის, ხან კი ზაფხულის დრო. საქართველოშიც მრავალი წლის განმავლობაში მოქმედებდა წესი: ყოველი წლის მარტის თვის ბოლო კვირადღის ღამის 2 საათიდან საათის ისარი გადაიწეოდა ერთი საათით წინ, ხოლო ოქტომბრის თვის ბოლო კვირადღის ღამის 3 საათიდან – ერთი საათით უკან. ეს თითქოსდა საშუალებას გვაძლევდა უფრო მეტად გამოგვეყენებინა დღე-ღამის ნათელი ნაწილი, რითაც დაიზოგებოდა ენერგეტიკული რესურსები. თუმცა ამ შემთხვევაშიც შეიძლებოდა სამუშაო დროის რეგულირება საათის ისრების გადაწევის გარეშე. ძნელი განსაჭვრე-ტი იყო, რომელ სტრატეგიას აირჩევდა საქართველოს მთავრობა ამ მიმართულებით შემდგომში. მოხდა კი ის, რომ ამ საკითხს დღემდე აღარავინ დაბრუნებია. არსებული ვითარება იმას ნიშნავს, რომ 2004 წლის 27 ივნისის ღამის 3 საათიდან საქართველოში საზაფხულო დრო გაუქმებულია და მთელი წლის განმავლობაში ვიყენებთ ზო-ლურთან შედარებით 1 საათით წინ წაწეულ დროს.

13

შე მო ვი ღოთ აღ ნიშ ვ ნე ბი: S – ადგილობრივი ვარსკვლავიერი დრო. S0 – თბილისის ვარსკვლავიერი დრო 0h-ზე (შუაღამეზე). S – გრინვიჩის ვარსკვლავიერი დრო 0h-ზე (შუაღამეზე). M – მსოფლიო დრო. n – ადგილობრივი საშუალო დრო. D – დეკრეტული დრო. N – ზოლის ნომერი (საქართველო III ზოლშია).λ – ადგილის გრძედი.n0 – თბილისის საშუალო დრო.

სა ქარ თ ვე ლოს ტე რი ტო რი ი სათ ვის გვექ ნე ბა შემ დე გი დამოკი დე-ბუ ლე ბა ნი:

I D=M+N+1=M+4h

II D=n+4h-λh

III n=M+λh

IV n=D-4h+λh

V n0=D-1h

რიგი მოსაზრებების გამო კალენდრის სხვადასხვა წლების გამოშ-ვებათა ცხრილებში ნახმარია ერთგან ერთგვარი, სხვაგან – სხვაგვარი დრო: მსოფლიო, დედამიწის დინამიკური, ადგილობრივი, თბილისის საშუალო და სხვ., რაც სათანადო ადგილებში აღნიშნულია. მკითხ-ველი განსაკუთრებული ყურადღებით უნდა მოეპყროს ამ საკითხს, რათა ყოველთვის სწორად დაუკავშიროს სათანადო მოვლენა თუ მონაცემი დროს და მოახერხოს კიდეც მისი მიყვანა იმ დრომდე, რომელსაც ყოველდღიურ ცხოვრებაში ვხმარობთ. გვახსოვდეს, რომ საინფორმაციო გამოშვებებში ნახსენები და, კერძოდ, რადიოთი გად-მოცემული „მოსკოვის დრო” იგივეა, რაც II ზოლის შუა მერიდიანის საშუალო დეკრეტული დრო (ე. წ. „ზამთრის” სეზონში), ან ამავე მე-რიდიანის დეკრეტული პლუს ზაფხულის დრო (ე.წ. „ზაფხულის” სე-ზონში). იმავე გამოცემებში ნახსენები „თბილისის დრო” კი ქვეყანაში დეკრეტული დროის მოქმედების პერიოდებში წარმოადგენდა (მაშა-სადამე, ამჟამადაც წარმოადგენს) III ზოლის შუა მერიდიანის საშუ-ალო დეკრეტულ დროს („ზამთრის” სეზონში), ან ამავე მერიდიანის დეკრეტულ პლუს ზაფხულის დროს („ზაფხულის” სეზონში, თუ საათის საგაზაფხულო წინწაწევა ხორციელდებოდა), დეკრეტული დროის გაუქმებულობის პერიოდებში კი „თბილისის დრო” უბრალოდ ემთხ-ვეოდა III ზოლის შუა მერიდიანის საშუალო დროს („ზამთრის სეზონ-ში”) ან ერთი საათით წინ იყო მასზე („ზაფხულის სეზონში”). ამჟამად

14

კი “თბილისის დრო” მთელი წლის მანძილზე 1 საათით უსწრებს III ზოლის შუა მერიდიანის ადგილობრივ საშუალო დროს. უფრო გასა-გებად თუ ვიტყვით, დეკრეტული და საზაფხულო დროების ერთდრო-ული მოქმედების პირობებში თბილისში შუადღე “ზამთრის სეზონში” დგებოდა “თბილისის დროით” 13, “ზაფხულის სეზონში” კი 14 საათ-ზე. ამჟამად კი ჩვენს ქვეყანაში შუადღე მთელი წლის განმავლობაში თბილისის დროით 13 საათზე დგება.

ვიმეორებთ, 2004 წლის 27 ივნისის შემდეგ საათის ისრის სეზო-ნური წინ და უკან გადაწევა შეწყვეტილია. ეს სიტუაცია შეიძლება გან-ვიხილოთ ან როგორც დეკრეტული დროის არსებობა, მთელი წლის მანძილზე „ზამთრის“ დროის ფორმით, ან, როგორც დეკრეტული დროის გაუქმებულობა, მაგრამ მთელი წლის მანძილზე “ზაფხულის” დროის მოქმედებით. ეს მხოლოდ ინტერპრეტაციის საკითხია. დეკრე-ტული და სეზონური დროების მიმართ საკუთარი პოზიცია მთავრობას აშკარა ფორმით ჯერაც არ გამოუხატავს, ამიტომ არაა ცხადი, საბო-ლოოა თუ არა არსებული მდგომარეობა. ის კი ევროპის ქვეყნებში არსებულისგან განსხვავებულია.

მზე

(გვ. 22-45). ლუწ გვერდებზე III, IV, V სვეტებში 41 , 42 და 43 გეოგრაფიული განედის მქონე პუნქტებისათვის მოცემულია მზის ამოსვლის, ხოლო VII, VIII, IX სვეტებში კი ჩასვლის მომენტები ამ პუნქტების საშუალო დროით. მზის ამოსვლის და ჩასვლის მომენ-ტებად ითვლება მისი დისკოს ზედა კიდის ამოსვლისა და ჩასვლის მომენტები ჭეშმარიტ ჰორიზონტზე. ადგილის რეალური ჰორიზონტი ყოველთვის განსხვავდება ჭეშმარიტისაგან და, მაშასადამე, მოცემულ ადგილას ამოსვლა-ჩასვლის ფაქტობრივი მომენტებიც რამდენიმე წუთით (მაღალი მთების სიახლოვეს შეიძლება 1 საათზე მეტითაც) განსხვავებულია გამოთვლილი მომენტებისაგან (ეს ეხება სხვა ციურ სხეულთა ამოსვლა-ჩასვლასაც).

მზის ამოსვლა-ჩასვლის მოცემული მომენტები საქართველოს სხვადასხვა პუნქტისათვის, თბილისის დროით გამოსახვისას, ერთმა-ნეთისგან შეიძლება განსხვავდებოდეს 40 წუთამდე.

მათ საპოვნელად უნდა მოვახდინოთ ინტერპოლაცია კალენდ-რის ცხრილების მონაცემებისა მოცემული პუნქტის φ განედისათვის, შემდეგ კი მიღებულ მომენტს დავამატოთ (3h

_ λ) სიდიდე, სადაც λ მოცემული პუნქტის გრძედია, გამოსახული საათებითა და წუთებით.

15

X სვეტი მოიცავს მზის ამოსვლისა და ჩასვლის ადგილის გე-ოდეზიური А აზიმუტის რიცხვით მნიშვნელობებს თბილისისათვის. А აითვლება ჰორიზონტის წრეწირზე ჩრდილოეთის წერტილიდან აღმო-სავლეთით (+) ნიშნით და დასავლეთით (−) ნიშნით. საქართველოს სხვა პუნქტებისათვის А-ს სიდიდე უმნიშვნელოდ იქნება განსხვავებუ-ლი ამ მნიშვნელობებისაგან. ეს მონაცემები გამოიყენება იმისათვის, რომ წინასწარ გავიგოთ ჰორიზონტის რა ადგილას უნდა მოველოდეთ მზის ამოსვლა-ჩასვლას. ადვილი მისახვედრია რომ, თუ A=90°, მზე ზუსტად აღმოსავლეთის წერტილში ამოდის (ეს ხდება გაზაფხულის და შემოდგომის დღეღამტოლობის დღეებში). ზაფხულის თვეებში A<90°; მზე ამოდის აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის წერტილებს შორის.

კენტ გვერდებზე III სვეტში მოცემულია დღეები იულიუსის პერი-ოდისა, რომელიც შეიცავს 7980 წელიწადს და რომლის დასაწყისად ითვლება ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 4713 წლის 1 იანვრის გრინვი-ჩისეული საშუალო შუადღე. მაგალითად, 2019 წლის 1 თებერვალს (გვ. 25) ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 4713 წლის 1 იანვრიდან გასულია 2458515.5 დღე-ღამე.

იულიუსის აღრიცხვით დღეთა რაოდენობას ყოველ ორ თარიღს შორის მარტივად და შეუცდომლად გავიგებთ. ამიტომ ის ხშირად გა-მოიყენება ასტრონომიაში.

თვით იულიუსის პერიოდი უმცირესი საერთო ჯერადია 28, 19 და 15-წლიანი პერიოდებისა და ამ რიცხვთა ნამრავლით მიიღება: 28X19X15=7980. ყოველი 28 წლის შემდეგ მეორდება კალენდა-რულ თარიღთა შესაბამისი კვირის დღეები, ყოველი 19 წლის შემ-დეგ (ე.წ. მეტონის ციკლი) დაახლოებით მეორდება კალენდარულ თარიღთა შესაბამისი მთვარის ფაზები, 15-წლიანი პერიოდი კი ძვე-ლი რომის საბეგარო სისტემაში გამოიყენებოდა. ამრიგად, იულიუსის პერიოდის გასვლის შემდეგ 1 იანვარს კვლავ დადგება ამ სამივე შე-მადგენელი პერიოდის დასაწყისი.

მთვარე

(გვ 46-49). II, IV და VI სვეტებში მოცემულია მთვარის ამოსვლის, III, V და VII სვეტებში კი ჩასვლის მომენტები, თბილისისათვის ად-გილობრივი საშუალო დროით წლის ყოველი დღისთვის. მთვარის ამოსვლა-ჩასვლის მომენტები საქართველოს სხვადასხვა პუნქტში ადგილობრივი საშუალო დროით შეიძლება ერთმანეთისგან განს-

16

ხვავდებოდეს დაახლოებით 10 წუთამდე, ამ ცხრილში მოყვანილი მომენტებისაგან კი დაახლოებით 20 წუთამდე (თბილისის დროით გამოსახვისას ეს სხვაობანი შეიძლება 1 საათს აღწევდეს). დეკრე-ტულ დროზე გადასაყვანად ამ მონაცემებს უნდა დაემატოს 1 საათი, საზაფხულო დროზე გადასაყვანად კი, სათანადო შუალედში, კიდევ ერთი საათი. რეალურმა ჰორიზონტმა, მაღალი მთების სიახლოვეს, ცხადია, შეიძლება საგრძნობი კორექტივი შეიტანოს მთვარის ამოსვ-ლა-ჩასვლის რეალურ მომენტებში.

მთვარის ფაზები

(გვ. 50). ცხრილში მოცემულია მთვარის ძირითადი ფაზების მო-მენტები თბილისის საშუალო დროით. ნაჩვენებია დღე, საათი და წუთი.

მაგალითად, იანვარში, ახალმთვარეობა 6-შია; ეს ფაზა ზუსტად 4 საათსა და 30 წუთზე დგება. იმის გამო, რომ მთვარის თვე კალენ-დარულ თვეზე მოკლეა, ისეც შეიძლება მოხდეს, რომ ერთი და იგივე ფაზა მოცემულ თვეში განმეორდეს, მაგალითად 1 და 30 აგვისტოს.

პლანეტები

(გვ. 51−55). მოცემულია 2019 წლის განმავლობაში პლანეტე-ბის მდებარეობისა და მათი ხილვადობის აღწერილობა. (გვ. 56−65). წარმოდგენილია ცხრილები, რომელთა მე-2, მე-3 და მე-4 სვეტები შეიცავს პლანეტების ამოსვლის, ზედა კულმინაციის და ჩასვლის მო-მენტებს თბილისში, ადგილობრივი საშუალო დროით, დაწყებული 1 იანვრიდან ყოველი შემდეგი მე-7 დღისთვის, მთელი წლის მან-ძილზე. ეს მომენტები საქართველოს სხვა პუნქტებისათვის თბილი-სის დროით შეიძლება განსხვავდებოდეს 40 წუთამდე. მომენტები და კოორდინატები მოცემულია ასე იშვიათად იმის გამო, რომ ისინი შე-დარებით მცირედ ცვალებადობენ. ინტერპოლაციით გამოვითვლით ამ სიდიდეებს ნებისმიერი დღისთვის პრაქტიკულად საკმარისი სიზუს-ტით. მე-5, მე-6, მე-7 და მე-8 სვეტების მონაცემები მიგვითითებს სად უნდა მოველოდეთ ცთომილის ამოსვლას (ჩასვლას), რა მანძილზე უნდა იმყოფებოდეს დედამიწის ცენტრიდან და რომელ თანავარსკვ-ლავედში უნდა ვეძებდეთ მას.

თუ გვაინტერესებს თბილისის დროით რომელ საათზე ამოვა, გაივლის ზედა კულმინაციაში ან ჩავა ესა თუ ის პლანეტა, კალენდა-

17

რულ მონაცემებს უნდა დავამატოთ 1 წუთი. საქმე ისაა, რომ თბილი-სის გრძედი 1მ-ით ნაკლებია მესამე სასაათო ზოლის შუა მერიდიანის გრძედზე, რომლის ადგილობრივ დროს “თბილისის დრო” ეწოდება. ამიტომ “თბილისის დრო” 1 წუთით წინაა ქ.თბილისის ადგილობრივ დროზე და სწორედ ამას ეყრდნობა ზემოთაღნიშნული წესი.

სამოქალაქო და ასტრონომიული ბინდი და დღის ხანგრძლივობა

(გვ. 66-67). საღამოს ბინდის დასაწყისი და დილის ბინდის და-სასრული მზის დისკოს ზედა კიდის ჰორიზონტის ხაზთან შეხების მო-მენტებია.

სამოქალაქო ბინდის ხანგრძლივობა უდრის დროის იმ ინტერ-ვალს, რაც მზეს დასჭირდება ჰორიზონტის ქვემოთ 6°-ით ჩაშვებისათ-ვის (ან ამ მანძილის გავლისათვის ქვევიდან ზევით − ჰორიზონტამ-დე), ხოლო ასტრონომიული ბინდისა −ჰორიზონტს ქვემოთ 18°-ით ჩაშვებისათვის.

VI და VII სვეტებში მოცემულია ბინდის ხანგრძლივობა. მისი გა-მოთვლა ადვილია, როგორც სხვაობისა, მაგალითად, მზის ამოსვლის მომენტსა და დილის ბინდის დასაწყისის მომენტს შორის (სათანადო ცხრილიდან).

VIII სვეტში მოცემულია დღის ხანგრძლივობა, რაც დროის ინ-ტერვალია დილის ბინდის დასასრულიდან საღამოს ბინდის დასაწ-ყისამდე.

ეს ცხრილი შედგენილია 42° განედისათვის და გამოსადეგია სა-ქართველოს მთელი ტერიტორიისთვის.

მზისა და მთვარის დაბნელებანი

(გვ. 68-69). მოცემულია ცნობები მზისა და მთვარის დაბნელებე-ბის შესახებ.

2019 წელს მოხდება მზის სამი დაბნელება: 6 იანვარს (ნაწი-ლობრივი), 2 - 3 ივლისს (სრული) და 26 დეკემბერს (რგოლური). საქართველოდან გამოჩნდება მხოლოდ 26 დეკემბრის დაბნელება მცირე ფაზით. აგრეთვე მოხდება მთვარის 2 დაბნელება. 21 იანვარს - სრული და 17 ივლისს ნაწილობრივი. საქართველოდან გამოჩნდება პირველი დაბნელება დასაწყისიდან მთვარის 3/4-ის დაფარვამდე და მეორე დაბნელება მთლიანად.

18

შესანიშნავი მეტეორული ნაკადები

(გვ. 70). მეტეორთა ნაკადების სიაში შეტანილია ძირითადად მხო-ლოდ ისეთები, რომელთა დაკვირვებისათვის საუკეთესო პირობებია მეტეორების სიხშირისა და ხილვადობის მხრივ.

მე-2 სვეტში მოცემულია ნაკადის სახელწოდება იმ თანავარსკვ-ლავედის ლათინური დასახელებით, რომელშიც იმყოფება მისი რა-დიანტი ანუ წერტილი, საიდანაც თითქოს შემოიჭრებიან ცაზე მოცემუ-ლი ნაკადის მეტეორები.

მე-4 სვეტი შეიცავს მაქსიმუმის დღეს, რომელიც შეესაბამება ჩვენს ცაზე შემოჭრილ მეტეორთა მაქსიმალურ რაოდენობას ერთ საათში. მე-8 სვეტში მოცემულია მეტეორთა რაოდენობა, რაც წარმოადგენს უმთვარო ღამით ერთი დამკვირვებლის მიერ ერთ საათში დათვლილ მეტეორთა რიცხვს.

ვარსკვლავთა საშუალო მდებარეობანი 2019 წლის მომენტისათვის

(გვ. 71-74). მოცემულია კაშკაშა ვარსკვლავების საშუალო მდე-ბარეობების ზუსტი ეკვატორული კოორდინატები. ამ ცხრილში შევი-და 3.5 ვარსკვლავიერ სიდიდეზე უფრო კაშკაშა ყველა ვარსკვლავი, რომელთა დახრილობა +90°-სა და −30°-ს შორისაა.

ცვალებადი ვარსკვლავები

(გვ. 75-78). ვარსკვლავებს, რომელთა სიკაშკაშე არასტაბილუ-რია, ცვალებად ვარსკვლავებს უწოდებენ. მათი სიკაშკაშის ცვალე-ბადობის ხასიათის შესწავლა საინტერესო მეცნიერულ ამოცანას წარმოადგენს. სიკაშკაშის ცვალებადობა გამოწვეულია ან ფიზიკური მოვლენებით თვით ვარსკვლავებში (მაგ. ცეფეიდები), ან ოპტიკური ეფექტით, რაც გამოიხატება ორმაგი ვარსკვლავების კომპონენტების მიერ ერთმანეთის პერიოდული დაბნელებით (ბნელებადი ცვალებადი ვარსკვლავები). ცხრილში მოყვანილია მონაცემები ისეთი ცვალება-დი ვარსკვლავებისათვის, რომელთა დაკვირვება მისაწვდომია მცირე ზომის ტელესკოპებით.

IV სვეტში მოცემულია ვარსკვლავის მაქსიმალური და მინიმალუ-რი სიკაშკაშის მნიშვნელობანი, გამოხატული ვარსკვლავიერი სიდი-დეებით. მათი სხვაობა გვაძლევს სიკაშკაშის ცვალებადობის ფარგ-ლებს, ანუ ამპლიტუდას.

19

V სვეტში მოცემულია სიკაშკაშის მაქსიმუმის (ბნელებადი ცვალე-ბადი ვარსკვლავების შემთხვევაში მინიმუმის) მომენტის გამოსათვ-ლელი ფორმულა, რომელშიც პირველი წევრი წარმოადგენს სიკაშ-კაშის მაქსიმუმის (მინიმუმის) საწყის მომენტს, გამოხატულს იულიუსის დღეებით; მეორე წევრი კი წარმოადგენს ცვალებადობის პერიოდისა და E ფაქტორის ნამრავლს, გამოხატულს დღე-ღამეებით. E ფაქტო-რი ნიშნავს საწყისი მომენტიდან დაკვირვების მომენტამდე გასული პერიოდების რიცხვს.

დაკვირვება ისეთ ცვალებად ვარსკვლავზე, რომელიც სწრაფად იცვლის სიკაშკაშეს და ჩანს შეუიარაღებელი თვალით, ერთობ საინ-ტერესოა. იმისთვის, რომ სწორი წარმოდგენა ვიქონიოთ სხვადასხვა ტიპის ვარსკვლავთა ცვალებადობის ხასიათზე, საჭიროა მათზე სის-ტემატური დაკვირვება.

მოყვანილია მონაცემები რამდენიმე გრძელპერიოდიანი ცვალე-ბადისა და ერთი ტიპიური ცვალებადი ვარსკვლავის პერსევსის β-ს სიკაშკაშის ცვალებადობის შესახებ, რომელზეც დაკვირვება ადვილი მოსახერხებელია.

რეფრაქციის ცხრილები

(გვ. 81-82). დედამიწის ატმოსფერო ამრუდებს ციურ მნათობთა სხივების სვლას, სახელდობრ, აახლოებს მას ვერტიკალურ მიმარ-თულებასთან. ამის გამო მნათობები მათი ჭეშმარიტი მდებარეობები-საგან რამდენადმე ზენიტისკენ გადაადგილებულნი გვეჩვენება. ამ გა-დაადგილების სიდიდეს და თვით მოვლენასაც რეფრაქციას უწოდებენ (რეფრაქცია გარდატეხას ნიშნავს). რეფრაქციის სიდიდე სხვადასხ-ვაა ზენიტიდან სხვადასხვანაირად დაშორებული მნათობებისთვის და, ამას გარდა, რამდენადმე დამოკიდებულია ატმოსფეროს ტემპერატუ-რასა და ბარომეტრულ წნევაზე.

რეფრაქციის სიდიდის ცოდნა აუცილებელია, რათა მნათობების ნამდვილი, კატალოგებში აღნიშნული მდებარეობების მიხედვით გა-მოვითვალოთ ცაზე მათი ხილული მდებარეობანი ან პირიქით: დაკ-ვირვებით განსაზღვრული მნათობების ხილული კოორდინატების სა-შუალებით განვსაზღვროთ მათივე ჭეშმარიტი კოორდინატები.

მოგვყავს საშუალო რეფრაქციის, აგრეთვე რეფრაქციაზე წნევისა და ტემპერატურის გავლენის ამსახველი ცხრილები.

20

ცნობები რამდენიმე უკაშკაშესი და უახლოესი ვარსკვლავის შესახებ

(გვ. 83-84). მოცემულია ძირითადი ცნობები ბრწყინვალების, მან-ძილის, ტემპერატურის და სხვათა შესახებ.

ორჯერადი ვარსკვლავები კომპონენტებს შორის მკვეთრად განსხვავებული ფერებით

(გვ. 84). დაკვირვებისთვის თავისებურ ინტერესს წარმოადგენს ორჯერადი ვარსკვლავები, რომელთა კომპონენტებს განსხვავებული ფერები ახასიათებთ, რაც მათი ტემპერატურების სხვადასხვაობით არის გამოწვეული. ცხრილში მოცემულია ასეთი კაშკაშა სისტემები.

ორჯერადი ვარსკვლავები

(გვ. 85). ორ ვარსკვლავს, რომელნიც მათი საერთო სიმძიმის ცენტრის გარშემო ბრუნავენ, ორჯერად ვარსკვლავს უწოდებენ. თუ ასეთ სისტემას ქმნის სამი ვარსკვლავი, მას სამჯერადს უწოდებენ და ა.შ. ორჯერად სისტემაში უფრო კაშკაშა ვარსკვლავს აღნიშნავენ რო-გორც А კომპონენტს, მეორეს კი როგორც B კომპონენტს.

ცხრილში მოცემულია შედარებით კაშკაშა ჯერადი სისტემები, რო-მელთა კომპონენტებს შორის დაშორება არცთუ ძალიან მცირეა. მათი ჯერადობის შემჩნევა და დაკვირვება შესაძლებელია მცირე ზომის ტე-ლესკოპით ან ძლიერი დურბინდით.

ღია და სფერული გროვები

(გვ. 86). სივრცის შედარებით მცირე მოცულობაში ვარსკვლავ-თა სივრცულ შეჯგუფებას ეწოდება ვარსკვლავთა გროვა. თუ ვარს-კვლავები თავმოყრილია სფეროს ან ბრუნვითი ელიფსოიდის ფორ-მის მქონე არეში, მაშინ ასეთ გროვას ეწოდება სფერული. სფერულ გროვაში შეიძლება შედიოდეს ათეულობით ათასი ვარსკვლავი. ასეთ გროვებში ვარსკვლავების ერთმანეთთან მჭიდრო განლაგების გამო არ ხერხდება მათი რაოდენობის ზუსტი დადგენა და ძნელდება ცალ-კეული ვარსკვლავის ბრწყინვალების გაზომვა. თუ ვარსკვლავები თავმოყრილია უწესო ფორმის სახით და ხშირად ისინი ადვილად არ

21

გამოირჩევიან მათ გარშემო მდებარე ვარსკვლავთაგან, მაშინ ასე-თებს ვარსკვლავთ ღია გროვებს უწოდებენ. ასეთ გროვებში შეიძლე-ბა შედიოდეს რამდენიმე ასეული ვარსკვლავი. ცხრილში თავმოყრილ ვარსკვლავთა გროვების დაკვირვება მცირე ზომის ტელესკოპითაც შეიძლება.

ბნელი, დიფუზური და პლანეტსახის ნისლეულები

(გვ. 87). მოყვანილია ჩვენს გალაქტიკაში შემავალი ზოგიერთი სხვადასხვა ფორმის, სუსტად მნათი აირებისა და კოსმოსური მტვრის მასები, ან დიფუზური (დიფ) ნისლეულები. ასეთი მასები, თუ არ ანა-თებენ, ბნელ (ბნ) ნისლეულებად იწოდებიან. თუ ნისლეული მცირე ზომის არეს იჭერს, მრგვალი ან შებრტყელებული ფორმისაა და მის ცენტრში ვარსკვლავი გამოსჭვივის, მაშინ ასეთს პლანეტსახის (პლ) ნისლეული ეწოდება.

გალაქტიკები

(გვ. 88). მოყვანილია ვარსკვლავთა სისტემები, რომლებიც ჩვე-ნი ვარსკვლავთ სისტემის ანუ ჩვენი გალაქტიკის მსგავსია და იმყო-ფება ზესივრცეში ჩვენი გალაქტიკის გარეთ. ასეთი სისტემები, ანუ გალაქტიკები სამყაროში აურაცხელი რაოდენობითაა. გალაქტიკები თავიანთი ფორმის და ევოლუციის მიხედვით იყოფიან სპეციფიკურ ჯგუფებად: E, Sb, Sc და სხვ.

სხვა მონაცემები

შემდგომ გვერდებზე (გვ. 89-102). მოცემულია ძირითადი ცნობე-ბი პლანეტებსა და მათ თანამგზავრებზე: დედამიწაზე, მთვარესა და მზეზე: მოცემულია ზოგიერთი მუდმივი სიდიდის მნიშვნელობანი, სხვა დამხმარე ცხრილები და აღნიშვნებიც. ყველა საჭირო განმარტება თვით ცხრილებში მოიპოვება. აღვნიშნავთ მხოლოდ, რომ საერთა-შორისო ასტრონომიული კავშირის გადაწყვეტილების შესაბამისად, ჩვენი კალენდრის 2008 წლის გამოშვებიდან დაწყებული, პლუტონი ამოვიღეთ მზის სისტემის დიდი პლანეტების ცხრილიდან. ამას გარ-და, განვაახლეთ პლანეტების თანამგზავრთა ცხრილები ბოლო წლებ-ში აღმოჩენილ თანამგზავრთა გათვალისწინებით.

22

თვი

ს რ

იცხვ

ი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თბი

ლის

ის

საშუ

ალო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩა

სვლ

ის ა

ზიმუ

ტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        ი ა ნ ვ ა რ ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

                   1 სმ 7 25 7 28 7 32 12 03 20 16 42 16 41 16 35 1212 ოთ 7 25 7 28 7 32 12 03 48 16 43 16 42 16 36 1213 ხთ 7 25 7 28 7 32 12 04 16 16 44 16 43 16 37 1214 პრ 7 25 7 28 7 32 12 04 44 16 44 16 43 16 38 1205 შბ 7 25 7 28 7 32 12 05 11 16 45 16 44 16 39 120

6 კვ 7 25 7 28 7 32 12 05 38 16 46 16 45 16 40 1207 ორ 7 25 7 28 7 31 12 06 04 16 47 16 46 16 41 1208 სმ 7 25 7 28 7 31 12 06 30 16 48 16 47 16 42 1209 ოთ 7 25 7 28 7 31 12 06 55 16 49 16 48 16 43 120

10 ხთ 7 24 7 28 7 30 12 07 20 16 50 16 49 16 44 11911 პრ 7 24 7 27 7 30 12 07 44 16 51 16 51 16 45 11912 შბ 7 24 7 27 7 30 12 08 08 16 52 16 52 16 46 119

13 კვ 7 24 7 27 7 30 12 08 31 16 54 16 53 16 48 11914 ორ 7 23 7 26 7 29 12 08 53 16 55 16 54 16 49 11815 სმ 7 23 7 26 7 28 12 09 15 16 56 16 55 16 50 11816 ოთ 7 22 7 25 7 28 12 09 36 16 57 16 56 16 51 11817 ხთ 7 22 7 25 7 28 12 09 57 16 58 16 57 16 52 11818 პრ 7 22 7 24 7 27 12 10 17 16 59 16 58 16 54 11719 შბ 7 21 7 24 7 26 12 10 36 17 00 17 00 16 55 117

20 კვ 7 20 7 23 7 26 12 10 54 17 02 17 01 16 56 11721 ორ 7 20 7 23 7 25 12 11 11 17 03 17 02 16 57 11722 სმ 7 20 7 22 7 25 12 11 28 17 04 17 03 16 59 11623 ოთ 7 19 7 21 7 24 12 11 44 17 05 17 05 17 00 11624 ხთ 7 18 7 21 7 24 12 11 59 17 06 17 06 17 02 11625 პრ 7 17 7 20 7 22 12 12 14 17 08 17 07 17 03 11526 შბ 7 16 7 19 7 22 12 12 27 17 09 17 08 17 04 115

27 კვ 7 15 7 18 7 20 12 12 40 17 10 17 10 17 05 11528 ორ 7 14 7 17 7 20 12 12 52 17 12 17 11 17 06 11429 სმ 7 13 7 17 7 18 12 13 03 17 13 17 12 17 08 11430 ოთ 7 13 7 16 7 18 12 13 14 17 14 17 13 17 09 11331 ხთ 7 12 7 15 7 16 12 13 23 17 15 17 15 17 11 113

მზე 2 0 1 9

23

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი ნ

აწილ

ი

იულ

იუსი

სეულ

ი

პერ

იოდ

ის დ

ღე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური

დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

ი ა ნ ვ ა რ ი    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s               1 0.002 484.5 6 41 25 18 44 34 -23 04 16 18 6 40 562 .004 485.5 6 45 22 18 48 59 22 59 16 18 6 44 523 .007 486.5 6 49 18 18 53 24 22 54 16 18 6 48 494 .010 487.5 6 53 15 18 57 48 22 48 16 18 6 52 455 .013 488.5 6 57 11 19 02 12 22 42 16 18 6 56 42

6 .015 489.5 7 01 08 19 06 35 22 35 16 18 7 00 397 .018 490.5 7 05 04 19 10 58 22 28 16 17 7 04 358 .021 491.5 7 09 01 19 15 21 22 20 16 17 7 08 329 .024 492.5 7 12 58 19 19 43 22 12 16 17 7 12 28

10 .026 493.5 7 16 54 19 24 04 22 04 16 17 7 16 2511 .029 494.5 7 20 51 19 28 25 21 55 16 17 7 20 2112 .032 495.5 7 24 47 19 32 46 21 46 16 17 7 24 18

13 .034 496.5 7 28 44 19 37 06 21 36 16 17 7 28 1414 .037 497.5 7 32 40 19 41 25 21 26 16 17 7 32 1115 .040 498.5 7 36 37 19 45 44 21 15 16 17 7 36 0816 .043 499.5 7 40 33 19 50 02 21 04 16 17 7 40 0417 .045 500.5 7 44 30 19 54 19 20 53 16 17 7 44 0118 .048 501.5 7 48 27 19 58 36 20 41 16 17 7 47 5719 .051 502.5 7 52 23 20 02 52 20 29 16 17 7 51 54

20 .054 503.5 7 56 20 20 07 07 20 17 16 17 7 55 5021 .056 504.5 8 00 16 20 11 21 20 04 16 17 7 59 4722 .059 505.5 8 04 13 20 15 35 19 50 16 17 8 03 4323 .062 506.5 8 08 09 20 19 48 19 37 16 17 8 07 4024 .065 507.5 8 12 06 20 24 00 19 23 16 16 8 11 3725 .067 508.5 8 16 02 20 28 11 19 08 16 16 8 15 3326 .070 509.5 8 19 59 20 32 21 18 54 16 16 8 19 30

27 .073 510.5 8 23 56 20 36 31 18 38 16 16 8 23 2628 .076 511.5 8 27 52 20 40 40 18 23 16 16 8 27 2329 .078 512.5 8 31 49 20 44 48 18 07 16 16 8 31 1930 .081 513.5 8 35 45 20 48 55 17 51 16 16 8 35 1631 0.084 514.5 8 39 42 20 53 01 -17 35 16 16 8 39 12

24

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა

თბი

ლის

ში თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩა

სვლ

ის ა

ზიმუ

ტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        თ ე ბ ე რ ვ ა ლ ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 პრ 7 11 7 14 7 16 12 13 32 17 16 17 16 17 12 1132 შბ 7 10 7 13 7 14 12 13 40 17 17 17 17 17 13 112

3 კვ 7 09 7 12 7 13 12 13 47 17 18 17 18 17 16 1124 ორ 7 08 7 11 7 12 12 13 53 17 20 17 20 17 17 1115 სმ 7 07 7 09 7 10 12 13 58 17 21 17 21 17 18 1116 ოთ 7 06 7 08 7 09 12 14 03 17 22 17 22 17 20 1117 ხთ 7 05 7 07 7 09 12 14 07 17 24 17 24 17 20 1108 პრ 7 04 7 06 7 08 12 14 10 17 25 17 25 17 21 1109 შბ 7 02 7 05 7 06 12 14 12 17 26 17 26 17 22 109

10 კვ 7 01 7 04 7 05 12 14 14 17 27 17 27 17 25 10911 ორ 7 00 7 02 7 04 12 14 15 17 29 17 29 17 27 10812 სმ 6 59 7 01 7 02 12 14 15 17 30 17 30 17 28 10813 ოთ 6 58 7 00 7 01 12 14 14 17 32 17 31 17 29 10814 ხთ 6 56 6 59 7 00 12 14 12 17 33 17 32 17 30 10715 პრ 6 55 6 57 6 58 12 14 10 17 34 17 34 17 31 10716 შბ 6 54 6 56 6 57 12 14 07 17 35 17 35 17 32 106

17 კვ 0 52 6 54 6 56 12 14 04 17 36 17 36 17 35 10618 ორ 6 51 6 53 6 54 12 13 59 17 38 17 37 17 36 10519 სმ 6 50 6 52 6 52 12 13 54 17 39 17 39 17 37 10520 ოთ 6 48 6 50 6 51 12 13 48 17 40 17 40 17 38 10421 ხთ 6 47 6 49 6 50 12 13 42 17 41 17 41 17 39 10422 პრ 6 45 6 47 6 48 12 13 35 17 42 17 42 17 40 10323 შბ 6 44 6 46 6 46 12 13 27 17 43 17 44 17 41 103

24 კვ 6 42 6 44 6 45 12 13 19 17 44 17 45 17 44 10225 ორ 6 41 6 43 6 44 12 13 10 17 46 17 46 17 45 10226 სმ 6 40 6 41 6 42 12 13 00 17 47 17 47 17 46 10127 ოთ 6 38 6 40 6 40 12 12 50 17 48 17 48 17 47 10128 ხთ 6 36 6 38 6 39 12 12 39 17 49 17 50 17 48 100

25

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი ნ

აწილ

ი

იულ

იუსი

სეულ

ი

პერ

იოდ

ის დ

ღე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

თ ე ბ ე რ ვ ა ლ ი

    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.086 515.5 8 43 38 20 57 07 -17 18 16 16 8 43 092 .089 516.5 8 47 35 21 01 12 17 01 16 15 8 47 06

3 .092 517.5 8 51 31 21 05 15 16 44 16 15 8 51 02 4 .095 518.5 8 55 28 21 09 18 16 26 16 15 8 54 595 ..098 519.5 8 59 25 21 13 21 16 08 16 15 8 58 556 .100 520.5 9 03 21 21 17 22 15 50 16 15 9 02 527 .103 521.5 9 07 18 21 21 23 15 32 16 15 9 06 488 .106 522.5 9 11 14 21 25 23 15 13 16 14 9 10 459 .108 523.5 9 15 11 21 29 22 14 54 16 14 9 14 41

10 .111 524.5 9 19 07 21 33 21 14 35 16 14 9 18 3811 .114 525.5 9 23 04 21 37 18 14 16 16 14 9 22 3512 .117 526.5 9 27 00 21 41 15 13 56 16 14 9 26 3113 .119 527.5 9 30 57 21 45 11 13 36 16 14 9 30 2814 .122 528.5 9 34 54 21 49 07 13 16 16 13 9 34 2415 .125 529.5 9 38 50 21 53 01 12 55 16 13 9 38 2116 .128 530,5 9 42 47 21 56 55 12 35 16 13 9 42 17

17 .130 531.5 9 46 43 22 00 48 12 14 16 13 9 46 1418 .133 532.5 9 50 40 22 04 41 11 53 16 13 9 50 1019 .136 533.5 9 54 36 22 08 32 11 32 16 12 9 54 0720 .138 534.5 9 58 33 22 12 24 11 11 16 12 9 58 0421 .141 535.5 10 02 29 22 16 16 10 49 16 12 10 02 0022 .144 536.5 10 06 26 22 20 05 10 27 16 12 10 05 5723 .147 537.5 10 10 23 22 23 53 10 06 16 12 10 09 53

24 .150 538.5 10 14 19 22 27 41 9 44 16 11 10 13 5025 .152 539.5 10 18 16 22 31 29 9 21 16 11 10 17 4626 .155 540.5 10 22 12 22 35 16 8 59 16 11 10 21 4327 .158 541.5 10 26 09 22 39 03 8 37 16 11 10 25 3928 0.160 542.5 10 30 06 22 42 49 - 8 14 16 10 10 29 36

26

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თ

ბილ

ისის

საშ

უალ

ო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        მ ა რ ტ ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 პრ 6 35 6 37 6 37 12 12 28 17 50 17 51 17 48 1002 შბ 6 34 6 35 6 35 12 12 16 17 51 17 52 17 50 99

3 კვ 6 32 6 34 6 34 12 12 04 17 52 17 53 17 51 994 ორ 6 30 6 32 6 32 12 11 51 17 54 17 54 17 52 985 სმ 6 29 6 30 6 30 12 11 38 17 55 17 56 17 54 986 ოთ 6 27 6 29 6 29 12 11 24 17 56 17 57 17 55 977 ხთ 6 26 6 27 6 27 12 11 10 17 57 17 58 17 56 978 პრ 6 24 6 25 6 25 12 10 56 17 58 17 59 17 57 969 შბ 6 22 6 24 6 24 12 10 41 18 00 18 00 17 58 96

10 კვ 6 21 6 22 6 22 12 10 26 18 01 18 01 18 00 9511 ორ 6 19 6 20 6 20 12 10 00 18 02 18 02 18 01 9512 სმ 6 18 6 19 6 18 12 09 55 18 02 18 04 18 01 9413 ოთ 6 16 6 17 6 16 12 09 39 18 04 18 05 18 04 9414 ხთ 6 14 6 15 6 15 12 09 22 18 05 18 06 18 05 9315 პრ 6 13 6 14 6 13 12 09 06 18 06 18 07 18 06 9316 შბ 6 11 6 12 6 12 12 08 49 18 07 18 08 18 07 92

17 კვ 6 10 6 10 6 10 12 08 32 18 08 18 09 18 08 9118 ორ 6 08 6 09 6 08 12 08 15 18 09 18 10 18 09 9119 სმ 6 06 6 07 6 06 12 07 57 18 10 18 11 18 10 9020 ოთ 6 05 6 05 6 05 12 07 40 18 11 18 13 18 12 9021 ხთ 6 03 6 04 6 03 12 07 22 18 12 18 14 18 13 8922 პრ 6 01 6 02 6 01 12 06 04 18 14 18 15 18 14 8923 შბ 6 00 6 00 5 59 12 06 46 18 15 18 16 18 15 88

24 კვ 5 58 5 59 5 57 12 06 28 18 16 18 17 18 16 8825 ორ 5 56 5 57 5 56 12 06 10 18 17 18 18 18 18 8726 სმ 5 54 5 55 5 54 12 05 52 18 18 18 19 18 19 8727 ოთ 5 53 5 53 5 52 12 05 33 18 19 18 20 18 20 8628 ხთ 5 51 5 52 5 50 12 05 15 18 20 18 21 18 21 8629 პრ 5 50 5 50 5 48 12 04 57 18 22 18 23 18 22 8530 შბ 5 48 5 48 5 47 12 04 39 18 23 18 24 18 24 85

31 კვ 5 46 5 47 5 45 12 04 21 18 24 18 25 18 24 84

27

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი

ნაწი

ლი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დღ

ე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h-ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

მ ა რ ტ ი    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.163 543.5 10 34 02 22 46 34 -7 52 16 10 10 33 332 .166 544.5 10 37 58 22 50 19 7 29 16 10 10 37 29

3 .169 545.5 10 41 55 22 54 04 7 06 16 10 10 41 264 .171 546.5 10 45 52 22 57 48 6 43 16 09 10 45 225 .174 547.5 10 49 48 23 01 31 6 20 16 09 10 49 196 .177 548.5 10 53 45 23 05 14 5 57 16 09 10 53 157 ..180 549.5 10 57 41 23 08 57 5 34 16 09 10 57 128 .182 550.5 11 01 38 23 12 39 5 10 16 08 11 01 089 .185 551.5 11 05 34 23 16 21 4 47 16 08

11 05 0510 .188 552.5 11 09 31 23 20 02 4 23 16 08 11 09 0111 .191 553.5 11 13 27 23 23 44 4 00 16 08 11 12 5812 .193 554.5 11 17 24 23 27 25 3 36 16 07 11 16 5413 .196 555.5 11 21 20 23 31 05 3 13 16 07 11 20 5114 ..199 556.5 11 25 17 23 34 46 2 49 16 07 11 24 4715 .202 557.5 11 29 13 23 38 26 2 25 16 07 11 28 4416 .204 558.5 11 33 10 23 42 06 2 02 16 06 11 32 41

17 .207 559.5 11 37 07 23 45 45 1 38 16 06 11 36 3718 .210 560.5 11 41 03 23 49 24 1 14 16 06 11 40 3419 .212 561.5 11 45 00 23 53 04 0 50 16 06 11 44 3020 .215 562.5 11 48 56 23 56 43 0 27 16 05 11 48 2721 .218 563.5 11 52 53 0 00 22 -0 03 16 05 11 52 2322 .221 564.5 11 56 49 0 04 00 +0 21 16 05 11 56 2023 .223 565.5 12 00 46 0 07 39 0 44 16 05 12 00 16

24 .226 566.5 12 04 42 0 11 17 1 08 16 04 12 04 1325 .229 567.5 12 08 39 0 14 56 1 32 16 04 12 08 1026 .232 568.5 12 12 36 0 18 34 1 55 16 04 12 12 0627 .234 569.5 12 16 32 0 22 12 2 19 16 03 12 16 0328 .237 570.5 12 20 29 0 25 51 2 42 16 03 12 19 5929 .240 571.5 12 24 25 0 29 29 3 06 16 03 12 23 5630 .243 572.5 12 28 22 0 33 08 3 29 16 03 12 27 52

31 0.245 573.5 12 32 18 0 36 46 +3 52 16 02 12 31 49

28

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თ

ბილ

ისის

საშ

უალ

ო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        ა პ რ ი ლ ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 ორ 5 44 5 45 5 43 12 04 03 18 24 18 26 18 26 842 სმ 5 42 5 43 5 42 12 03 45 18 26 18 27 18 26 833 ოთ 5 41 5 42 5 40 12 03 27 18 26 18 28 18 28 834 ხთ 5 39 5 40 5 38 12 03 09 18 28 18 29 18 29 825 პრ 5 38 5 38 5 36 12 02 52 18 28 18 30 18 30 826 შბ 5 36 5 37 5 34 12 02 34 18 30 18 31 18 31 81

7 კვ 5 34 5 35 5 33 12 02 17 18 31 18 32 18 32 818 ორ 5 33 5 33 5 31 12 02 00 18 32 18 34 18 34 809 სმ 5 32 5 32 5 30 12 01 44 18 33 18 35 18 35 79

10 ოთ 5 30 5 30 5 28 12 01 27 18 34 18 36 18 36 7911 ხთ 5 28 5 28 5 26 12 01 11 18 35 18 37 18 37 7812 პრ 5 27 5 27 5 24 12 00 56 18 36 18 38 18 38 7813 შბ 5 25 5 25 5 23 12 00 40 18 37 18 39 18 39 77

14 კვ 5 24 5 23 5 21 12 00 25 18 38 18 40 18 40 7715 ორ 5 22 5 22 5 19 12 00 10 18 39 18 41 18 42 7616 სმ 5 20 5 20 5 18 11 59 56 18 40 18 42 18 43 7617 ოთ 5 19 5 19 5 16 11 59 42 18 41 18 43 18 44 7518 ხთ 5 18 5 17 5 14 11 59 28 18 42 18 44 18 46 7519 პრ 5 16 5 16 5 13 11 59 15 18 44 18 46 18 47 7520 შბ 5 14 5 14 5 11 11 59 02 18 44 18 47 18 48 74

21 კვ 5 13 5 13 5 10 11 58 49 18 46 18 48 18 49 7422 ორ 5 12 5 11 5 08 11 58 37 18 46 18 49 18 50 7323 სმ 5 10 5 10 5 06 11 58 25 18 48 18 50 18 51 7324 ოთ 5 08 5 08 5 05 11 58 14 18 49 18 51 18 52 7225 ხთ 5 07 5 07 5 04 11 58 03 18 50 18 52 18 53 7226 პრ 5 06 5 05 5 02 11 57 53 18 51 18 53 18 54 7127 შბ 5 04 5 04 5 00 11 57 43 18 52 18 54 18 56 71

28 კვ 5 03 5 02 4 58 11 57 33 18 53 18 55 18 57 7029 ორ 5 01 5 01 4 58 11 57 24 18 54 18 56 18 58 7030 სმ 5 00 5 00 4 56 11 57 16 18 55 18 58 18 59 69

29

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი

ნაწი

ლი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დღ

ე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური დროით

0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

ა პ რ ი ლ ი    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.248 574.5 12 36 15 0 40 24 +4 16 16 02 12 35 462 .251 575.5 12 40 12 0 44 03 4 39 16 02 12 39 423 .254 576.5 12 44 08 0 47 35 5 02 16 02 12 43 394 ..256 577.5 12 48 95 0 51 20 5 25 16 01 12 47 355 .259 5785 12 52 01 0 54 59 5 48 16 01 12 51 326 .262 579.5 12 55 58 0 58 38 6 11 16 01 12 55 29

7 .264 580.5 12 59 54 1 02 18 6 33 16 00 12 59 258 .267 581.5 13 03 51 1 05 58 6 56 16 00 13 03 229 .270 5825 13 07 48 1 09 37 7 18 16 00 13 07 18

10 .273 583.5 13 11 44 1 13 18 7 41 16 00 13 11 1511 .275 584.5 13 15 41 1 16 58 8 03 15 59 13 15 1112 .278 585.6 13 19 37 1 20 38 8 25 15 59 13 19 0813 .281 586.5 13 23 34 1 24 20 8 47 15 59 13 23 04

14 .284 587.5 13 27 30 1 28 01 9 09 15 58 13 27 0115 .286 588.5 13 31 27 1 31 42 9 30 15 58 13 30 5816 .289 589.5 13 35 23 1 35 24 9 52 15 58 13 34 5417 .292 590.5 13 39 20 1 39 07 10 13 15 58 13 38 5118 .295 591.5 13 43 17 1 42 49 10 34 15 57 13 42 4719 297 592.5 13 47 13 1 46 32 10 55 15 57 13 46 4420 300 593.5 13 51 10 1 50 16 11 16 15 57 13 50 40

21 .303 594.5 13 55 06 1 54 00 11 37 15 57 13 54 3722 .306 595.5 13 59 03 1 57 44 11 57 15 56 13 58 3323 .308 596.5 14 02 59 2 01 29 12 17 15 56 14 02 3024 .311 597.5 14 06 56 2 05 14 12 37 15 56 14 06 2725 .314 598.5 14 10 52 2 08 59 12 57 15 56 14 10 2326 316 599.5 14 14 49 2 12 45 13 17 15 55 14 14 2027 .319 6005 14 18 46 2 16 32 13 36 15 55 14 18 16

28 .322 601.5 14 22 42 2 20 19 13 55 15 55 14 22 1329 .325 6025 14 26 39 2 24 06 14 14 15 55 14 26 0930 0.328 603.5 14 30 35 2 27 54 +14 33 15 54 14 30 06

30

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თ

ბილ

ისის

საშ

უალ

ო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩა

სვლ

ის ა

ზიმუ

ტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        მ ა ი ს ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 ოთ 4 59 4 58 4 55 11 57 08 18 56 18 59 19 00 692 ხთ 4 58 4 57 4 53 11 57 01 18 57 19 00 19 01 693 პრ 4 56 4 56 4 52 11 56 54 18 58 19 01 19 02 684 შბ 4 55 4 54 4 50 11 56 48 18 59 19 02 19 04 68

5 კვ 4 54 4 53 4 49 11 56 42 19 00 19 03 19 05 676 ორ 4 53 4 52 4 47 11 56 37 19 01 19 04 19 06 677 სმ 4 52 4 51 4 47 11 56 32 19 02 19 05 19 07 678 ოთ 4 50 4 50 4 46 11 56 29 19 04 19 06 19 08 669 ხთ 4 49 4 48 4 44 11 56 26 19 04 19 07 19 10 66

10 პრ 4 48 4 47 4 43 11 56 23 19 06 19 08 19 10 6611 შბ 4 47 4 46 4 42 11 56 21 19 06 19 09 19 12 65

12 კვ 4 46 4 45 4 40 11 56 19 19 08 19 10 19 12 6513 ორ 4 44 4 44 4 40 11 56 18 19 08 19 11 19 14 6414 სმ 4 44 4 43 4 38 11 56 18 19 10 19 12 19 15 6415 ოთ 4 42 4 42 4 38 11 56 18 19 10 19 13 19 16 6416 ხთ 4 42 4 41 4 36 11 56 19 19 12 19 14 19 17 6317 პრ 4 41 4 40 4 35 11 56 20 19 12 19 15 19 18 6318 შბ 4 40 4 39 4 34 11 56 22 19 13 19 16 19 19 63

19 კვ 4 39 4 38 4 33 11 56 24 19 14 19 17 19 20 6220 ორ 4 38 4 37 4 32 11 56 27 19 15 19 18 19 21 6221 სმ 4 37 4 36 4 31 11 56 31 19 16 19 19 19 22 6222 ოთ 4 36 4 36 4 30 11 56 35 19 17 19 20 19 23 6223 ხთ 4 36 4 35 4 30 11 56 39 19 18 19 21 19 24 6124 პრ 4 35 4 34 4 29 11 56 44 19 19 19 22 19 25 6125 შბ 4 34 4 33 4 28 11 56 50 19 20 19 23 19 26 61

26 კვ 4 34 4 33 4 28 11 56 56 19 20 19 24 19 27 6027 ორ 4 33 4 32 4 27 11 57 02 19 21 19 25 19 28 6028 სმ 4 32 4 31 4 26 11 57 09 19 22 19 26 19 28 6029 ოთ 4 32 4 31 4 25 11 57 16 19 23 19 26 19 29 6030 ხთ 4 31 4 30 4 25 11 57 24 19 24 19 27 19 30 5931 პრ 4 30 4 30 4 24 11 57 32 19 25 19 28 19 31 59

31

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი

ნაწი

ლი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დღ

ე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

მ ა ი ს ი    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.330 6045 14 34 32 2 31 43 +14 51 15 54 14 34 022 .333 6055 14 38 28 2 35 32 15 10 15 54 14 37 593 .336 606.5 14 42 25 2 39 21 15 28 15 54 14 41 564 .338 607.5 14 46 21 2 43 11 15 45 15 53 14 45 52

5 .341 608.5 14 50 18 2 47 02 16 03 15 53 14 49 496 .344 6095 14 54 15 2 50 53 16 20 15 53 14 53 457 .347 610.5 14 58 11 2 54 45 16 37 15 53 14 57 428 .349 611.5 15 02 08 2 58 38 16 53 15 52 15 01 389 .352 6125 15 06 04 3 02 31 17 10 15 52 15 05 35

10 .355 613.5 15 10 01 3 06 24 17 26 15 52 15 09 3111 .358 614.5 15 13 57 3 10 19 17 42 15 52 15 13 28

12 .360 615.5 15 17 54 3 14 13 17 57 15 52 15 17 2513 .363 616.5 15 21 50 3 18 09 18 12 15 51 15 21 2114 .366 617.5 15 25 47 3 22 05 18 27 15 51 15 25 1815 .368 618.5 15 29 44 3 26 01 18 42 15 51 15 29 1416 .371 619.5 15 33 40 3 29 58 18 56 15 51 15 33 1117 .374 620.5 15 37 37 3 33 56 19 10 15 51 15 37 0718 .377 621.5 15 41 33 3 37 54 19 23 15 50 15 41 04

19 .380 622.5 15 45 30 3 41 53 19 37 15 50 15 45 0020 .382 623.5 15 49 26 3 45 52 19 50 15 50 15 48 5721 .385 624.5 15 53 23 3 49 52 20 02 15 50 15 52 5422 .388 625.5 15 57 19 3 53 52 20 15 15 50 15 56 5023 .390 626.5 16 01 16 3 57 53 20 26 15 49 16 00 4724 .393 627.5 16 05 13 4 01 55 20 38 15 49 16 04 4325 .396 628.5 16 09 09 4 05 56 20 49 15 49 16 08 40

26 .399 629.5 16 13 06 4 09 59 21 00 15 49 16 12 3627 .401 630.5 16 17 02 4 14 02 21 10 15 49 16 16 33 28 .404 6315 16 20 59 4 18 05 21 21 15 49 16 20 2929 .407 632.5 16 24 55 4 22 09 21 30 15 48 16 24 2630 .410 633.5 16 28 52 4 26 13 21 40 15 48 16 28 2331 0.412 634.5 16 32 48 4 30 18 +21 49 15 48 16 32 19

32

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თ

ბილ

ისის

საშ

უალ

ო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        ი ვ ნ ი ს ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 შბ 4 30 4 29 4 24 11 57 41 19 26 19 29 19 32 59

2 კვ 4 30 4 29 4 23 11 57 50 19 26 19 30 19 33 593 ორ 4 30 4 28 4 23 11 58 00 19 27 19 30 19 34 594 სმ 4 29 4 28 4 23 11 58 10 19 28 19 31 19 35 595 ოთ 4 29 4 28 4 22 11 58 20 19 28 19 32 19 36 586 ხთ 4 29 4 27 4 22 11 58 30 19 29 19 32 19 36 587 პრ 4 28 4 27 4 22 11 58 41 19 30 19 33 19 36 588 შბ 4 28 4 27 4 21 11 58 53 19 30 19 34 19 37 58

9 კვ 4 28 4 27 4 20 11 59 04 19 30 19 34 19 38 5810 ორ 4 28 4 26 4 20 11 59 16 19 31 19 35 19 38 5811 სმ 4 28 4 26 4 20 11 59 28 19 32 19 35 19 39 5812 ოთ 4 28 4 26 4 20 11 59 40 19 32 19 36 19 39 5713 ხთ 4 28 4 26 11 59 53 19 33 19 36 19 40 5714 პრ 4 28 4 26 4 20 12 00 06 19 33 19 37 19 40 5715 შბ 4 28 4 26 4 20 12 00 18 19 34 19 37 19 41 57

16 კვ 4 28 4 26 4 20 12 00 31 19 34 19 38 19 41 5717 ორ 4 28 4 26 4 20 12 00 44 19 34 19 38 19 42 5718 სმ 4 28 4 26 4 20 12 00 57 19 35 19 38 19 42 5719 ოთ 4 28 4 26 4 20 12 01 10 19 35 19 38 19 42 5720 ხთ 4 28 4 26 4 20 12 01 23 19 35 19 39 19 42 5721 პრ 4 28 4 26 4 20 12 01 36 19 36 19 39 19 42 5722 შბ 4 28 4 27 4 21 12 01 49 19 36 19 39 19 43 57

23 კვ 4 28 4 27 4 21 12 02 02 19 36 19 39 19 43 5724 ორ 4 28 4 27 4 21 12 02 15 19 36 19 39 19 43 5725 სმ 4 28 4 28 4 22 12 02 28 19 36 19 40 19 44 5726 ოთ 4 29 4 28 4 22 12 02 41 19 36 19 40 19 44 5727 ხთ 4 30 4 28 4 22 12 02 53 19 36 19 40 19 44 5728 პრ 4 30 4 29 4 23 12 03 06 19 36 19 40 19 44 5729 შბ 4 30 4 29 4 24 12 03 18 19 36 19 40 19 44 57

30 კვ 4 31 4 30 4 24 12 03 30 19 36 19 40 19 44 57

33

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი ნ

აწილ

ი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დ

ღე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

ი ვ ნ ი ს ი    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.415 6355 16 36 45 4 34 23 +21 57 15 48 16 36 16

2 .418 636.5 16 40 42 4 38 28 22 06 15 48 16 40 123 .420 637.5 16 44 38 4 42 34 22 13 15 48 16 44 094 .423 638.5 16 48 35 4 46 40 22 21 15 48 16 48 055 .426 639.5 16 52 31 4 50 47 22 28 15 47 16 52 026 .429 640.5 16 56 28 4 54 54 22 35 15 47 16 55 587 .432 6415 17 00 24 4 59 02 22 41 15 47 16 59 558 .434 642.5 17 04 21 5 03 09 22 47 15 47 17 03 52

9 .437 643.5 17 08 17 5 07 17 22 52 15 47 17 07 4810 .440 644.5 17 12 14 5 11 26 22 57 15 47 17 11 4511 .442 645.5 17 16 11 5 15 34 23 02 15 47 17 15 4112 .445 646.5 17 20 07 5 19 43 23 06 15 47 17 19 3813 .448 647.5 17 24 04 5 23 52 23 10 15 46 17 23 3414 .451 648.5 17 28 00 5 28 01 23 14 15 46 17 27 3115 .453 6495 17 31 57 5 32 10 23 17 15 46 17 31 27

16 .456 650.5 17 35 53 5 36 20 23 19 15 46 17 35 2417 .459 651.5 17 39 50 5 40 29 23 22 15 46 17 39 2118 .462 652.5 17 43 46 5 44 39 23 23 15 46 17 43 1719 .464 653.5 17 47 43 5 48 48 23 25 15 46 17 47 1420 .467 654.5 17 51 40 5 52 58 23 26 15 46 17 51 1021 .470 6555 17 55 36 5 57 08 23 26 15 46 17 55 0722 .473 6565 17 59 33 6 01 17 23 26 15 46 17 59 03

23 .475 657.5 18 03 29 6 05 27 23 26 15 46 18 03 0024 .478 658.5 18 07 26 6 09 36 23 26 15 46 18 06 5625 .481 659.5 18 11 22 6 13 46 23 24 15 46 18 10 5326 .484 660.5 18 15 19 6 17 55 23 23 15 46 18 14 5027 .486 661.5 18 19 15 6 22 04 23 21 15 46 18 18 4628 .489 662.5 18 23 12 6 26 13 23 19 15 46 18 22 4329 .492 6635 18 27 09 6 30 22 23 16 15 46 18 26 39

30 0.494 664.5 18 31 05 6 34 30 +23 13 15 45 18 30 36

34

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თბი

ლის

ის

საშუ

ალო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩა

სვლ

ის ა

ზიმუ

ტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        ი ვ ლ ი ს ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 ორ 4 31 4 30 4 24 12 03 42 19 36 19 39 19 43 572 სმ 4 32 4 31 4 25 12 03 53 19 36 19 39 19 43 573 ოთ 4 32 4 31 4 26 12 04 04 19 36 19 39 19 42 584 ხთ 4 33 4 32 4 26 12 04 15 19 35 19 39 19 42 585 პრ 4 33 4 32 4 26 12 04 26 19 35 19 39 19 42 586 შბ 4 34 4 33 4 27 12 04 37 19 35 19 38 19 42 58

7 კვ 4 34 4 33 4 28 12 04 47 19 35 19 38 19 42 588 ორ 4 35 4 34 4 28 12 04 56 19 34 19 38 19 41 589 სმ 4 36 4 35 4 29 12 05 06 19 34 19 37 19 40 58

10 ოთ 4 36 4 35 4 30 12 05 15 19 34 19 37 19 40 5811 ხთ 4 37 4 36 4 30 12 05 23 19 33 19 36 19 40 5912 პრ 4 38 4 37 4 31 12 05 31 19 32 19 36 19 39 5913 შბ 4 38 4 38 4 32 12 05 39 19 32 19 35 19 38 59

14 კვ 4 39 4 38 4 33 12 05 46 19 32 19 35 19 38 5915 ორ 4 40 4 39 4 34 12 05 53 19 31 19 34 19 38 6016 სმ 4 41 4 40 4 34 12 05 59 19 30 19 34 19 37 6017 ოთ 4 41 4 41 4 35 12 06 04 19 30 19 33 19 36 6018 ხთ 4 42 4 42 4 36 12 06 09 19 30 19 32 19 36 6019 პრ 4 43 4 43 4 37 12 06 14 19 29 19 32 19 35 6020 შბ 4 44 4 43 4 38 12 06 18 19 28 19 31 19 34 61

21 კვ 4 45 4 44 4 39 12 06 21 19 27 19 30 19 33 6122 ორ 4 46 4 45 4 40 12 06 24 19 26 19 29 19 32 6123 სმ 4 47 4 46 4 41 12 06 26 19 26 19 28 19 31 6224 ოთ 4 48 4 47 4 42 12 06 28 19 25 19 28 19 30 6225 ხთ 4 49 4 48 4 43 12 06 29 19 24 19 27 19 29 6226 პრ 4 50 4 49 4 44 12 06 29 19 23 19 26 19 28 6227 შბ 4 50 4 50 4 45 12 06 29 19 22 19 25 19 26 63

28 კვ 4 52 4 51 4 46 12 06 29 19 21 19 24 19 26 6329 ორ 4 52 4 52 4 47 12 06 27 19 20 19 23 19 25 6330 სმ 4 54 4 53 4 48 12 06 25 19 19 19 22 19 24 6431 ოთ 4 54 4 54 4 49 12 06 23 19 18 19 21 19 23 64

35

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი ნ

აწილ

ი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დღ

ე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

ი ვ ლ ი ს ი

    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.497 665.5 18 35 02 6 38 39 +23 09 15 45 18 34 322 .500 666.5 18 38 58 6 42 47 23 05 15 45 18 38 293 .503 667.5 18 42 55 6 46 55 23 01 15 45 18 42 254 .505 668.5 18 46 51 6 51 02 22 56 15 45 18 46 225 .508 669.5 18 50 48 6 55 10 22 51 15 45 18 50 196 .511 670.5 18 54 44 6 59 17 22 46 15 45 18 54 15

7 .514 671.5 18 58 41 7 03 24 22 40 15 45 18 58 128 .516 672.5 19 02 38 7 07 30 22 33 15 45 19 02 089 .519 673.5 19 06 34 7 11 36 22 27 15 45 19 06 05

10 .522 674.5 19 10 31 7 15 42 22 20 15 45 19 10 0111 .525 675.5 19 14 27 7 19 47 22 12 15 45 19 13 5812 .527 676.5 19 18 24 7 23 52 22 04 15 45 19 17 5413 .530 677.5 19 22 20 7 27 56 21 56 15 46 19 21 51

14 .533 678.5 19 26 17 7 32 00 21 47 15 46 19 25 4815 .536 679.5 19 30 13 7 36 04 21 38 15 46 19 29 4416 .538 680.5 19 34 10 7 40 06 21 29 15 46 19 33 4117 .541 681.5 19 38 07 7 44 09 21 19 15 46 19 37 3718 .544 682.5 19 42 03 7 48 11 21 09 15 46 19 41 3419 .546 683.5 19 46 00 7 52 12 20 59 15 46 19 45 3020 .549 684.5 19 49 56 7 56 13 20 48 15 46 19 49 27

21 .552 685.5 19 53 53 8 00 13 20 37 15 46 19 53 2322 .555 686.5 19 57 49 8 04 12 20 25 15 46 19 57 2023 .557 687.5 20 01 46 8 08 11 20 13 15 46 20 01 1724 .560 688.5 20 05 42 8 12 10 20 01 15 46 20 05 1325 .563 689.5 20 09 39 8 16 08 19 49 15 46 20 09 1026 .566 690.5 20 13 36 8 20 05 19 36 15 46 20 13 0627 .568 691.5 20 17 32 8 24 01 19 23 15 47 20 17 03

28 .571 6925 20 21 29 8 27 58 19 09 15 47 20 20 5929 .574 693.5 20 25 25 8 31 53 18 55 15 47 20 24 5630 .577 694.5 20 29 22 8 35 48 18 41 15 47 20 28 5231 0.579 695.5 20 33 18 8 39 42 +18 27 15 47 20 32 49

36

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თბი

ლის

ის

საშუ

ალო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩა

სვლ

ის ა

ზიმუ

ტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        ა გ ვ ი ს ტ ო      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 ხთ 4 55 4 55 4 50 12 06 20 19 16 19 19 19 22 642 პრ 4 56 4 56 4 51 12 06 16 19 16 19 18 19 21 653 შბ 4 57 4 57 4 52 12 06 12 19 14 19 17 19 20 65

4 კვ 4 58 4 58 4 54 12 06 07 19 14 19 16 19 18 655 ორ 4 59 4 59 4 54 12 06 01 19 12 19 15 19 17 666 სმ 5 00 5 00 4 55 12 05 55 19 11 19 14 19 16 667 ოთ 5 01 5 01 4 56 12 05 48 19 10 19 12 19 14 678 ხთ 5 02 5 02 4 58 12 05 41 19 08 19 11 19 13 679 პრ 5 03 5 03 4 59 12 05 33 19 07 19 10 19 12 67

10 შბ 5 04 5 04 5 00 12 05 25 19 06 19 08 19 10 68

11 კვ 5 05 5 05 5 01 12 05 16 19 04 19 07 19 09 6812 ორ 5 06 5 06 5 02 12 05 07 19 03 19 06 19 08 6913 სმ 5 07 5 07 5 03 12 04 56 19 02 19 04 19 06 6914 ოთ 5 08 5 08 5 04 12 04 46 19 00 19 03 19 05 6915 ხთ 5 09 5 09 5 05 12 04 35 18 59 19 02 19 04 7016 პრ 5 10 5 10 5 06 12 04 23 18 58 19 00 19 02 7017 შბ 5 11 5 11 5 07 12 04 10 18 57 18 59 19 00 71

18 კვ 5 12 5 12 5 08 12 03 58 18 55 18 57 18 59 7119 ორ 5 13 5 13 5 09 12 03 44 18 54 18 56 18 57 7220 სმ 5 14 5 14 5 10 12 03 30 18 52 18 54 18 56 7221 ოთ 5 15 5 15 5 12 12 03 16 18 51 18 53 18 54 7322 ხთ 5 16 5 16 5 13 12 03 01 18 50 18 51 18 52 7323 პრ 5 17 5 17 5 14 12 02 46 18 48 18 50 18 51 7324 შბ 5 18 5 18 5 15 12 02 30 18 46 18 48 18 50 74

25 კვ 5 19 5 19 5 16 12 02 14 18 45 18 47 18 48 7426 ორ 5 20 5 20 5 17 12 01 57 18 43 18 45 18 46 7527 სმ 5 21 5 21 5 18 12 01 40 18 42 18 43 18 44 7528 ოთ 5 22 5 22 5 20 12 01 23 18 40 18 42 18 42 7629 ხთ 5 23 5 23 5 20 12 01 05 18 38 18 40 18 41 7630 პრ 5 24 5 24 5 22 12 00 47 18 37 18 38 18 39 7731 შბ 5 25 5 25 5 22 12 00 29 18 35 18 37 18 38 77

37

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი ნ

აწილ

ი

იულ

იუსი

სეულ

ი

პერ

იოდ

ის დ

ღე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

ა გ ვ ი ს ტ ო

    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.582 696.5 20 37 15 8 43 36 +18 12 15 47 20 36 462 .585 697.5 20 41 11 8 47 29 17 57 15 47 20 40 423 .588 698.5 20 45 08 8 51 21 17 42 15 47 20 44 39

4 .590 699.5 20 49 05 8 55 13 17 26 15 47 20 48 355 .593 700.5 20 53 01 8 59 04 17 10 15 47 20 52 326 .596 701.5 20 56 58 9 02 55 16 54 15 48 20 56 287 .598 702.5 21 00 54 9 06 45 16 37 15 48 21 00 258 .601 703.5 21 04 51 9 10 35 16 21 15 48 21 04 219 .604 704.5 21 08 47 9 14 24 16 04 15 48 21 08 18

10 .607 705.5 21 12 44 9 18 12 15 46 15 48 21 12 15

11 .610 706.5 21 16 40 9 22 00 15 29 15 48 21 16 1112 .612 707.5 21 20 37 9 25 47 15 11 15 48 21 20 0813 .615 708.5 21 24 34 9 29 34 14 53 15 49 21 24 0414 .618 709.5 21 28 30 9 33 20 14 35 15 49 21 28 0115 .620 710.5 21 32 27 9 37 04 14 17 15 49 21 31 5716 .623 711.5 21 36 23 9 40 50 13 58 15 49 21 35 5417 .626 7125 21 40 20 9 44 35 13 39 15 49 21 39 50

18 .629 713.5 21 44 16 9 48 19 13 20 15 49 21 43 4719 .631 714.5 21 48 13 9 52 02 13 01 15 50 21 47 4420 .634 715.5 21 52 09 9 55 45 12 41 15 50 21 51 4021 .637 716.5 21 56 06 9 59 27 12 21 15 50 21 55 3722 .640 717.5 22 00 03 10 03 09 12 01 15 50 21 59 3323 .642 718.5 22 03 59 10 06 50 11 41 15 50 22 03 3024 .645 719.5 22 07 56 10 10 32 11 21 15 51 22 07 26

25 .648 720.5 22 11 52 10 14 12 11 00 15 51 22 11 2326 .650 721.5 22 15 49 10 17 52 10 40 15 51 22 15 1927 .653 722.5 22 19 45 10 21 32 10 19 15 51 22 19 1628 .656 723.5 22 23 42 10 25 11 9 58 15 51 22 23 1229 .659 724.5 22 27 38 10 28 50 9 37 15 52 22 27 0930 .662 725.5 22 31 35 10 32 29 9 16 15 52 22 31 0631 0.664 726.5 22 35 32 10 36 07 +8 54 15 52 22 35 02

38

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თ

ბილ

ისის

საშ

უალ

ო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        ს ე ქ ტ ე მ ბ ე რ ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 კვ 5 26 5 26 5 24 12 00 10 18 34 18 35 18 36 782 ორ 5 27 5 27 5 25 11 59 51 18 32 18 34 18 34 783 სმ 5 28 5 28 5 26 11 59 32 18 30 18 32 18 32 794 ოთ 5 29 5 29 5 27 11 59 12 18 29 18 30 18 31 795 ხთ 5 30 5 30 5 28 11 58 52 18 27 18 29 18 29 806 პრ 5 31 5 31 5 29 11 58 32 18 25 18 27 18 27 807 შბ 5 32 5 32 5 30 11 58 12 18 24 18 25 28 26 81

8 კვ 5 33 5 33 5 31 11 57 52 18 22 18 23 18 24 819 ორ 5 34 5 35 5 32 11 57 31 18 20 18 22 18 22 82

10 სმ 5 35 5 36 5 34 11 57 11 18 19 18 20 18 20 8211 ოთ 5 36 5 37 5 34 11 56 50 18 17 18 18 18 18 8312 ხთ 5 37 5 38 5 36 11 56 29 18 15 18 17 18 16 8313 პრ 5 38 5 39 5 36 11 56 08 18 14 18 15 18 14 8414 შბ 5 38 5 40 5 38 11 55 46 18 12 18 13 18 13 84

15 კვ 5 40 5 41 5 39 11 55 25 18 10 18 11 18 11 8516 ორ 5 40 5 42 5 40 11 55 04 18 08 18 10 18 09 8517 სმ 5 42 5 43 5 41 11 54 42 18 06 18 08 18 08 8618 ოთ 5 43 5 44 5 42 11 54 21 18 05 18 06 18 06 8619 ხთ 5 44 5 45 5 43 11 53 59 18 03 18 04 18 04 8720 პრ 5 45 5 46 5 44 11 53 38 18 02 18 03 18 02 8721 შბ 5 46 5 47 5 46 11 53 17 18 00 18 01 18 00 88

22 კვ 5 47 5 48 5 47 11 52 55 17 58 17 59 17 58 8823 ორ 5 48 5 49 5 48 11 52 34 17 56 17 57 17 56 8924 სმ 5 49 5 50 5 49 11 52 13 17 55 17 56 17 55 8925 ოთ 5 50 5 51 5 50 11 51 52 17 53 17 54 17 53 9026 ხთ 5 51 5 52 5 51 11 51 32 17 51 17 52 17 51 9027 პრ 5 52 5 53 5 52 11 51 11 17 50 17 51 17 50 9128 შბ 5 53 5 54 5 53 11 50 51 17 48 17 49 17 48 92

29 კვ 5 54 5 55 5 54 11 50 30 17 46 17 47 17 46 9230 ორ 5 55 5 56 5 56 11 50 11 17 45 17 45 17 44 93

39

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი ნ

აწილ

ი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დღ

ე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დ

რო

ით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

ს ე ქ ტ ე მ ბ ე რ ი

    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.667 727.5 22 39 28 10 39 45 +8 33 15 52 22 38 592 .670 728.5 22 43 25 10 43 23 8 11 15 53 22 42 553 .672 729.5 22 47 21 10 47 00 7 49 15 53 22 46 514 .675 730.5 22 51 18 10 50 37 7 27 15 53 22 50 485 .678 731.5 22 55 14 10 54 14 7 05 15 53 22 54 446 .681 732.5 22 59 11 10 57 51 6 43 15 53 22 58 417 .683 733.5 23 03 07 11 01 27 6 20 15 54 23 02 37

8 .686 734.5 23 07 04 11 05 03 5 58 15 54 23 06 349 .689 735.5 23 11 01 11 08 39 5 35 15 54 23 10 31

10 .692 736.5 23 14 57 11 12 15 5 13 15 54 23 14 2711 .694 737.5 23 18 54 11 15 51 4 50 15 55 23 18 2412 .697 738.5 23 22 50 11 19 27 4 27 15 55 23 22 2013 .700 739.5 23 26 47 11 23 02 4 04 15 55 23 26 1714 .702 740.5 23 30 43 11 26 38 3 41 15 55 23 30 13

15 .705 741.5 23 34 40 11 30 13 3 18 15 56 23 34 1016 .708 742.5 23 38 36 11 33 48 2 55 15 56 23 38 0617 .711 743.5 23 42 33 11 37 23 2 32 15 56 23 42 0318 .714 744.5 23 46 30 11 40 58 2 09 15 56 23 46 0019 .716 745.5 23 50 26 11 44 34 1 46 15 57 23 49 5620 .719 746.5 23 54 23 11 48 09 1 22 15 57 23 53 5321 .722 74675 23 58 19 11 51 44 0 59 15 57 23 57 49

22 .724 748.5 0 02 16 11 55 19 0 36 15 58 0 01 4623 .727 749.5 0 06 12 11 58 54 +0 12 15 58 0 05 4224 .730 750.5 0 10 09 12 02 30 -0 11 15 58 0 09 3925 .733 751.5 0 14 05 12 06 04 0 34 15 58 0 13 3626 .735 752.5 0 18 02 12 09 41 0 58 15 59 0 17 3327 .738 753.5 0 21 59 12 13 17 1 21 15 59 0 21 2928 .741 754.5 0 25 55 12 16 53 1 44 15 59 0 25 26

29 .744 755.5 0 29 52 12 20 29 2 08 15 59 0 29 2230 0.746 756.5 0 33 48 12 24 06 -2 31 16 00 0 33 19

40

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თ

ბილ

ისის

საშ

უალ

ო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩა

სვლ

ის ა

ზიმუ

ტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        ო ქ ტ ო მ ბ ე რ ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 სმ 5 56 5 57 5 56 11 49 51 17 43 17 44 17 42 932 ოთ 5 57 5 58 5 58 11 49 32 17 41 17 42 17 40 943 ხთ 5 58 5 59 5 58 11 49 13 17 40 17 40 17 38 944 პრ 5 59 6 00 6 00 11 48 54 17 38 17 39 17 37 955 შბ 6 00 6 02 6 01 11 48 36 17 36 17 37 17 35 95

6 კვ 6 01 6 03 6 02 11 48 18 17 35 17 35 17 34 967 ორ 6 02 6 04 6 04 11 48 00 17 34 17 34 17 32 968 სმ 6 04 6 05 6 05 11 47 43 17 32 17 32 17 30 979 ოთ 6 04 6 06 6 06 11 47 26 17 30 17 30 17 28 97

10 ხთ 6 06 6 07 6 07 11 47 10 17 28 17 29 17 27 9811 პრ 6 06 6 08 6 08 11 46 54 17 26 17 27 17 25 9812 შბ 6 08 6 09 6 09 11 46 39 17 25 17 25 17 23 99

13 კვ 6 09 6 10 6 10 11 46 24 17 23 17 24 17 22 9914 ორ 6 10 6 11 6 12 11 46 10 17 22 17 22 17 20 10015 სმ 6 11 6 13 6 13 11 45 56 17 20 17 21 17 18 10016 ოთ 6 12 6 14 6 14 11 45 43 17 19 17 19 17 16 10117 ხთ 6 13 6 15 6 15 11 45 30 17 17 17 17 17 15 10118 პრ 6 14 6 16 6 16 11 45 18 17 16 17 16 17 14 10219 შბ 6 15 6 17 6 18 11 45 06 17 14 17 14 17 12 102

20 კვ 6 16 6 18 6 19 11 44 55 17 13 17 13 17 10 10321 ორ 6 17 6 19 6 20 11 44 45 17 12 17 11 17 09 10322 სმ 6 18 6 21 6 21 11 44 35 17 10 17 10 17 07 10423 ოთ 6 20 6 22 6 22 11 44 26 17 08 17 08 17 06 10424 ხთ 6 21 6 23 6 24 11 44 18 17 07 17 07 17 04 10525 პრ 6 22 6 24 6 25 11 44 10 17 06 17 06 17 02 10526 შბ 6 23 6 25 6 26 11 44 03 17 04 17 04 17 01 106

27 კვ 6 24 6 26 6 28 11 43 57 17 03 17 03 17 00 10628 ორ 6 27 6 28 6 29 11 43 51 17 02 17 01 16 58 10729 სმ 6 28 6 29 6 30 11 43 47 17 00 17 00 16 57 10730 ოთ 6 29 6 30 6 31 11 43 43 16 59 16 59 16 55 10731 ხთ 6 30 6 31 6 32 11 43 40 16 58 16 58 16 54 108

41

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი

ნაწი

ლი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დღ

ე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h -ზე

მსო

ფლ

იო

დრ

ოით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h -ზე

თბი

ლის

ის

საშუ

ალო

დრ

ოით

ხილული α

ხილული δ

ო ქ ტ ო მ ბ ე რ ი

    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.749 757.5 0 37 45 12 27 43 -2 54 16 00 0 37 152 .752 758.5 0 41 41 12 31 15 3 18 16 00 0 41 123 .755 759.5 0 45 38 12 34 57 3 41 16 00 0 45 084 .757 760.5 0 49 34 12 38 35 4 04 16 01 0 49 055 .750 761.5 0 53 31 12 42 13 4 27 16 01 0 53 02

6 .763 762.5 0 57 28 12 45 52 4 50 16 01 0 56 587 .766 763.5 1 01 24 12 49 31 5 13 16 02 1 00 558 .768 764.5 1 05 21 12 53 10 5 36 16 02 1 04 519 .771 765.5 1 09 17 12 56 50 5 59 16 02 1 08 48

10 .774 766.5 1 13 14 13 00 30 6 22 16 02 1 12 4411 .776 767.5 1 17 10 13 04 10 6 45 16 03 1 16 4112 .779 768.5 1 21 07 13 07 50 7 08 16 03 1 20 37

13 .782 769.5 1 25 03 13 11 33 7 30 16 03 1 24 3414 .785 770.5 1 29 00 13 15 15 7 53 16 03 1 28 3115 .787 771.5 1 32 57 13 18 57 8 15 16 04 1 32 2716 .790 772.5 1 36 53 13 22 40 8 37 16 04 1 36 2417 .793 773.5 1 40 50 13 26 24 8 59 16 04 1 40 2018 ..796 774.5 1 44 46 13 30 08 9 21 16 05 1 44 1719 .798 775.5 1 48 43 13 33 53 9 43 16 05 1 48 13

20 .801 776.5 1 52 39 13 37 38 10 05 16 05 1 52 1021 .804 777.5 1 56 36 13 41 24 10 26 16 05 1 56 0622 .807 778.5 2 00 32 13 45 11 10 48 16 06 2 00 0323 .809 779.5 2 04 29 13 48 58 11 09 16 06 2 04 0024 .812 780.5 2 08 26 13 52 46 11 30 16 06 2 07 5625 .815 781.5 2 12 22 13 56 34 11 51 16 07 2 11 5326 .818 782.5 2 16 19 14 00 24 12 12 16 07 2 15 49

27 .820 783.5 2 20 15 14 04 11 12 32 16 07 2 19 4628 .823 784.5 2 24 12 14 08 05 12 52 16 07 2 23 4229 .826 785.5 2 28 08 14 11 56 13 13 16 08 2 27 3930 .828 786.5 2 32 05 14 15 49 13 38 16 08 2 31 3531 0.831 787.5 2 36 01 14 19 42 -13 52 16 08 2 35 32

42

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თბი

ლის

ის

საშუ

ალო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩა

სვლ

ის ა

ზიმუ

ტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        ნ ო ე მ ბ ე რ ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 პრ 6 30 6 32 6 34 11 43 37 16 57 16 56 16 53 1082 შბ 6 32 6 34 6 35 11 43 36 16 56 16 55 16 52 109

3 კვ 6 33 6 35 6 37 11 43 36 16 54 16 54 16 50 1094 ორ 6 34 6 36 6 38 11 43 36 16 53 16 53 16 49 1105 სმ 6 35 6 37 6 39 11 43 36 16 52 16 51 16 48 1106 ოთ 6 36 6 39 6 40 11 43 38 16 51 16 50 16 46 1117 ხთ 6 37 6 40 6 42 11 43 41 16 50 16 49 16 45 1118 პრ 6 38 6 41 6 43 11 43 44 16 48 16 48 16 44 1119 შბ 6 40 6 42 6 44 11 43 48 16 48 16 47 16 43 112

10 კვ 6 41 6 43 6 45 11 43 54 16 46 16 46 16 42 11211 ორ 6 42 6 45 6 46 11 44 00 16 46 16 45 16 41 11312 სმ 6 43 6 46 6 48 11 44 06 16 44 16 44 16 40 11313 ოთ 6 44 6 47 6 49 11 44 14 16 44 16 43 16 39 11314 ხთ 6 46 6 48 6 50 11 44 22 16 43 16 42 16 38 11415 პრ 6 47 6 49 6 52 11 44 32 16 42 16 41 16 37 11416 შბ 6 48 6 51 6 53 11 44 42 16 41 16 40 16 36 114

17 კვ 6 49 6 52 6 54 11 44 53 16 40 16 39 16 35 11518 ორ 6 50 6 53 6 56 11 45 05 16 40 16 39 16 34 11519 სმ 6 51 6 54 6 57 11 45 17 16 39 15 38 16 33 11520 ოთ 6 52 6 55 6 58 11 45 31 16 38 16 37 16 32 11621 ხთ 6 54 6 57 6 59 11 45 45 16 37 16 36 16 32 11622 პრ 6 55 6 58 7 00 11 46 00 16 37 16 36 16 31 11623 შბ 6 56 6 59 7 02 11 46 16 16 36 16 35 16 31 117

24 კვ 6 58 7 00 7 03 11 46 32 16 36 16 35 16 30 11725 ორ 6 59 7 01 7 04 11 46 50 16 35 16 34 16 30 11726 სმ 7 00 7 02 7 06 11 47 08 16 34 16 34 16 29 11827 ოთ 7 01 7 04 7 07 11 47 27 16 34 16 33 16 28 11828 ხთ 7 02 7 05 7 08 11 47 47 16 34 16 33 16 28 11829 პრ 7 03 7 06 7 09 11 48 07 16 33 16 32 16 28 11830 შბ 7 04 7 07 7 10 11 48 28 16 33 16 32 16 27 119

43

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი

ნაწი

ლი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დ

ღე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე მს

ოფ

ლიო

დრ

ოით დედამიწის დინამიკური

დროით 0h -ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h-ზ

ე თ

ბილ

ისის

სა

შუალ

ო დ

რო

ით

ხილული α

ხილული δ

ნ ო ე მ ბ ე რ ი

    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.834 788.5 2 39 58 14 23 36 -14 12 16 08 2 39 292 .837 789.5 2 43 55 14 27 31 14 31 16 09 2 43 25

3 .839 790.5 2 47 51 14 31 26 14 50 16 09 2 47 224 .842 791.5 2 51 48 14 35 22 15 09 16 09 2 51 185 .845 792.5 2 55 44 14 39 20 15 27 16 09 2 55 156 .848 793.5 2 59 41 14 43 18 15 46 16 10 2 59 117 .850 794.5 3 03 37 14 47 17 16 04 16 10 3 03 088 .853 795.5 3 07 34 14 51 16 16 22 16 10 3 07 049 .856 796.5 3 11 30 14 55 17 16 39 16 10 3 11 01

10 .859 797.5 3 15 27 14 59 18 16 56 16 10 3 14 5811 .861 798.5 3 19 24 15 03 21 17 13 16 11 3 18 54 12 .864 799.5 3 23 20 15 07 24 17 30 16 11 3 22 5113 .867 800.5 3 27 17 15 11 28 17 46 16 11 3 26 4714 .870 801.5 3 31 13 15 15 32 18 02 16 11 3 30 44 15 .872 802.5 3 35 10 15 19 38 18 18 16 12 3 34 4016 .875 803.5 3 39 06 15 23 44 18 33 16 12 3 38 37

17 .878 804.5 3 43 03 15 27 52 18 48 16 12 3 42 3318 .880 805.5 3 46 59 15 32 00 19 03 16 12 3 46 3019 .883 806.5 3 50 56 15 36 08 19 17 16 12 3 50 2720 .886 807.5 3 54 53 15 40 18 19 31 16 13 3 54 2321 .889 808.5 3 58 49 15 44 29 19 45 16 13 3 58 20 22 .892 8095 4 02 46 15 48 40 19 58 16 13 4 02 1623 .894 810.5 4 06 42 15 52 52 20 11 16 13 4 06 13

24 .897 811.5 4 10 39 15 57 05 20 24 16 13 4 10 0925 .900 812.5 4 14 35 16 01 19 20 36 16 14 4 14 0626 .902 813.5 4 18 32 16 05 33 20 48 16 14 4 18 0227 .905 814.5 4 22 28 16 09 48 21 00 16 14 4 21 5928 .908 815.5 4 26 25 16 14 04 21 11 16 14 4 25 5629 .911 816.5 4 30 22 16 18 21 21 21 16 14 4 29 5230 0.913 817.5 4 34 18 16 22 38 -21 31 16 15 4 33 49

44

მზე 2 0 1 9თ

ვის

რიც

ხვი

კვირ

ის დ

ღე

ამოსვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ცენტ

რის

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა თ

ბილ

ისში

თ

ბილ

ისის

საშ

უალ

ო

დრ

ოით

ჩასვლა ადგილობრივი

საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩა

სვლ

ის ა

ზიმუ

ტი

41° 42° 43° 41° 42° 43°

        დ ე კ ე მ ბ ე რ ი      

    h m h m h m h m s h m h m h m °

1 კვ 7 05 7 08 7 11 11 48 50 16 32 16 32 16 26 1192 ორ 7 06 7 09 7 12 11 49 13 16 32 16 31 16 26 1193 სმ 7 07 7 10 7 13 11 49 36 16 32 16 31 16 26 1194 ოთ 7 08 7 11 7 14 11 49 59 16 32 16 31 16 26 1195 ხთ 7 09 7 12 7 15 11 50 24 16 32 16 31 16 26 1206 პრ 7 10 7 13 7 16 11 50 49 16 32 16 31 16 26 1207 შბ 7 11 7 14 7 17 11 51 14 16 32 16 30 16 25 120

8 კვ 7 12 7 15 7 18 11 51 40 16 32 16 30 16 25 1209 ორ 7 13 7 16 7 19 11 52 07 16 32 16 30 16 25 120

10 სმ 7 14 7 17 7 20 11 52 34 16 32 16 30 16 25 12011 ოთ 7 14 7 17 7 21 11 53 01 16 32 16 30 16 25 12112 ხთ 7 15 7 18 7 22 11 53 29 16 32 16 31 16 25 12113 პრ 7 16 7 19 7 23 11 53 57 16 32 16 31 16 25 12114 შბ 7 17 7 20 7 24 11 54 25 16 32 16 31 16 26 121

15 კვ 7 18 7 21 7 24 11 54 54 16 32 16 31 16 26 12116 ორ 7 18 7 21 7 25 11 55 23 16 32 16 31 16 26 12117 სმ 7 19 7 22 7 25 11 55 52 16 33 16 32 16 26 12118 ოთ 7 20 7 23 7 26 11 56 21 16 33 16 32 16 26 12119 ხთ 7 20 7 23 7 27 11 56 50 16 34 16 32 16 27 12120 პრ 7 21 7 24 7 27 11 57 20 16 34 16 33 16 2821 შბ 7 21 7 24 7 28 11 57 50 16 34 16 33 16 28 121

22 კვ 7 22 7 25 7 28 11 58 19 16 35 16 34 16 28 12123 ორ 7 22 7 25 7 29 11 58 49 16 36 16 34 16 29 12124 სმ 7 23 7 26 7 29 11 59 19 16 36 16 35 16 30 12125 ოთ 7 23 7 26 7 30 11 59 49 16 36 16 36 16 30 12126 ხთ 7 24 7 27 7 30 12 00 18 16 37 16 36 16 30 12127 პრ 7 24 7 27 7 30 12 00 48 16 38 16 37 16 3128 შბ 7 24 7 27 7 30 12 01 18 16 38 16 38 16 32 121

29 კვ 7 24 7 28 7 31 12 01 47 16 39 16 38 16 33 12130 ორ 7 24 7 28 7 31 12 02 16 16 40 16 39 16 34 12131 სმ 7 25 7 28 7 31 12 02 45 16 41 16 40 16 35 12131 ორ 7 25 7 28 7 32 12 02 53 16 41 16 38 16 34 121

45

მზე 2 0 1 9

თვი

ს რ

იცხვ

ი

წლის

დას

აწყი

სიდ

ან

განვ

ლილ

ი მი

სი

ნაწი

ლი

იულ

იუსი

სეულ

ი პე

რიო

დის

დღ

ე

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h -ზე

მსო

ფლ

იო

დრ

ოით

დედამიწის დინამიკური დროით 0h-ზე

ხილ

ული

რად

იუსი

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

დრ

ო

0h -ზე

თბი

ლის

ის

საშუ

ალო

დრ

ოით

ხილული α

ხილული δ

დ ე კ ე მ ბ ე რ ი

    2458 h m s h m s ° ‘ ' " h m s1 0.916 818.5 4 38 14 16 26 56 -21 41 16 15 4 37 442 .919 819.5 4 42 11 16 31 15 21 51 16 15 4 41 423 .922 820.5 4 46 08 16 35 35 22 00 16 15 4 45 384 .924 821.5 4 50 04 16 39 55 22 08 16 15 4 49 355 .927 822.5 4 54 01 16 44 16 22 16 16 15 4 53 316 .930 823.5 4 57 57 16 48 37 22 24 16 15 4 57 287 .932 824.5 5 01 54 16 52 59 22 32 16 16 5 01 25

8 .935 825.5 5 05 51 16 57 21 22 38 16 16 5 05 219 .938 826.5 5 09 47 17 01 44 22 45 16 16 5 09 18

10 .941 827.5 5 13 44 17 06 07 22 51 16 16 5 13 1411 .944 828.5 5 17 40 17 10 31 22 56 16 16 5 17 1112 .946 829.5 5 21 37 17 14 55 23 01 16 16 5 21 0713 .949 830.5 5 25 33 17 19 20 23 06 16 16 5 25 0414 .952 831.5 5 29 30 17 23 44 23 10 16 16 5 29 00

15 .954 832.5 5 33 26 17 28 09 23 14 16 17 5 32 5716 .957 833.5 5 37 23 17 32 35 23 17 16 17 5 36 5417 .960 834.5 5 41 20 17 37 00 23 20 16 17 5 40 5018 .963 835.5 5 45 16 17 41 26 23 22 16 17 5 44 4719 .965 836.5 5 49 13 17 45 52 23 24 16 17 5 48 4320 .968 837.5 5 53 09 17 50 18 23 25 16 17 5 52 4021 .971 838.5 5 57 06 17 54 44 23 26 16 17 5 56 36

22 .974 839.5 6 01 02 17 59 10 23 26 16 17 6 00 3323 .976 840.5 6 05 00 18 03 37 23 26 16 17 6 04 2924 .979 841.5 6 08 55 18 08 03 23 26 16 17 6 08 2625 .982 842.5 6 12 52 18 12 30 23 25 16 17 6 12 2326 .985 843.5 6 16 49 18 16 56 23 23 16 17 6 16 1927 .987 844.5 6 20 45 18 21 22 23 21 16 17 6 20 1628 .990 845.5 6 24 42 18 25 48 23 19 16 17 6 24 12

29 .993 846.5 6 28 38 18 30 14 23 16 16 17 6 28 0930 .996 847.5 6 32 35 18 34 40 23 13 16 17 6 32 0531 0.998 848.5 6 36 31 18 39 06 -23 09 16 17 6 36 0231 0.997 483.5 6 37 28 18 40 11 -23 08 16 17 6 36 59

46

თვი

ს რ

იცხვ

ი

იანვარი თებერვალი მარტი

ამოსვლა ჩასვლა ამოსვლა ჩასვლა ამოსვლა ჩასვლა

  h m h m h m h m h m h m1 2 45 13 40 4 40 14 16 3 29 13 012 3 48 14 14 5 32 15 05 4 16 13 533 4 50 14 51 6 18 15 58 4 59 14 484 5 49 15 33 6 59 16 54 5 36 15 455 6 45 16 19 7 35 17 52 6 09 16 436 7 35 17 10 8 06 18 50 6 38 17 427 8 20 18 04 8 35 19 48 7 06 18 418 8 59 19 01 9 02 20 47 7 32 19 409 9 33 19 59 9 28 21 46 7 57 20 40

10 10 04 20 57 9 54 22 46 8 24 21 4111 10 32 21 55 10 21 23 48 8 52 22 4412 10 58 22 54 10 50 _ 9 24 23 4813 11 24 23 54 11 24 0 52 10 01 _

14 11 51 _ 12 04 1 57 10 44 0 5215 12 20 0 56 12 52 3 03 11 35 1 5516 12 52 2 00 13 49 4 08 12 35 2 5517 13 29 3 07 14 55 5 08 13 43 3 5018 14 14 4 16 16 08 6 02 14 56 4 3819 15 08 5 24 17 25 6 49 16 12 5 2120 16 12 6 29 18 42 7 30 17 28 5 5821 17 23 7 27 19 57 8 06 18 44 6 3222 18 39 8 17 21 11 8 39 19 57 7 0523 19 55 9 01 22 21 9 10 21 09 7 37

24 21 09 9 38 23 29 9 42 22 18 8 1025 22 21 10 11 _ 10 15 23 24 8 4526 23 30 10 42 0 35 10 50 _ 9 2427 _ 11 12 1 37 11 30 0 26 10 0728 0 37 11 43 2 35 12 13 1 23 10 5429 1 41 12 16 2 13 11 4630 2 44 12 52 2 58 12 4031 3 44 13 32 3 37 13 37

მთვარე 2 0 1 9

47

თვი

ს რ

იცხვ

ი

აპრილი მაისი ივნისი

ამოსვლა ჩასვლა ამოსვლა ჩასვლა ამოსვლა ჩასვლა

h m h m h m h m h m h m1 4 11 14 35 3 38 15 21 3 26 17 162 4 41 15 33 4 04 16 22 3 58 18 233 5 09 16 33 4 30 17 23 4 35 19 304 5 35 17 32 4 57 18 27 5 19 20 365 6 01 18 33 5 26 19 32 6 11 21 376 6 27 19 34 6 00 20 38 7 12 22 327 6 55 20 37 6 39 21 44 8 19 23 198 7 26 21 42 7 26 22 46 9 30 23 599 8 01 22 46 8 20 23 44 10 42 _

10 8 42 23 50 9 21 _ 11 54 0 3411 9 30 _ 10 29 0 34 13 04 1 0512 10 26 0 50 11 39 1 18 14 14 1 3513 11 29 1 45 12 51 1 56 15 23 2 0514 12 38 2 34 14 03 2 30 16 31 2 3515 13 51 3 17 15 14 3 01 17 39 3 0816 15 05 3 55 16 25 3 32 18 44 3 4517 16 19 4 29 17 36 4 02 19 44 4 2718 17 32 5 01 18 46 4 35 20 39 5 1419 18 45 5 32 19 53 5 10 21 27 6 06

20 19 56 6 04 20 57 5 49 22 09 7 0221 21 05 6 39 21 56 6 34 22 44 8 0022 22 11 7 16 22 48 7 23 23 15 8 5923 23 12 7 58 23 33 8 17 23 43 9 5824 _ 8 44 _ 9 14 _ 10 5725 0 07 9 35 0 11 10 12 0 09 11 5526 0 55 10 30 0 44 11 11 0 34 12 5527 1 36 11 26 1 14 12 10 0 59 13 5628 2 12 12 24 1 41 13 09 1 25 14 5829 2 43 13 23 2 06 14 08 1 55 16 0430 3 12 14 22 2 32 15 09 2 29 17 1131 2 58 16 11

მთვარე 2 0 1 9

48

თვი

ს რ

იცხვ

ი

ივლისი აგვისტო სექტემბერი

ამოსვლა ჩასვლა ამოსვლა ჩასვლა ამოსვლა ჩასვლა

  h m h m h m h m h m h m1 3 10 18 18 4 51 19 50 7 31 20 082 3 58 19 23 6 07 20 31 8 46 20 403 4 56 20 22 7 24 21 08 9 59 21 124 6 03 21 14 8 39 21 40 11 10 21 465 7 15 21 58 9 53 22 11 12 19 22 236 8 29 22 35 11 05 22 41 13 23 23 047 9 43 23 09 12 14 23 12 14 23 23 518 10 55 23 39 13 22 23 46 15 17 _

9 12 06 _ 14 28 _ 16 04 0 4210 13 15 0 09 15 30 0 24 16 45 1 3711 14 23 0 39 16 28 1 07 17 20 2 3512 15 30 1 10 17 19 1 55 17 51 3 3313 16 34 1 45 18 05 2 47 18 19 4 3214 17 36 2 24 18 44 3 43 18 44 5 3115 18 32 3 09 19 18 4 41 19 08 6 3016 19 22 3 59 19 48 5 40 19 33 7 2917 20 06 4 53 20 15 6 39 19 58 8 2818 20 44 5 50 20 40 7 38 20 25 9 28

19 21 16 6 49 21 04 8 36 20 56 10 3020 21 45 7 48 21 29 9 35 21 32 11 3221 22 11 8 47 21 55 10 34 22 15 12 3522 22 36 9 45 22 24 11 35 23 06 13 3623 23 01 10 44 22 57 12 37 _ 14 3424 23 26 11 43 23 36 13 41 0 06 15 2725 23 54 12 44 _ 14 46 1 14 16 1326 _ 13 46 0 23 15 48 2 28 16 5427 0 25 14 51 1 20 16 46 3 45 17 3028 1 01 15 58 2 26 17 37 5 02 18 0329 1 45 17 03 3 39 18 22 6 19 18 3530 2 38 18 05 4 56 19 01 7 35 19 0731 3 41 19 01 6 14 19 36

მთვარე 2 0 1 9

49

თვი

ს რ

იცხვ

ი

ოქტომბერი ნოემბერი დეკემბერი

ამოსვლა ჩასვლა ამოსვლა ჩასვლა ამოსვლა ჩასვლა

  h m h m h m h m h m h m1 8 50 19 41 11 01 20 24 11 20 21 012 10 02 20 17 11 56 21 18 11 57 22 023 11 11 20 58 12 43 22 16 12 28 23 024 12 15 21 44 13 23 23 16 12 55 _

5 13 12 22 35 13 57 _ 13 20 0 016 14 03 23 30 14 26 0 15 13 44 1 007 14 46 _ 14 53 1 14 14 08 1 598 15 23 0 27 15 17 2 13 14 33 2 599 15 55 1 26 15 41 3 12 15 00 4 00

10 16 23 2 25 16 05 4 12 15 31 5 0311 16 49 3 24 16 31 5 12 16 07 6 0812 17 13 4 23 17 00 6 14 16 50 7 1413 17 37 5 22 17 32 7 18 17 42 8 1714 18 02 6 21 18 11 8 22 18 42 9 1615 18 28 7 22 18 56 9 26 19 49 10 08

16 18 58 8 23 19 50 10 26 21 00 10 5217 19 32 9 26 20 51 11 21 22 12 11 3118 20 12 10 29 21 58 12 09 23 24 12 0419 21 00 11 31 23 09 12 51 _ 12 3420 21 56 12 29 _ 13 28 0 35 13 0321 22 59 13 22 0 21 14 00 1 46 13 3222 _ 14 09 1 33 14 31 2 57 14 0323 0 09 14 50 2 46 15 00 4 08 14 3724 1 22 15 26 3 59 15 31 5 19 15 1525 2 36 15 59 5 13 16 03 6 26 15 5926 3 52 16 31 6 26 16 40 7 29 16 5027 5 07 17 02 7 37 17 22 8 25 17 4628 6 23 17 34 8 44 18 10 9 13 18 4629 7 37 18 09 9 44 19 04 9 53 19 4730 8 50 18 49 10 36 20 01 10 27 20 4831 9 59 19 34 10 57 21 49

მთვარე 2 0 1 9

50

მთ

ვარ

ე

2

0 1

9

ფ ა

ზ ე

ბ ი

თვე

ახ

ალი

მთვა

რე

პირ

ველ

ი მე

ოთ

ხედ

ისა

ვსე

მთვა

რე

უკან

ასკნ

ელი

მეო

თხე

დი

ახალ

ი

მთვა

რე

d h

m

d h

m

d h

m

d h

m

d h

m

იანვ

არი

6 0

4 3

014

09

4621

08

1728

00

12

თებ

ერვა

ლი

5 0

0 0

513

01

2719

18

5426

14

30

მარ

ტი6

19

05

14 1

3 27

21 0

4 43

28 0

7 11

აპრ

ილი

5 1

1 5

212

22

0619

14

1227

01

19

მაის

ი5

01

47

12 0

4 13

19 0

0 12

26 1

9 35

ივნი

სი3

13

03

10 0

9 01

17 1

1 31

25 1

2 48

ივლ

ისი

2 22

17

9 1

3 57

17 0

0 40

25 0

4 20

აგვი

სტო

1 0

6 1

3 7

20

3315

15

3123

17

5930

13

38

სექტ

ემბე

რი

6 0

6 12

14 0

7 35

22 0

5 44

28 2

1 2

8

ოქტ

ომბ

ერი

5 1

9 48

14 0

0 11

21 1

5 42

28 0

6 4

0

ნოემ

ბერ

ი 4

13

2412

16

3720

00

1326

18

08

დეკ

ემბე

რი

4 0

9 59

12 0

8 15

19 0

7 59

26 0

8 1

6

51

კაშკაშა პლანეტების ხილვადობა

2 0 1 9

მ ე რ კ უ რ ი

2019 წელს პლანეტა მერკურის დანახვა შესაძლებელი იქნება დილით, მზის ამოსვლამდე, აღმოსავლეთის ცაზე: იანვრის პირველ დეკადაში (ხანმოკლე ხილვადობა), მარტის მესამე დეკადასა და აპრილის განმავლობაში (ხანმოკლე ხილვადობა), ივლისის ბოლო დღეებსა და აგვისტოში (თვის მიწურულის გამოკლებით; ხანგრძლივი ხილვადობა), აგრეთვე ნოემბრის მეორე ნახევარსა და დეკემბერში (ბოლო კვირის გარდა; ხანგრძლივი ხილვადობა), საღამოს კი, მზის ჩასვლის მერე, დასავლეთის ცაზე - თებერვლის II-III და მარტის I დე-კადებში (საშუალო ხილვადობა), მაისის ბოლო კვირაში, ივნისსა და ივლისის პირველ კვირაში (ხანგრძლივი ხილვადობა), აგრეთვე ოქ-ტომბრის განმავლობაში (ძალიან ხანმოკლე ხილვადობა).

მერკური უხილავი იქნება 30 იანვრის, 22 მაისის და 4 სექტემბრის (ზ ე დ ა შ ე ე რ თ ე ბ ა), აგრეთვე 14 მარტის, 22 ივლისისა და 12 ნოემბრის (ქ ვ ე დ ა შ ე ე რ თ ე ბ ა) თარიღების წინა და მომდევნო პერიოდებში, ხოლო მზიდან მაქსიმალურ კუთხურ დაშორებაში იქნება და, ამდენად, მაქსიმალურად ხანგრძლივად მისაწვდომი დაკვირვებე-ბისათვის - 27 თებერვლის, 24 ივნისისა და 20 ოქტომბრის (ა ღ მ ო - ს ა ვ ლ ე თ ი ე ლ ო ნ გ ა ც ი ა), აგრეთვე 11 აპრილის, 10 აგვის-ტოსა და 28 ნოემბრის (დ ა ს ა ვ ლ ე თ ი ე ლ ო ნ გ ა ც ი ა) თარი-ღების მომცველ პერიოდებში.

2019 წელს მერკური შეერთებაში იქნება: ვენერასთან: - 16 აპ-რილს (მიუახლოვდება 4°-ზე), 25 ივლისს (5,5°S), 13 სექტემბერსა (0,5°S), და 31 ოქტომბერს (3°S); მარსთან - 18 ივნისს (0,2°N), 6 ივ-ლისსა (4°S) და 3 სექტემბერს (0,5°N); იუპიტერთან (მიუახლოვდება შეერთების ადგილს მომდევნო იანვრის დასაწყისში) და სატურნთან - 13 იანვარს (1,5°S).

11 ნოემბერს მოხდება იშვიათი მოვლენა -- მერკურის ხილული გავლა მზის დისკოზე.ეს მოვლენა დაიწყება თბილისის დროით 16 სთ 34 წთ-ზე (მზის ჩასვლამდე თითქმის 1 სთ-ით ადრე), მისი შუა ფაზა იქნება 19 სთ 35 წთ-ზე, და დასრულდება 22 სთ 03 წთ-ზე, ანუ თბილისიდან (და მთლიანად საქართველოდანაც შესაძლებელი იქნება ამ მოვლენის მხოლოდ საწყის ფაზაზე დაკვირვება - მთელი პროცესი ან მისი უმეტესი ნაწილი ხილვადი იქნება ბევრად უფრო დასავლეთით მდებარე ტერიტორიებიდან: ევროპის უკიდურესი დასავლეთში მდებარე ქვეყნებიდან და ატლანტის ოკეანის აკვატო-რიუმიდან.

52

ვ ე ნ ე რ ა

2019 წლის დასაწყისში პლანეტა ვენერა უახლოვდება დ ა ს ა- ვ ლ ე თ ე ლ ო ნ გ ა ც ი ა ს (გაივლის 6 იანვარს), ამიტომ დილის მნათობის სახით ხანგრძლივად ჩანს ცის აღმოსავლეთ ნაწილში მზის ამოსვლამდე. იანვრის დასაწყისში ვენერას ხილვადობის ხანგრძლი-ვობა თითქმის 4 საათია. 6 იანვრიდან ვენერა იწყებს ცაზე მზესთან ხილულ მიახლოებას, ამიტომ თუმცა ივლისის დასაწყისამდე იგი ხილ-ვადია მზის ამოსვლამდე, ამოდის ყოველდღიურად მზის ამოსვლამდე სულ უფრო და უფრო ნაკლები დროით ადრე და მისი ხილვადობის პერიოდიც სულ უფრო მცირდება და დილისკენ ინაცვლებს: იანვრის ბოლოს იგი უკვე მხოლოდ 2,5 სთ-ია, თებერვლის დასასრულს - 1,5 სთ, მარტის ბოლოს 40 წთ-მდე იკლებს, აპრილის მიწურულს 20 წთ-მდე, ივნისის ბოლოს კი სულ 10 წთ-მდე.

14 აგვისტოს ვენერა მზესთან ზ ე დ ა შ ე ე რ თ ე ბ ა შ ი გაივლის, ამიტომ მზის სხივებში გაუჩინარდება და 10 ივლისიდან შუა ოქტომბრამდე პრაქტიკულად მასზე დაკვირვება შეუძლებელი იქნე-ბა. ზედა შეერთების მომენტიდან იგი მზიდან აღმოსავლეთით გადა-ინაცვლებს, შუა ოქტომბრიდან საკმაო კუთხურ მანძილზე დაშორდება მზეს, ამოვა მასზე უფრო გვიან, ანუ ასევე ჩავა მასზე უფრო გვიან და გამოჩნდება დასავლეთის ცაზე საღამოს მნათობის სახით. შემდგომ-ში პლანეტა სულ უფრო მეტი კუთხური მანძილით დაშორდება მზეს, ანუ ჩავა მასთან მიმართებაში სულ უფრო მეტი დაგვიანებით, და მისი ხილვადობის პერიოდიც თანდათან გაიზრდება: თუ ოქტომბრის II ნახევარში იგი 20 წუთს არ აღემატება, ნოემბრის ბოლოს 1 საათს მიაღწევს, წლის მიწურულს კი 2 სთ-ს გადააჭარბებს. ხილვადობის პერიოდებში ვენერა - 4 ვიზუალური ვარსკვლავიერი სიდიდის მნათო-ბი იქნება, ამიტომ ბევრად დაჩრდილავს უკაშკაშესი ვარსკვლავების ბრწყინვალებას.

2019 წელს პლანეტა ვენერა შეერთებაში იქნება: მერკურთან - 16 აპრილს (მიუახლოვდება 4°-ზე), 25 ივლისს (5,5°N), 13 სექტემბერს (0,5°N), და 31 ოქტომბერს (3°N); მარსთან - 24 აგვისტოს (0,3°N); იუპიტერთან - 22 იანვარსა (2,5°N) და 24 ნოემბერს (1,5°S) და სა-ტურნთან - 18 თებერვალსა (1°N) და 11 დეკემბერს (2°S).

მ ა რ ს ი

2019 წლის დასაწყისში პლანეტა მარსს ახალი განვლილი აქვს ა ღ მ ო ს ა ვ ლ ე თ ი კ ვ ა დ რ ა ტ უ რ ა (10.XII.2018 წ.), მზი-დან თითქმის 80° კუთხურ მანძილზეა და ამიტომ საღამოს მნათობის სახით ჩანს ბინდის დასრულებიდან გათენებამდე 6 სთ-ზე მეტი ხნის

53

განმავლობაში. შემდგომში პლანეტა განუწყვეტლივ უახლოვდება მზეს ცაზე ხილული მდებარეობის თვალსაზრისით, ამიტომ ყოველ მომდევნო დღეს ჩადის უფრო და უფრო მალე მზის ჩასვლის მომენტ-თან შედარებით, და მისი ხილვადობის პერიოდის ხანგრძლივობაც ნელა, მაგრამ განუწყვეტლივ მცირდება, თუმცა პლანეტა ცაზეა შე-ღამებისთანავე: თებერვლის დასაწყისში იგი 5 სთ-ს უდრის, მარტის დასაწყისში - 4 სთ-ს, აპრილის მიწურულს - 3 სთ-ს, მაისის ბოლოს - 1,5 სთ-ს, ივნისის მიწურულს - 40 წთ-ს, შუა ივლისში კი 15 წთ-მდე ეცემა. 2 სექტემბერს მარსი მზესთან ზ ე დ ა შ ე ე რ თ ე ბ ა შ ი გაივლის, ამიტომ 20 ივლისიდან 25 სექტემბრამდე შუალედში იგი მზის სხივებშია გაუჩინარებული მზესთან დიდი კუთხური სიახლოვის გამო და პრაქტიკულად მიუწვდომია დაკვირვებებისათვის. 2 სექტემ-ბრის მერე პლანეტა მზიდან დასავლეთ მხარეს გადაინაცვლებს და 25 სექტემბრიდან, როცა იგი მზეს საკმაო კუთხური მანძილით და-შორდება, გამოჩნდება დილის მნათობის სახით მზის ამოსვლის წინ აღმოსავლეთის ცაზე. ამის შემდეგ მზიდან მარსის კუთხური დაშორე-ბა განუწყვეტლივ იზრდება ყოველდღიურად და წლის ბოლოს 45°-ს მიაღწევს, ამიტომ მარსი ყოველ მომდევნო დღეს სულ უფრო და უფრო ადრე ამოდის და ხილვადია დილის ბინდის დადგომამდე, ასე რომ მისი ხილვადობის ხანგრძლივობაც განუწყვეტლივ მატულობს: სექტემბრის ბოლოს იგი 10-ოდე წუთია, ოქტომბრის მიწურულს - 1 საათი, ნოემბრის დამლევს 2 სთ, დეკემბრის დასასრულს კი 2,5 სთ.

წლის დასაწყისში მარსი თევზის თანავარსკვლავედშია და I სი-დიდის ვარსკვლავებზე მეტი სიკაშკაშე აქვს, ივნისში მარჩბივში (მე-2 ვარსკვლავიერი სიდიდე), წლის ბოლოს კი სასწორის თანავარსკვ-ლავედს მიაღწევს და ოდნავ უფრო კაშკაშა გახდება.

2019 წელს მარსი შეერთებაში იქნება: მერკურთან - 18 ივნისს (0,2°S), 6 ივლისსა (4°N) და 3 სექტემბერს (0,5°S), და ვენერასთან - 24 აგვისტოს (0,3°S).

ი უ პ ი ტ ე რ ი

2019 წლის დასაწყისში პლანეტა იუპიტერი დილის მნათობია - ჩანს ცაზე, მზის ამოსვლამდე აღმოსავლეთით საათნახევარზე მეტი ხნის განმავლობაში. ამის შემდეგ იგი ყოველდღიურად სულ უფრო შორდება ხილულ ცაზე მზეს დასავლეთის მიმართულებით, ამიტომ ამოდის მზის ამოსვლის მომენტთან შედარებით სულ უფრო და უფრო მეტი ხნით ადრე და ჩანს გათენებამდე ანუ მისი ხილვადობის პერი-ოდი განუწყვეტლივ იზრდება: იანვრის ბოლოს 2,5 სთ-ია, მარტის და-საწყისში - 3,5 სთ. აპრილის ბოლოს უკვე 6 სთ, ივნისის დასაწყისში კი მაქსიმუმს - თითქმის 8 სთ-ს აღწევს. 12 მარტს იუპიტერი დ ა ს ა ვ- ლ ე თ კ ვ ა დ რ ა ტ უ რ ა შ ი იქნება (აქედან მოყოლებული იგი

54

უკვე ღამისა და დილის მნათობია), 11 ივნისს კი მზესთან პ ი რ ი ს- პ ი რ დ გ ო მ ა შ ი (ამ რიცხვის მახლობლობაში პლანეტა ცის ხი-ლულ ნაწილშია მზის ჩასვლიდან მზის ამოსვლამდე ანუ მთელ ღა-მეს). ე.ი. დედამიწიდან მზის მოპირდაპირე მხარეს.

ამის შემდეგ პლანეტა იწყებს მზესთან ხილულ კუთხურ მიახლო-ებას, ასე რომ ყოველ მომდევნო დღეს სულ უფრო და უფრო ადრე ჩადის და თუმცა შეღამებისთანავე ხილულ ცაზეა, მისი ხილვადობის პერიოდი განუწყვეტლივ იკლებს: ივლისის დასაწყისში 7 სთ-ზე ნაკ-ლებია, აგვისტოს ბოლოს კი 4 სთ-ზე მცირე. 5 სექტემბერს პლანეტა ა ღ მ ო ს ა ვ ლ ე თ კ ვ ა დ რ ა ტ უ რ ა შ ი ა და ჩანს მხოლოდ ღამის პირველ ნახევარში. შემდეგ იუპიტერი უკვე საღამოს მნათობად იქცევა - ჩანს ცის დასავლეთ ნაწილში: სექტემბრის ბოლოს დაახლო-ებით 3 სთ-ის, ოქტომბრის დასასრულს 2 სთ-ის, დეკემბრის დასაწ-ყისში 40 წთ-ის, შუა დეკემბერში კი სულ რამდენიმე წთ-ის განმავ-ლობაში. დეკემბრის მეორე ნახევარში პლანეტა უხილავია - გაუჩინა-რებულია მზის სხივებში. 28 დეკემბერს იგი ზ ე დ ა შ ე ე რ თ ე ბ ა - შ ი ა ანუ მზის მიღმა იმყოფება.

თითქმის მთელი წლის განმავლობაში იუპიტერი გველისმჭე-რის თანავარსკვლავედში იმოძრავებს (მხოლოდ აგვისტოში იქნება ღრიანკალში, დეკემბერში კი მშვილდოსანში) მისი სიკაშკაშე ყოველ-თვის -2 ვარსკვლავიერი სიდიდის ახლოს დარჩება, ანუ დაჩრდილავს ყველა ვარსკვლავის ბრწყინვალებას.

2019 წელს პლანეტა იუპიტერი შეერთებაში იქნება: მერკურთან (მიუახლოვდება შეერთების ადგილს, გაივლის კი მომდევნო წლის იანვრის დასაწყისში) და ვენერასთან - 22 იანვარსა (2,5°S) და 24 ნოემბერს (1,5°N).

ს ა ტ უ რ ნ ი

2019 წლის იანვრის პირველ დეკადაში სატურნი მზის სხივებშია გაუჩინარებული და პრაქტიკულად მიუწვდომი დაკვირვებებისათვის, ვინაიდან 2 იანვარს იგი მზესთან ზ ე დ ა შ ე ე რ თ ე ბ ა შ ი გაივლის. ამის შემდეგ იგი ხილულ ცაზე თანდათანობით დაშორდება მზეს დასავლეთის მიმართულებით, ამოვა მზესთან შედარებით სულ უფრო და უფრო ადრე, ასე რომ იანვრის შუა რიცხვებიდან უკვე დი-ლის მნათობის სახით გამოჩნდება აღმოსავლეთის ცაზე მზის ამოს-ვლის წინა პერიოდში. თავდაპირველად მისი ხილვადობის ხანგრძ-ლივობა რამდენიმე წუთი იქნება, იანვრის დასასრულს უკვე 1 სთ-ს მიუახლოვდება, თებერვლის ბოლოს - 2 სთ-ს, მარტის დასასრულს 3 სთ-ს, აპრილის ბოლოს კი 4 სთ-ს. 14 აპრილს პლანეტა დ ა ს ა ვ - ლ ე თ კ ვ ა დ რ ა ტ უ რ ა შ ი იქნება; მისი კუთხური დაშორება მზი-დან და, შესაბამისად, სატურნის ხილვადობის პერიოდის ხანგრძლი-

55

ვობაც ამის მერეც გაგრძელდება: პლანეტა ამოვა სულ უფრო ადრე, და დილამდე ხილული იქნება ცაზე. 9 ივლისს სატურნი პ ი რ ი ს - პ ი რ დ გ ო მ ა ს გაივლის (მზის საპირისპირო მხარეს), ამიტომ ხილვადი იქნება პრაქტიკულად მთელი ღამის განმავლობაში. ამის შემდეგ სატურნი იწყებს ცაზე მზესთან დაახლოებას, ჩადის მზის ამოსვლის მომენტზე სულ უფრო და უფრო ადრე, ამიტომ თუმცა იგი ხილვადია შეღამებისთანავე, მისი ხილვადობის სრული პერიოდი მონოტონურად იკლებს: ივლისის ბოლოს 7 სთ-მდე, სექტემბერში 5 სთ-მდე, ოქტომბერში კი პრაქტიკულად ღამის I ნახევარსღა მოიცავს. 10 ოქტომბერს პლანეტა ა ღ მ ო ს ა ვ ლ ე თ კ ვ ა დ რ ა ტ უ რ ა - შ ი ა, მზიდან 90°-ზე, შემდგომ კი ცაზე სულ უფრო უახლოვდება მზეს ანუ მისი ჩასვლის მომენტი თანდათან უახლოვდება მზის ჩასვლის მო-მენტს (წლის ბოლო თვეებში იგი უკვე საღამოს პლანეტაა, ანუ ჩანს მზის ჩასვლის მერე ცის დასავლეთ მხარეს). მისი ხილვადობა ოქტომ-ბრის ბოლოს 3,5 სთ-მდე კლებულობს, ნოემბრის მიწურულს 2 სთ-ია, წლის ბოლო დღეებში კი ნახევარ სთ-მდე ეცემა.

მთელი წლის განმავლობაში სატურნი ნელა იმოძრავებს მშვილ-დოსნის თანავარსკვლავედის ფარგლებში. მისი სიკაშკაშე წლის დასაწყისსა და დასასრულს პირველი ვარსკვლავიერი სიდიდის მახლობლობაში იქნება, შუა პერიოდში კი ნულოვან ვარსკვლავიერ სიდიდეს მიუახლოვდება, ანუ ყველა შემთხვევაში სატურნის ბრწყინ-ვალება სადარი იქნება ცის ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავთა ბრწყინ-ვალებისა.

2019 წელს მოხდება საინტერესო მოვლენა - მთვარის დისკოს მიერ სატურნის დაფარვა, ანუ მთვარე გაივლის დედამიწაზე მყოფ დამკვირვებელსა და სატურნს შორის და პლანეტის დროებით გაუჩი-ნარებას გამოიწვევს. ეს მოვლენა მოხდება 2 თებერვალს: სატურნი გაუჩინარდება მთვარის დასავლეთი კიდის მიღმა თბილისის დროით 10 სთ 26 წთ-ზე და ხელახლა გამოჩნდება მთვარის აღმოსავლეთ კიდესთან 11 სთ 28 წთ-ზე. სამწუხაროდ საქართველოდან სატურნის დაფარვას ვერ დავაკვირდებით, რადგან მითითებულ მომენტში მზე თბილისში უკვე 2 საათის ამოსული იქნება. დაფარვა გამოჩნდება იმ ქვეყანაში, სადაც ამ დროს ღამეა. ოღონდ დაფარვის მომენტში მთვა-რე მილევადი ნამგლის ფაზაში იქნება, ე.ი. მზესთან ახლოს მისგან დასავლეთით, და მთვარის ამოსვლიდან 2 საათში მზეც ამოვა. თა-ნაც, თვით დაფარვის პროცესი 1 საათს გრძელდება. დაკვირვებას დილის ბინდიც შეუშლის ხელს. გაცილებით ხელსაყრელია პლანეტის დაფარვაზე დაკვირვება, როცა იგი ხდება სავსემთვარეობის მახლო-ბელ დღეებში, ამასთან სრული ღამის პირობებში.

2019 წელს სატურნი შეერთებაში იქნება: მერკურთან - 13 იან-ვარს (1,5°N), და ვენერასთან - 18 თებერვალსა (1°S) და 11 დეკემ-ბერს (2°N).

56

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ

დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზე

ამო

სვლ

ა

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ იანვარი 1 6 18 10 53 15 26 121 193.9 17 33 -23 10

8 6 40 11 11 15 40 123 204.1 18 19 -24 0415 7 00 11 31 16 01 122 210.4 19 06 -23 5722 7 15 11 52 16 29 120 212.8 19 55 -22 4229 7 26 12 13 17 01 117 211.2 20 44 -20 16

თებერვალი 5 7 32 12 35 17 38 112 204.6 21 33 -16 3712 7 34 12 55 18 18 105 191.8 22 21 -11 4819 7 30 13 12 18 55 97 171.2 23 06 -6 1026 7 17 13 18 19 19 90 143.5 23 40 -0 48

მარტი 5 6 52 13 03 19 14 86 115.5 23 54 2 2812 6 14 12 23 18 31 87 96.5 23 43 2 0719 5 36 11 33 17 29 91 91.2 23 21 -1 0526 5 07 10 54 16 40 95 97.2 23 08 -4 14

აპრილი 2 4 49 10 32 16 14 97 109.3 23 13 -5 349 4 38 10 23 16 08 96 123.9 23 31 -4 58

16 4 30 10 23 16 17 93 139.3 23 58 -2 5023 4 24 10 30 16 35 89 154.8 0 32 0 3030 4 20 10 41 17 03 83 169.9 1 11 4 48

მაისი 7 4 19 10 59 17 39 76 183.6 1 56 9 4814 4 23 11 23 18 25 69 194.1 2 48 15 0921 4 34 11 55 19 18 62 197.9 3 47 20 1028 4 54 12 32 20 11 56 191.8 4 51 23 51

ივნისი 4 5 21 13 06 20 52 54 177.0 5 53 25 2611 5 49 13 32 21 15 55 158.2 6 47 25 0318 6 13 13 47 21 20 58 138.9 7 31 23 1925 6 28 13 51 21 12 61 120.9 8 02 20 52

მერკური 2 0 1 9

57

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ

დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზეამ

ოსვ

ლა

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

  h m h m h m °   h m ° ‘ ივლისი 2 6 29 13 40 20 50 65 105.3 8 20 18 20

  9 6 13 13 16 20 17 67 93.3 8 24 16 19  16 5 38 12 36 19 34 69 86.7 8 13 15 23  23 4 50 11 50 18 50 68 88.2 7 54 15 48  30 4 04 11 10 18 16 66 99.1 7 41 17 10 

აგვისტო 6 3 36 10 49 18 02 64 119.1 7 47 18 39  13 3 33 10 50 18 06 63 145.3 8 14 19 14  20 3 57 11 08 18 19 65 172.0 8 59 17 59  27 4 37 11 35 18 31 70 192.5 9 53 14 36 

სექტემბერი 3 5 21 12 00 18 37 77 203.8 10 46 9 44  10 6 01 12 20 18 37 84 207.4 11 34 4 16  17 6 37 12 36 18 33 92 205.6 12 18 -1 13  24 7 09 12 49 18 28 99 200.0 12 59 -6 26 

ოქტომბერი 1 7 38 13 00 18 21 105 191.1 13 37 -11 128 8 03 13 09 18 14 111 179.1 14 14 -15 23

  15 8 23 13 16 18 07 115 164.1 14 48 -18 51  22 8 35 13 17 17 58 119 146.0 15 18 -21 20  29 8 31 13 08 17 44 120 125.9 15 37 -22 25 

ნოემბერი 5 7 54 12 35 17 17 118 107.6 15 34 -21 15  12 6 40 11 38 16 36 112 101.3 15 04 -17 11  19 5 35 10 48 16 01 107 115.5 14 40 -13 28  26 5 16 10 29 15 42 108 141.2 14 48 -13 37 

დეკემბერი 3 5 28 10 32 15 34 111 166.1 15 17 -16 08  10 5 51 10 43 15 33 116 185.7 15 56 -19 09  17 6 18 10 58 15 38 119 199.8 16 39 -21 47  24 6 45 11 17 15 48 122 209.1 17 25 -23 40  31 7 09 11 37 16 04 123 214.1 18 12 -24 35

მერკური 2 0 1 9

58

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზე

ამო

სვლ

ა

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ იანვარი 1 3 40 8 47 13 52 110 95.0 15 28 -15 19

  8 3 47 8 48 13 47 112 102.9 15 57 -16 55  15 3 56 8 50 13 44 114 110.9 16 27 -18 23  22 4 05 8 54 13 43 116 118.8 16 58 -19 37  29 4 14 9 00 13 45 117 126.6 17 31 -20 32 

თებერვალი 5 4 23 9 06 13 49 118 134.4 18 05 -21 05  12 4 30 9 13 13 55 118 142.1 18 40 -21 11  19 4 36 9 20 14 04 118 149.6 19 15 -20 50  26 4 40 9 28 14 15 117 157.0 19 50 -20 00 

მარტი 5 4 41 9 35 14 28 115 164.2 20 24 -18 43  12 4 41 9 42 14 42 112 171.3 20 59 -16 59  19 4 39 9 48 14 57 109 178.2 21 32 -14 52  26 4 35 9 53 15 12 106 185.0 22 06 -12 24 

აპრილი 2 4 29 9 58 15 27 102 191.5 22 38 -9 39  9 4 23 10 02 15 42 98 197.8 23 10 -6 41  16 4 16 10 06 15 57 94 203.9 23 42 -3 33  23 4 08 10 10 16 13 90 209.8 0 13 -0 09  30 4 00 10 14 16 28 85 215.4 0 44 2 58 

მაისი 7 3 52 10 18 16 44 81 220.8 1 16 6 12  14 3 45 10 22 17 00 77 225.9 1 48 9 21  21 3 38 10 27 17 16 73 230.7 2 20 12 21  28 3 33 10 32 17 32 69 235.1 2 53 15 06 

ივნისი 4 3 29 10 39 17 48 65 239.3 3 27 17 35  11 3 28 10 46 18 05 62 243.0 4 02 19 41  18 3 29 10 54 18 20 60 246.4 4 38 21 23  25 3 32 11 03 18 34 58 249.5 5 14 22 35

ვენერა 2 0 1 9

59

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზეამ

ოსვ

ლა

ზედ

ა

კულ

მინა

ცია

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ ივლისი 2 3 38 11 13 18 47 57 252.1 5 51 23 17

  9 3 48 11 23 18 57 57 254.3 6 29 23 25  16 3 59 11 32 19 05 58 256.1 7 06 22 59  23 4 13 11 42 19 09 59 257.4 7 43 22 00  30 4 29 11 51 19 11 62 258.4 8 19 20 30 

აგვისტო 6 4 45 11 59 19 10 64 258.9 8 55 18 31  13 5 02 12 06 19 07 68 259.0 9 30 16 06  20 5 20 12 12 19 03 72 258.7 10 04 13 20  27 5 37 12 17 18 56 76 258.0 10 37 10 15 

სექტემბერი 3 5 54 12 22 18 49 80 256.9 11 09 6 57  10 6 11 12 27 18 41 85 255.4 11 41 3 30  17 6 28 12 31 18 32 90 253.5 12 13 0 03  24 6 45 12 35 18 24 95 251.4 12 45 -3 37 

ოქტომბერი 1 7 02 12 39 18 15 99 248.8 13 17 -7 088 7 19 12 44 18 08 104 246.0 13 49 -10 32

  15 7 37 12 50 18 01 108 242.9 14 22 -13 43  22 7 55 12 56 17 57 112 239.5 14 56 -16 39  29 8 13 13 04 17 54 116 235.8 15 31 -19 14 

ნოემბერი 5 8 30 13 12 17 53 119 231.9 16 07 -21 24  12 8 47 13 21 17 55 121 227.7 16 44 -23 04  19 9 02 13 32 18 00 123 223.3 17 22 -24 12  26 9 15 13 42 18 08 124 218.6 18 00 -24 45 

დეკემბერი 3 9 25 13 53 18 20 123 213.7 18 38 -24 40  10 9 32 14 03 18 33 122 208/6 19 16 -23 59  17 9 36 14 13 18 49 120 203.3 19 53 -22 43  24 9 37 14 21 19 06 118 197.8 20 30 -20 55  31 9 35 14 29 19 23 115 192.0 21 05 -18 38

ვენერა 2 0 1 9

60

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზე

ამო

სვლ

ა

ზედ

ა კუ

ლმი

ნაცი

ა

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ იანვარი 1 11 16 17 18 23 20 90 188.7 0 00 -0 18

  8 10 58 17 07 23 17 87 197.5 0 17 1 43  15 10 41 16 57 23 13 84 206.5 0 34 3 43  22 10 23 16 47 23 10 82 215.5 0 52 5 41  29 10 06 16 37 23 07 79 224.5 1 09 7 37 

თებერვალი 5 9 49 16 27 23 04 77 233.6 1 27 9 29  12 9 33 16 17 23 01 74 242.6 1 45 11 18  19 9 16 16 07 22 58 72 251.7 2 03 13 02  26 9 01 15 58 22 55 69 260.6 2 21 14 41 

მარტი 5 8 45 15 49 22 52 67 269.4 2 39 16 15  12 8 31 15 40 22 49 65 278.1 2 58 17 41  19 8 16 15 31 22 46 63 286.7 3 17 19 01  26 8 03 15 23 22 43 62 295.1 3 36 20 14 

აპრილი 2 7 50 15 14 22 39 60 303.3 3 55 21 18  9 7 38 15 06 22 35 59 311.4 4 15 22 13  16 7 26 14 58 22 31 58 319.2 4 34 23 00  23 7 15 14 51 22 26 57 326.7 4 54 23 37  30 7 06 14 43 22 20 56 334.0 5 14 24 05 

მაისი 7 6 56 14 35 22 14 56 340.9 5 34 24 24  14 6 48 14 28 22 07 56 347.6 5 54 24 33  21 6 40 14 20 21 59 56 353.9 6 14 24 32  28 6 33 14 12 21 50 56 359.9 6 34 24 22 

ივნისი 4 6 27 14 04 21 40 56 365.5 6 53 24 02  11 6 21 13 56 21 30 57 370.8 7 13 23 34  18 6 16 13 48 21 19 58 375.6 7 32 22 57  25 6 11 13 39 21 07 59 380.1 7 51 22 11

მარსი 2 0 1 9

61

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზეამ

ოსვ

ლა

ზედ

ა

კულ

მინა

ცია

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ ივლისი 2 6 06 13 30 20 54 60 384.1 8 10 21 18

  9 6 01 13 21 20 40 62 387.7 8 28 20 17  16 5 57 13 12 20 26 63 390.9 8 47 19 09  23 5 52 13 02 20 11 65 393.6 9 05 17 55  30 5 48 12 52 19 56 67 395.9 9 22 16 36 

აგვისტო 6 5 44 12 42 19 40 69 397.7 9 40 15 11  13 5 39 12 32 19 24 71 399.0 9 57 13 41  20 5 35 12 22 19 07 73 399.8 10 14 12 07  27 5 30 12 11 18 51 75 400.2 10 31 10 29 

სექტემბერი 3 5 26 12 00 18 33 78 400.1 10 48 8 48  10 5 21 11 49 18 16 80 399.5 11 05 7 04  17 5 16 11 38 17 59 82 398.4 11 21 5 19  24 5 12 11 27 17 41 85 396.8 11 38 3 31 

ოქტომბერი 1 5 07 11 16 17 24 87 394.7 11 54 1 428 5 02 11 05 17 06 90 392.1 12 11 -0 07

  15 4 58 10 54 16 48 92 389.1 12 27 -1 56  22 4 53 10 43 16 31 95 385.6 12 44 -3 45  29 4 49 10 32 16 14 97 381.6 13 01 -5 32 

ნოემბერი 5 4 45 10 21 15 57 99 377.2 13 17 -7 18  12 4 41 10 11 15 40 102 372.4 13 35 -9 02  19 4 37 10 00 15 24 104 367.1 13 52 -10 44  26 4 33 9 51 15 07 106 361.4 14 09 -12 21 

დეკემბერი 3 4 29 9 41 14 52 108 355.4 14 27 -13 55  10 4 25 9 31 14 37 110 349.0 14 46 -15 24  17 4 22 9 22 14 22 112 342.2 15 04 -16 48  24 4 18 9 14 14 08 114 335.2 15 23 -18 06  31 4 15 9 05 13 55 116 327.9 15 42 -19 17

მარსი 2 0 1 9

62

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზე

ამო

სვლ

ა

ზედ

ა

კულ

მინა

ცია

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ იანვარი 1 5 19 9 59 14 39 119 927.1 16 41 -21 34

  8 4 58 9 38 14 17 119 918.0 16 47 -21 46  15 4 37 9 16 13 54 119 907.6 16 53 -21 56  22 4 16 8 54 13 32 120 895.9 16 59 -22 05  29 3 54 8 32 13 09 120 883.0 17 05 -22 12 

თებერვალი 5 3 33 8 10 12 46 120 869.0 17 10 -22 19  12 3 10 7 47 12 23 120 854.1 17 15 -22 24  19 2 47 7 24 12 00 120 838.5 17 19 -22 29  26 2 24 7 00 11 36 120 822.3 17 23 -22 32 

მარტი 5 2 00 6 36 11 12 120 805.6 17 27 -22 35  12 1 36 6 12 10 47 120 788.6 17 29 -22 37  19 1 11 5 46 10 21 120 771.6 17 32 -22 39  26 0 45 5 21 9 56 120 754.8 17 34 -22 40 

აპრილი 2 0 19 4 54 9 29 120 738.4 17 35 -22 41  9 23 48 4 27 9 02 120 722.5 17 35 -22 41  16 23 20 3 59 8 34 120 707.4 17 35 -22 41  23 22 52 3 31 8 06 120 693.5 17 34 -22 40  30 22 22 3 02 7 37 120 680.9 17 33 -22 39 

მაისი 7 21 53 2 33 7 08 120 669.5 17 31 -22 38  14 21 22 2 02 6 38 120 660.0 17 28 -22 37  21 20 52 1 32 6 07 120 652.3 17 25 -22 34  28 20 20 1 01 5 36 120 646.6 17 21 -22 32 

ივნისი 4 19 49 0 30 5 05 120 643.0 17 18 -22 29  11 19 17 23 54 4 34 120 641.6 17 14 -22 26  18 18 46 23 22 4 03 120 642.3 17 10 -22 22  25 18 14 22 51 3 32 120 645.2 17 06 -22 19

იუპიტერი 2 0 1 9

63

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზეამ

ოსვ

ლა

ზედ

ა

კულ

მინა

ცია

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ ივლისი 2 17 43 22 20 3 02 120 650.2 17 03 -22 15

  9 17 12 21 50 2 31 120 657.2 17 00 -22 12  16 16 42 21 20 2 01 120 665.9 16 57 -22 10  23 16 13 20 50 1 32 120 676.3 16 55 -22 08  30 15 44 20 21 1 03 120 688.2 16 54 -22 07 

აგვისტო 6 15 15 19 53 0 34 120 701.3 16 53 -22 07  13 14 48 19 25 0 07 120 715.4 16 53 -22 08  20 14 21 18 58 23 36 120 730.3 16 53 -22 10  27 13 55 18 32 23 09 120 745.8 16 54 -22 13 

სექტემბერი 3 13 29 18 06 22 43 120 761.6 16 56 -22 17  10 13 04 17 41 22 17 120 777.6 16 58 -22 22  17 12 40 17 17 21 52 120 793.6 17 01 -22 27  24 12 16 16 52 21 28 120 809.3 17 05 -22 33 

ოქტომბერი 1 11 53 16 29 21 04 120 824.7 17 08 -22 39  8 11 30 16 06 20 40 121 839.5 17 13 -22 45  15 11 08 15 43 20 17 121 853.6 17 18 -22 51  22 10 46 15 21 19 54 121 866.8 17 23 -22 57  29 10 25 14 59 19 32 121 879.0 17 28 -23 02 

ნოემბერი 5 10 03 14 37 19 10 121 890.2 17 34 -23 07  12 9 42 14 16 18 48 121 900.1 17 40 -23 11  19 9 21 13 54 18 27 121 908.8 17 47 -23 14  26 9 00 13 33 18 06 121 916.0 17 53 -23 17 

დეკემბერი 3 8 40 13 13 17 45 121 921.8 18 00 -23 18  10 8 19 12 52 17 24 121 926.1 18 07 -23 18  17 7 58 12 31 17 04 121 928.9 18 14 -23 17  24 7 38 12 11 16 43 121 930.1 18 21 -23 15  31 7 17 11 50 16 23 121 929.7 18 28 -23 12

იუპიტერი 2 0 1 9

64

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზე

ამო

სვლ

ა

ზედ

ა

კულ

მინა

ცია

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ იანვარი 1 7 30 12 07 16 43 120 1650.6 18 50 -22 28

  8 7 06 11 43 16 19 120 1650.0 18 53 -22 24  15 6 42 11 19 15 56 120 1647.4 18 57 -22 20  22 6 18 10 55 15 32 120 1642.9 19 00 -22 15  29 5 53 10 31 15 08 120 1636.7 19 04 -22 10 

თებერვალი 5 5 28 10 07 14 44 120 1628.6 19 07 -22 06  12 5 04 9 42 14 20 120 1618.9 19 10 -22 01  19 4 39 9 18 13 56 119 1607.7 19 13 -21 56  26 4 14 8 53 13 31 119 1595.0 19 16 -21 51 

მარტი 5 3 48 8 28 13 07 119 1581.1 19 19 -21 47  12 3 23 8 03 12 42 119 1566.1 19 21 -21 43  19 2 57 7 37 12 17 119 1550.1 19 23 -21 39  26 2 31 7 11 11 51 119 1533.5 19 25 -21 36 

აპრილი 2 2 05 6 45 11 25 119 1516.3 19 26 -21 33  9 1 38 6 19 10 59 119 1498.9 19 27 -21 31  16 1 12 5 52 10 33 119 1481.4 19 28 -21 29  23 0 45 5 25 10 06 119 1464.2 19 29 -21 28  30 0 17 4 58 9 38 119 1447.3 19 29 -21 28 

მაისი 7 23 46 4 30 9 11 119 1431.1 19 29 -21 29  14 23 18 4 02 8 42 119 1415.8 19 28 -21 30  21 22 50 3 34 8 14 119 1401.7 19 28 -21 32  28 22 21 3 05 7 45 119 1388.8 19 26 -21 35 

ივნისი 4 21 52 2 36 7 16 119 1377.6 19 25 -21 38  11 21 23 2 07 6 46 119 1368.0 19 23 -21 42  18 20 54 1 38 6 17 119 1360.4 19 21 -21 46  25 20 25 1 08 5 47 119 1354.7 19 19 -21 51

სატურნი 2 0 1 9

65

თარიღი

თბილისის საშუალო დროით

ამო

სვლ

ისა

და

ჩასვ

ლის

აზი

მუტი

±

A

მანძ

ილი

მილ

იონ

კმ-ი

თ დედამიწის დინამიკური

დროით 0h-ზე

ამო

სვლ

ა

ზედ

ა

კულ

მინა

ცია

ჩასვ

ლა

ხილ

ული

α

ხილ

ული

δ

    h m h m h m °   h m ° ‘ ივლისი 2 19 56 0 39 5 17 119 1351.1 19 17 -21 55

  9 19 26 0 09 4 47 120 1349.7 19 15 -22 00  16 18 57 23 35 4 17 120 1350.5 19 13 -22 04  23 18 28 23 05 3 47 120 1353.5 19 11 -22 09  30 17 59 22 36 3 17 120 1358.5 19 09 -22 13 

აგვისტო 6 17 29 22 07 2 47 120 1365.6 19 07 -22 16  13 17 00 21 37 2 18 120 1374.6 19 05 -22 20  20 16 32 21 08 1 49 120 1385.4 19 04 -22 23  27 16 03 20 40 1 20 120 1397.8 19 02 -22 25 

სექტემბერი 3 15 35 20 11 0 51 120 1411.6 19 02 -22 27  10 15 07 19 43 0 23 120 1426.5 19 01 -22L29  17 14 39 19 16 23 51 120 1442.4 19 01 -22 30  24 14 12 18 48 23 24 120 1459.0 19 01 -22 31 

ოქტომბერი 1 13 45 18 21 22 57 120 1476.1 19 01 -22 31  8 13 18 17 54 22 30 120 1493.5 19 02 -22 30  15 12 52 17 28 22 04 120 1510.8 19 03 -22 29  22 12 26 17 02 21 38 120 1527.9 19 05 -22 27  29 12 00 16 36 21 12 120 1544.6 19 07 -22 25 

ნოემბერი 5 11 34 16 11 20 47 120 1560.5 19 09 -22 23  12 11 09 15 46 20 22 120 1575.6 19 11 -22 19  19 10 43 15 21 19 58 120 1589.6 19 13 -22 16  26 10 18 14 56 19 33 120 1602.4 19 16 -22 11 

დეკემბერი 3 9 53 14 31 19 09 120 1613.7 19 19 -22 06  10 9 28 14 07 18 45 120 1623.6 19 22 -22 01  17 9 04 13 43 18 21 119 1631.8 19 26 -21 55  24 8 39 13 19 17 57 119 1638.2 19 29 -21 48  31 8 15 12 54 17 34 119 1642.8 19 32 -21 41

სატურნი 2 0 1 9

66

თარიღი

დილის ბინდი ადგილ.

საშუალო დროით

საღამოს ბინდი ადგილ.

საშუალო დროით

ასტრ

ონო

მ. ბ

ინდ

ის

ხანგ

რძლ

ივო

ბა (დ

ილის

ან

საღ

ამო

ს)

სამო

ქალ

აქო

ბინ

დის

ხა

ნგრ

ძლივ

ობა

(დილ

ის ა

ნ სა

ღამ

ოს)

დღ

ის ხ

ანგრ

ძლივ

ობა

ასტრ

ონო

მ. ბ

ინდ

ის

დას

აწყი

სი

სამო

ქ. ბ

ინდ

ის

დას

აწყი

სი

სამო

ქ. ბ

ინდ

ის

დას

ასრ

ული

ასტრ

ონო

მ. ბ

ინდ

ის

დას

ასრ

ული

    h m h m h m h m m m h mიანვარი 1 5 46 6 55 17 11 18 20 100 31 9 13

  5 46 55 15 24 100 31 17  10 46 55 20 28 100 31 26  15 45 53 26 34 99 30 29  20 44 51 31 38 98 30 40  25 41 48 37 44 97 30 48

თებერვალი 1 5 36 6 42 17 46 18 52 96 30 10 03  5 33 39 50 56 95 29 12  10 27 32 56 19 01 94 29 27  15 22 27 18 02 07 94 29 37  20 16 21 07 12 93 29 50  25 09 14 13 18 93 29 11 03

მარტი 1 5 04 6 08 18 18 19 22 93 28 11 14  5 4 57 01 23 27 93 28 26  10 48 5 53 29 34 93 28 43  15 39 44 34 39 93 28 53  20 33 36 40 46 94 28 12 08  25 20 27 46 52 95 28 22

აპრილი 1 4 08 5 16 18 53 20 01 96 28 12 41  5 3 58 06 19 00 08 97 28 53  10 49 4 59 04 14 99 28 13 06  15 40 51 09 20 100 28 21  20 30 43 16 29 103 29 33  25 21 36 21 36 105 29 46

მაისი 1 3 09 4 27 19 27 20 45 108 30 14 01  5 02 21 33 52 111 31 11  10 2 53 15 39 21 01 114 31 21  15 46 10 44 08 116 32 31  20 36 03 51 18 120 32 41  25 30 3 59 55 24 122 33 50

ივნისი 1 2 22 3 54 20 02 21 34 124 34 15 00  5 18 52 05 39 128 34 05  10 13 49 08 44 130 34 08  15 14 51 10 47 130 34 11  20 14 51 13 50 132 34 13  25 14 51 15 52 132 34 12

30 5 46 6 55 17 11 18 20 101 32 9 12

სამოქალაქო და ასტრონომიული ბინდი და დღის ხანგრძლივობა 2019

67

სამოქალაქო და ასტრონომიული ბინდი და დღის ხანგრძლივობა 2019

თარიღი

დილის ბინდი ადგილ.

საშუალო დროით

საღამოს ბინდი ადგილ.

საშუალო დროით

ასტრ

ონო

მ. ბ

ინდ

ის

ხანგ

რძლ

ივო

ბა (დ

ილის

ან

საღ

ამო

ს)

სამო

ქალ

აქო

ბინ

დის

ხა

ნგრ

ძლივ

ობა

(დილ

ის ა

ნ სა

ღამ

ოს)

დღ

ის ხ

ანგრ

ძლივ

ობა

ასტრ

ონო

მ. ბ

ინდ

ის

დას

აწყი

სი

სამო

ქ. ბ

ინდ

ის

დას

აწყი

სი

სამო

ქ. ბ

ინდ

ის

დას

ასრ

ული

ასტრ

ონო

მ. ბ

ინდ

ის

დას

ასრ

ული

    h m h m h m h m m m h mივლისი 1 2 19 3 55 20 12 21 48 132 34 15 09

  5 21 56 12 47 128 34 07  10 29 4 01 10 42 127 34 01  15 34 05 06 37 124 33 14 55  20 42 09 03 30 121 33 47  25 49 15 19 57 23 118 32 38

აგვისტო 1 3 01 4 22 19 50 21 11 113 32 14 24  5 07 27 44 04 111 32 16  10 15 32 38 20 55 108 32 05  15 22 38 30 46 105 30 13 53  20 30 44 23 36 104 30 40  25 36 49 14 27 102 29 27

სექტემბერი 1 3 46 4 56 19 03 20 13 99 29 13 09  5 51 5 01 18 56 06 99 29 12 58  10 58 06 47 19 55 96 29 45  15 4 05 12 38 45 95 28 30  20 11 17 29 35 94 28 16  25 17 22 21 26 94 28 03

ოქტომბერი 1 4 24 5 29 18 10 19 15 94 28 11 45  5 28 33 03 08 92 28 34  10 34 39 17 56 00 92 28 20  15 39 44 47 18 52 92 28 07  20 45 50 40 45 92 28 10 53  25 50 55 32 37 93 28 41

ნოემბერი 1 4 58 6 03 17 24 18 29 94 28 10 23  5 5 01 07 20 26 95 29 14  10 06 12 15 21 96 30 02  15 12 19 10 17 96 30 9 51  20 17 24 07 14 97 30 42  25 23 30 04 11 97 31 32

დეკემბერი 1 5 28 6 36 17 02 18 10 98 31 9 24  5 31 41 01 10 99 31 19  10 35 44 02 11 100 32 14  15 40 49 02 11 100 32 10  20 42 51 04 13 100 32 10  25 44 53 07 16 101 32 09

დეკემბერი 30 5 46 6 55 17 11 18 20 101 32 9 12

68

მზის დაბნელებანი 2019 წელს

2019 წელს დედამიწაზე მოხდება მზის სამი დაბნელება: 6 იან-ვარს (ნაწილობრივი), 2-3 ივლისს (სრული) და 26 დეკემბერს (რგო-ლური). საქართველოდან გამოჩნდება მხოლოდ 26 დეკემბრის დაბ-ნელება, ამასთან მცირე ფაზით.

6 იანვრის მზის ნაწილობრივი დაბნელება დედამიწაზე დაიწყება თბილისის დეკრეტული დროით 3 სთ 33 წთ-ზე, მისი ცენტრალური ფაზა დადგება 5 სთ 40 წთ-ზე, დაბნელება კი დასრულდება 7 სთ 47 წთ-ზე.

დაბნელების ცენტრალური ზოლი სტარტს აიღებს ჩინეთის დასავ-ლეთ ნაწილში, გადაივლის მონღოლეთს, რუსეთის სამხრეთ ნაწილს, ბერინგის ზღვას და დასრულდება ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტის დასავლეთით მდებარე წყნარი ოკეანის აკვატორიუმში. დაბნელების ზოლის ცენტრალური უბანი ოხოტის ზღვის ჩრდილოეთით იქნება, ხოლო დაბნელების მაქსიმუმში მთვარის ბადრო დაფარავს მზის ხი-ლული დისკოს 71%-ს.

2-3 ივლისის მზის სრული დაბნელების ნაწილობრივი ფაზა დე-დამიწაზე დაიწყება თბილისის დეკრეტული დროით 20 სთ 55 წთ-ზე, დაბნელების სრული ფაზა - 22 სთ 02 წთ-ზე, დაბნელების ცენტრა-ლური მომენტი დადგება 23 სთ 22 წთ-ზე, ცენტრალური დაბნელების ფაზა დასრულდება 3 ივლისს, 00 სთ 43 წთ-ზე, ნაწილობრივი დაბნე-ლებისა კი 01 სთ 49 წთ-ზე.

დაბნელება მოიცავს წყნარი ოკეანის სამხრეთ ნაწილს, თითქმის სამხრეთ პოლარულ წრემდე, და სამხრეთ ამერიკის კონტინენტს, მის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროთა გამოკლებით. დაბნელების ცენ-ტრალური ზოლი გადაივლის წყნარი ოკეანის სამხრეთ ნაწილში და დასრულდება სამხრეთ ამერიკის კონტინენტზე არგენტინაში.

26 დეკემბრის მზის რგოლური დაბნელების ნაწილობრივი ფაზა დედამიწაზე დაიწყება თბილისის დეკრეტული დროით 6 სთ 30 წთ-ზე, რგოლური დაბნელება 7 სთ 36 წთ-ზე, დაბნელების ცენტრალური მომენტი დადგება 9 სთ 17 წთ-ზე, რგოლური ფაზა დასრულდება 10 სთ 58 წთ-ზე, ნაწილობრივი კი 12 სთ 04 წთ-ზე.

დაბნელება მოიცავს აფრიკის კონტინენტის ჩრდილო-აღმოსავ-ლეთ სანაპირო ზოლს, აზიის კონტინენტის სამხრეთ ნახევარს (ბაიკა-ლის ტბამდე) და ავსტრალიის კონტინენტის ჩრდილოეთ ნახევარს. უდიდესი დაბნელების ზოლი კი დაიწყება არაბეთის ნახევარკუნძულ-ზე, გადაკვეთს ინდოეთის ნახევარკუნძულის უკიდურეს სამხრეთ ნა-წილს, გაივლის ფილიპინების კუნძულთა სამხრეთით და დასრულდე-ბა წყნარი ოკეანის დასავლეთ სანაპიროს მახლობლად.

69

თბილისში მზის დაბნელება დაიწყება 8 სთ 03 წთ-ზე, შუა მომენტი იქნება 8 სთ 27 წთ-ზე და ამ დროს მთვარე დაფარავს მზის დისკოს 29%-ს, და დასრულდება 8 სთ 51 წთ-ზე. რამდენადაც თბილისში მზე ამ დღეს 8 სთ 27 წთ-ზე ამოდის, გამოჩნდება მხოლოდ მზის დაბ-ნელების პროცესის მეორე ნახევარი, შუა მომენტიდან მის დასასრუ-ლამდე.

მთვარის დაბნელებანი 2019 წელს

2019 წელს დედამიწაზე მოხდება მთვარის ორი დაბნელება - 21 იანვარს - სრული და 17 ივლისს - ნაწილობრივი. საქართველოდან გამოჩნდება პირველი დაბნელების მიმდინარეობა მისი დაწყებიდან დაახლოებით 75% ფაზის მიღწევამდე (ანუ სრული ხანგრძლივობის ნახევარზე ნაკლები) და მეორე დაბნელება მთლიანად.

21 იანვრის მთვარის სრული დაბნელების ნაწილობრივი ფაზის ხანგრძლივობა 195 წუთია, სრული ფაზისა კი 60 წუთი. დაბნელების ნაწილობრივი ფაზა დაიწყება თბილისის დეკრეტული დროის 7 სთ 34 წთ-ზე, სრული ფაზა - 8 სთ 42 წთ-ზე, დაბნელების შუა მომენტია 9 სთ 12 წთ, სრული ფაზის დასასრული - 9 სთ 42 წთ, ნაწილობრივი ფაზისა კი 10 სთ 49 წთ.

თბილისში ამ პერიოდში მთვარე ამოდის 20 იანვრის 17 სთ 10 წთ-ზე და ჩადის 21 იანვრის 8 სთ 26 წთ-ზე. მაშასადამე, მთვარე ამ დღეს ხილულ ცაზეა დაბნელების ნაწილობრივი ფაზის დაწყებისას (ჰორიზონტის ახლოს, ცის დასავლეთ ნაწილში), და ჩადის მთვარის დაბნელების სრული ფაზის მიღწევამდე 16 წუთით ადრე. ანუ თბი-ლისიდან ამ დაბნელების სრული მიმდინარეობის ნახევარზე ნაკლები გამოჩნდება, ე.ი. დაბნელების დასაწყისიდან მთვარის დისკოს დაახ-ლოებით 75%-ის დაბნელებამდე. ამავე დროს, ამ დღეს თბილისში მზე ამოდის 8 სთ 22 წთ-ზე, ანუ მთვარის ჩასვლამდე 5 წუთით ადრე, სამოქალაქო ბინდი კი მთვარის დაბნელების დაწყებიდან 15 წთ-ის მერე იწყება, ანუ დაბნელების ხილული ნაწილის მნიშვნელოვანი მო-ნაკვეთი დილის ბინდის სხივებში ჩაივლის, ე.ი. ნაკლებად შთამბეჭ-დავი იქნება სანახაობრივად.

17 ივლისის მთვარის ნაწილობრივი დაბნელების ხანგრძლივობა 176 წუთია. დაბნელება დაიწყება თბილისის დეკრეტული დროით 00 სთ 03 წთ-ზე, შუა მომენტი იქნება 01 სთ 31 წთ-ზე, და დასრულდება 02 სთ 59 წთ-ზე, ამ პერიოდში თბილისში მთვარე ამოდის 16 ივლისს 20 სთ 21 წთ-ზე და ჩადის 17 ივლისის 05 სთ 51 წთ-ზე, ანუ ხილულ ცაზეა დაბნელების მიმდინარეობის მთელი პროცესის განმავლობაში, ამიტომ 17 ივლისის მთვარის დაბნელება საქართველოდან ხილვადი იქნება მთლიანად.

70

შესანიშნავი მეტეორული ნაკადები 2 0 1 9

#ნა

კად

ის

სახე

ლწო

დებ

ა

 ხი

ლვა

დო

ბის

დრ

ო  

მაქს

იმუმ

ის

დღ

ე

რად

იანტ

ისეკ

ვატო

რულ

იკო

ორ

დინ

ატებ

ი

უახლ

ოეს

ი

კაშკ

აშა

ვარ

სკვლ

ავი

მეტე

ორ

თა

რაო

დენ

ობა

სა

ათში

α δ

             

1 კვადრანტიდები 1.I-5.I 4.I 230 +50 ι გველეშაპისა 120

2 აურიგიდები 8--12.II 9.II 75 +42 η მეეტლისა 12

3 ლირიდები 16--25.IV 23.IV 270 +33 α ქნარისა 15

4 γ – აკვარიდები 19.IV--28.V 6.V 338 -1 γ მერწყულისა 60

5 სკორპიონიდები მაისი-ივნისი 23.VI 250 -27 α ღრიანკალისა 16

6 δ – აკვარიდები 22.VII--9.VIII 29.VII 338 -12 σ მერწყულისა 12

7 β – კაპრიკორნიდები ივლისი 16.VII 310 -15 τ თხის რქისა 10

8 კასიოპეიდები 7.VII--15.VIII 28.VII 14 -63 γ კასიოპეასი 18

9 სამხრ. პისციდები ივლ.-აგვის. 1.VIII 345 -30 α სამხრ. თევზისა 10

10 φ – პერსეიდები 1--14..VIII _ 31 +46 φ პერსევსისა 15

11 პერსეიდები 17.VII--24.VIII 13.VIII 45 +57 h პერსევსისა 140

12 κ – ციგნიდები 3--25.VIII 17.VIII 291 +53 ι გედისა 3

13 α – არიეტიდები 11--27.X 14.X 32 +20 η ვერძისა 11

14 ცეტიდები 13--24.X _ 45 +10 λ ვეშაპისა 10

15 ორიონიდები 2.X--7.XI 23.X 95 +16 υ ორიონისა 10

16 სამხრ. ტაურიდები 1.X--25.XI 4.XI 52 +13 f კუროსი 5

17 არიეტიდები ნოემბერი 12.XI 50 +22 τ ვერძისა 11

18 ანდრომედიდები 15--27.XI 24.XI 24 +44 χ ანდრომედესი _

19 ლეონიდები 14--21.XI 18.XI 152 +22 ζ ლომისა ცვალ.

20 გემინიდები 7--17.XII 15.XII 112 +33 α მარჩბივისა 120

21 ურსიდები 7--26.XII 22.XII 217 +76 β პატ. დათვისა 10

71

# ვარსკვლავი

აღნი

შვნა

საკუთარი სახელი

ხილ

ული

ვარ

სკვლ

. სი

დიდ

ე

α 2019.5 δ 2019.5

          m h m s ° ‘ ’’1 α ანდრომედესი α And ალფერაცი 2.1 0 09 23.7 +29 11 562 β კასიოპეასი β Cas შაფი 2.3 0 10 13.1 +59 15 293 γ პეგასისა γ Peg ალგენიბი 2.8 0 14 14.6 +15 17 314 α კასიოპეასი α Cas შედარი 2.2 0 41 36.7 +56 38 455 β ვეშაპისა β Cet დენებ კაიტოსი 2.0 0 44 33,9 _17 52 42       6 γ კასიოპეასი γ Cas   2.31 0 57 54.7 +60 49 117 β ანდრომედესი β And მირახი 2.1 1 10 50.2 +35 43 248 δ კასიოპეასი δ Cas რუხბაჰი 2.7 1 27 07.0 +60 20 189 β ვერძისა β Ari   2.6 1 55 42.7 +20 54 00

10 γ ანდრომედესი γ And ალმაკი 2.3 2 05 06.1 +42 25 18       

11 α ვერძისა α Ari ჰამალი 2.0 2 08 16.7 +23 33.1612 α პატარა

დათვისა α Umi პოლარული 2.1 2 52 16.8 +89 29 3513 α ვეშაპისა α Cet მენქარი 2.5 3 03 17.2 + 4 09 5614 γ პერსევსისა γ Per   2.9 3 06 13.6 +53 34 5615 β პერსევსისა β Per ალგოლი 2.82 3 09 26.2 +41 01 54       

16 α პერსევსისა α Per მირფაკი 1.8 3 25 43.2 +49 55 5417 δ პერსევსისა δ Per   3.0 3 44 19.4 +47 49 5018 η კუროსი η Tau ალციონე 2.9 3 48 39.3 +24 10 5019 ζ პერსევსისა ζ Per   2.8 3 55 22.0 +31 56 1120 ε პერსევსისა ε Per   2.9 3 59 09.2 +40 03 52       

21 γ ერიდანუსისა γ Eri   3.0 3 58 56.4 _ 13 27 1622 α კუროსი α Tau ალდებარანი 0.8 4 37 01.5 +16 32 50 23 π3 ორიონისა π3 Ori   3.2 4 50 54.8 + 6 59 3824 ι მეეტლისა ι Aur   2.7 4 58 15.7 +33 11 3525 η მეეტლისა η Aur   3.2 5 07 52.8 +41 15 42       

26 β ერიდანუსისა β Eri   2.8 5 08 49.5 _ 5 03 53 27 β ორიონისა β Ori რიგელი 0.1 5 15 28.8 _ 8 10 4828 α მეეტლისა α Aur კაპელა 0.1 5 18 07.1 +46 00 5129 η ორიონისა η Ori   3.4 5 25 27.1 _ 2 22 5130 γ ორიონისა γ Ori ბელატრიქსი 1.6 5 26 10.0 + 6 21 57

         

1) ცვალებ. ვარსკვლ. 1.6-3.0 2) 2.1-3.4    

ვარსკვლავთა საშუალო მდებარეობანი

2 0 1 9

72

# ვარსკვლავი

აღნი

შვნა

საკუთარი სახელი

ხილ

ული

ვარ

სკვლ

. სი

დიდ

ე

α 2019.5 δ 2019.5

          m h m s ° ‘ ’’31 β კუროსი β Tau ნათი 1.6 5 27 31.6 +23 37 2532 β კურდღლისა β Lep   2.8 5 29 05.4 _20 44 3533 δ ორიონისა δ Ori მინტაკა 2.2 5 33 00.9 _ 0 17 1834 α კურდღლისა α Lep არნები 2.6 5 33 34.5 _17 43 4135 ι ორიონისა ι Ori   2.8 5 36 22.5 _ 5 53 57       

36 ε ორიონისა ε Ori ალნილამი 1.7 5 37 11.3 + 1 11 4037 ζ კუროსი ζ Tau   3.0 5 38 48.9 +21 09 1238 ζ1 ორიონისა ζ1 Ori ალნიტაკი 2.0 5 41 44.0 _ 1 55 5439 χ ორიონისა χ Ori საიფი 2.1 5 48 40.0 _ 9 39 5140 α ორიონისა α Ori ბეთელჰეიზე 0.61 5 56 12.7 + 7 24 25       

41 β მეეტლისა β Aur   1.9 6 00 57.5 +44 56 5142 θ მეეტლისა θ Aur   2.6 6 01 03.2 +37 12 4543 ζ დიდი ქოფაკისა ζ CMa   3.0 6 21 03.6 _ 30 04 2744 β დიდი ქოფაკისა β CMa მირზამი 2.0 6 23 32.6 +17 57 2445 μ მარჩბივისა μ Gem   2.9 6 24 07.8 +22 30 10     

46 γ მარჩბივისა γ Cem ალჰენა 1.9 6 38 51.0 +16 22 5947 ε მარჩბივისა ε Cem   3.0 6 45 08.1 +25 06 3448 α დიდი ქოფაკისა α CMa სირიუსი -1.5 6 45 59.6 _16 44 3549 ξ მარჩბივისა ξ Cem   3.4 6 46 23.7 +12 52 2650 ε დიდი ქოფაკისა ε CMa ადჰარა 1.5 6 59 24.4 _28 59 57     

51 o2 დიდი ქოფაკისა o2 CMa   3.0 7 03 50.2 _23 51 3752 δ დიდი ქოფაკისა δ CMa   1.9 7 09 10.3 _26 25 3353 η დიდი ქოფაკისა η CMa   2.4 7 24 52.5 _29 20 2854 β პატარა ქოფაკისა β CMi   2.9 7 28 13.4 + 8 15 0555 α მარჩბივისა α Gem კასტორი 2.42 7 35 50.1 +31 50 43     

56 α პატარა ქოფაკისა α CMi პროციონი 0.4 7 40 18.5 + 5 10 3657 β მარჩბივისა β Gem პოლუქსი 1.1 7 46 31.1 +27 58 3958 ρ კიჩოსი ρ Pup   2.8 8 08 23.4 _24 21 5059 ζ ჰიდრასი ζ Hya   3.1 8 56 25.5 +5 57 1160 ι დიდი დათვისა ι UMa   3.1 9 00 32.4 +47 57 57     

61 α ფოცხვერისა α Lin   3.1 9 22 13.5 +34 18 4162 α ჰიდრასი α Hya ალფარდი 2.0 9 28 31.8 _ 8 44 4263 θ დიდი დათვისა θ UMa   3.2 9 34 09.4 +51 35 0764 ε ლომისა ε Leo ალგენუბი 3.0 9 46 57.4 +23 40 5665 α ლომისა α Leo რეგული 1.4 10 09 24.7 +11 52 11     

66 γ1 ლომისა γ1 Leo ალგიება 2.6 10 21 08.4 +19 44 3967 μ დიდი დათვისა μ UMa   3.0 10 23 30.0 +41 24 0768 υ ჰიდრასი υ Hya   3.1 10 50 36.0 _ 16 17 4869 β დიდი დათვისა β UMa მერაკი 2.4 11 03 00.7 +56 16 4670 α დიდი დათვისა α UMa დუბჰე 1.8 11 04 55.8 +61 38 33

          1) ცვალებ. ვარსკვლ. 0.4 -1.3. 2) 1.95 - 2.85.    

73

# ვარსკვლავი

აღნი

შვნა

საკუთარი სახელი

ხილ

ული

ვარ

სკვლ

. სი

დიდ

ე

α 2019.5 δ 2019.5

            m h m s ° ‘ ’’71 ϕ დიდი დათვისა ϕ UMa   3.0 11 10 46.1 +44 23 2472 δ ლომისა δ Leo ზოსმა 2.6 11 15 08.9 +20 24 5573 θ ლომისა θ Leo ხორტი 3.3 11 15 14.8 +15 19 1674 β ლომისა β Leo დენებოლა 2.1 11 50 4.0 +14 28 0075 γ დიდი დათვისა γ UMa ფეკდა 2.4 11 54 50.3 +53 36 11       

76 ε ყორნისა ε Crv   3.0 12 11 07.9 _22 43 4177 δ დიდი დათვისა δ UMA მეგრეცი 3.3 12 16 24.1 +56 55 2778 γ ყორნისა γ Crv   2.6 12 16 48.8 _17 39 0179 β ყორნისა β Crv   2.6 12 35 25.7 _23 30 1880 ε დიდი დათვისა ε UMa ალიოთი 1.8 12 54 52.4 +55 51 05       

81 α მწევრებისა α CVn   2.9 12 56 56.3 +38 12 5682 ε ქალწულისა ε Vir ვინდემი-

ატრიქსი 2.8 13 03 09.1 +10 51 2383 γ ჰიდრასი γ Hya   3.0 13 19 59.6 _ 23 16 2884 ζ დიდი დათვისა ζ UMa მიცარი 2.3 13 24 42.3 +54 49 2185 α ქალწულისა α Vir სპიკა 1.0 13 26 14.0 _11 15 51       

86 ζ ქალწულისა ζ Vir   3.4 13 35 42.0 _ 0 41 3687 η დიდი დათვისა η UMA ბენეტნაში 1.9 13 48 19.2 +49 12 5788 η მენახირისა η Boo   2.7 13 55 37.6 +18 18 0189 α მენახირისა α Boo არქტური 0.0 14 16 32.3 +19 04 4690 γ მენახირისა γ Boo   3.0 14 32 51.5 +38 13 18       

91 ε მენახირისა ε Boo   2.7 14 45 49.9 +26 59 3592 α2 სასწორისა α2 Lib   2.8 14 51 48.4 _ 16 07 2393 β პატარა დათვისა β Umi ქოხაბი 2.1 14 50 49.0 +74 04 2794 β სასწორისა β Lib   2.6 15 18 02.8 _ 9 27 1295 γ პატარა დათვისა γ UMi   3.0 15 20 42.1 +71 45 49       

96 α ჩრდ.გვირგვინისა α CrB გემა 2.2 15 35 30.0 +26 38 59

97 α გველისა α Ser უნუკი 2.6 14 45 14.6 + 6 215898 π ღრიანკლისა π Sco   2.9 15 00 01.3 _26 10 0699 δ ღრიანკლისა δ Sco   2.3 16 01 30.2 _22 40 33

100 β ღრიანკლისა β Sco   2.6 16 06 34.5 _19 51 35       

101 δ გველისმჭერისა δ Oph   2.7 16 15 21.2 _ 3 44 35102 ε გველისმჭერისა ε Oph   3.2 16 19 21.7 _ 4 44 29103 σ ღრიანკლისა σ Sco   2.9 16 22 21.5 _25 38 10104 η გველეშაპისა η Dra   2.7 16 24 15.1 +61 28 15105 α ღრიანკლისა α Sco ანტარესი 1.21 16 30 36.6 _26 28 31

       106 β ჰერკულესისა β Her რუტილიკუსი 2.8 16 31 03.9 +21 26 46107 τ ღრიანკლისა τ Sco   2.8 16 37 05.1 _28 15 14108 ζ გველისმჭერისა ζ Oph   2.6 16 39 13.9 _10 36 18109 ζ ჰერკულესისა ζ Her   2.8 16 42 02.1 +31 34 14110 χ გველისმჭერისა χ Oph   3.2 16 58 34.7 + 9 20 53

    1) ცვალებ. ვარსკვლ. 0.9 - 1.8

74

# ვარსკვლავი

აღნი

შვნა

საკუთარი სახელი

ხილ

ული

ვარ

სკვლ

. სი

დიდ

ე

α 2019.5 δ 2019.5

            m h m s ° ‘ ’’111 ζ გველეშაპისა ζ Dra   3.2 17 08 51.1 +65 41 35112 η გველისმჭერისა η Oph   2.6 17 11 29.0 _15 44 47113 δ ჰერკულესისა δ Her   3.2 17 15 50.7 +24 49 03114 π ჰერკულესისა π Her   3.4 17 15 43.8 +36 47 15115 θ გველისმჭერისა θ Oph   3.4 17 23 12.7 _25 00 57       116 β გველეშაპისა β Dra   3.0 17 30 53.3 +52 17 06117 α გველისმჭერისა α Oph რას-ალჰაგე 2.1 17 35 50.7 +12 32 57118 β გველისმჭერისა β Oph   2.9 17 44 26.9 + 4 33 43119 γ გველეშაპისა γ Dra ეტამინი 2.4 17 57 03.7 +51 29 20120 δ მშვილდოსნისა δ Sgr   2.8 18 22 13.7 _29 49 02       121 η გველისა η Ser   3.4 18 22 26.0 _ 2 53 36122 λ მშვილდოსნისა λ Sgr   2.9 18 29 10.4 _25 24 39123 α ქნარისა α Lyr ვეგა 0.1 18 37 35.3 +38 48 01124 σ მშვილდოსნისა σ Sgr   2.1 18 56 28.0 _26 16 11125 γ ქნარისა γ Lyr   3.3 18 59 39.5 +32 43 00       126 ζ მშვილდოსნისა ζ Sgr   2.7 19 03 50 8 _29 51 12127 ζ არწივისა ζ Aql   3.0 19 06 19.2 +13 53 46128 π მშვილდოსნისა π Sgr   3.0 19 10 56.0 _20 57 30129 δ გველეშაპისა δ Dra   3.2 19 12 33.3 +67 41 38130 δ არწივისა δ Aql   3.4 19 26 28.4 +3 09 09       131 β გედისა β Cyg ალბირეო 3.2 19 31 30.1 +28 00 11132 δ გედისა δ Cyg   3.0 19 45 35.6 +45 10 46133 γ არწივისა γ Aql   2.8 19 47 12.2 +10 39 43134 α არწივისა α Aql ალტაირი 0.9 19 51 43.5 +8 55 21135 θ არწივისა θ Aql   3.4 19 12 18.7 _0 45 43       136 γ გედისა γ Cyg   2.3 20 22 56.6 +40 19 18137 α გედისა α Cyg დენები 1.3 20 42 04.9 +45 21 03138 ε გედისა ε Cyg   2.6 20 46 59.5 +34 02 46139 ζ გედისა ζ Cyg   3.4 21 13 46.9 +30 18 30140 α ცეფევსისა α Cep ალდერამინი 2.6 21 19 02.1 +62 40 00       141 β ცეფევსისა β Cep   3.3 21 28 55.2 +70 38 51142 β მერწყულისა β Aqr   3.7 21 32 36.0 _ 5 29 04143 ε პეგასისა ε Peg ენიფი 2.5 21 45 07.7 + 9 58 02144 δ თხის რქისა δ Cap   3.0 21 48 06.8 _16 02 29 145 α მერწყულისა α Aqr სადალმელიქი 3.2 22 06 47.5 _ 0 13 28       146 η პეგასისა η Peg   3.1 22 43 54.7 +30 19 27147 α სამხრ. თევზისა α PsA ფომალჰაუტი 1.3 22 58 43.4 _29 31 34148 β პეგასისა β Peg შეატი 2.61 23 04 43.0 +28 11 22149 α პეგასისა α Peg მარქაბი 2.6 23 05 44.2 +15 18 29150 γ ცეფევსისა γ Cep   3.4 23 40 09.6 +77 44 27

    1) ცვალებ. ვარსკვლ. 2.1 - 3.0    

75

ცვალებადი ვარსკვლავები

ვარსკვ-ლავი

α2019.5

δ2019.5

სიკაშკაშისცვალება-

დობისამპლი-ტუდა

ცვალებადობისელემენტები

ცეფეიდებიh m s ‘ '' m m d d

RT Aur 06 29 47.2 +30 28 47 5.00 – 5.82 2442361.115 + 3.728115 * EEζ Gem 07 05 14.1 +20 36 58 3.62 – 4.18 2443805.927 + 10.15073 * EEψ Sgr 19 53 26.4 +01 03 20 3.48 – 4.39 2436084.656 + 7.17664 * EEη Aql 19 56 53.0 +16 41 10 5.24 – 6.04 2442678.792 + 8.382086 * EE S Sge 20 52 16.7 +28 19 21 5.41 – 6.09 2441705.121 + 4.435462 * EET Vul 22 29 52.8 +58 30 46 3.48 – 4.37 2436075.445 + 5.366341 * Eδ Cep 22 29 46.0 +58 13 10 3.48 – 4.37 2436075.445 + 5.366341 * E

გრძელპერიოდიანი ცვალებადი ვარსკვლავები h m s ‘ '' m m d d

Cet 02 20 18.5 -02 53 28 2.0 – 10.1 2444839 + 331.96 * EER Leo 09 48 34.7 +11 34 23 4.4 – 11.3 2444164 + 309.95 * EER Hya 13 30 45.4 -23 22 44 3.5 – 10.9 2443596 + 388.87 * Eχ Cyg 19 51 17.8 +32 57 48 3.3 – 14.2 2442140 + 408.05 * ET Cep 21 09 46.5 +68 34 08 5.2 – 11.3 2444177 + 388.14 * EER Cas 23 59 23.1 +51 29 40 4.7 – 13.5 2444463 + 430.46 * EE

ბნელებადი – ცვალებადი ვარსკვლავები h m s ‘ '' m m d d

β Per 03 09 24.7 +41 01 39 2.12 – 3.39 2445641.5135 + 2.8673043 * EEAR Aur 05 19 34.0 +33 47 10 6.15 – 6.82 2438402.1832 + 4.134695 * EEWW Aur 06 33 41.6 +32 26 23 5.70 – 6.54 2432945.53930 + 2.52501922*EEU Oph 17 17 29.6 +01 14 42 5.84 – 6.56 2444416.3864 + 1.67734617 *EEβ Lyr 18 50 46.9 +33 23 09 3.25 – 4.36 2408247.950 + 12.913834 * EE

მონაცემები გრძელპერიოდიან ცვალებად ვარსკვლავებზე დაკვირვებისათვის

ვარსკვლავი ცვალებადობისპერიოდი

სიკაშკაშისმაქსიმუმი (m)

მაქსიმუმის მომენტი2019 წელს

ვეშაპის O 332 დღე-ღამე 2.0 25 ნოემბერიგედის χ 408 „ 3.3 7 დეკემბერიცეფევსის T 388 „ 5.2 29 იანვარი

კასიოპეას R 430 „ 4.7 26 აპრილი

76

გრძელპერიოდიან ცვალებად ვარსკვლავებზე დაკვირვება იწყება რამდენიმე დღით ადრე და გრძელდება რამდენიმე დღე მინიმუმის მომენტის შემდეგ. დაკვირვების დაწყებისა და დამთავრების მომენ-ტები დასაშვებია 10-15 წუთის ცდომილებით.

მონაცემები ბნელებადი-ცვალებადი ვარსკვლავის პერსევსის β-ს დაკვირვებისათვის

β Per ბნელებადი-ცვალებადი ვარსკვლავის კოორდინატე-ბი 2019.5 (წლის შუა) მომენტისთვის არის α=03h09m24s.7, δ=+41°01’39’’. სიკაშკაშე ცვალებადობს 2.მ12 ვარსკვლავიერი სიდიდიდან (მაქსიმუმი) 3.მ39 ვარსკვლავიერ სიდიდემდე (მინიმუ-მი) ფარგლებში. ცვალებადობის პერიოდია (სიკაშკაშის ორ მთავარ, მომდევნო მინიმუმს შორის დროის ხანგრძლივობა) 2 დღე-ღამე, 20 საათი, 48 წუთი და 55.1 წამი.

სიკაშკაშის მაქსიმუმიდან ვარსკვლავი 4 საათსა და 48 წუთში აღწევს სიკაშკაშის მინიმუმს. სასურველია ამ ცვალებად ვარსკვლავ-ზე დაკვირვება დაიწყოს მინიმუმის მომენტამდე 4ჰ48მ–ით ადრე და გაგრძელდეს ამდენივე დროით, მინიმუმის შემდეგ. სიკაშკაშის სხვა მომენტებისათვის საჭიროა პერიოდულად დავაკვირდეთ ამ ვარსკვ-ლავს, სრული ცვალებადობის შესასწავლად.

β Per-ის სიკაშკაშის ცვალებადობის შენიშვნისა და შესწავლისათ-ვის საჭიროა ცვალებად ვარსკვლავთან ერთად დავაკვირდეთ შესა-დარებლად, მუდმივი სიკაშკაშის შემდეგ ვარსკვლავებს: პერსევსის α (ვარსკვლავიერი სიდიდით 1.72), ანდრომედეს α(2.06), პერსევსის ε(2.89), სამკუთხედის α(3.42).

დაკვირვებებისთვის ხელსაყრელი თვეებისათვის, სიკაშკაშის მი-ნიმუმის მომენტები მოცემულია ცხრილში. ამასთან, ცხრილის პირველ სვეტში მოცემულია თვის რიცხვი, მეორეში – თვის დღე, მესამეში - მი-ნიმუმის მომენტები თბილისის საშუალო დროით, მეოთხეში – სასურ-ველი დაკვირვების დროის შუალედი, ასტრონომიული ბინდის გათვა-ლისწინებით, მეხუთეში – ფაზა. მეხუთე სვეტში 0.0 აღნიშნავს მთავარ მინიმუმს, ხოლო 0.5 მეორად მინიმუმს.

ქვევით მოყვანილი გვაქვს დაკვირვების მომენტები გამოთვლი-ლი საღამოს 18 საათიდან დილის 6 საათამდე თბილისის საშუალო დროით.

77

დღე კვირის მომენტი დაკვირვების შუალედი ფაზა

დღე h m s h m - h m

ი ა ნ ვ ა რ ი5 შბ 02 18 01 21 30 – 05 46 0.57 ორ 23 06 57 18 26 – 03 55 0.5

10 ხთ 19 55 52 18 28 – 00 44 0.515 სმ 03 09 14 22 16 – 05 45 0.017 ხთ 23 58 09 18 36 – 04 47 0.020 კვ 20 47 04 18 38 – 02 35 0.023 ოთ 17 36 00 18 40 – 22 24 0.025 პრ 04 00 27 23 12 – 05 42 0.528 ორ 00 49 22 20 01 – 05 37 0.530 ოთ 21 38 17 17 39 – 02 37 0.5

თ ე ბ ე რ ვ ა ლ ი2 შბ 18 27 12 18 53 – 23 15 0.54 ორ 04 51 40 00 04 – 05 34 0.07 ხთ 01 40 35 20 53 – 05 31 0.09 შბ 22 29 30 19 00 – 03 18 0.0

12 სმ 19 18 25 19 02 – 00 06 0.017 კვ 02 31 48 21 44 – 05 19 0.519 სმ 23 20 43 19 14 – 04 09 0.522 პრ 20 09 38 19 16 – 00 58 0.527 ოთ 03 23 01 22 35 – 05 03 0.0

მ ა რ ტ ი2 შბ 00 11 56 19 24 – 05 04 0.04 ორ 21 00 51 19 28 – 01 49 0.07 ხთ 17 49 46 22 38 – 01 35 0.09 შბ 04 14 14 23 26 – 04 51 0.5

12 სმ 01 03 09 20 15 – 04 51 0.514 ხთ 21 52 04 19 38 – 02 40 0.517 კვ 18 40 59 19 47 – 23 29 0.522 პრ 01 54 22 20 06 – 04 29 0.024 კვ 22 43 17 19 51 – 03 33 0.027 ოთ 19 32 12 19 53 – 00 20 0.0

ბნელებადი ცვალებადი ვარსკვლავის β Per-ის მინიმუმის მომენტები თბილისის საშუალო დროით

78

დღე კვირის მომენტი დაკვირვების შუალედი ფაზა

დღე h m s h m - h m

ო ქ ტ ო მ ბ ე რ ი3 ხთ 01 20 48 20 33 – 04 27 0.05 შბ 22 09 43 19 08 – 02 58 0.08 სმ 18 58 39 20 05 – 23 47 0.0

13 კვ 02 12 01 18 32 – 04 39 0.515 სმ 23 00 56 18 45 – 03 49 0.518 პრ 19 49 51 18 49 – 00 30 0.523 ოთ 03 03 14 21 15 – 04 48 0.025 პრ 23 52 09 18 37 – 04 30 0.028 ორ 20 41 04 18 33 – 01 29 0.031 ხთ 17 29 59 18 30 – 22 18 0.0

ნ ო ე მ ბ ე რ ი2 შბ 03 54 27 23 06 – 04 59 0.55 სმ 00 43 22 18 26 – 05 01 0.57 ხთ 21 32 17 18 24 – 02 20 0.5

10 კვ 18 21 21 18 21 – 23 09 0.512 სმ 04 45 40 23 53 – 05 08 0.015 პრ 01 34 35 20 48 – 05 12 0.017 კვ 22 23 30 18 15 – 03 12 0.020 ოთ 19 12 25 18 14 – 00 00 0.025 ორ 02 25 48 21 38 – 05 23 0.527 ოთ 23 14 43 18 11 – 04 03 0.530 შბ 20 03 38 18 10 – 00 52 0.5

დ ე კ ე მ ბ ე რ ი5 ხთ 03 17 01 22 29 – 05 31 0.08 კვ 00 05 56 18 10 – 04 53 0.0

10 სმ 20 54 51 01 33 – 05 32 0.013 პრ 17 43 46 18 10 – 22 32 0.015 კვ 04 08 13 23 20 – 05 40 0.518 ოთ 00 57 09 18 12 – 05 41 0.520 პრ 21 46 04 18 13 – 02 34 0.523 ორ 18 34 59 18 15 – 23 23 0.525 ოთ 04 59 26 00 11 – 05 44 0.028 შბ 01 48 21 21 00 – 05 45 0.030 ორ 22 37 16 03 25 – 05 46 0.0

79

ზოგიერთი თანავარსკვლავედის მდებარეობა ცაზე სხვადასხვა თვეში

ი ა ნ ვ ა რ ი. შუ ა ღა მეს დი დი დათ ვის თა ნა ვარ ს კ ვ ლა ვე დი ცის ჩრდი ლო -აღ მო სავ ლეთ მხა რე სა ა, ჰო რი ზონ ტი დან დიდ სი მაღ ლე ზე. სამ ხ რე თით მე რი დი ა ნის ახ ლოს ორი ო ნი ა, ზე ნიტ ში _ მე ეტ ლე.

თ ე ბ ე რ ვ ა ლ ი. შუ ა ღა მეს დი დი დათ ვის თა ნა ვარ ს კ ვ ლა ვე დი დიდ სი მაღ ლე ზე ა. ცის სამ ხ რეთ -აღ მო სავ ლეთ ნა წილ ში ლო მის თა ნა-ვარ ს კ ვ ლა ვე დი ა, სამ ხ რეთ - და სავ ლეთ ში _ ორი ო ნი და კუ რო.

მ ა რ ტ ი. ჩრდი ლო -აღ მო სავ ლეთ ცა ზე შუ ა ღა მი სას მო ჩანს კაშ-კა შა ვე გა (ქნარის α) და დე ნე ბი (გედის α). დი დი დათ ვი ზე ნიტს უახ-ლოვ დე ბა, მე რი დი ა ნის ახ ლოს არის, სამ ხ რე თით, ლო მის კაშ კა შა ვარ ს კ ვ ლა ვი რე გუ ლი.

აპ რი ლი. შუ ა ღა მეს დი დი დათ ვი ზე ნიტ ში ა. სამ ხ რეთ -აღ მო სავ ლე -თით მაღ ლა ასუ ლია არ ქ ტუ რი (მენახირის α).

მ ა ი ს ი. შუ ა ღა მეს სამ ხ რე თით ქალ წუ ლის თა ნა ვარ ს კ ვ ლა ვე დი ა; მის ზე მოთ - არ ქ ტუ რი, რომ ლის აღ მო სავ ლე თით ჩრდი ლო ე თის გვირ-გ ვი ნი ა .აღ მო სავ ლე თით კი ა ფო ბენ სამ კუთხე დად და ლა გე ბუ ლი დე ნე-ბი, ვე გა და ალ ტა ი რი (არწივის α).

ი ვ ნ ი ს ი. შუ ა ღა მეს მე რი დი ან ზე, სამ ხ რე თით ჩრდი ლო ე თის გვირ გ ვი ნი ა. მის ქვე მოთ _ გვე ლის მ ჭე რი ა. და სავ ლე თით ჰო რი ზონტს უახ ლოვ დე ბა ლო მი.

ი ვ ლ ი ს ი. მაღ ლა, სამ ხ რე თით კი ა ფო ბენ „ზაფხულის სამ კუთხე-დის“ ვარ ს კ ვ ლა ვე ბი: დე ნე ბი, ვე გა, ალ ტა ი რი. არ ქ ტუ რი და სავ ლე თით ეშ ვე ბა. დი დი დათ ვი ჩრდი ლო- და სავ ლე თი თა ა.

ა გ ვ ი ს ტ ო. ღა მის ცას ამ შ ვე ნებს ირ მის ნახ ტო მი, რო მე ლიც გა და ჭი მუ ლია სამ ხ რე თი დან ჩრდი ლო ე თით, თით ქ მის ზე ნი ტის გა დაკ-ვე თით. დი დი დათ ვი და სავ ლე თით ჰო რი ზონ ტის ახ ლო სა ა.

ცის ჩრდი ლო -აღ მო სავ ლეთ მხა რე ზე მაღ ლა ადის კა პე ლა (მეეტლის α).

ს ე ქ ტ ე მ ბ ე რ ი. ზე ნიტს უახ ლოვ დე ბა კა სი ო პე ა. აღ მო სავ ლე-თით ამო დის პლე ა დე ბი (ხომლი). დი დი დათ ვი ჰო რი ზონ ტ თან არის ჩრდი ლო ე თის წერ ტი ლის ახ ლოს.

ო ქ ტ ო მ ბ ე რ ი. ქნა რი, გე დი და არ წი ვი და სავ ლე თით ეშ ვე ბი ან. აღ მო სავ ლე თით _ კუ რო და მას ში პლე ა დე ბი საკ მა ოდ მაღ ლა არის ჰო რი ზონ ტი დან. კა პე ლა მაღ ლაა აღ მო სავ ლე თის ცა ზე. ღა მის მე ო რე ნა ხე ვარ ში გა მოჩ ნ დე ბა ორი ო ნი.

ნ ო ე მ ბ ე რ ი. კა სი ო პეა ნა შუ ა ღა მევს და სავ ლე თის კენ ეშ ვე-ბა. კუ რო და ორი ო ნი სამ ხ რეთ -აღ მო სავ ლეთ ცა ზე ა. კა პე ლა ზე-

80

ნიტს უახ ლოვ დე ბა. სამ ხ რეთ -აღ მო სავ ლე თით სი რი უ სიც მო ჩანს. დი-დი დათ ვი ჩრდი ლო -აღ მო სავ ლეთ ცა ზე ა.

დ ე კ ე მ ბ ე რ ი. შუ ა ღა მე ზე ქნა რი ჰო რი ზონ ტის ახ ლოს არის, მის ჩრდი ლო- და სავ ლეთ ნა წილ თან. აღ მო სავ ლე თით ამო დის ლო-მი. ორი ო ნის, მე ეტ ლის, მარ ჩ ბი ვის და სხვა თა ნა ვარ ს კ ვ ლა ვე დე ბის კაშ კა შა ვარ ს კ ვ ლა ვე ბის მთე ლი არე მაღ ლაა ჰო რი ზონ ტი დან; კუ რო პლე ა დე ბი თურთ და მე ტად რე პერ სევ სი და კა პე ლა _ ზე ნიტ თან ახ-ლოს. დი დი დათ ვი საკ მა ოდ მაღ ლა ა, ჩრდი ლო -აღ მო სავ ლე თით.

81

რეფრაქცია (1”-ის სიზუსტით)  საშუალო რეფრაქცია (T=10 C; B=760 მმ)

ზენი

ტურ

ი

მა

ნძილ

ი Z

რეფ

რაქ

ცია

ზენი

ტურ

ი

მა

ნძილ

ი Z

რეფ

რაქ

ცია

ზენი

ტურ

ი

მა

ნძილ

ი Z

რეფ

რაქ

ცია

  o “ o ‘ “ o

‘ “  0 0 32 0 36 56 1 26

  5 5 34 0 39 58 1 33

  10 10 36 0 42 60 1 41

  14 14 38 0 45 61 1 45

  16 17 40 0 49 62 1 49

18 19 42 0 52 63 1 54

  20 21 44 0 56 64 1 59

  22 24 46 1 0 65 2 4

  24 26 48 1 5 66 2 10

  26 28 50 1 9 67 2 16

  28 31 52 1 14 68 2 23

  30 34 54 1 20 69 2 30

  32 36 56 1 26 70 2 38

მ უ დ მ ი ვ ი ნ ა წ ი ლ ი

82

რეფ

რაქ

ციის

შეს

წორ

ება

T ტე

მპერ

ატურ

ასა

და

B ბა

რო

მეტრ

ულ წ

ნევა

ზე

- 20o

- 15o

- 10o

- 5o

0o

+ 5o

+ 10o

+ 15o

+ 20o

+ 25o

+ 30o

+ 35o

B

Z

760

750

740

730

720

 “

““

““

““

““

““

“ 

““

““

“ 0

o0

00

00

00

00

00

0 0

o0

00

00

101

11

10

00

00

11

110

00

00

120

32

21

10

00

11

22

200

00

11

304

33

21

10

11

23

330

00

11

240

64

43

21

01

23

44

400

12

23

457

55

32

10

12

34

445

01

23

450

86

54

31

01

34

55

500

12

34

5510

86

43

20

23

46

655

01

24

560

1210

75

42

02

45

78

600

13

45

6515

1210

75

20

24

68

105

02

35

670

1915

129

63

03

58

1012

700

24

68

  

  

  

  

  

  

 Z

'

B

  +

+ +

+ 

  

  

  

  

  

  

760

770

780

790

800

 

მა

გალ

ითი:

h=

4145

' 7

z=

4814

' 3

T=+

25C

საშ.

რეფ

. 

1’ 5

” 

  

  

  

  

 

B=75

0 მმ

შეს

წორ

ება

T-ზ

ე

- 4

  

  

  

  

  

  

  

“

B-

ზე

- 1

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  რ

ეფრ

აქცი

ა

r =

1' 0

“ 

TZ

83

ცნო

ბები

რამ

დენ

იმე

უკაშ

კაშე

სი ვ

არსკ

ვლავ

ის შ

ესახ

ებ

ვარ

სკვლ

ავის

სა

ხელ

წოდ

ება

დ

ა აღ

ნიშვ

ნა

პირდაპირი აღვლენა 1950

დახრილობა 1950

ვარსკვლავიერი სიდიდე

მანძილი სინათლის წლებით

ბრწყინვალება მზესთან შედარებით

მასა (მზესთან შედარებით)

საკუთარი მოძრაობა (წელიწადში)

სხივური სიჩქარე კმ/წმ-ით

ტემპერატურა

ფერი

 რ

ომე

ლ

თვე

-ებ

შია

ზედ

აკუ

ლმი

ნაცი

აშუ

აღამ

ეზე

  

h

m

o

'

  

 

“ 

o

  

სირ

იუსი

α C

Ma

6 4

2.9

_ 16

39

_ 1.

68.

822

.93

1.32

4_

810

300

თია

ნვარ

იარ

ქტურ

იα

Boo

14 1

3.4

+19

27

+0.

2 ცვ

.35

.910

04

2.28

5_

538

00წ

აპრ

ილი

ვეგა

α L

yr18

35.

2+

38 4

4+

0.1

ცვ.

26.4

52.5

40.

345

_ 14

1100

0თ

ივლ

ისი

კაპე

ლა

α A

ur 5

13.

0+

45 5

7+

0.2

ცვ.

45.6

145

40.

436

+30

5500

ყდ

ეკემ

ბერ

ირ

იგელ

იβ

Ori

5 1

2.1

_ 8

15+

0.3

ცვ.

815

5250

030

0.00

1+

2112

800

თდ

ეკემ

ბერ

იპრ

ოცი

ონი

α C

Mi

7 3

6.7

+ 5

21

+0.

5 ცვ

.11

.47.

252

1.24

8_

366

00ყ

იანვ

არი

ბეთ

ელჰე

იზე

α O

ri 5

52.

5+

7 2

4+

0.6

ცვ.

652

2090

035

0.02

9+

2130

00წ

დეკ

ემბე

რი

ალტა

ირი

α A

ql19

48.

3+

8 4

4+

0.9

16.3

102

0.65

8_

2681

00თ

ივლ

ისი

ალდ

ებარ

ანი

α T

au 4

33.

0+

16 2

5+

1.1

ცვ.

68.5

158.

55

0.20

3+

5435

00წ

ნოემ

ბერ

ისპ

იკა

α V

ir13

22.

6_

10 5

4+

1.2

ცვ.

260.

819

0512

0.05

2+

122

500

თაპ

რილ

იან

ტარ

ესი

α S

co16

26.

3_

26 1

9+

1.2

ცვ.

423.

863

1030

0.03

0_

330

00წ

მაის

იპო

ლუქ

სიβ

Gem

7 4

2.3

+28

09

+1.

2 ცვ

.35

.933

.114

0.62

5+

353

00ყ

იანვ

არი

ფო

მალ

ჰაუტ

იα

PsA

22 5

4.9

_ 29

53

+1.

322

.814

.53

0.36

7+

791

00თ

სექტ

ემბე

რი

დენ

ები

α C

yg20

39.

7+

45 0

6+

1.3

ცვ.

1630

9200

025

0.00

3_

597

00თ

აგვი

სტო

რეგ

ული

α L

eo10

05.

7+

12 1

3+

1.3

ცვ.

84.8

145

50.

248

+ 4

1400

0თ

თებ

ერვა

ლი

შ ე

ნ ი

შ ვ

ნ ა:

1. ი

მ თ

ვეში

, რო

ცა ვ

არსკ

ვლავ

ი ზე

და

კულ

მინა

ციაშ

ი შუ

აღამ

ეზეა

, მის

ი ხი

ლვა

დო

ბის

საუკ

ეთეს

ო პ

ირო

ბები

ა.

2. მ

ე-11

სვე

ტში

შემო

კლებ

ები

თ. წ

. ყ. ა

ღნი

შნავ

ს თ

ეთრ

ს, წ

ითელ

ს, ყ

ვით

ელს.

84

ცნობები რამდენიმე უახლოესი ვარსკვლავის შესახებ

ვარ

სკვლ

ავის

სა

ხელ

წოდ

ება

პირ

დაპ

ირი

აღვლ

ენა

1950

დახ

რილ

ობა

19

50

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

სიდ

იდე

მანძ

ილი

სინა

თლ

ის

წლებ

ით

საკუ

თარ

ი

მო

ძრაო

ბა

(წელ

იწად

ში)

სხივ

ური

სი

ჩქარ

ე

  h m o '   “  კენტავრის უახლოესი 14 26 - 62 28 +11.0 4.3 3.8 - 16

კენტავრის α A 14 36 - 60 38 0.0 4.4 3.7 - 17კენტავრის α B “ “ + 1.3 “ “  ბარნარდისა 17 55 + 4.33 + 9.5 5.9 10.3 -108ვოლფის 359 10 54 + 7.19 +13.5 7.6 4.7 + 13+36o 2147 11 01 +36

18 + 7.5 8.1 4.8 - 84სირიუსი A 6 43 -16 39 - 1.5 8.6 1.3 - 8სირიუსი B “ “ + 8.7 “ “  L726-8 A 1 36 -18 13 +12.4 8.9 3.4 + 29როსის 154 18 47 -23 53 +10.6 9.4 0.7 - 4როსის 248 23 39 +43

55 +12.3 10.3 1.6 - 81e Eri 3 31 - 9 38 + 3.7 10.8 1.0 + 16L789-6 22 36 -15 36 +12.2 10.8 3.3 - 60როსის 128 11 45 + 1 06 +11.1 10.8 1.4 - 13

ორჯერადი ვარსკვლავები კომპონენტებს შორის მკვეთრად განსხვავებული ფერებით

დას

ახელ

ება

α19

50.0

δ195

0.0 პირველი

კომპო-ნენტი-A

მეორე კომპო-ნენტი-B

d” ფ ე რ ე ბ ი

  h m o '     “γ And 2 0.8 +42 5 2.3 5.0 10 ნარინჯისფერი და ცისფერიη Per 2 47.0 +55 41 3.9 8.6 28 ყვითელი და ცისფერიc Gem 7 41.4 +24 31 3.7 9.5 6.8 ნარინჯისფერი და ცისფერიl Cne 8 43.7 +28 57 4.2 6.6 30.7 ყვითელი და ცისფერიα CVn 12 53.7 +38 35 2.9 5.4 20 ყვითელი და ლილისფერი

β Sco 16 2.5 -19 40 2.9 5.0 13.7 თეთრი და მომწვანო-ყვითელი 

c Her 16 19.7 +19 16 4.5 5.5 11 წითელი და ზურმუხტისფერი

α Her 17 12.4 +14 27 3.5 5.4 5 ყვითელი და ცისფერიβ Cyg 19 28.7 +27 52 3.2 5.4 35 ყვითელი და ცისფერი

85

ვარსკვლავი

α1950.0

 δ1950.0

A კო

მპო

ნენტ

ის

ხილ

ული

ვარ

ს კვ

ლავ

ი-ერ

ი სი

დიდ

ე

სპექტრი

B კო

მპო

ნენტ

ის

ხილ

ული

ვარ

ს-კვ

ლავ

იერ

ისი

დიდ

ე

სპექტრი

მანძ

ილი

კომპ

ონე

ნ-ტე

ბს შ

ორ

ისრ

კალ

ის

სეკუ

ნდებ

ით

შ ე

ნ ი

შ ვ

ნ ა

  

  h

m

o

'

  

  

“ 

  

1α

U M

i1

48.8

+89

. 22.

1F8

8.8

 18

.3პო

ლარ

ული

ვარ

სკვლ

ავი

ცვალ

ებად

ი2

γAr

i1

50.8

+19

34.

8A0

4.8

A08.

2 

  

3γ

And

2 00

.8+

42 5

2.3

K05.

0A0

10.0

სამჯ

ერად

ი ვა

რსკ

ვლავ

ი,მე

სამე

კო

მპო

ნენტ

ის ს

იკაშ

-კა

შე: 6

m; მ

ანძი

ლი

BC=

0”.6

.4

qO

ri5

32.8

-5 2

56.

8B5

7.9

B28.

8

}  ჯე

რად

ი სი

სტემ

ა:ცნ

ობი

ლი

“ტრ

აპეც

ია”

ორ

იონი

ს ნი

სლეუ

ლში

5.4

B313

.66.

8 

21.6

11.3

 4.

310

.8 

4.1

5β

Mon

6 26

.4-7

04.

7B2

4.6

 7.

4სა

მჯერ

ადი

ვარ

სკვლ

ავი

BC=

2”.8

. მა

ნძილ

ი AC

=+

73”.

 6

αG

em7

31.4

+32

02.

0A0

2.9

A02.

2 

  

7γ

Leo

10

17.2

+20

62.

6K0

3.8

G5

4.3

  

 8

γVi

r12

39.

1-1

11

3.6

F03.

6F0

5.2

  

 9

αCV

n 1

2 53

.7+

38 3

52.

9A0

5.4

A020

.0 

  

10z

Um

a 1

3 21

.9+

55 1

12.

4A2

4.0

A214

.5ვა

რსკ

ვლავ

ის ს

ახელ

წო-

  

  

  

  

 დ

ება

მიცა

რი

11α

Boo

14 3

8.4

+16

38

4.9

A05.

8A0

5.6

  

 12

αH

er17

12.

4+

14 2

73.

5M

55.

4F9

4.6

  

 13

βCy

g19

28.

7+

27 5

23.

2K0

5.4

B934

.6 

  

14α

Cap

20 1

4.9

-12

404.

5G

59.

0G

045

.6 

  

15γ

Del

20 4

4.3

+15

57

5.5

G5

4.5

F810

.4 

  

ო რ

ჯ ე

რ ა

დ ი

ვ ა

რ ს

კ ვ

ლ ა

ვ ე

ბ ი

86

ღია

და

სფერ

ული

გრო

ვები

ნომერიკატა-

ლოგით

ნომერიკატა-

ლოგით

თანავა-რსკვლავედი

α1950.0

δ1950.0

გრო

ვის

 სახ

ეობა

ხილული დიამეტრისაშ. ვარსკვლ. სიდიდე ღია გროვის ხუთი უკაშკაშესი ვარსკვლავისაგროვაში შემავალი ვარსკვლავების რიცხვი

გროვის ინტეგრა- ლური ვარსკვლა- ვიერი სიდიდე

საშუალო მანძილი გროვამდე სინათლის წლებით

შენიშვნა

NG

C M

  

 h

m

o

'

  ‘

  

  

 86

9(h

per

)Pe

r2

15.5

+56

55

ღია

367

350

4.5

7300

1

884

(X p

er)

Per

2 18

.9+

56 5

3ღ

ია36

730

04.

773

001

 45

Tau

3 43

.9+

23 5

8ღ

ია10

04.

225

01.

441

0 პ

ლეა

დებ

ი  

  

  

  

  

  

(ხო

მლი)

  

Tau

4 17

.0+

15

31ღ

ია33

04.

010

00.

814

02

ჰია

დებ

ი26

3244

Cnc

8 37

.5+

19 5

2ღ

ია95

6.5

350

3.7

515

3

5272

3CV

n13

39.

9+

28 3

8სფ

ერულ

ი10

  

4.5

4500

0 

5904

5Se

r15

15.

9+

2 1

6სფ

ერულ

ი13

  

3.6

2700

04

6205

13H

er16

39.

9+

36

33სფ

ერულ

ი10

  

4.0

2200

04

6656

22Sg

r18

33.

3-2

3 58

სფერ

ული

17 

 6.

310

000

5

7092

39Cy

g21

30.

5+

48 1

3ღ

ია30

6.5

255.

281

5 

1) შ

ეუია

რაღ

ებელ

ი თ

ვალ

ითაც

შეი

მჩნე

ვა. ხ

ილვა

დო

ბის

პირ

ობე

ბი ს

აუკე

თეს

ოა

შემო

დგო

მა-ზ

ამთ

არში

2) ს

აუცხ

ოო

სან

ახავ

ია დ

ურბი

ნდში

(შემ

ოდ

გომა

_ზამ

თარ

ი).

3) უ

ბრალ

ო თ

ვალ

ითაც

მო

ჩანს

: დურ

ბინდ

ში_კ

არგა

დ (ზ

ამთ

არი)

.4)

ძლ

იერ

დურ

ბინდ

ში ა

ნ სა

სკო

ლო

ჭო

გრში

დაი

ნახე

ბა ნ

ისლ

ოვა

ნი ლ

აქის

სახ

ით (ზ

აფხუ

ლი_

შემო

დგო

მა)

5)

«

«

«

«

«

«

«

(

ზაფ

ხულ

ი)

87

ბნელ

ი, დ

იფუზ

ური

და

პლან

ეტსა

ხის

ნისლ

ეულ

ები

NG

C M

თანავარსკვ-ლავედი

α1950.0

δ1950.0

ნისლეულის სახეობა

ხილული დიამეტრი

ინტეგრალური ვარსკვ-ლავიერი სიდიდე

ცენტრალური ვარსკვლავის ხილული ვარსკვლავი-ერი სიდიდე

მანძილი სინათლის წლებში

სახელწოდება და შენიშვნა საუკეთესო ხილვადობის პერიოდი

  

 h

m

o

'

  ‘

  

  

1952

1Ta

u5

31.5

+21

59

პლ6

816

1000

კიბო

რჩხ

ალსა

ხის

1976

42O

ri5

32.9

+56

53

დიფ

60 

 10

00ო

რიო

ნისა

. ზამ

თარ

იB

33 

Ori

5 38

.0+

23 5

8ბნ

4 

  3

00ცხ

ენის

თავ

ი22

61 

Mon

6 36

.4 

დიფ

2 

 65

00ცვ

ალებ

ადი

სიკა

შკაშ

ისა

2392

 G

em7

26.2

+ 2

1 2

პლ

0.8

810

1400

ბუB

72 

Oph

17 2

0.5

+19

52

ბნ20

  

400

 65

1420

Sgr

17 5

9.0

+28

38

დიფ

27 

 22

00 

6523

8Sg

r18

1.6

+ 2

16

დიფ

50 

 25

00ზა

ფხუ

ლი

6543

 D

ra17

58.

8+

36

33პლ

0.4

911

1700

 B

92 

Sgr

18 1

2.7

-23

58ბნ

15 

  

 66

1817

Sgr

18 1

8.0

+48

13

დიფ

40 

 32

00ნა

ლი.

ზაფ

ხულ

ი67

2057

Lyr

18 5

2.0

+32

58

პლ1.

49

1421

00რ

გოლ

ისებ

რი.

ზაფ

ხულ

ი-შე

მოდ

გომა

6826

 Cy

g19

43.

5+

50 2

4პლ

0.4

911

1700

 68

5327

Vul

19 5

7.4

+22

35

პლ8

813

1000

ორ

ბირ

თულ

ა. ზ

აფხუ

ლი-

შემო

დგო

მა69

60 

Cyg

20 4

3.6

+30

32

დიფ

60 

 13

00ბა

დე

7000

 Cy

g20

57.

0+

44 7

დიფ

100

  

9

0ჩრ

დ. ა

მერ

იკა

7009

 Aq

r21

1.4

-11

34პლ

0.7

812

1500

სატუ

რნმ

სგავ

სი

88

გალ

აქტ

იკებ

ი

ნომე

რი

კატა

-ლ

ოგი

თ N

GC

 

ნომე

რი

კატა

-ლ

ოგი

თ M  

თანავარსკვლა-ვედი

α1950.0

δ1950.0

გალაქტიკის ტიპი

ხილული კუთხური

ზომა

ინტეგრალური სიკაშკაშე

  

 h

m

o

'

  ‘

‘

 22

132

And

0 39

.9+

40 3

6E

2.6X

2.1

8.8

224

31*

And

0 40

.0+

41 0

0Sb

450X

110

4.8

598

33*

Tri

1 31

.0+

30 2

4Sc

60X4

07.

030

3181

Um

a9

51.5

+69

18

Sb16

X10

8.0

3627

66Le

o11

17.

6+

13 1

6Sb

8X2

8.4

4258

106

Cvn

12 1

6.5

+47

34

Sb20

X68.

747

3694

Cvn

12 4

8.6

+41

24

Sb5X

48.

051

9451

Cvn

13 2

7.6

+47

27

Sc12

X68.

152

3683

Hya

13 3

4.2

-29

36Sc

10X8

8

* სა

უკეთ

ესო

ხილ

ვად

ობა

შემ

ოდ

გომა

-ზამ

თარ

ში

89

ცნო

ბები

პლ

ანეტ

ებზე

პლან

ეტა

პლან

ეტის

ორ

ბიტი

ს მა

ხასი

ათებ

ლებ

იპლ

ანეტ

ის გ

ეომე

ტრიუ

ლი

და

მექა

ნიკუ

რი

ელემ

ენტე

ბიპლ

ანეტ

ის ფ

იზიკ

ური

ელემ

ენტე

ბი

საშუალო მანძილი მზემდე მილიონ კმ-ით

მზის გარემოქცევის სიდერული პერიოდი წლებით

ორბიტაზე მოძრაობ-ის საშ. სიჩქარე, კმ/წმ

საშუალო დიამეტრი კმ-ით

მოცულობა დედამი- წასთან შედარებით

მასა დედამიწასთან შედარებით

საშუალო სიმკვრივე წყალთან შედარებით

კრიზისული სიჩქარე, კმ/წმ

საკუთარი ღერძის ირგვლივ ბრუნვის პერიოდი

პლანეტის სიკაშკაშე ხილვადობის ხელსაყრელ პირობებში ვარსკვლავიერი სიდიდეებით

თანამგზავრთა რაო-დენობა

  

  

  

  

  

  

მერ

კურ

ი58

0.24

47.8

4770

0.06

0.05

5.7

4.3

59 დ

ღე-

ღამ

ე- 1

.20

ვენე

რა

108

0.62

35.0

1235

00.

91 0

.84.

9 1

0.4

243

დღ

ე-ღ

ამე?

**- 4

.30

დედ

ამიწ

ა15

01.

0029

.812

757

1.00

1.0

5.5

11.

323

h 56m

04s .0

9- 3

.5*

1მა

რსი

228

1.88

24.1

6740

0.15

0.1

4.0

5.

124

37

22.5

8- 2

.82

იუპი

ტერ

ი77

8 1

1.86

13.1

1395

5013

1431

71.

361

9 50

_ 56- 2

.563

სატუ

რნი

1426

29.

469.

611

5500

744

950.

737

10 1

4_ 38- 0

.462

ურან

ი28

69 8

4.0

6.8

4823

054

151.

522

17 4

2 *

*+

5.7

27ნე

პტუნ

ი44

9616

4.8

5.4

4940

046

172.

125

16 0

3+

7.6

13

* იგ

ულის

ხმებ

ა ხი

ლვა

დო

ბა მ

ზიდ

ან**

ბრ

უნავ

ს შე

ბრუნ

ებულ

ი მი

მარ

თულ

ებით

 

90

ცნობები პლანეტათა თანამგზავრებზე

თან

ამგზ

ავრ

ისსა

ხელ

ი 

საშუ

ალო

მანძ

ილი

პლან

ეტიდ

ან,

ათას

ი კმ

. 

პლანეტის გარშემომოქცევის სიდერული

პერიოდი, დღ-ღ.

დია

მეტრ

ი,კმ

;

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

სიდ

იდე

საშუ

ალო

პირ

ისპი

რდ

-გო

მისა

ს

1 2 3 4 5დედამიწა

1. მთვარე 384. 4 27.322 3474 -12.7მარსი

1. ფობოსი 9.4 0.319 27 +11.42. დეიმოსი 23.5 1.262 15 +12.5

იუპიტერი        1. იო 422 1.769 3630 +5.02. ევროპა 671 3.551 3138 +5.33. განიმედე 1070 7.155 5262 +4.64. კალისტო 1883 16.689 4806 +5.75. ამალთეა 181 0.498 250 +14.16. ჰიმალია 11460 250.6 170 +14.67. ელარა 11740 259.6 80 +16.38. პაციფე 23620 743.6 36 +17.09. სინოპე 23940 758.9 28 +18.310. ლისითეა 11720 259.2 24 +18.411. კარმე 23400 734.2 30 +18.012. ანანკე 21280 629.8 20 +18.913. ლედა 11160 240.9 10 +20.014. თებე 222 0.675 116 +15.715 .ადრასთეა 129 0.298 20 +19.116. მეტიდა 128 0.295 60 +17.517. კალიროე 23498 735.9 10 +20.718. თემისტო 7398 130.0 8 +21.419. მეგაკლიტე 23463 734.3 5 +21.720. ტაიგეტე 22350 682.6 5 +21.921. ქალდენე 22452 687.3 4 +22.522. ჰარპალიკე 20836 614.5 4 +22.223. კალიკე 22623 695.2 5 +21.824. იოკასტე 20424 596.3 5 +21.825. ერინომე 24062 762.6 3 +22.826. ისონოე 23795 749.9 4 +22.527. პრაქსიდიკე 21342 637.0 7 +21.228. ავთონოე 23776 752.9 4 +22.029. თიონე 20841 614.7 4 +22.330. ჰერმიპე 21324 629.8 4 +22.131. ეთნე 23401 735.5 3 +22.732. ევრიდომე 23317 713.1 3 +22.733. ევანტე 20997 621.5 3 +22.834. ევფორიე 18978 534.1 2 +23.135. ორთოზიე 20816 616.7 2 +23.1

91

თან

ამგზ

ავრ

ისსა

ხელ

ი 

საშუ

ალო

მანძ

ილი

პლან

ეტიდ

ან,

ათას

ი კმ

. 

პლანეტის გარშემომოქცევის სიდერული

პერიოდი, დღ-ღ.

დია

მეტრ

ი,კმ

;

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

სიდ

იდე

საშუ

ალო

პირ

ისპი

რდ

-გო

მისა

ს

1 2 3 4 536. სპონდე 23,515 732.3 2 +23.037. კალე 20,712 609.0 2 +23.038. პაზიფეე 22,877 715.3 2 +23.239. გეგემონე 24,514 781.6 3 +22.840. მნემე 20,800 613.9 2 +23.341. აიოდე 23,808 748.8 4 +22.542. ტელქსინოე 21,300 635.8 2 +23.543. არქე 22,931 732.9 3 +22.844. კალიქორე 22,395 683.0 2 +23.745. ჰელიკე 20,979 617.3 4 +22.646. კარპო 17,100 456.5 3 +23.047. ევკელადე 24,557 781.6 4 +22.648. კილენე 24,000 737.8 2 +23.249. S/2000 J 11 12,623 289.7 4 +22.450. S/2003 J 2 28,570 982.5 2 +23.251. S/2003 J 3 18,340 504.0 2 +23.452. S/2003 J 4 23,258 723.2 2 +23.053. S/2003 J 5 24,084 759.7 4 +22.454. S/2003 J 9 22,442 683.0 1 +23.755. S/2003 J 10 24,250 767.0 2 +23.656. S/2003 J 12 19,002 533.3 1 +23.957. S/2003 J 14 25,000 807.8 2 +23.658. S/2003 J 15 22,000 668.4 2 +23.559. S/2003 J 16 21,000 595.4 2 +23.360. S/2003 J 17 22,000 690.3 2 +23.461. S/2003 J 18 20,700 606.3 2 +23.462. S/2003 J 19 22,800 701.3 2 +23.763. S/2003 J 23 24,000 759.2 2 +23.6

სატურნი        1. მიმასი 185.6 0.942 397 +12.82. ენცელადე 238.1 1.370 500 +11.83. ტეფია 294.7 1.888 1060 +10.24. დიონე 377.4 2.737 1120 +10.45. რეა 527.1 4.518 1530 +9.66. ტიტანი 1221.9 15.945 5150 +8.47. ჰიპერიონი 1464.1 21.277 410 +14.48. იაფეტი 3560.8 79.331 1460 +9.5-11.79. ფება 12944.3 548.21 220 +16.410. იანუსი 151.5 0.695 178 +14.411. ეპიმეთე 151.4 0.694 120 +15.612. ელენე 377.4 2.737 32 +18.413. თელესტო 294.7 1.888 24 +18.514. კალიფსო 294.7 1.888 19 +18.715. ატლასი 137.7 0.602 32 +19.0

92

თან

ამგზ

ავრ

ისსა

ხელ

ი 

საშუ

ალო

მანძ

ილი

პლან

ეტიდ

ან,

ათას

ი კმ

.  პლანეტის გარშემომოქცევის

სიდერულიპერიოდი, დღ-ღ. დ

იამე

ტრი,

კმ;

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

სიდ

იდე

საშუ

ალო

პირ

ისპი

რდ

-გო

მისა

ს

1 2 3 4 516. პრომეთე 139.4 0.613 100 +15.817. პანდორა 141.7 0.629 84 +16.418. პანი 133.6 0.575 20 +19.419. იმირი 23130.0 1315.33 16 +21.820. პალიაკი 15198.0 686.94 19 +21.421. თარვოსი 18239.0 926.13 13 +22.322. იჯირაკი 11442.0 451.47 10 +22.723. სუტუნგი 19465.0 1016.51 6 +23.824. კივიოკი 11365.0 449.22 14 +22.225. მუნდილფარი 18722.0 951.56 6 +24.026. ალბიორიქსი 16394.0 783.47 26 +20.927. სკადი 15641.0 728.18 6 +23.728. ერიპო 17604.0 871.25 8 +23.229. სიარნაკი 18195.0 895.55 32 +20.130. ტრიუმი 20219.0 1091.76 6 +23.931. ნარვი 18719.0 956.19 7 +23.832. მეტონა 194.0 1.01 3 ?33. პალენა 211.0 1.14 4 ?34. პოლიდევკი 377.4 2.74 4 ?35. დაფნისი 136.5 0.594 7 ?36. S/2004 S 7 20576.7 1101.99 6 +24.537. S/2004 S 8 23608.9 1354.34 6 +24.638. S/2004 S 9 20290.8 1079.10 5 +24.739. S/2004 S 10 19618.4 1025.91 6 +24.440. S/2004 S 11 16898.4 820.13 6 +24.141. S/2004 S 12 19905.9 1048.54 5 +24.842. S/2004 S 13 18056.3 905.85 6 +24.5

43. S/2004 S 14 20303.3 1080.10 6 +24.444. S/2004 S 15 19372.2 1006.66 6 +24.245. S/2004 S 16 22610.7 1269.36 4 +25.046. S/2004 S 17 19099.2 985.45 4 +25.247. S/2004 S 18 19958.7 1052.72 7 +23.8

ურანი        1. არიელი 190.9 2.520 1158 +14.12. უმბრიელი 266.0 4.144 1172 +14.83. ტიტანია 436.3 8.706 1580 +13.84. ობერონი 583.5 13.463 1524 +14.05. მირანდა 129.9 1.414 480 +16.46. კორდელია 49.8 0.336 26 +24.17. ოფელია 53.8 0.377 30 +23.88. ბიანკა 59.1 0.435 42 +23.09. კრესიდა 61.8 0.464 62 +22.210. დეზდემონა 62.7 0.474 54 +22.511. ჯულიეტა 64.3 0.494 84 +21.5

93

თან

ამგზ

ავრ

ისსა

ხელ

ი 

საშუ

ალო

მანძ

ილი

პლან

ეტიდ

ან,

ათას

ი კმ

.  პლანეტის გარშემომოქცევის

სიდერულიპერიოდი, დღ-ღ. დ

იამე

ტრი,

კმ;

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

სიდ

იდე

საშუ

ალო

პირ

ისპი

რდ

-გო

მისა

ს

1 2 3 4 512. პორცია 66.1 0.514 108 +21.013. როზალინდა 69.9 0.559 54 +22.514. ბელინდა 75.2 0.624 66 +22.115. პაკი 86.0 0.762 154 +20.316. კალიბანი 7168.9 579 60 +21.117. სიკორაქსი 12213.6 1289 120 +20.618. პროსპერო 16113.5 1953 30 +22.419. სეტებოსი 18205.2 2345 30 +22.520. სტეფანო 7942.5 676 20 +23.521. ტრინკულო 8578.0 759.0 10 +25.422. ფრანცისკო 4281.0 266.6 12 +25.023. მარგარიტა 14688.7 1694.8 11 +25.224. ფერდინანდი 21000.0 2823.4 12 +25.125. პერდიტა 76.4 0.638 40 +23.626. მაბი 97.7 0.922 10 +26.027. კუპიდონი 74.8 0.617 10 +26.0

ნეპტუნი        1. ტრიტონი 354.6 5.877 2700 +13.52. ნერეიდა 5511.2 360.13 340 +18.73. ნაიადა 48.2 0.295 54 +24.74. თალასა 50.1 0.312 80 +23.85. დესპინა 52.5 0.335 150 +22.66. გალათეა 61.9 0.429 160 +22.37. ლარისა 73.5 0.555 208 +22.08. პროთეოსი 117.6 1.123 436 +20.39. S/2002 N 1 21990 2868.23 60 +24.410. S/2002 N 2 20151 2515.96 40 +25.711. S/2002 N 3 21365 2746.72 40 +25.3

12. S/2002 N 4 47279.7 9007.1 60 +24.613. S/2003 N 1 46738.0 9136.1 40 +25.5

შენიშვნა: 2006 -2009 წლებში აღმოჩენილია სატურნის კიდევ მცირე ზომის 15 თანამგზავრი, რომელთა უმეტესობას ჯერ მხოლოდ წინასწარი სახელები აქვთ მიკუთვნებული.

94

ცნობები დედამიწაზე, მზეზე, მთვარეზე დ ე დ ა მ ი წ ა

დედამიწის ელიფსოიდი (საბჭოთა განსაზღვრებით,1940)ეკვატორული რადიუსი a= 6 378.245 კმპოლარული რადიუსი b= 6 356.863 კმდედამიწის ელიფსოიდის შეკუმშულობა a= 1/298.3±04ხმელეთის ფართობი 149 860 000 კმ2. (29%)წყლით დაფარული ზედაპირის ფართობი 361 460 000 კმ2. (71%)მოცულობა 1.08X1012კმ3

მასა 5.98X1027გ საშუალო სიმკვრივე 5.5 (წყალთან შედარებით)უმაღლესი წერტილი ზღვის დონიდან(მწვ. ჯომოლუნგმა)

8 848 მ.

უდიდესი სიღრმე ოკეანეში (მარიანისღრმული)

11 035 მ.

განთავისუფლების კრიზისული სიჩქარე 11.2 კმ/წმსაშუალო ორბიტული სიჩქარე 29.8 კმ/წმბრუნვის ხაზოვანი სიჩქარე ეკვატორზე 465 მ/წმ

მ ზ ესაშუალო მანძილი დედამიწიდან 149 604 000 კმ (± 17 000 კმ)ხილული დიამეტრი 1 ასტრონომიულიერთეულის მანძილზე

31’59”.3

დიამეტრი 1 390 600კმბრუნვის სიდერული პერიოდი(ეკვატორზე)

25. 38 საშუალო დღე-ღამე

ბრუნვის სინოდური პერიოდი(ეკვატორზე)

27.35 საშუალო დღე-ღამე

ეკვატორის დახრა ეკლიპტიკის მიმართ 7 15’მასა 333 434 (დედამიწასთან

შედარებით)საშუალო სიმკვრივე 1.41 (წყალთან შედარებით)სიმკვრივე გარე ფენებში 10-10 (წყალთან შედარებით)სიმკვრივე ცენტრში 11.0 (წყალთან შედარებით)სიმძიმის ძალის აჩქარება ფოტოსფეროში 27.9 (დედამიწასთან შედარებით)განთავისუფლების კრიზისული სიჩქარე 619.4 კმ/წმმოცულობა 1 301 200 (დედამიწასთან

შედარებით)მზის მუდმივა 1.94 კალ/ სმ2.წთ.ვიზუალური ვარსკვლავიერი სიდიდე -26.72ტემპერატურა ფოტოსფეროში 5 730 Cტემპერატურა ლაქისა 4 000 Cტემპერატურა გულში ~ 14 000 000 C ნათობა 3.7X1033ერგ/წმ

95

მ თ ვ ა რ ე

საშუალო მანძილი დედამიწიდან 384 400 კმ (60.267 დედამიწის რადიუსთან შედარებით)

ორბიტის ექსცენტრისიტეტი 0.056 ორბიტის საშუალო დახრა ეკლიპტიკის მიმართ

5°8’

გარემოქცევის სიდერული პერიოდი 27.322 (საშუალო დღე-ღამე)გარემოქცევის სინოდური პერიოდი 29.531 (საშუალო დღე-ღამე)ხილული დიამეტრი დედამიწიდან საშ. მანძილზე

31’ 05”.2

ეკვატორის დახრა ორბიტის მიმართ 6°40’.7ეკვატორის დახრა ეკლიპტიკის მიმართ 1°32’.1დიამეტრი 3473 კმ დიამეტრი 0.272 (დედამიწასთან შედარებით) მასა 0.012 (დედამიწასთან შედარებით)სიმკვრივე 3.33 (წყალთან შედარებით) სიმკვრივე 0.61 (დედამიწასთან შედარებით)მოცულობა 0. 020 (დედამიწასთან შედარებით) სიმძიმის ძალის აჩქარება ზედაპირზე 0.165 (დედამიწასთან შედარებით)განთავისუფლების კრიზისული სიჩქარე 2.4 კმ/წმფოტოვიზუალური ვარსკვლავიერი სიდიდე

-12.67

საშუალო პარალაქსი 57’03”ტემპერატურა მთვარის განათებულ ზედაპირზე

+120°C, ჩრდილში-130°C

ცენტრის ზედა კულმინაციის ყოველდღიური დაგვიანება

მაქსიმალური 66 წთ მინიმალური 38 წუთი საშუალო 50 წთ

საშუალო ორბიტული სიჩქარე 1.02 კმ/წმ

სხვადასხვა მონაცემი

გალაქტიკის ჩრდილოეთ პოლუსის მდებარეობა: α=191 , δ=+27 .7.მზის დაშორება გალაქტიკის ცენტრიდან: 8 200 პარსეკიგალაქტიკის მასა: 1.6X1011 მზის მასაგალაქტიკის დიამეტრი: 30 კილოპარსეკი

96

ზოგიერთი მნიშვნელოვანი სიდიდე (მნიშვნელობები, მიღებული საერთაშორისო შეთანხმებით)

მზის პარალაქსი 8”.79წლიური აბერაციის მუდმივა 20”.49დღეღამური აბერაციის მუდმივა 0”.32წლიური პრეცესია 50”.2564 - 0”.00022.t. 1)ეკვატორის დახრა ეკლიპტიკასთან 23o27'8”.26 - 0”468.t. 2)დედამიწის ეკვატორის სიგრძე 40 076 კმდედამიწის ეკვატორული რადიუსი a=6 378.388 კმდედამიწის პოლარული რადიუსი b=6 356.912 კმ  a - b 1დედამიწის შეკუმშულობა (a= ) a 297სიმძიმის ძალის სტანდარტული აჩქარება g=9.78049+0.05282 sin2φ მ/წმ2

დედამიწის მთელი ზედაპირის ფართობი 5.101X108 კმ2

ასტრონომიული ერთეული 149 604 000 კმსაშუალო დღე-ღამის ხანგრძლივობა

1.002738 ვარსკვ. დღე-ღამე=24h03m56s.555 (ვარსკვ. დროით)ვარსკვლავიერი დღე-ღამე

0.997269 საშ. დღე-ღამე=23h56m04s.0905 (საშ. დროით)სიდერული თვე 27.321661 საშ. დღე-ღამე =27d07h43m11s.51 (საშ. დროით)სინოდური თვე 29.530588 საშ. დღე-ღამე =29d12h44m02s.82 (საშ. დროით)სიდერული წელიწადი 365.256360 საშ. დღე-ღამე =365d06h09m09s.54 (საშ. დროით)ტროპიკული წელიწადი 365.242196 საშ. დღე-ღამე =365d05h48m45s.98 (საშ. დროით)

ფიზიკური მუდმივებიმიზიდულობის უნივერსალური მუდმივა G, რომელიც შედის ნიუტონის მსოფლიო მიზიდულობის კანონის გამოსახულებაში F=G.m1m2/R2

გაუსის მუდმივა

k=0.01720210სიმძიმის ძალის აჩქარება 45o განედზე (აბსოლუტური)

    g45o=980.616 სმ წმ-2

სიმძიმის ძალის სტანდარტული აჩქარება (მიღებულია ბარომეტრული გამოთვლებისათვის) g0=980.665 სმ წმ-2

სინათლის სიჩქარე ვაკუუმში c=299 792. 458±1,2 კმ/წმ-1

1 მცირე კალორია =4.182 ჯოულიაბსოლუტური ნული 0' K=-273o.16C

1) t აქ აითვლება 1900 წლიდან იულიუსის წლებით.

2) აქ t გამოსახულია ტროპიკული წლებით. ათვლილია 1900 წლიდან.3) პროცენტის მეოცედი ნაწილის სიზუსტით შეგვიძლია მივიღოთ: G=2000/3X10-10 გრ-1 სმ3 წმ-2 (პ.პ. პარენაგოს მიხედვით).

G=(6,670 ± 0,005) x 10-8 გრ-1 სმ3 წმ-2 3)

97

სიგრძისა და მანძილის ერთეულები

ანგსტრემი (A) =10-8 სმმილიმიკრონი (mm) =10-7 სმმიკრონი (m) =10-4 სმმეტრი (მ) =102 სმკილომეტრი (კმ) =105 სმასტრონომიული ერთეული (ა.ე) 1.49604X1013 სმ სინათლის წელი 9.460X1017 სმ=0.3069 პარსეკიპარსეკი 30.84X1017სმ=3.263 სინათლის წელიკილოპარსეკი =1 000 პარსეკიმეგაპარსეკი =30.84X1023 სმ=3.263X106 სინათლის წელიინგლისური დუიმი=2.540 სმინგლისური ფუტი=12 დუიმი=30.48 სმინგლისური მილი=1.609344 კმსაზღვაო მილი=1.853 კმ (შეესაბამება მერიდიანის რკალის 1'-ს)

 

მათემატიკური სიდიდეები

p=3.1415926536 lgp= 0.497149873e=2.7182818285 lgM= _1.6377843 1M=lge=0.4342944819 ____ = ln 10=2.3025850930 M 1lg ____ =0.3622157 M 180o1 რადიანი=_____ =57o.295779513=57o17'44.806=3437'.7467708=206264’’.80625 pსფეროს ფართობი=41 253 კვადრატულ გრადუსს360o =21 600'=1296000’’

2p=6.28319

�4 

 

4�3  

 

√�  

√2  

√3  

1� 

 

 

=0.31831 sin 1o =0.017452

�4 

 

4�3  

 

√�  

√2  

√3  

1� 

 

 

=0.78540

�4 

 

4�3  

 

√�  

√2  

√3  

1� 

 

 

=1.77245 sin 1’=0.0002909

�4 

 

4�3  

 

√�  

√2  

√3  

1� 

 

 

=4.18879

�4 

 

4�3  

 

√�  

√2  

√3  

1� 

 

 

=1.41421 sin 1”=0.00000485

p2=9.86960

�4 

 

4�3  

 

√�  

√2  

√3  

1� 

 

 

=1.73205

98

თანავარსკვლავედების სახელწოდებანი და აღნიშვნები

ლათინური სახელწოდება

აღნი

შვნა

ქართულისახელწოდება

რუსული სახელწოდება

       Andromeda And ანდრომედე АндромедаAntlia Ant ტუმბო НасосApus Aps სამოთხის ჩიტი Райская птицаAquarius Aqr მერწყული ВодолейAquila Aql არწივი ОрелAra Ara სამსხვერპლო ЖертвенникAries Ari ვერძი ОвенAuriga Aur მეეტლე ВозничийBootes Boo მენახირე ВолопасCaelum Cae საჭრისი Резец Camelopardalis Cam ჟირაფი ЖирафCancer Cnc კირჩხიბი РакCanes Venatici CVn მეძებარი ძაღლები Гончие псыCanis Major CMa დიდი ქოფაკი Большой песCanis Minor CMi პატარა ქოფაკი Малый песCapricornus Cap თხის რქა КозерогCarina Car გემის ხერხემალი КильCassiopeia Cas კასიოპეა КассиопеяCentaurus Cen კენტავრი КентаврCepheus Cep ცეფევსი ЦефейCetus Cet ვეშაპი КитChamaeleon Cha ქამელეონი ХамелеонCircinus Cir ფარგალი ЦиркульColumba Col მტრედი ГолубьComa berenices Com ბერენიკეს თმები Волосы ВероникиCorona Austrina CrA სამხრ. Gგვირგვინი Южная КоронаCorona Borealis CrB ჩრდ. Gგვირგვინი Северная КоронаCorvus Crv ყორანი ВоронCrater Crt ფიალა ЧашаCrux Cru სამხრეთის ჯვარი Южный КрестCygnus Cyg გედი ЛебедьDelphinus Del დელფინი ДельфинDorado Dor ოქროს თევზი Золотая рыбаDraco Dra გველეშაპი ДраконEquuleus Equ კვიცი Малый КоньEridanus Eri ერიდანუსი ЭриданFornax For ღუმელი ПечьGemini Gem მარჩბივი БлизнецыGrus Gru წერო ЖуравльHerkules Her ჰერკულესი Геркулес

99

ლათინური სახელწოდება

აღნი

შვნა

ქართულისახელწოდება

რუსულისახელწოდება

Horologium Hor საათი ЧасыHydra Hya ჰიდრა ГидраHydrus Hyi სამხ. ჰიდრა Южная гидраIndus Ind ინდოელი ИндеецLacerta Lac ხვლიკი ЯщерицаLeo Leo ლომი ЛевLeo Minor L Mi პატარა ლომი Малый левLepus Lep კურდღელი ЗаяцLibra Lib სასწორი ВесыLupus Lup მგელი ВолкLunx Lyn ფოცხვერი РысьLura Lur ქნარი ЛираMensa Men მაგიდა მთა Столовая гораMicroscopium Mic მიკროსკოპი МикроскопMonoceros Mon მარტორქა ЕдинорогMusca Mus ბუზი МухаNorma Nor გონიო НаугольникOctans Oct ოქტანტი ОктантOphiuchus Oph გველისმჭერი ЗмееносецOrion Ori ორიონი ОрионPavo Pav ფარშევანგი ПавлинPegasus Peg პეგასი ПегасPerseus Per პერსევსი ПерсейPhoenix Phx ფენიქსი ФениксPictor Pic მხატვარი ЖивописецPisces Psc თევზი РыбаPiscis Austrinus PsA სამხ. თევზი Южная рыбаPuppis Pup კიჩო КормаPyxis Pux კომპასი КомпасReticulum Ret ბადურა Сетка Sagitta Sge ისარი СтрелаSagittarius Sgr მშვილდოსანი СтрелецScorpius Sco ღრიანკალი СкорпионSculptor Scl მოქანდაკე СкульпторScutum Sct ფარი ЩитSerpens Ser გველი ЗмеяSexstans Sex სექსტანტი СекстантTaurus Tau კურო ТелецTelescopium Tel ტელესკოპი ТелескопTriangulum Tri სამკუთხედი ТреугольникTriangulum Australe TrA სამხ. სამკუთხედი Южный ТреугольникTucana Tuc ტუკანი ТуканUrsa Major Uma დიდი დათვი Большая МедведицаUrsa minor Umi პატარა დათვი Малая МедведицаVela Vel იალქნები ПарусаVigro Vir ქალწული ДеваVolans Vol მფრინავი თევზი Летучая рыбаVulpecula Vul მელა Лисичка

100

საშუალო დროის შუალედის ვარსკვლავიერ დროში გადასაყვანი ცხრილი

(შესწორება მიემატება)სა

შუალ

ო ს

აათ

ი h

შესწორება

საშუ

ალო

წუთ

ი

შესწ

ორ

ება

s

საშუ

ალო

წუთ

ი

შესწ

ორ

ება

s

საშუ

ალო

წამ

ი

შესწ

ორ

ება

s

საშუ

ალო

წამ

ი

შესწ

ორ

ება

s

m s

1 0 9.856 1 0.164 31 5.093 1 0.003 31 0.0852 0 19.713 2 0.329 32 5.257 2 0.005 32 0.0883 0 29.569 3 0.493 33 5.421 3 0.008 33 0.0904 0 39.426 4 0.657 34 5.585 4 0.011 34 0.0935 0 49.282 5 0.821 35 5.750 5 0.014 35 0.096

6 0 59.139 6 0.986 36 5.914 6 0.016 36 0.0997 1 8.995 7 1.150 37 6.078 7 0.019 37 0.1018 1 18.852 8 1.314 38 6.242 8 0.022 38 0.1049 1 28.708 9 1.478 39 6.407 9 0.025 39 0.10710 1 38.565 10 1.643 40 6.571 10 0.027 40 0.110

11 1 48.421 11 1.807 41 6.735 11 0.030 41 0.11212 1 58.278 12 1.971 42 6.900 12 0.033 42 0.11513 2 8.134 13 2.136 43 7.064 13 0.036 43 0.11814 2 17.991 14 2.300 44 7.228 14 0.038 44 0.12015 2 27.847 15 2.464 45 7.392 15 0.041 45 0.123

16 2 37.704 16 2.628 46 7.557 16 0.044 46 0.12617 2 47.560 17 2.793 47 7.721 17 0.047 47 0.12918 2 57.417 18 2.957 48 7.885 18 0.049 48 0.13119 3 7.273 19 3.121 49 8.049 19 0.052 49 0.13420 3 17.129 20 3.285 50 8.214 20 0.055 50 0.137

21 3 26.986 21 3.450 51 8.378 21 0.057 51 0.14022 3 36.842 22 3.614 52 8.542 22 0.060 52 0.14223 3 46.699 23 3.778 53 8.707 23 0.063 53 0.14524 3 56.555 24 3.943 54 8.871 24 0.066 54 0.148

  25 4.107 55 9.035 25 0.068 55 0.151საშუალო დღე-ღამე =

=24h03m56s.555= = 1.002738

ვარსკვლავიერდღე-ღამეს

             26 4.271 56 9.199 26 0.071 56 0.15327 4.435 57 9.364 27 0.074 57 0.15628 4.600 58 9.528 28 0.077 58 0.15929 4.764 59 9.692 28 0.079 59 0.16230 4.928 60 9.856 30 0.082 60 0.164

101

ვარსკვლავიერი დროის შუალედის საშუალო დროში გადასაყვანი ცხრილი

(შესწორება გამოაკლდება)

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

საათ

ი h

შესწორება

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

წუთ

ი

შესწ

ორ

ება

s

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

წუთ

ი

შესწ

ორ

ება

s

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

წამი

შესწ

ორ

ება

s

ვარ

სკვლ

ავიე

რი

წამი

შესწ

ორ

ება

s

m s

1 0 9.830 1 0.164 31 5.079 1 0.003 31 0.0852 0 19.659 2 0.328 32 5.242 2 0.005 32 0.0873 0 29.489 3 0.491 33 5.406 3 0.008 33 0.0904 0 39.318 4 0.655 34 5.570 4 0.011 34 0.0935 0 49.148 5 0.819 35 5.731 5 0.014 35 0.096                   6 0 58.977 6 0.983 36 5.898 6 0.016 36 0.0987 1 8.807 7 1.147 37 6.062 7 0.019 37 0.1018 1 18.636 8 1.311 38 6.225 8 0.022 38 0.1049 1 28.466 9 1.474 39 6.389 9 0.025 39 0.10610 1 38.296 10 1.638 40 6.553 10 0.027 40 0.109                   11 1 48.125 11 1.802 41 6.717 11 0.030 41 0.11212 1 57.955 12 1.966 42 6.881 12 0.033 42 0.11513 2 7.784 13 2.130 43 7.045 13 0.035 43 0.11714 2 17.614 14 2.294 44 7.208 14 0.038 44 0.12015 2 27.443 15 2.457 45 7.372 15 0.041 45 0.123                   16 2 37.273 16 2.621 46 7.536 16 0.044 46 0.12617 2 47.102 17 2.785 47 7.700 17 0.046 47 0.12818 2 56.932 18 2.949 48 7.864 18 0.049 48 0.13119 3 6.762 19 3.113 49 8.027 19 0.052 49 0.13420 3 16.591 20 3.277 50 8.191 20 0.055 50 0.137                   21 3 26.421 21 3.440 51 8.355 21 0.057 51 0.13922 3 36.250 22 3.604 52 8.519 22 0.060 52 0.14223 3 46.080 23 3.768 53 8.683 23 0.063 53 0.14524 3 55.909 24 3.932 54 8.847 24 0.066 54 0.147

  25 4.096 55 9.010 25 0.068 55 0.150ვარსკვლავიერი

დღე-ღამე = =23h56m04s.091=

= 0.997270 საშუალო

დღე-ღამეს

             26 4.259 56 9.174 26 0.071 56 0.15327 4.423 57 9.338 27 0.074 57 0.15628 4.587 58 9.502 28 0.076 58 0.15829 4.751 59 9.666 29 0.079 59 0.16130 4.915 60 9.830 30 0.082 60 0.164

102

რკალის გრადუსებისა და მინუტების დროის საათებსა და წუთებში გადასაყვანი ცხრილი

  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9o h m h m h m h m h m h m h m h m h m h m0 0 0 0 4 0 8 0 12 0 16 0 20 0 24 0 28 0 32 0 3610 0 40 0 44 0 48 0 52 0 56 1 0 1 4 1 8 1 12 1 1620 1 20 1 24 1 28 1 32 1 36 1 40 1 44 1 48 1 52 1 5630 2 0 2 4 2 8 2 12 2 16 2 20 2 24 2 28 2 32 2 3640 2 40 2 44 2 48 2 52 2 56 3 0 3 4 3 8 3 12 3 16                     50 3 20 3 24 3 28 3 32 3 36 3 40 3 44 3 48 3 52 3 5660 4 0 4 4 4 8 4 12 4 16 4 20 4 24 4 28 4 32 4 3670 4 40 4 44 4 48 4 52 4 56 5 0 5 4 5 8 5 12 5 1680 5 20 5 24 5 28 5 32 5 36 5 40 5 44 5 48 5 52 5 5690 6 0 6 4 6 8 6 12 6 16 6 20 6 24 6 28 6 32 6 36                     

100 6 40 6 44 6 48 6 52 6 56 7 0 7 4 7 8 7 12 7 16110 7 20 7 24 7 28 7 32 7 36 7 40 7 44 7 48 7 52 7 56120 8 0 8 4 8 8 8 12 8 16 8 20 8 24 8 28 8 32 8 36130 8 40 8 44 8 48 8 52 8 56 9 0 9 4 9 8 9 12 9 16140 9 20 9 24 9 28 9 32 9 36 9 40 9 44 9 48 9 52 9 56                     

150 10 0 10 4 10 8 10 12 10 16 10 20 10 24 10 28 10 32 10 36160 10 40 10 44 10 48 10 52 10 56 11 0 11 4 11 8 11 12 11 16170 11 20 11 24 11 28 11 32 11 36 11 40 11 44 11 48 11 52 11 56180 12 0 12 4 12 8 12 12 12 16 12 20 12 24 12 28 12 32 12 36190 12 40 12 44 12 48 12 52 12 56 13 0 13 4 13 8 13 12 13 16                     

200 13 20 13 24 13 28 13 32 13 36 13 40 13 44 13 48 13 52 13 56210 14 0 14 4 14 8 14 12 14 16 14 20 14 24 14 28 14 32 14 36220 14 40 14 44 14 48 14 52 14 56 15 0 15 4 15 8 15 12 15 16230 15 20 15 24 15 28 15 32 15 36 15 40 15 44 15 48 15 52 15 56240 16 0 16 4 16 8 16 12 16 16 16 20 16 24 16 28 16 32 16 36                     

250 16 40 16 44 16 48 16 52 16 56 17 0 17 4 17 8 17 12 17 16260 17 20 17 24 17 28 17 32 17 36 17 40 17 44 17 48 17 52 17 56270 18 0 18 4 18 8 18 12 18 16 18 20 18 24 18 28 18 32 18 36280 18 40 18 44 18 48 18 52 18 56 19 0 19 4 19 8 19 12 19 16290 19 20 19 24 19 28 19 32 19 36 19 40 19 44 19 48 19 52 19 56                     

300 20 0 20 4 20 8 20 12 20 16 20 20 20 24 20 28 20 32 20 36310 20 40 20 44 20 48 20 52 20 56 21 0 21 4 21 8 21 12 21 16320 21 20 21 24 21 28 21 32 21 36 21 40 21 44 21 48 21 52 21 56330 22 0 22 4 22 8 22 12 22 16 22 20 22 24 22 28 22 32 22 36340 22 40 22 44 22 48 22 52 22 56 23 0 23 4 23 8 23 12 23 16                     

350 23 20 23 24 23 28 23 32 23 36 23 40 23 44 23 48 23 52 23 56360 24 0                  

103

დ ა მ ა ტ ე ბ ა ნ ი

სამყაროს შეცნობა ღრმავდება

(ახალ აღმოჩენათა კვალდაკვალ)

შალვა საბაშვილი

1. კიდევ ერთხელ დინოზავრების გადაშენების მიზეზთა შესახებ

,,ასტრონომიული კალენდრის“ არაერთ ადრინდელ გამოცემაში ჩვენ სპეციალურად შევეხეთ კოსმოსური ფაქტორების როლს დედა-მიწის რელიეფის ფორმირებასა და ჩვენი პლანეტის კლიმატის შე-საძლო ცვლილებებში. სახელდობრ, ვაჩვენეთ, რომ უკანასკნელ ათწლეულებში დედამიწის ზედაპირის ინტენსიური შესწავლა, განსა-კუთრებით კი კოსმოსური ხომალდებიდან ჩატარებული სისტემატური დაკვირვებების გამოყენებით, დაგვირგვინდა დედამიწაზე არსებული ათეულობით მნიშვნელოვანი ზომის კრატერის მიკვლევით, რომელ-თა წარმოშობა ჩვენს პლანეტასთან ციურ სხეულთა შეჯახებებს უნდა უკავშირდებოდეს. ამაზე მეტყველებს ცალკეულ კრატერთა ასაკის განსაზღვრა მათი ნაპირების ეროზიულობის ხარისხის შეფასებაზე დაყრდნობით და კრატერის წარმოქმნის ეპოქის შესაბამის გეოლო-გიურ ქანებში ზოგიერთი მძიმე ელემენტის (ლითონების) ისეთი დო-ზებით არსებობა, რაც ნაკლებად დამახასიათებელია დედამიწის ქერქისათვის, სამაგიეროდ კი ტიპურია კოსმოსურ სხეულთათვის, როგორებიცაა მეტეორიტები, მცირე ცთომილები და სხვა (ნათქვამი ეყრდნობა იმ დადგენილ ფაქტს, რომ დედამიწის ქერქის სისქე დრო-თა განმავლობაში განუწყვეტლივ იზრდება კოსმოსიდან მეტეორი-ტული მატერიის მუდმივი ცვენის გამო, ამიტომ ქერქის ვერტიკალურ ჭრილში ყოველი უფრო გარეთა ფენა უფრო გვიანდელია მისივე ნე-ბისმიერ შიდა ფენასთან შედარებით, და საერთოდ, ყოველი ფიქსი-რებული შიდა ფენა წარსულის სრულიად განსაზღვრულ ისტორიულ ეპოქაშია წარმოქმნილი). აღნიშნულ ქიმიურ ელემენტთა ჭარბი შემ-ცველობა ცალსახად მიუთითებს შესაბამის კრატერთა წარმოქმნაში კოსმოსიდან ჩამოვარდნილი სხეულის მონაწილეობაზე, ხოლო ის, რომ ჭარბი, კოსმოსური შემცველობა დედამიწის სრულიად სხვადას-ხვა, ერთმანეთისგან ძლიერ დაშორებულ რეგიონებში დასტურდება (სხვადასხვა კონტინენტებზეც კი), თვით კრატერთა გრანდიოზულ ზო-მებთან ერთად (ათეულობით და ასეულობით კმ), იმაზე მეტყველებს,

104

რომ ამ კრატერთა წარმოქმნა რაღაც გლობალური მოვლენის, ენერ-გეტიკულად დიდმასშტაბიანი პროცესის, კერძოდ კი ძალიან დიდი მასისა და უზარმაზარი კინეტიკური ენერგიის მფლობელი ციური სხე-ულების ჩვენს პლანეტასთან შეჯახების შედეგი უნდა იყოს. ლაპარა-კია 1 კმ, 10 კმ და კიდევ უფრო დიდი ზომის სხეულებზე.

ამგვარი შეჯახებები რომ სამყაროში ნამდვილად ხდება, ამაზე თვალსაჩინოდ მეტყველებს მთვარის, მერკურის, მარსისა და ათა-სობით მცირე პლანეტის (ასტეროიდების სარტყელთა წევრების) ზე-დაპირის რუკები, სადაც ათიათასობით მსგავსი კრატერი შეიმჩნევა, ამდენად ჩვენს პლანეტაზე მსგავსი ასტრობლემების (ვარსკვლავი-ერი ჭრილობების) აღმოჩენით რაიმე ფანტასტიკური კი არ მომხდა-რა, არამედ დედამიწა შევიდა მსგავსი გეოლოგიური წარმონაქმნების მქონე ციურ სხეულთა რიგში. სხვანაირად არც შეიძლებოდა - ჩვენი პლანეტა კოსმოსის ისეთივე რიგითი ბინადარია, როგორიც სხვა კოს-მოსური სხეულები, და იგი თავისი ისტორიის ოთხმილიარდწლოვან პერიოდში ვერასგზით ვერ ასცდებოდა კოსმოსის ზემოქმედებას.

,,ასტრონომიული კალენდრის“ მკითხველებმა უკვე იციან, რომ მკვლევართა აზრით, დიდი ალბათობით კოსმოსური წარმოშობის უნდა იყოს 100 კმ-იანი წრიული სტრუქტურები აღმოსავლეთ ციმბირ-სა და რუსეთის ევროპულ ნაწილში (ქ. ნიჟნი ნოვგოროდის ახლოს), უკრაინაში (ბოლტიში) არსებული 25 კმ-იანი კრატერი, გიგანტური კრატერები არაბეთში, ანტარქტიდაში, ბარენცის ზღვაში, აფრიკაში (,,ვრედეფორდი“, ,,ბოსუმტვი“), ავსტრალიაში (,,ტნორალა“, 22 კმ დიამეტრის წრიული, კლდოვანი მთებით შემოსაზღვრული ღრმული), ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზე განლაგებული, მრავალრიცხო-ვან კრატერთაგან შედგენილი ჯგუფები, რომელთა წარმოქმნას ე.წ. მეტეორიტული წვიმის მოვლენას უკავშირებენ, და სხვ. ამ წარმონაქმ-ნთა შემსწავლელი მეცნიერების დარგს შეიძლება ასტროგეოლოგიაც ეწოდოს.

კვლევის აღნიშნული სფერო უაღრესად საინტერესოა მთელი პლანეტისა და ასევე დედამიწის ცივილიზაციის ისტორიის შესწავლის თვალსაზრისითაც, ვინაიდან თითოეული ზემძლავრი კოსმოსური შე-ჯახება არა მარტო ლოკალურ ლანდშაფტს ცვლის გრანდიოზული ქვაბურის შექმნით, არამედ გლობალურ ცვლილებებსაც იწვევს დე-დამიწაზე, უფრო ზუსტი იქნებოდა გვეთქვა - კატასტროფებს: პირველ რიგში პლანეტის ტექტონიკურ რყევებს, დედამიწის დეფორმირებული ქერქიდან გავარვარებული მაგმის მძლავრ ამოტყორცნებს, ზემძლავრ მიწისძვრებს, ვულკანთა ამოფრქვევების გახშირებას, ცუნამებს, და შესაბამისად, ათეულობით მეტრი სიმაღლისა და ასეულობით კმ/სთ

105

სიჩქარის მქონე ტალღების აღძვრას ოკეანეში. ყველა ეს მოვლენა კი ერთობლიობაში უჩვეულოდ ცვლის პლანეტის ზედაპირზე არსებულ ფიზიკურ პირობებს. ამას გარდა, უზარმაზარი კოსმოსური სხეულის შეჯახება დედამიწასთან მზის სისტემის სხეულებისთვის დამახასიათე-ბელი გრანდიოზული სიჩქარეებით (თვით დედამიწის ორბიტული სიჩ-ქარე საშუალოდ 30 კმ/წმ-ია, სხვა ციურ სხეულთან ჩვენი პლანეტის შეხვედრის სიჩქარე კი ამ სიდიდეზე 2-3-ჯერ მეტიც შეიძლება იყოს!) წარმოუდგენლად მაღალ წნევასა და ტემპერატურას წარმოქმნის შე-ჯახების ადგილზე, რაც საბოლოოდ განაპირობებს ზემძლავრ აფეთ-ქებებს - როგორც შეჯახებაში მონაწილე კოსმოსური სხეულის, ისე მომავალი მიწიერი კრატერის მთელი ნივთიერება ერთბაშად ბელტე-ბისა და მტვრის გროვად იქცევა, რომელიც შემოეკვრება მთელ პლა-ნეტას და წლების განმავლობაში მზის სხივებისთვის გაუვალ მტვრის სქელ გარსს შექმნის. ამის გამო პლანეტაზე საგრძნობლად აცივდება, ძლიერ შეიცვლება ატმოსფეროს ქიმიური შედგენილობაც და შეიქმ-ნება მრავალი ბიოლოგიური სახეობისთვის აუტანელი საცხოვრებე-ლი პირობები. ასე რომ, დედამიწასთან ყოველი კოსმოსური შეჯახება ძლიერ კვალს ამჩნევს მრავალი ბიოლოგიური სახეობის ისტორიას - იწვევს მათში სერიოზულ ცვლილებებს, ხშირად კი სახეობის სრულ გადაშენებასაც. ეს ცვლილებები ნახტომისებურია, მათ კოლოსალური მასშტაბები აქვთ, ამიტომ სრულიად ჩრდილავენ ბუნებაში ისედაც გა-ნუწყვეტლივ მიმდინარე, გარემო პირობების თანდათანობითი ცვლით და სახეობათაშორისი ურთიერთობებით განპირობებულ ევოლუციურ ანუ მცირემასშტაბიან და ნელ ცვლილებებს. აქედან კი ჩანს, რომ კოსმოსური, მეტეორიტული შეჯახებანი მოვლენათა მთელ სპექტრს ქმნის და თანაბრად საინტერესოა პლანეტათმცოდნეების, ცის მექანი-კოსების, ბიოლოგების, ისტორიკოსების, ფიზიკოსების, ქიმიკოსების, გეოლოგების, კლიმატოლოგების და კიდევ ვინ იცის, რამდენი სხვა სპეციალობის მეცნიერთათვის, ასევე მოსახლეობის ყველა ფენისთ-ვისაც.

აქედან გამომდინარე, აღნიშნული პრობლემა მთელი სერიოზუ-ლობით უნდა იქნას შესწავლილი ყველა პარამეტრისა და ყველა კერძო მეცნიერების თვალსაზრისით, რათა ესა თუ ის ჰიპოთეზა, მკაცრი ექსპერიმენტული ან თეორიული დასაბუთების შემდეგ, ნამდ-ვილ თეორიად იქცეს და არ დარჩეს მიმზიდველ, მაგრამ რეალობას მოკლებულ მოსაზრებად.

მაგალითად, იმავე დინოზავრების მასობრივ გადაშენებას დე-დამიწაზე სხვადასხვა დარგის მკვლევრები (თუნდაც ბიოლოგები) უკავშირებდნენ არა კოსმოსურ ფაქტორებს, არამედ უფრო ნაკლებ-

106

მასშტაბიან, მიწიერ პროცესებს, ვთქვათ ზღვა-ოკეანეების დონის ხანგრძლივ ცვალებადობას, აქედან გამომდინარე კი ხმელეთის ფართობის საგრძნობ ვარიაციებს, მათ შორის მრავალი ბიოლოგი-ური სახეობის გავრცელების არეალთა კატასტროფულ შემცირებებს; იყო თითქოსდა ექსპერიმენტებზე დამყარებული მტკიცებანი იმისა, რომ დინოზავრები 67 მილიონი წლის წინ უეცრად (გეოქრონოლო-გიური სკალის მასშტაბების თვალსაზრისით) კი არ გადაშენდნენ, არამედ თანდათანობით, მითითებული კოსმოსური მოვლენიდან (10 კმ-ზე მეტი ზომის მცირე ცთომილის შეჯახებიდან ჩვენს პლანეტას-თან, რომლის ნაკვალევია მექსიკაში იუკატანის ნახევარკუნძულზე არსებული 180 კმ დიამეტრიანი კრატერი) დიდი დროის, ანუ მილი-ონობით წლის განმავლობაში. ამდენად, შოკისმომგვრელი ,,ციური“ ჰიპოთეზის წამოყენების შემდეგ საჭირო იყო სერიოზული კვლევები, როგორც წმინდა ბიოლოგიური (სახეობათა პარამეტრების რაოდე-ნობრივი შესწავლა), ასევე ევოლუციური (ცოცხალ არსებათა განვი-თარება), ასტრონომიული, გეოლოგიური და სხვ. ასპექტებით, რათა პრობლემა გამოკვლეულიყო კომპლექსურად.

სწორედ ამგვარ კვლევათა შეჯამებას წარმოადგენს ორი სტატია, რომელიც გამოქვეყნდა ჟურნალ „В Мире науки“-ს (,,მეცნიერების სამყაროში“, Scientific American) 2016 წლის №8/9-ში. პირველის (,,ძუძუმწოვართა აღზევება“) ავტორები არიან პალეონტოლოგები სტივენ ბრიუსატი (ედინბურგის უნივერსიტეტი, შოტლანდია) და ჩჟე-სი ლო (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი, აშშ), მეორისა კი (,,რამ იმსხვერპლა დინოზავრები“) - წინა სტატიის პირველი ავტორი. ეს ნაშრომები მნიშ-ვნელოვანწილად ეხმიანებიან ერთმანეთს, და თუმცა დინოზავრთა გადაშენებაში გამოკვეთილია წმინდა ბიოლოგიური ასპექტის - ამ სა-ხეობის ევოლუციის თავისებურ სტადიაზე ყოფნის არსებითი როლიც, მაინც დადასტურებულია თვით გადაშენების პროცესის ხანმოკლეობა ანუ ნახტომისებურობა, და, აქედან გამომდინარე, სერიოზული მხარ-დაჭერაც, სწორედ კოსმოსური ფაქტორის - მეტეორიტთან შეჯახები-სა და მისით გამოწვეული ნახტომისებური ბიოლოგიური ცვლილების ჰიპოთეზისადმი.

ს. ბრიუსატი ამაღელვებლად აღწერს დინოზავრების გადაშენე-ბის კოსმოსურ ჰიპოთეზას, რომელიც 1980 წელს გამოაქვეყნა ჟ. ,,Science”-ში უოლტერ ალვარესმა, კალიფორნიის უნივერსიტეტის გეოლოგმა, თავის მამასთან, ფიზიკაში ნობელის პრემიის ლაურეატ ლუის ალვარესსა და ორ სხვა მეცნიერთან ერთად, მის მიერ პა-ლეონტოლოგებში, გეოლოგებში, ქიმიკოსებში, ეკოლოგებსა თუ ას-ტრონომებში აღძრულ ცხოველ ინტერესს და მათ მიერ ჩატარებულ

107

გამოკვლევებს, ასევე ამ პრობლემით მთელი მსოფლიოს მძაფრ დაინტერესებას. აღნიშნავს, რომ 1980-იანი წლების ბოლოს საბო-ლოოდ დადასტურდა 66 მლნ წლის წინათ დედამიწაზე გიგანტური კოსმოსური სხეულის შემოჭრა, გეოლოგებმა კი კონკრეტულად მი-უთითეს ამ შეჯახებით წარმოქმნილი, ზემონახსენები კრატერი ჩიკ-სულუბი მექსიკაში, და რომ ამას მოჰყვა კატაკლიზმების მთელი წყება დედამიწაზე - მათ შორის ვულკანური ამოფრქვევები, მჟავათა წვიმები, ასევე მტვრის, კვამლისა და ორთქლის გარსით პლანე-ტის მრავალწლიანი შებურვა. ალვარესი თავიდანვე ეყრდნობოდა მთის ქანებში თიხის თხელი ფენის აღმოჩენას ცარცის პერიოდის, დინოზავრთა გაქვავებული ნაშთების უხვად შემცველ არეებსა და მომდევნო, პალეოგენური პერიოდის, 66-დან 23-მდე მლნ წლის წი-ნანდელ, დინოზავრების ნაშთებს სრულიად მოკლებულ არეებს შო-რის. მთავარი კი ის იყო, რომ ალვარესის მიერ აღმოჩენილი თიხის ფენა გაჯერებული იყო ირიდიუმით - დედამიწაზე იშვიათი, მაგრამ კომეტების, ასტეროიდებისა და სხვა ციური სხეულებისთვის ფრიად დამახასიათებელი ქიმიური ელემენტით. შემდგომში კი ირიდიუმის ჭარბად შემცველი მსგავსი ფენები დედამიწის ყველა ნაწილში იპო-ვეს და კრატერ ჩიკსულუბის წარმოქმნის პერიოდიც ემთხვეოდა ირიდიუმიანი თიხის ფენათა გეოლოგიურ ასაკს. ასე რომ კოსმოსუ-რი ჰიპოთეზა დადასტურდა.

ს. ბრიუსატი წერს, რომ ეს თემა განიხილა პალეონტოლოგთა მის მიერ სპეციალურად ორგანიზებულ საერთაშორისო თათბირზე, რო-მელზეც უნდა შეეჯამებინათ ამ რეპტილიათა ევოლუციის ტენდენცი-ები, გარემო პირობების მრავალრიცხოვანი ცვლილებანი წარსულში და დინოზავრების გადაშენების პროცესის დროითი მახასიათებლები. ჰიპოთეზის ავტორი სასიამოვნოდაა გაოცებული, რომ პალეონტო-ლოგთა დიდმა უმრავლესობამ გაიზიარა მოსაზრება,რომ ზემონახ-სენები პროცესი, ჯერ ერთი, უაღრესად ხანმოკლე იყო (არაუმეტეს რამდენიმე ასეული ათასი წლისა) და, მეორეც, იგი გამოიწვია ძირი-თადად მეტეორიტის ჩამოვარდნამ.

თუმცა აქვე ავტორი გამოკვეთილად მიუთითებს, რომ ეს ორი გარემოება მოვლენის ასახსნელად საკმარისი არაა. მნიშვნელობა ჰქონდა იმასაც, თუ როგორი იყო ამ სახეობის (გიგანტური რეპტილი-ების) ეკოსისტემა მეტეორიტის ჩამოვარდნის მომენტში - მდგრადი თუ შერყეული. პირველ შემთხვევაში დინოზავრები გადაიტანდნენ გარე-მოპირობების მკვეთრ ცვლილებას, გამოწვეულს დედამიწაზე მომხ-დარი კატასტროფით. მაგრამ საქმეც იმაშია, რომ თურმე ეს კატას-ტროფა დინოზავრებს დაატყდათ იმ მომენტში, როცა ამ პერიოდის

108

წინმსწრებ ეპოქაში მომხდარი კლიმატური ცვალებადობების გამო, მათი ეკოსისტემა უკვე კრიზისში იყო.

როგორც ს. ბრიუსატი გვამცნობს, ბირმინჰემის უნივერსიტეტის (ინგლისი) პალეონტოლოგის, რიჩარდ ბატლერის ინიციატივით მეც-ნიერთა ჯგუფმა შეისწავლა დინოზავრთა ე.წ. ბიომრავალფეროვნების მახასიათებლები მეტეორიტის ვარდნამდე 10-15 მლნ წლის განმავ-ლობაში. ამაში იგულისხმება ამ არსებათა სხეულის ზომა, ფორმა და აგებულება, ასევე ყოფაქცევის ხასიათიც. როგორც აღმოჩნდა, ამ პერიოდში ეს მახასიათებლები დინოზავრებს საკმაოდ მყარი ჰქონ-დათ. აშშ-ს, კანადისა და დიდი ბრიტანეთის 11 მეცნიერის დასკვნა ამ პრობლემაზე ჟ. Biological Reviews-ში გამოქვეყნდა 2015 წელს. ამ კვლევის თანახმად, მანამდე მდგრადი ბიომრავალფეროვნება დინოზავრთა ეკოსისტემისა ცარცის პერიოდის დასასრულს საკმაოდ შეირყა ზღვის დონის სიმაღლისა და ტემპერატურის ცვალებადობა-თა გამო, რაც საცხოვრებლად ვარგისი ტერიტორიების შემცირებასაც უკავშირდებოდა. დინოზავრთა ორი ჯგუფის მორფოლოგიური მრა-ვალფეროვნება (ტრიცერატოპისები და გადროზავრები) ასტეროიდის ვარდნის მომენტისთვის საგრძნობლად კლებულობდა. ამ ჯგუფებში შედიოდნენ მასიური ბალახისმჭამელი რეპტილიები. გამოირკვა, რომ ეს კლება მნიშვნელოვანი იყო - საკვები ქსელები ამ შემთხვევაში უფრო სწრაფად ზიანდებოდა, ვიდრე ასტეროიდის ვარდნამდე რამ-დენიმე მილიონი წლის წინათ არსებული და სახეობებით გაცილებით მდიდარი საკვები ქსელები.

ამრიგად, საქმე იმაშია, რომ ზღვის დონის კლებამ და დედამი-წის ლანდშაფტის ცვლილებამ, ჩრდილოეთ ამერიკაში მაინც, ცარცის პერიოდის ბოლოს მნიშვნელოვანწილად შეამცირა მასიურ ბალა-ხისმჭამელ დინოზავრთა ბიომრავალფეროვნება. შეიცვალა მცენა-რეულობის ხასიათიც. საბოლოოდ ამან საკვებ ქსელთა საფუძვლები მოარყია, და გაიზარდა იმის ალბათობა, რომ ცხოველთა რამდენიმე სახეობის გაქრობა სხვა სახეობათა გაქრობის კასკადურ პროცესსაც გამოიწვევდა. ანუ, დინოზავრთა ეკოსისტემის მდგრადობა დაირღვა. ასე რომ არ ყოფილიყო, იგი გაუძლებდა ამ კოსმოსურ კატასტროფა-საც, ისე როგორც წარსულის ანალოგიურ შემთხვევებშიც არაერთ-ხელ მოუხერხებია. მაგრამ მეტეორიტის ვარდნით გამოწვეულ უფრო მკვეთრ რყევებს გარემო პირობებისას მან უკვე ვეღარ გაუძლო. ამ-რიგად, თუმცა დინოზავრთა პოზიციების დასუსტება უფრო ნელი მი-წიერი პროცესების შედეგი იყო, ამ დასუსტების გადაზრდა მათ საბო-ლოო განადგურებაში მხოლოდ კოსმოსური კატასტროფით შექმნილ ახალ, ბევრად უფრო ექსტრემალურ პირობებში გახდა შესაძლებელი.

109

აღარ ჩავუღრმავდები პრობლემის ბიოლოგიურ მხარეს, მაგრამ დავ-ძენ, რომ სწორედ ევოლუციურ-ბიოლოგიური კვლევით ასეთი დას-კვნის გამოტანა დინოზავრთა გადაშენების კოსმოსური პროცესით ახსნას უფრო დამაჯერებელსაც კი ხდის, ვიდრე იგი თვით ასტერო-იდული ჰიპოთეზის წამოყენების საწყის სტადიაში იყო.

როგორც ავტორები ასკვნიან, 66 მლნ წლის წინანდელი მოვ-ლენები უდიდესი ტრაგედია იყო დედამიწის ბიოლოგიურ ისტორი-აში. მოხდა სახეობათა მასობრივი ამოწყვეტა. თუმცა, მეორე მხრივ, ამ პროცესმა ხელი შეუწყო ძუძუმწოვრების გამოსვლას დინოზავრ-თა ჩრდილიდან - მათ დაიწყეს ზომების სწრაფი მატება, აითვისეს საკვების ახალი ტიპები, გამოიმუშავეს ყოფაქცევის ახალი ფორმები და განსახლდნენ მთელ პლანეტაზე. ამან მიგვიყვანა ჩვენი შორე-ული წინაპრების - პრიმატების გამოჩენამდე. სხვა პირობებში დღეს დედამიწაზე ადამიანი შესაძლოა საერთოდ არ არსებულიყო, ან, უკეთეს შემთხვევაში, განვითარების უაღრესად დაბალ საფეხურზე დარჩენილიყო.

ამას გარდა, დინოზავრთა ამბავი გაკვეთილადაც უნდა გამოვი-ყენოთ. ისინი ხომ მთელი 150 მლნ წელი ბატონობდნენ პლანეტაზე, განადგურდნენ კი ლამის ელვისებურად, მართალია გარეშე მოვლე-ნით გამოწვეული მათი ეკოსისტემის რღვევის შედეგად, მაგრამ , რაც განსაკუთრებით ხაზგასასმელია - მათი ბიომრავალფეროვნე-ბის წინასწარი შესუსტების დახმარებითაც. ეს ფაქტი გვიდასტურებს, რომ დედამიწის მთელ ბიოსისტემაში ნებისმიერი გარე ჩარევა სუ-ლაც არაა უვნებელი და მას დიდი ზიანის მოტანა შეუძლია. ადამიანი კი, რომელიც ჩვენს პლანეტაზე მხოლოდ რამდენიმე ასეული ათასი წელია ცხოვრობს, გარემოს წარმოუდგენელი სისწრაფით ცვლის (იგულისხმება მის მოღვაწეობასთან დაკავშირებული როგორც მიწი-ერი ლანდშაფტის, ისე ატმოსფეროს ქიმიური შედგენილობის, სხვა-დასხვა ბიოლოგიურ სახეობათა რიცხოვნობის და სხვა პირობების წინასწარგამიზნული თუ უნებლიე მკვეთრი ცვლა, ასევე შესაძლოა, გენეტიკური ექსპერიმენტებიც), რის გამოც რაიმე მოულოდნელი გა-რემოვლენის შემთხვევაში შეიძლება ხელიდან გაექცეს პროცესთა მართვა და, ამრიგად, თავის გაუაზრებელ და ამბიციურ ქმედებებს შეეწიროს. ამას გათვალისწინება და დაფიქრება უნდა. ამ თვალსაზ-რისითაც უყურებენ მსოფლიოს ბიოლოგები დინოზავრების გადაშე-ნების ფაქტს.

110

2. უდიდესი სიცარიელე სამყაროში

ყველამ იცის, რომ ნივთიერება სივრცეში არათანაბრად არის გა-ნაწილებული - ზოგან მისი სიმკვრივე ძალიან დიდია (თუნდაც დე-დამიწაში, მთვარეში, მზეში და სხვა კოსმოსურ სხეულებში), სივრცის ზოგ არეში კი - მნიშვნელოვნად ნაკლები. მაგალითად, დედამიწის ან სხვა მყარი პლანეტების ატმოსფეროებში ნივთიერების სიმკვრივე გაცილებით ნაკლებია თვით ამ პლანეტების სიმკვრივეზე, ამ სხეულე-ბის ზედაპირებიდან სიმაღლის ზრდისას კი პრაქტიკულად ნულისკენ მიისწრაფვის. კიდევ უფრო დიდია ნივთიერების გაიშვიათებულობა პლანეტთაშორის სივრცეში (იგი თითქმის ცარიელია, თუ არ ჩავთვ-ლით მეტეორულ ნაწილაკებს ან უფრო იშვიათ მეტეორიტულ ნივთი-ერებებს), და ამაზე მეტადაც - ვარსკვლავთშორისეთში (1 ატომი კუბურ სანტიმეტრში, თუ გამოვრიცხავთ ამაზე ოდნავ უფრო მკვრივ ნისლეულებს) ან გალაქტიკათშორისეთში (იქ დედამიწისოდენა მო-ცულობაში 1 მილიგრამი ნივთიერებაც კი ვერ შეგროვდება). ასე რომ ნივთიერება სამყაროში აშკარად იერარქიულად არის განაწილე-ბული. თუნდაც ათიათასობით მცირე ცთომილი მზის სისტემის ორ დიდ უბანშია თავმოყრილი: მარსისა და იუპიტერის ორბიტებს შორის (ასტეროიდული სარტყელი) და ნეპტუნის ორბიტის გარეთ (კოიპე-რის სარტყელი), ასევე ვარსკვლავები ძალზე მჭიდროდ არის განლა-გებული ვარსკვლავთა ე.წ. ღია ანუ გაბნეულ და, ასევე, სფერულ გროვებში, მთლიანობაში კი, გალაქტიკის ფარგლებში - გაცილებით გაფანტულია სივრცობრივად. იგივე ითქმის გალაქტიკებზეც, ისინიც ასობით და ათასობით წევრისგან შედგენილ გალაქტიკათა გროვებში არიან გაერთიანებულნი, ამ გროვებს შორის კი გაცილებით ნაკლე-ბად გვხვდებიან.

ეს - გიგანტურ ასტრონომიულ - კოსმოლოგიურ მასშტაბებში. მაგრამ ასევეა მიკრომასშტაბებშიც. თუნდაც, მყარი სხეულები ხომ ატომთაგან შედგებიან. ატომი კი აგებულია მკვრივი ატომგულისა და ელექტრონული გარსისგან, რომელთა შორის უზარმაზარი სიცარი-ელეებია. მაგალითად, სამყაროში ყველაზე მეტად გავრცელებული და, ამასთანავე, ყველა ქიმიურ ელემენტს შორის უმარტივესი წყალ-ბადის ატომი (ვგულისხმობთ მის ყველაზე გავრცელებულ იზოტოპს) ერთი პროტონისა და მის ირგვლივ გარემომქცევი ერთი ელექტრო-ნისაგან შედგება. ჩვეულებრივ პირობებში (1000 გრადუსზე ნაკლები ტემპერატურის დროს) ეს ელექტრონი ბირთვთან უახლოეს ორბიტაზე გარემოიქცევა, როგორც ასტროფიზიკოსები ამბობენ - პირველ დო-ნეზე იმყოფება, და ამ დროს იგი ბირთვიდან დაახლოებით სანტიმეტ-

111

რის მეასმილიონედის ტოლ მანძილზეა, თვით ატომბირთვის, ანუ ამ შემთხვევაში პროტონის რადიუსი კი ამ სიდიდეზე 105-ჯერ მცირეა. გამოდის რომ წყალბადის ატომის მოცულობა პროტონის მოცულობას 1015-ჯერ (მილიონჯერ მილიარდი!) აღემატება, ანუ ატომი არსებითად სიცარიელისგან შედგება. ელექტრონის მაღალ დონეებზე გადასვლი-სას ატომში სიცარიელის ხარისხი კიდევ უფრო მეტად იზრდება.

ამრიგად, ვიმეორებ, სამყაროში ნივთიერების განაწილება უკი-დურესად არათანაბარია, ანუ სივრცე ძირითადად სიცარიელეთაგან შედგება. პრაქტიკულად სიცარიელეა პლანეტების ორბიტებს შორის, ვარსკვლავებს შორის, გალაქტიკებს შორის და ა.შ. თუმცა, რა თქმა უნდა, არსებობს და მეტნაკლებად თანაბრადაა განაწილებული ნივ-თიერების რაღაც ნაწილი (აირი და მტვერი) პლანეტათშორისეთში, ვარსკვლავთშორისეთსა და გალაქტიკათშორისეთში.

ყველაფერი ეს მნიშვნელოვანია თუნდაც იმიტომ, რომ ნივთიერე-ბის თითოეულ სახეობას გრავიტაციული მიზიდულობის უნარი გააჩნია (მსოფლიო მიზიდულობის ნიუტონისეული კანონი), ხოლო ნივთიერე-ბის განაწილების ხასიათი სივრცეში განაპირობებს გრავიტაციული ველის განაწილებას სამყაროში, ეს უკანასკნელი კი განსაზღვრავს ცალკეულ კოსმოსურ სხეულთა მოძრაობის ხასიათს. ციურ სხეულთა მოძრაობის ორბიტების დადგენა კი ასტრონომიის ერთ-ერთი უპირ-ველესი ამოცანაა.

ეს უაღრესად საინტერესო საკითხია, რომელიც გრავიტაციის ბუ-ნების ბოლომდე გახსნისთვის მნიშვნელოვანია. თავიდან მატერია სივრცეში სრულიად თანაბრადაც რომ იყოს განაწილებული, მის მოძ-რაობას შეუძლია წარმოშვას სიმკვრივის ფლუქტუაციები (რხევები), ანუ მასათა შედარებით საგრძნობი დაგროვებები სივრცის სხვადასხვა ადგილებში. ეს დაგროვებები მათი მოჭარბებული გრავიტაციული ვე-ლის წყალობით განუწყვეტლივ მიიზიდავენ ნივთიერებას შედარებით ნაკლები სიმკვრივის არეებიდან და ამ არეებში სიმკვრივის კიდევ უფრო მეტ შემცირებას გამოიწვევენ. მაშასადამე ნივთიერების დიფე-რენციაცია სულ უფრო გაიზრდება. ასევე გაიზრდება მკვრივ არეთა ზომებიც და შედარებითი სიცარიელეების ზომებიც. ჩვენი გალაქტიკა ნივთიერების შემკვრივების ერთ-ერთი ასეთი კუნძულია - მისი დი-ამეტრი 100 000 სინათლის წელიწადს უდრის. არსებობს 10-ჯერ უფრო დიდი თავმოყრები ელიფსური გალაქტიკების სახით. ,,ასტრო-ნომიული კალენდრის“ ერთ-ერთ ადრინდელ გამოცემაში ვიუწყებო-დით, რომ ასტრონომებმა აღმოაჩინეს აირის კოსმოსური ღრუბელი, რომლის ზომა 19 მილიონ სინათლის წელიწადს უახლოვდებოდა. ასევე, გარეგალაქტიკური ასტრონომიის მკვლევრები პოულობდნენ

112

დიდ სიცარიელეებს თვით გალაქტიკათა სივრცულ განაწილებაში ანუ უზარმაზარ კოსმოსურ სივრცეებს, რომლებიც მოკლებულნი არიან გა-ლაქტიკებს; სხვა სიტყვებით, ამ სივრცეებში გალაქტიკები არ არსე-ბობს, ან მათი რაოდენობა გაცილებით ნაკლებია, ვიდრე საშუალოდ მათი ზომის სხვა უბნებში. ასეთ ,,სიცარიელეთა“ არსებობა და მათი მიკვლევა უაღრესად მნიშვნელოვანია სამყაროს (მეტაგალაქტიკის) მსხვილმასშტაბოვანი სტრუქტურის შემსწავლელი მეცნიერებისთვის, რადაგან ეს სიცარიელენი სამყაროს (იგულისხმება მეტაგალაქტიკის) ევოლუციის თავისებურებებით არიან განპირობებულნი და თვითონაც გარკვეულწილად განსაზღვრავენ სამყაროს შემდგომ განვითარებას.

მატერიის განაწილებაში დიდი ხარვეზების (სიცარიელეების) ძებნა არაერთხელ დაგვირგვინებულა წარმატებით. ამ წერილში კი მკით-ხველს მოვუთხრობ ამ სფეროს მართლაც სენსაციურ აღმოჩენაზე, რომელიც სულ ახლახან მოხდა. საუბარია სამყაროში დღეისათვის ყველაზე დიდი, წარმოუდგენელი მასშტაბის სიცარიელის მიგნებაზე, რომლის მთავარი ავტორის, ჰავაის უნივერსიტეტის ასტრონომიის ინ-სტიტუტის მკვლევარი მეცნიერის, იშტვან საპუდის გამოკვლევა დაბეჭ-დილია ჟურნალ „В Мире науки“-ს 2016 წლის მე-10 ნომერში, აგ-რეთვე (თანაავტორებთან ერთად) ჟურნალ ,,Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”-ს 450-ე ტომის №1-ში (გვ.288-294), 2015 წლის 11 ივნისს.

სანამ უშუალოდ აღვწერდე აღმოჩენას, მკითხველის ყურადღე-ბას მივაქცევ იმაზე, რომ სხვადასხვა კლასის ციურ ობიექტთა მიკ-ვლევა სხვადასხვა მეთოდით ხდება. მაგალითად, მატერიის დიდი თავმოყრების, თუნდაც გალაქტიკათა გროვების აღმოჩენა შეიძლება უშუალო დაკვირვებით და ცის იმ უბნების გამოყოფით, სადაც მათი კონცენტრაცია მაქსიმალურია მთლიან ფონთან შედარებით (ცხადია უნდა წინასწარ დავრწმუნდეთ, რომ აღმოჩენილი ,,გროვის“ ყველა წევრი ჩვენგან დაახლოებით ტოლ მანძილზეა, ანუ მართლაც ცის ერთ მჭიდრო სივრცულ უბანშია თავმოყრილი, და არა მხოლოდ ერთი და იმავე მიმართულებით, მაგრამ მანძილთა დიდ დიაპაზონში გაბნეული). მართლაც, გალაქტიკათა გროვები მკვეთრად გამოიყოფა ვიზუალურადაც ცის საერთო რუკაზე. ასევეა ვარსკვლავთა სფერუ-ლი გროვებიც. რაც შეეხება დაბალი კონცენტრაციის ანუ შედარებითი გაიშვიათებულობის უბნებს, ისინი უშუალოდ არ შეიმჩნევა: ცის დიდი უბნების ფოტოგრაფიები ხომ გარეგნულად ბრტყელი გამოსახულებე-ბია, მაგრამ სინამდვილეში რაიმე მიმართულებით არსებული ყველა - ძალიან ახლოგანლაგებულიდან ძალიან შორეულამდე ობიექტების ერთიანი, შედგენილი, ერთმანეთზე დადებული სურათია. ,,სიცარი-

113

ელეებს” მხოლოდ მაშინ შევამჩნევდით ადვილად, ცალკე რომ იყოს ფოტოგრაფირებული ერთ, ფიქსირებულ მანძილზე მყოფ ობიექტთა-გან შედგენილი სფერული თხელი ზოლები. რადგან ასეთი ზოლები არ გვაქვს, წინასწარ უნდა ავაგოთ რეალური სივრცული სურათი, ანუ დამზერილი სამყაროს სამგანზომილებიანი სქემა (ნაწილობრივ ეს წერილის ავტორებსაც მოუხდათ კონკრეტული სივრცული არეებისთ-ვის - იხ. ქვემოთ), რისთვისაც აუცილებელია ყველა ციური ობიექტის ზუსტი მანძილების ცოდნა. ეს კი ჯერაც მიუღწეველია.

არის კიდევ ერთი, არაპირდაპირი გზა - ვცადოთ რაღაც კლასის ობიექტების აღმოჩენა სხვა, ადვილად შესასწავლ ობიექტებზე მათი ზემოქმედების მიხედვით. ასეთია ბნელი ნისლეულების აღმოჩენა მათ მიერ უფრო შორეული მნათი ობიექტების სინათლის შთანთქ-მის გამოყენებით, დიდმასიანი უხილავი ობიექტების მიკვლევა მათ მიერ მათ მიღმა მყოფ ხილულ სხეულთა გამოსხივების გრავიტაცი-ული ლინზირებით (იხ. ასტრონომიული კალენდრის“ წინა გამოცემა) და სხვ. სწორედ ასეთი მეთოდი გამოიყენეს დიდი სიცარიელეების ძებნისას. ასტრონომიული ფენომენი კი, რომლის გამოყენებაც მოხ-და, ესაა ე.წ. რელიქტური გამოსხივება.

მკითხველს შევახსენებ, რომ რელიქტური ანუ ნარჩენი გამოსხივე-ბა ე.წ. სამყაროს ცხელ კოსმოლოგიურ მოდელთან დაკავშირებული, ერთგვაროვანი (სივრცის ყველა წერტილში ერთნაირად ინტენსიური) და იზოტროპული (სივრცის თითოეულ ფიქსირებულ წერტილში ყვე-ლა მიმართულებით ერთნაირი ინტენსივობის მქონე) გამოსხივების ველია, რომლის სპექტრი მოიცავს ტალღის სიგრძეთა უზარმაზარ დიაპაზონს ზღვრულად მოკლე გამა სხივებიდან ზეგრძელ რადი-ოტალღებამდე. იგი 1965 წელს აღმოაჩინეს; ეს გამოსხივება ნაშთია მეტაგალაქტიკის ევოლუციის საწყისი პერიოდისა, წარმოშობილია ე.წ. საწყისი აფეთქების მომდევნო უახლოეს პერიოდშივე და, მონაწი-ლეობს რა მეტაგალაქტიკის უწყვეტ გაფართოებაში, თანდათანობით იცვლება - მცირდება მისი გამოსხივების სიმკვრივე (ერთეულ მოცუ-ლობაში მოქცეული ფოტონთა სრული ენერგია), და იზრდება მისი სპექტრული განაწილების მაქსიმუმის შესაბამისი ტალღის სიგრძე, ე.ი. სხივური ენერგიის უდიდესი ნაწილი სპექტრის წითელი ბოლოსკენ ინაცვლებს, რაც ამ გამოსხივების ტემპერატურის შემცირებას ნიშნავს. თუ საწყის ეპოქაში ის მილიარდობით კელვინი იყო, ამჟამად უკვე 2,7 კელვინამდეა (დაახლოებით ცელსიუსის სკალის - 270 გრადუსამ-დე) შემცირებული, თვით გამოსხივების მაქსიმალური ინტენსიურობის შესაბამისი ტალღის სიგრძე კი სპექტრის მილიმეტრულ უბანშია გა-დაადგილებული.

114

რელიქტური გამოსხივება თანამედროვე კოსმოლოგიის უმნიშვ-ნელოვანესი დაკვირვებითი საყრდენია - იგი ადასტურებს სამყაროს გაფართოების (ცხელი მოდელი) მოვლენას და, ამასთანავე, ინახავს ინფორმაციას მეტაგალაქტიკის უძველეს, საწყის პერიოდზე, იმ მო-მენტამდე, როცა გაფართოებადი ,,სამყარო“ იმდენად გაიშვიათდა, რომ გამჭვირვალე გახდა გამოსხივების მიმართ (მანამდე გამოსხივე-ბა და მატერია შთანთქმა-გადასხივების პროცესებით ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში იყო, რაც ცვლიდა როგორც ნივთიერების, ისე გა-მოსხივების მახასიათებლებს). თუმცა რელიქტური გამოსხივების წარ-მოქმნის ჰიპოთეზა ჯერ კიდევ გარკვეული ეჭვისა და შემოწმებების სტადიას გადის.

რელიქტური გამოსხივება უნივერსალური მახასიათებელია სამ-ყაროსი. იგი ერთგვარად ათვლის აბსოლუტური სისტემის როლს ასრულებს. მაგალითად, შეიძლება მისი დამზერილი პარამეტრებით ლოკალურ მოძრაობათა დაფიქსირებაც (ვთქვათ, დედამიწის მზის ირგვლივი ან მზის გალაქტიკური გარემოქცევისა) იმაზე დაყრდნო-ბით, რომ მოძრაობის მიმართულებით ამ გამოსხივების დამზერილი ინტენსიურობა იზრდება.

სტანდარტული კოსმოლოგიური მოდელის მიხედვით, რომელიც დიდი აფეთქების შემდეგ სივრცის სიმეტრიულ ანუ იზოტროპულ (ყვე-ლა მიმართულებით თანაბარ) გაფართოებას გულისხმობს, რელიქ-ტური გამოსხივების ინტენსიურობის განაწილება მიმართულებათა მი-ხედვით კარგად იხსნება. სათანადო სურათს იძლევა ე.წ. რელიქტური გამოსხივების ანიზოტროპიის ორგანზომილებიანი რუკა, რომელიც მომატებული და შემცირებული სიკაშკაშის მქონე ანუ უფრო ცხელი და უფრო ცივი არეების მონაცვლეობას წარმოადგენს. ოღონდ არის დასაზუსტებელი დეტალები, რომლებსაც ახსნა სჭირდებათ. ყველაზე ძნელი ასახსნელი კი აღმოჩნდა ე.წ. დიდი ცივი ლაქა ანიზოტროპიის რუკაზე, როელიც 2004 წელს იპოვეს. იგი ზომის (ცაზე მისი ხილული განივის) მიხედვით 20 მთვარეს უტოლდება. ეს ლაქა მეტისმეტად დიდი და მეტისმეტად ცივია, რათა მისი არსებობა ადვილად აიხს-ნას, ამიტომ ნასას (კოსმოსური სივრცის კვლევის სააგენტო) WMAP (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe) მისიის მიერ მისი აღმო-ჩენისთანავე კოსმოლოგიის ერთ-ერთ პრობლემად იქცა, რომელიც მრავალ მეცნიერს აღელვებდა.

და აი, ი. საპუდის და მის კოლეგათა მრავალწლიანი კვლევის შედეგად დგინდება, რომ ანიზოტროპიის რუკაზე რელიქტური გამოს-ხივების ეს დიდი ცივი ლაქა თვით ამ გამოსხივების საკუთრივი თვი-სება კი არ არის, ანუ კოსმოსური სივრცისა და მასში მყოფი მატე-

115

რიის ევოლუციის რაღაც თავისებურებებით კი არ არის გამოწვეული, არამედ შედეგია რელიქტური გამოსხივებისა და გარეგალაქტიკურ სივრცეში არსებული უზარმარი სიცარიელის ურთიერთქმედებისა; კერძოდ აღმოჩნდა დიდი, თითქმის 2 მლრდ სინათლის წლის ზომის სიცარიელე, რომლამდე მანძილიც 3 მლრდ სინათლის წელია, და რომლისკენ მიმართულებაც ემთხვევა ზემოაღნიშნული დიდი ლაქის მიმართულებას. რელიქტური გამოსხივება, რომელიც გამოივლის ამ სიცარიელეში, ე.წ. ზევოიდში, მისგან გამოდის შესუსტებული სიკაშკა-შის, ე.წ. საკს-ვოლფის ინტეგრალური ეფექტის მოქმედების შედეგად (იხ. ქვემოთ).

ამ ეფექტის ახსნამდე ჯერ გავხაზოთ, რომ აღნიშნული ცივი ლაქა ზოგ მკვლევარს უბრალოდ რელიქტური გამოსხივების იზოტროპი-ულობისგან გადახრის მაჩვენებელ უსიამოვნო, მწყობრი კოსმოლო-გიური თეორიის ხელისშემშლელ დეტალად მიაჩნია, ზოგი მის წარ-მოქმნას რაღაც შემთხვევითობას უკავშირებს, ანუ ფიქრობს, რომ ეს ლაქა თავისით, მიზეზის გარეშე გაჩნდა, სხვები კი მის გამოჩენას დამზერითი ტექნიკის ხარვეზებს მიაწერენ, ან სივრცის სხვა, ჩვენთვის უცნობ განზომილებაში არსებულ პორტალებს უკავშირებენ.

ბოლო წლებში კი გაჩნდა, როგორც ვთქვით, მოსაზრება, რომ რელიქტური გამოსხივების არაიზოტროპულობას ნივთიერების სივრ-ცული განაწილების არაერთგვაროვნობები იწვევს. ეს უკანასკნელი კი, კოსმოლოგთა აზრით, ადრინდელ სამყაროში ნივთიერების სიმკ-ვრივის იმ მცირე, თავდაპირველი ფლუქტუაციებისგან (რხევებისგან) განვითარდა, რომლებიც თავის მხრივ, კვანტურ-მექნიკური პროცე-სების შედეგი იყო; შემდგომში კი სიმკვრივის მცირე უთანაბრობა-ნი სამყაროს მსხვილმასშტაბიან არაერთგვაროვნობებად გადაიქცა გრავიტაციულ ძალთა მოქმედებით: ჭარბი მასის შემცველი არეები იზიდავდნენ თავისკენ მატერიას დანარჩენი, შედარებით მცირე სიმკ-ვრივის (ანუ ნაკლები გრავიტაციული ველის მქონე) შესაბამისი არე-ებიდან, თვითონ სულ უფრო მასიურნი ხდებოდნენ, დანარჩენ არეებს კი კიდევ უფრო აღარიბებდნენ ნივთიერებისაგან. ამიტომ არსებობს თანამედროვე სამყაროში, ერთი მხრივ, გალაქტიკათა გროვები და ზეგროვები, მეორე მხრივ კი გალაქტიკებისა და ასევე გაბნეული მა-ტერიის გაცილებით ნაკლებად შემცველი ,,სიცარიელეები“ - შედარე-ბით მცირეზომისანნი (ე.წ. ვოიდები) და გაცილებით დიდებიც (ზევო-იდები).

ახლა ავხსნათ, რატომ ცვლიან რელიქტური გამოსხივების იზოტ-როპიულობას ეს სიცარიელეები. საქმე ისაა, რომ ისინი გრავიტაცი-ული ველების განაწილების ხასიათით ბრტყელ დაბლობებზე მდე-

116

ბარე ბორცვებს ჰგვანან, რომლებიდანაც, დედამიწის მიზიდულობის წყალობით, ყველაფერი ძირს, ზემოდან ქვემოთ ცვივა. ბრტყელ დაბლობზე მოძრავი ბურთულა, ბორცვის კალთაზე აგორების დაწყე-ბისას, დედამიწის მიზიდულობის გამო თანდათან მუხრუჭდება და ანე-ლებს მოძრაობას, ბორცვის წვერამდე აგორების შემდეგ კი გადაგორ-დება საპირისპირო კალთაზე, თანდათან აჩქარდება ისევ დედამიწის გრავიტაციის ხარჯზე, ბორცვის ძირთან კი აღიდგენს თავდაპირველ სიჩქარესა და კინეტიკურ ენერგიას, ანუ დაბლობზე ძველი სიჩქარით გააგრძელებს მოძრაობას. მთავარი ამ ცდაში ისაა, რომ ბორცვის ძირში დედამიწისეული მიზიდულობა მაქსიმალურია, მისი წვერისკენ კი იგი განუწყვეტლივ კლებულობს.

ახლა კი გავავლოთ ანალოგია მეტაგალაქტიკაში არსებულ, საერთო ფონთან შედარებით გაცილებით მცირე სიმკვრივის მქონე სფერულ არეებთან ანუ ვოიდებთან. სინათლის ფოტონი, ვოიდში შესვლის ანუ მისი ზედაპირის გადაკვეთის მერე დიდი გრავიტაციული მიზიდულობის არედან სულ უფრო კლებადი გრავიტაციული ველის მქონე არეებში მოძრაობს (ანალოგია ბორცვზე ბურთულას აგორე-ბასთან), ამიტომ, მას განუწყვეტლივ აკლდება ენერგია (როგორც ზეაღმავალ ბურთულას - კინეტიკური ენერგია და სიჩქარე). მაგრამ ბურთულასგან განსხვავებით, ფოტონი ვერ შენელდება, რადგან, თა-ნამედროვე ფიზიკის კანონთა შესაბამისად, სიცარიელეში იგი მუდამ 300 000 კმ/წმ სიჩქარით მოძრაობს; სამაგიეროდ, მისი ენერგიის შემ-ცირება აირეკლება მისი სიხშირის კლებასა და, შესაბამისად, მისი ტალღის სიგრძის ზრდაში (ფოტონის ენერგია E გამოისახება Eფორმულით, სადაც h ე.წ. პლანკის მუდმივაა, კი მისივე სიხშირე, ანუ ამ ფოტონის შეასაბამის ელექტრომაგნიტურ ტალღაში 1 წამში რხევათა სრული რაოდენობა). მინიმალური ენერგია ფოტონს ვო-იდის ცენტრში ექნება, რის შემდეგ იგი კვლავ უწყვეტად გაიზრდება, ფოტონის შემდგომი მოძრაობის გზაზე ნივთიერების სიმკვრივისა და, შესაბამისად, გრავიტაციული ველის ძალის თანდათანობითი ზრდის გამო (ანალოგია ბურთულასთან, რომლის სიჩქარეც და ენერგიაც მინიმალური ხდება ბორცვის წვეროზე, მერე კი განუწყვეტლივ იზრ-დება ბორცვიდან დაგორების პროცესში). ვოიდიდან ფოტონის გამოს-ვლისას გრავიტაციული ველის ძალა ვოიდში შესვლამდე არსებულ ნიშნულს გაუტოლდება და ფოტონიც (ბორცვიდან ჩამოგორებული ბურთულას მსგავსად) აღიდგენს იმ ენერგიას, რომელიც მას ვოიდში შესვლამდე ჰქონდა, ანუ თავდაპირველ ტალღის სიგრძესაც. მაგრამ ენერგიის კლება ფოტონთა ანსამბლისთვის მის გაცივებას ნიშნავს, ენერგიის მატება კი გახურებას. ე.ი. ვოიდში გავლისას ფოტონთა

117

ველი ჯერ ცივდება, მერე კი ისევ ხურდება, ანუ გარეგნულად თითქოს არაფერი იცვლება (ისევე როგორც ბორცვზე ბურთულას აგორებისა და ხელახლა მისი უკან ჩამოგორების შემთხვევაში).

მაგრამ წარმოვიდგინოთ, რომ ბორცვზე ბურთულას აგორების დაწყებიდან მისი უკან ჩამოგორების დასრულებამდე ბორცვის მო-საზღვრე დაბლობი ამაღლდა, ანუ მიუახლოვდა ბორცვის წვეროს. მაშინ მეორე კალთაზე ჩამოგორებისას ბურთულა ვეღარ აღიდგენს ბოლომდე თავისი მოძრაობის სიჩქარეს, ანუ ვერც კინეტიკურ ენერ-გიას. იგი უფრო ნელა გააგრძელებს დაბლობზე მოძრაობას, ვიდრე ბორცვთან შეხვედრამდე მოძრაობდა.

ანალოგიურად, ფოტონი, რომელიც გაივლის ვოიდში, მხოლოდ სტატიკური სამყაროს შემთხვევაში აღიდგენს სრულად იმ ენერგიას (ანუ ტემპერატურას), რომელიც ვოიდში შესვლამდე ჰქონდა. მაგ-რამ სამყარო (მეტაგალაქტიკა) ფართოვდება, ხოლო როგორც ორ ათეულ წელზე მეტი ხნის წინ ასტრონომებმა დადგინეს, ფართოვდება აჩქარებულად. ამის ახსნას ცდილობენ ე.წ. ბნელი ენერგიის არსებო-ბით, რომელსაც მიეწერება უარყოფითი წნევა, ანუ იგი გრავიტაცი-ული მიზიდულობის საპირისპიროდ მოქმედებს და აჩქარებს მეტაგა-ლაქტიკის გაფართოებას. ამის წყალობით სამყაროში ნივთიერების სივრცული სიმკვრივე, ანუ გრავიტაციული ველის ენერგიაც დროის მსვლელობაში მცირდება, თანაც სულ უფრო მზარდი სიჩქარით. ეს კი რელიქტური ფოტონისა და ,,სიცარიელის“ ურთიერთქმედების ხასიათს კარდინალურად ცვლის. სახელდობრ, ვოიდში შესვლისას ფოტონის ენერგია თანდათან იკლებს, გრავიტაციული მიზიდულობის შემცირების გამო, ვოიდიდან მისი გამოსვლისას კი სრულად ვეღარ აღდგება საწყის სიდიდემდე, ვინაიდან ვოიდში ფოტონის მოძრაობის პროცესის ბოლოს მეტაგალაქტიკა უფრო გაფართოებული და უფრო გაიშვიათებული გახდება, ვიდრე იგი ვოიდში ფოტონის შესვლის მო-მენტში იყო, რის გამოც ვოიდიდან გამოსული ფოტონი უფრო ნაკლე-ბი ძალის გრავიტაციულ ველში ხვდება, ვიდრე ვოიდში შესვლის წინ იმყოფებოდა. ამრიგად, ვოიდში გავლის შედეგად ფოტონებს მთლი-ანობაში აკლდებათ ენერგია, ანუ მათი ანსამბლი ცივდება. სწორედ ესაა საკს-ვოლფის ინტეგრალური ეფექტი, რომელიც არასტატიკური სამყაროს მახასიათებელია.

რაოდენობრივად ეს ეფექტი საკმაოდ დიდი სიცარიელეების შემ-თხვევაშიც კი მცირეა - მისით გამოწვეული ანიზოტროპიულობა (რე-ლიქტური გამოსხივების ინტენსიურობის შემცირება საერთო ფონის მიმართ) მცირეა, ნაკლები 10-5-ზე. მაგრამ უზარმაზარი ზევოიდის ზე-მოქმედება გაცილებით მძლავრია და მას უკვე აღნიშნული დიდი ცივი

118

ლაქის შექმნა შეუძლია. ხაზი გავუსვათ, რომ რელიქტური გამოსხივე-ბა დედამიწისკენ ყველა მიმართულებიდან მოდის, ზევოიდი კი ჩვენ-გან სწორედ დიდი ცივი ლაქის მიმართულებით არის განლაგებული.

ავტორი დაწვრილებით გადმოსცემს ამ აღმოჩენის ისტორიას.2007 წ. მინესოტის უნივერსიტეტის ატრონომმა ლ. რუდნიკმა

კოლეგებთან ერთად შეისწავლა გალაქტიკათა კატალოგი, შედგე-ნილი NRAO VLA პროექტის ფარგლებში. მათ თითქოსდა კიდევაც იპოვეს არე ცივი ლაქის მიმართულებით 11 მლრდ სინათლის წლის მანძილზე, რომელიც გალაქტიკათა შემცირებული კონცენტრაციით ხასიათდება და რომელსაც შეეძლო გამოეწვია აღნიშნული დიდი ცივი ლაქის წარმოქმნა. მაგრამ ეს მოხდებოდა შორეულ წარსულ-ში - სინათლე ამ სიცარიელეს 8 მლრდ წლის წინ გადმოკვეთდა (აქ გათვალისწინებულია, რომ ამ მომენტის შემდეგ სივრცის გაფართო-ების გამო ზევოიდამდე მანძილი დამატებით გაიზარდა), როცა ბნელი ენერგია მცირე იყო და ასეთივე იქნებოდა საკს - ვოლფის ეფექტიც. უარყოფითმა შედეგმა მისცა ბიძგი ავტორს, ჰავაის უნივერსიტეტის მკვლევრებთან ბ. გრანეტსა და მ. ნერინკთან ერთად შეესწავლა, რამდენად კორელირებს (ანუ კავშირშია) ერთმანეთთან რელიქტური გამოსხივების ანიზოტროპიის რუკის სტრუქტურული თავისებურებანი და ადრე აღმოჩენილი ვოიდების მდებარეობანი. დადებითი პასუხის მიღების შემდეგ შედგა კანადა-საფრანგეთ-ჰავაის საერთაშორისო ტელესკოპზე დაკვირვებათა პროგრამა, რომლის მიხედვით შეისწავ-ლეს გალაქტიკათა კონცენტრაცია რამდენიმე ველში დიდი ლაქის მახლობლობაში. 3 მლრდ სინათლის წელზე უფრო შორს ზევოიდის არსებობა გამოირიცხა, რაც დაადასტურა ბრისტოლის უნივერსიტეტის მ. ბრენერის ჯგუფის კვლევამაც. აშკარა გახდა, რომ ზევოიდი ბევ-რად ახლოს უნდა ეძებნათ. ეს კი უფრო ძნელია - მეტაგალაქტიკის შორეული უბნები დიდ სივრცეებს მოიცავს, ამიტომ მათში ყოველი სი-ცარიელის შემთხვევითი წარმოქმნის ალბათობა მცირეა, ახლოს კი, გაცილებით მცირე მასშტაბებში, იგივე სიცარიელე შეიძლება უფრო მეტი ალბათურობით იყოს შემთხვევითი ხასიათისა და სინამდვილეში არ მიუთითებდეს ზევოიდის არსებობაზე.

ამის შემდეგ პ. საპუდს მუშაობა დაუწყია პანორამული მიმოხილ-ვის ტელესკოპის ობსერვატორიაში, PS1 ტელესკოპზე და სწრაფი რეაგირების სისტემაზე. იქვე დაუდგამთ 1,4 გიგაპიკსელის გარჩევის მქონე მსოფლიოში უდიდესი კამერა. ობსერვატორია განლაგებულია ზღვის დონიდან 3 კმ-ზე ვულკან პხალეაკალზე (კუნძ. მაუი).

2010 წლის მაისში დაიწყეს ცის ¾-ის მიმოხილვითი რუკის შედ-

119

გენა. ბუნებრივია, ავტორმა პირველი რიგის კვლევებში ჩართო დიდი ცივი ლაქის მომცველი არეების დაკვირვებანი. ეძებდნენ ზევოიდს კოსმოსური მისია პლანკის მიერ მიღებულ რელიქტური გამოსხივების ახალ რუკებზეც, ასევე, დამოუკიდებლად ღრმა ინფრაწითელი მიმო-ხილვით (WISE) შედგენილ გალაქტიკათა ინფრაწითელ კატალოგ-შიც. სტუდენტ ა. კოვაჩთან თანამშრომლობით ავტორი ცდილობდა ეპოვა გალაქტიკათა ფონურზე უფრო მცირე რაოდენობით შემცველი არეები, და ერთ-ერთი მათგანი მიმართულების მიხედვით დაემთხვა დიდ ცივ ლაქას. აღმოჩენის სანდოობა იზრდება იმ ფაქტითაც, რომ კოვაჩმა, რომელიც ავტორის თხოვნით ეძებდა გალაქტიკური ველის სიცარიელეებს, არ იცოდა, რომ ეს დაკავშირებული იყო ცივი ლაქის ფენომენის ახსნასთან.

მაგრამ საჭირო იყო ზუსტი სივრცული სურათის აღდგენა: გა-ლაქტიკათა მიმოხილვა ცის მოცემულ მცირე უბანში მოიცავს ამ უბ-ნის ყველა შესაძლო მანძილზე მყოფ გალაქტიკებს. აუცილებელია მათი რეალური განაწილების დადგენა მხედველობის სხივის გასწვ-რივაც, რასაც ამ ობიექტთა მანძილების ცოდნა სჭირდება. მანძილზე წარმოდგენას ობიექტის წითელი წანაცვლება იძლევა, რაც წითელი ბოლოსკენ ამ ობიექტის გამოსხივების წანაცვლების მაჩვენებელია: Z= , სადაც არის რომელიმე სპექტრული ხაზის ლაბო-რატორიული ტალღის სიგრძე (შეესაბამება დამკვირვებლის მიმართ უძრავ წყაროს), კი იმავე ხაზის რეალური ტალღის სიგრძე v სიჩქა-რით მოძრავი წყაროს სპექტრში. მოყვანილი შეფარდება, ანუ სპექ-ტრული ხაზის ტალღის სიგრძის ფარდობითი ცვლილება საბოლოო ანგარიშით გამომსხივებელი ობიექტის მოძრაობის სიჩქარეზეა დამო-კიდებული, ასე რომ, Z-ის დადგენით საზღვრავენ v-ს, v-თი კი წყა-რომდე r მანძილს (v=Hr ფორმულაზე დაყრდნობით, სადაც H ე.წ. ჰაბლის მუდმივაა).

რამდენადაც გალაქტიკების უმეტესობისთვის Z სიდიდე განსაზღ-ვრული არ იყო, r მანძილს ამ შემთხვევაში გალაქტიკების ფერებით აფასებდნენ, ადარებდნენ რა მათ უძრავ გალაქტიკათა ფერებს. ასე შედგა გალაქტიკათა განაწილების სამგანზომილებიანი რუკა ცივი ლაქის არეში. ააგეს მხედველობის სხივის მართობული კვეთების სუ-რათებიც, რომლებიც დედამიწიდან სხვადასხვა მანძილებს შეესაბა-მება: I ჭრილი Z = 0,09 წითელი წანაცვლების მქონე გალაქტიკებს (r=1,24 მლრდ სინათლის წელი), II ჭრილი - Z = 0,11 - 0,14 დიაპა-ზონს (1,5-1,9 ს.წ.), III ჭრილი - Z = 0,17 - 0,22 არეს (2,3-3 მლრდ სინათლის წელი). ამათგან მეორე ჭრილი აჩვენებს დიდ სიცარიელეს,

120

რომლის ხაზოვანი ზომები 2 მლრდ სინათლის წლის მახლობლო-ბაშია. საფიქრებელია, რომ ეს ერთ-ერთი უდიდესი ,,სიცარიელეა“ მეტაგალაქტიკაში.

ავტორი არ მიიჩნევს, რომ გამოკვლევა დასრულებულია და ყვე-ლა კითხვას პასუხი გაცემული აქვს. ლაქის განპირობებულობა ზე-ვოიდის არსებობით ბოლომდე არაა დამტკიცებული, თუმცა ამისი ალბათობა 20 000-ჯერ მეტია, ვიდრე ლაქისა და ზევოიდის მდება-რეობათა შემთხვევითი დამთხვევისა. ზევოიდის ზომები რამდენჯერმე ნაკლებია მის მიერ სათანადო ეფექტის შექმნისათვის საჭირო ზომა-ზე. არის ცდები, ცივი ლაქა აიხსნას გალაქტიკათა მოსალოდნელზე ნაკლები რაოდენობის გამოსხივებით. საჭიროა ზევოიდის სივრცული ფორმის ზუსტი დადგენაც, ამიტომ დაგეგმილია ახალი დაკვირვებე-ბი იმავე ტელესკოპით, თანაც უკვე მთელი ცის სფეროს მასშტაბით. სტატისტიკურად უფრო მდიდარი მასალა უფრო დააახლოებს ერთ-მანეთთან პრობლემის დაკვირვებითსა და თეორიულ ასპექტებს. ამ უნიკალური ობიექტის (ზევოიდის) კვლევა დაეხმარება ასტრონომებს სამყაროს დიდ მანძილებზე ფარდობითობის თეორიისაგან განსხვავე-ბული გრავიტაციული თეორიების შემოწმებაშიც, ასევე ბნელი ენერ-გიის შემადგენლობისთვის ნათელის მოსაფენად. მას მნიშვნელობა ექნება სამყაროს მსხვილმასშტაბიანი სტრუქტურის უფრო ზუსტად დასადგენადაც, აგრეთვე გრავიტაციის ბუნების უფრო ღრმა შეცნო-ბისათვის.

121

ვულკანიზმი დედამიწისმაგვარ პლანეტებზე – მსგავსებები და განსხვავებები

დავით როგავასაქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი

ანდრია როგავაილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი

შ ე ს ა ვ ა ლ ი

მზის სისტემის დედამიწისმაგვარ პლანეტათა ჯგუფი ოთხი პლა-ნეტისგან შედგება: მერკურის, ვენერას, დედამიწისა და მარსისაგან. ეს ჩვენი უშუალო „სამეზობლოა» მზის სისტემაში. ეს პლანეტები გა-მოირჩევიან შედარებით მცირე ზომებით, ნელი ღერძული ბრუნვით და კლდოვანი ზედაპირებით. მსგავსი აგებულებისაა ასევე გიგანტური პლანეტების რამდენიმე დიდი თანამგზავრი: იუპიტერისა - იო, კალის-ტო, განიმედი და ევროპა და სატურნისა - ტიტანი.

ვულკანური აქტივობა (ვულკანიზმი) დედამიწისმაგვარი პლანეტე-ბის – მერკურის, ვენერას, დედამიწის და მარსის – საერთო თვისებაა. ბუნებრივია, ყველაზე კარგად ვულკანიზმი დედამიწაზეა შესწავლი-ლი. XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან, უფრო სწორად კი კოსმონავ-ტიკის ეპოქაში, ბოლო 50 წლის მანძილზე, თანდათან აღმოჩენილი იქნა ვულკანური მოვლენები მერკურზე, ვენერასა და მარსზე. ჩვენი წერილის მიზანს სწორედ ამ მოვლენათა შედარებითი ანალიზი წარ-მოადგენს ოთხივე დედამიწისმაგვარი პლანეტის გეოლოგიური თვი-სებების მსგავსება - განსხვავების კონტექსტში.

მ ე რ კ უ რ ი – პ ი რ ო კ ლ ა ს ტ უ რ ი ვ უ ლ კ ა ნ უ რ ი ნ ა კ ა დ ე ბ ი

კარგა ხანს ითვლებოდა, რომ მერკურის ზედაპირზე არ არსე-ბობს ვულკანური აქტივობის არა-ვითარი ნიშანი, არც ახლანდელი და არც შორეული გეოლოგიური წარსულისა. ეს სიტუაცია დრამა-ტულად შეიცვალა 2009 წლიდან [1], როცა კოსმოსურ ხომალდ Messenger-ის მიერ გადმოცე-მულმა მასალამ სავსებით ნათე-ლი გახადა მერკურის ზედაპირზე რამდენიმე ათეული პიროკლას-

სურათი 1: სანდერის და პოს კრატერები ვულკანური დაბლობის

შუაგულში, კალორისის აუზი

122

ტური ნაკადის არსებობა. მათი დიდი უმეტესობა, დაახლოებით 90%, იმპაქტური კრატერების ფსკერებზეა ნაპოვნი და მათი ეროზიის და დეგრადაციის ხარისხი იმაზე მიგვანიშნებს, რომ პიროკლასტურ-ვულ-კანური აქტივობა პლანეტაზე დიდი ხნის, სულ ცოტა მრავალი ასე-ული მილიონი წლის მანძილზე მიმდინარეობდა. ეს ნათელს ხდის იმას, რომ ვულკანიზმი მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა მერკურის გეოლოგიურ წარსულში.

მოგვიანებით მერკურის კალორის აუზის (Calorisis Basin) სამხ-რეთ-დასავლეთ ნაწილში აღმოჩენილი გეოლოგიური დეპრესიის შესწავლამ აჩვენა, რომ ეს რეგიონი სულ ცოტა ცხრა სხვადასხვა, ურთიერთგადამფარავი ვულკანური ნაპრალის ერთობლიობას წარ-მოადგენს. თითოეული მათგანის დიამეტრი რამდენიმე კილომეტ-რია. ამდენად ეს წარმონაქმნი კლასიფიცირდება როგორც რთული, კომპლექსური ან ე.წ. „კომპაუნდ-ვულკანი“ (Compund volcano). ნაპრალთა ფსკერები დაახლოებით ერთი კილომეტრის სიღრმისაა. სავარაუდოდ ისინი აფეთქებადი ამოფრქვევების და მაგმის მიერ და-ტოვებულ ცარიელ სივრცეებში ვულკანის ფერდების კოლაფსის შე-დეგად წარმოიქმნნენ. ამ ეტაპზე იოლი არაა ამ ამოფრქვევათა ზუსტი ასაკის დადგენა. მეცნიერთა ვარაუდით ეს გეოლოგიური სტრუქტურე-ბი დაახლოებით ერთი მილიარდი წლისაა [2].

ვ ე ნ ე რ ა – ვ უ ლ კ ა ნ ი ზ მ ი ს ჩ ე მ პ ი ო ნ ი მ ზ ი ს ს ი ს ტ ე მ ა შ ი

ყველაზე მკვეთრად გამოხატული ვულკანური დინამიკის მქონე პლა-ნეტა მზის სისტემის თანამედროვე ეპოქაში ვენერაა. მისი ზედაპირის ამჟამინდელი ლანდშაფტი დიდწი-ლად სწორედ ვულკანური აქტივო-ბის შედეგადაა ჩამოყალიბებული. ვენერაზე რამდენჯერმე უფრო მეტი ვულკანია, ვიდრე დედამიწაზე. მათ-გან 167 ვულკანის კალდერა სიგანე-

ში ას კილომეტრს აღემატება [3]. შედარებისთვის, ასეთი მასშტაბის ვულკანური კომპლექსი დედამიწაზე მხოლოდ ერთია – ჰავაის დიდი კუნძული. სწორი არ იქნებოდა გვეფიქრა, რომ ეს მხოლოდ ვენერას უფრო მაღალი ვულკანური აქტივობის შედეგია. ვენერაზე ვულკანე-ბის ასეთი სიჭარბის ძირითადი მიზეზი როგორც ჩანს მაინც ისაა, რომ მისი ქერქი ბევრად უფრო ასაკოვანია. როგორც ცნობილია, დედამი-წის მთელი ბოლოდროინდელი გეოლოგიური ისტორიის ფარგლებში ვულკანური ქერქი მუდმივ განახლებას განიცდიდა ტექტონური ფილე-ბის მოძრაობის, მათი კიდეების ერთმანეთის ქვევით ჩაძირვის პრო-ცესების შედეგად. ამიტომაა, რომ დედამიწის ქერქის საშუალო ასაკი „სულ რაღაც“ ასი მილიონი წელია, მაშინ როცა ვენერას ზედაპირის

სურათი 2: მაატ მონსის ვულკანი, ვენერა

123

საშუალო ასაკი დაახლოებით ხუთჯერ მეტია და ნახევარ მილიარდ წელს უტოლდება!

საინტერესოა, რომ ვენერაზე ვულკანური ამოფრქვევების კვალის არსებობა და მათი მიმდინარეობა თავდაპირველად არაპირდაპირი, ირიბული გზებით იყო ამოცნობილი. ვენერა-9, ვენერა-12 და ვენუს-ექსპრეს ხომალდებმა პლანეტაზე ვულკანური ფერფლის არსებო-ბასთან დაკავშირებული ელვების არსებობა დაადგინეს [4]. გარდა ამისა, საგულისხმოა, რომ გოგირდის ორჟანგის (SO2) კონცენტრაცია პლანეტის ატმოსფეროში ბოლო ორმოცი წლის მანძილზე საკმაოდ დიდ ინტერვალებში, ათჯერ და მეტჯერ მერყეობდა. ეს არაორაზროვ-ნად მიანიშნებდა ამ ნივთიერების რაოდენობის მატების თუ კლების კავშირზე მძლავრი ვულკანური ამოფრქვევების ფაქტებთან.

2008-2009 წლებში იმავე ვენუს-ექსპრესმა ამჯერად პირდაპირი ფაქტებიც მოიპოვა, რომლებიც უშუალოდ უკავშირდებოდნენ ვულკა-ნიზმს: ოთხი ტრანზიენტული და იზოლირებული ინფრაწითელი „ცხე-ლი ლაქის” არსებობა განისის კანიონის (Ganis Chasma) რიფტულ ზონაში, გიგანტური ფარისებრი ვულკანის მაატ მონსის სიახლოვეში [5]. სამი მათგანი საკმაოდ დიდხანს, რამდენიმე ორბიტული გარშე-მოვლის განმავლობაში შეიმჩნეოდა. ამდენად, თითქმის გარდაუვალი იყო ვარაუდი იმისა, რომ ეს ლაქები ვულკანიდან ახლახან ამოფრქ-ვეული ლავის ნაკადებთან უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული. ამ ნა-კადთა ტემპერატურა, მეცნიერთა შეფასებით, ცელსიუსის 500 - 800 გრადუსს შორის მერყეობდა.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ვენერა, ისევე როგორც მერკური, შე-დარებით ცუდად შესწავლილი პლანეტაა. ამიტომ ამ ორი დედამი-წისმაგვარი პლანეტის ვულკანიზმზე ჩვენ დღეს, სამწუხაროდ, ბევრად ნაკლები ვიცით, ვიდრე მარსისაზე.

მ ა რ ს ი – უ დ ი დ ე ს ი ვ უ ლ კ ა ნ ე ბ ი ს ს ა მ ყ ა რ ო

ყველაზე დიდი, გრანდიოზული მასშტაბების ვულკანები მარსზე მდებარეობენ. როგორც ცნობილია, დედამიწაზე ვულკანიზმის ყვე-ლაზე გავრცელებული ფორმა ბაზალტურია. ბაზალტური მასები მან-ტიის ზედა ფენების ნაწილობრივი ლღობის შედეგად წარმოიქმნებიან. ბაზალტი მდიდარია მანგანუმით და რკინით და, როგორც წესი, მუქი ნაცრისფერია. ამ მხრივ მარსი დედამიწას ჰგავს, ვინაიდან იქაც ვულ-კანიზმი უმეტესწილად ბაზალტურია. დედამიწაზე ბაზალტური მაგმა თხევადი ნაკადების სახით ამოიფრქვევა, რომლებიც ან პირდაპირ კრატერებიდან ამოდიან ან გამდნარი მასების კოალესცენციის გზით ყალიბდებიან ე.წ. „ცეცხლოვანი შადრევნების„ (fire fountain) საფუძ-ველთან. მსგავსი მოვლენები არაერთხელ იყო დანაკვირვები ჰავაის კუნძულებზე მომხდარი ვულკანური ამოფრქვევების დროს.

როგორც ჩანს ანალოგიური პროცესები ხდებოდა მარსზეც. მაგ-რამ მსგავსებასთან ერთად იქ განსხვავებებიც თვალშისაცემია. უფრო

124

მცირე გრავიტაცია და ატმოსფერული წნევა განაპირობებს აირის ბუშ-ტების უფრო იოლად და უფრო დიდ სიღრმეებზე ფორმირებას. ამი-ტომაა, რომ მარსის ბაზალტურ ვულკანებს ფერფლის დიდი მასების ამოფრქვევა კატასტროფული და უმძლავრესი, ე.წ. პლინიუსისებური

ტიპის ამოფრქვევებით შეუძლიათ. როგორც ცნობილია, პლინიუსისებური

ეწოდება მძლავრ, სუპერვულკანურ ამოფ-რქვევებს, რომლებიც ხასიათდებიან ლა-ვის აფეთქებისმსგავსი ამოტყორცნითა და ფერფლის მასიური ნალექის ვარდნით. პირველად ასეთი ამოფრქვევა, რომელიც 79 წლის 24 აგვისტოს მოხდა, დეტალურად აღწერა რომაელმა მწერალმა-ერუდიტმა პლინიუს უფროსმა. როგორც ცნობილია, იგი სწორედ ამ ამოფრქვევის დროს მიღე-ბული გოგირდოვანი აირებით მოწამვლის შედეგად დაიღუპა. პლინიუსისებური ამოფ-რქვევების დროს ცხელი ფერფლის მასები უშუალოდ ატმოსფეროში ამოიტყორცნება

და უზარმაზარ კონვექციურ სვეტებს (ღრუბლებს) ქმნის. არასაკმა-რისი ატმოსფერული სიმკვრივე ასეთ შემთხვევაში ხელს უწყობს ამ სვეტების კოლაფსს და პიროკლასტური ნაკადების წარმოქმნას. დე-დამიწაზე ბაზალტური ვულკანების პლინიუსისებური ამოფრქვევები იშვიათია, ვინაიდან აქ გრავიტაციისა და ატმოსფერული წნევის სი-დიდე განაპირობებს მეტწილად ანდეზიტური და/ან რიოლიტური (ლი-პარიტული) მაგმების წარმოქმნას.

განსხვავება იმაშიცაა, რომ სუსტი გრავიტაცია მარსზე იმ მაგმუ-რი ნაკადებისთვის, რომლებიც პლანეტის სიღრმიდან ზედაპირისკენ ამოდიან, ამომგდები ძალების შედარებით სისუსტეს განაპირობებს. როგორც ჩანს, მაგმური კამერები მარსზე უფრო ღრმად განლაგე-ბულნი და ბევრად უფრო დიდი ზომისანი არიან, ვიდრე დედამიწა-ზე. ამდენად, მაგმური მასა, იმისთვის, რომ ზედაპირამდე თხევად მდგომარეობაში მოაღწიოს და ამოიფრქვეს, ბევრად უფრო დიდი მოცულობისა უნდა იყოს, ვიდრე ეს ჩვენ პლანეტაზეა. ამიტომაა, რომ ამოფრქვევები მარსზე, როგორც ჩანს, უფრო იშვიათი მოვლენაა, მაგრამ ბევრად უფრო გრანდიოზული და კატასტროფული ხასიათისა.

ერთი ასეთი, ყველაზე უფრო ახალგაზრდა ლავის ნაკადი ამ ცოტა ხნის წინ ელისიუმ პლანიტიას დასავლეთ ნაწილში იქნა აღწე-რილი. ეს ამოფრქვევა რამდენიმე კვირა გრძელდებოდა და მარსის ზედაპირზე ერთ-ერთი ყველაზე ახალგაზრდა ლავის ნაკადის წარ-მოქმნის მიზეზი გახდა. ვულკანთა ტექტონიკური ქარგა დედამიწაზე და მარსზე ძალიან განსხვავებულია ერთმანეთისგან. ჩვენ პლანეტა-ზე აქტიურ ვულკანთა უმეტესობა ფილათა საზღვრების გასწვრივაა

სურათი 3: ვეზუვის პლინიანური ამოფრქვევა, 1822 წელს შესრულებული

ნახატიდან

125

ჯაჭვურ მწკრივებად განლაგებული. მარსზე კი, თანამედროვე გეოლო-გიურ ეპოქაში, ფილათა ტექტონი-კა არ მიმდინარეობს და ამიტომ ვულკანები იქ რაიმე კანონზომიერ განლაგებას არ აჩვენებენ. მარსის ვულკანები უფრო მეტად დედამი-წაზე არსებულ შუა ფილოვან ვულ-კანებს ჰგვანან, მაგალითად ისეთს, როგორიც ჰავაის კუნძულებია, რომ-

ლებიც სტაციონარული, დროში დიდად გაწელილი და ხანგრძლივი მანტიური ამონადენის თავს ზემოთ წარმოიქმნნენ, ე.წ. ცხელლაქო-ვანი ვულკანიზმის (Hot Spot Volcanism) შედეგად [6].

მარსის ყველაზე დიდი და მძლავ-რი ვულკანები თარსისის და ელისი-უმის რეგიონებში მდებარეობენ. თავი-სი თვისებებით ისინი ძალიან ჰგვანან ფარისებრ ვულკანებს დედამიწაზე, ხასიათდებიან არც ისე ციცაბო ფერ-დობებითა და დიდი კალდერებით. მთავარი განსხვავება ზომებშია: მარ-სის ვულკანები კოლოსალური, უზარ-მაზარი ზომისანი არიან. ამ სურათზე ვხედავთ მარსის დასავლეთ ნახევარ-სფეროში არსებულ მასიურ ვულკანურ-ტექტონიკურ კომპლექსს, რო-მელსაც თარსისის რეგიონი ჰქვია. მისი დიამეტრი ათასობით კი-ლომეტრს შეადგენს. ამ რეგიონს პლანეტის საერთო ზედაპირის დაახლოებით ერთი მეოთხედი უკავია.

ამ თვალუწვდენელი ზეგანის სიმაღლე მარსის „ზღვის“ დონიდან 7-10 კილომეტრს შეადგენს. ამ პლატოს ჩრდილო-აღმოსავლეთი-დან სამხრეთ-დასავლეთისკენ გადაჭიმულ თხემზე „ბატონობს“ სამი ბუმბერაზი ვულკანი: ასკრაეუს მონსი (ასკრაეუსის მთა), პავონის მონსი და არსია მონსი. მის ჩრდილოეთ ნაწილში კი მდებარეობს უზარმაზარი ალბა მონსი. რაც შეეხება მზის სისტემის უდიდეს მთას და ვულკანს, ოლიმპუს მონსს, იგი ამ ზეგნის დასავლეთ კიდეზე დო-მინირებს.

ეს მთები მილიარდი წლის მანძილზე ამოფრქვეული ვულკანების ლავის ნაკადებითაა „აშენებული“. აქ საკმაოდ ახალგაზრდა ლავურ წარმონაქმნებსაც ვხედავთ, მაგრამ მთლიანობაში თარსისის რეგიონი მარსის ერთ-ერთი ყველაზე უძველესი გეოლოგიური სტრუქტურაა. მისი ძირითადი მასა დაახლოებით 3,7 მილიარდი წლის წინ ჩამოყა-ლიბდა. თარსისი იმდენად მასიურია, რომ იგი დიდ „ტვირთად“ აწევს პლანეტის ლითოსფეროს, მის საფუძვლიან დრეკად დეფორმაციას

სურათი 4: ჰავაის კუნძულების წარმოქმნის სქემა ცხელ

ლაქოვანი ვულკანიზმის შედეგად

სურათი 5: თარსისი ზეგანის პროვინცია, პლანეტა მარსი

126

იწვევს და პლანეტის ზედაპირის ნახევარზე გადაჭიმული ნაპრალე-ბის, გრაბენების და რიფტული ვე-ლების წარმოქმნას იწვევს. პლა-ნეტოლოგები იმასაც კი ეჭვობენ, რომ თარსისის რეგიონის ფორმი-რებამ პლანეტის ბრუნვის ღერძის ორიენტაციის და კლიმატის ცვლი-ლება გამოიწვია.

უკვე ნახსენები მარსის ყველა-ზე მაღალი ვულკანი, ოლიმპოს მთა, სიმაღლეში 21, ხოლო სიგა-ნეში 5 კილომეტრს აღწევს. მოცუ-ლობით იგი დედამიწის ყველაზე დიდ ფარისებრ ვულკანს, ჰავაიზე მდებარე მაუნა ლოას დაახლო-

ებით ასჯერ აღემატება! ეს, ერთი შეხედვით, პარადოქსია: რატო-მაა რომ პლანეტაზე, რომელიც რადიუსით ორჯერ, ხოლო მასით კი დაახლოებით ათჯერ პატარაა დედამიწაზე, გვაქვს მთები, რომელთა სიმაღლე სულ ცოტა ორჯერ აღემატება დედამიწის უმაღლეს მწვერ-ვალებს!? გეოლოგები ფიქრობენ, რომ ამის მთავარი მიზეზი მარსზე მისი ლითოსფეროს ფილების ტექტონიკის არარსებობაა. მარსის ეს ფილები არ სრიალებენ მათ ქვევით მდებარე თხევად ზედა მანტი-აზე (ე.წ. ასთენოსფეროზე). ეს კი იმას მოასწავებს, რომ ლავა ერთი სტაციონარული ცხელი ლაქიდან მუდმივად მარსის ზედაპირის ერთსა და იმავე წერტილში ამოედინება. ეს შეიძლება მილიარდ წელზე მეტ ხანს გრძელდებოდეს და შესაძლოა სწორედ ისეთი გიგანტური ვულ-კანი მოგვცეს, როგორიც ოლიმპოს მთაა.

აქვე მოგვყავს შთამბეჭდავი სურათი, რომელიც საშუალებას გვაძ-ლევს თვალსაჩინოდ წარმოვიდგინოთ განსხვავება ოლიმპუს მონსს, მაუნა ლოას (ჰავაი) და დედამიწის უმაღლესი მწვერვალის, ევერეს-ტის, გაბარიტებს შორის [7].

სურათი 6: ოლიმპუს მონსი, მარსის და მზის სისტემის

ყველაზე დიდი მთა და ვულკანი

სურათი 7: ოლიმპუს მონსი, მაუნა კეა და ევერესტი (ჯომოლუგმა) - მასშტაბების დაცვით აგებული შედარებითი სურათი

127

დ ა ს კ ვ ნ ა

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას რომ, ვულკანიზმი დედამიწის-მაგვარ პლანეტებზე საინტერესო და მრავალფეროვანი ფენომენია. დედამიწის მსგავსი სამივე პლანეტა მდიდარი და ხანგრძლივი ვულ-კანური წარსულით ხასიათდება. ვულკანური აქტივობა სამივე მათ-განზე რამდენიმე მნიშვნელოვანი პარამეტრით საკმაოდ მსგავსია კარგად შესწავლილი ვულკანების ტიპოლოგიის და მორფოლოგიისა დედამიწაზე. მაგრამ, ამავე დროს, ისიც აშკარაა, რომ ვულკანიზმი მერკურზე, ვენერასა და მარსზე ბევრი მნიშვნელოვანი მაჩვენებლით თვისობრივად განსხვავდება გეოვულკანური მოვლენებისგან. ეს სავ-სებით ბუნებრივია, ვინაიდან ეს სამი პლანეტა თავისი ასტრონომი-ული, ფიზიკური და გეოლოგიური პარამეტრებით საკმაოდ მნიშვნე-ლოვნად განსხვავდება დედამიწისგან.

ისიც საგულისხმოა, რომ პლანეტარული ვულკანიზმის კვლევა ჯერჯერობით ძალიან ახალგაზრდა მეცნიერებაა და ამიტომ აქ დღეს უფრო მეტი პასუხგაუცემელი კითხვა და ურთიერთდაპირისპირებული ჰიპოთეზაა, ვიდრე დამაჯერებლად დასაბუთებული და დადასტურე-ბული ფაქტი.

ბოლოს ისიც უნდა დავძინოთ, რომ ამ პლანეტათა ვულკანური აქტივობის შესწავლა იმიტომაცაა საჭირო და საინტერესო, რომ მათი ვულკანური წარსულის კვლევით ჩვენ საშუალება გვეძლევა უკეთ გა-ვიგოთ ჩვენი საკუთარი პლანეტის, დედამიწის, გეოლოგიის უმნიშვ-ნელოვანესი კანონზომიერებანი.

ც ი ტ ი რ ე ბ უ ლ ი ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა :

1. Kerber, L. et al., Earth and Planetary Science Letters, 119, 635 (2009).

2. Rothery, D, A., Thomas, R. J., & Kerber, L.: Earth and Planetary Science Letters, 385, 59 (2014).

3. Frankel, Ch.: Volcanoes of the Solar System, (Cambridge University Press, 1996).

4. Russel, C. T. et al.: Lightning on Venus inferred from whistler-mode waves in the ionosphere, Nature, 450, 661 (2007).

5. Lakdawalla, E.: «Transient hot spots on Venus: Best evidence yet for active volcanism». The Planetary Society, 2015. (http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2015/06181637-transient-hot-spots-on-venus.html)

6. Hot Spot Volcanism, Volcano World, Oregon State University, 2017. (http://volcano.oregonstate.edu/hot-spot-volcanism)

7. Olympus Mons Largest Volcano in the Solar System, 2017. (https://osr.org/blog/kids/olympus-mons-largest-volcano-in-the-solar-system/)

128

შ ი ნ ა ა რ ს ი

წინასიტყვაობა ორმოცდამეცხრამეტე გამოცემისათვის .................................................... 3

წლის დროების დასაწყისი ...................................................................................................... 4

ზოგიერთი ქალაქის გეოგრაფიული კოორდინატები .......................................................... 4

ტაბელ-კალენდარი 2019 წ. ....................................................................................................... 5

ასტრონომიული ნიშნები და აღნიშვნები ............................................................................. 6

ბერძნული ანბანი ..................................................................................................................... 7

როგორ ვისარგებლოთ კალენდრით ..................................................................................... 7

ც ვ ა ლ ე ბ ა დ ი ნ ა წ ი ლ ი

მზის ეფემერიდები, მზის ამოსვლა-ჩასვლისა და ზედა

კულმინაციის მომენტები ....................................................................................................... 22

მთვარის ამოსვლა-ჩასვლის მომენტები ............................................................................... 46

მთვარის ფაზები ..................................................................................................................... 50

კაშკაშა პლანეტების ხილვადობა .......................................................................................... 51

კაშკაშა პლანეტების ეფემერიდები. მათი ამოსვლა-ჩასვლისა და ზედა

კულმინაციის მომენტები ....................................................................................................... 56

სამოქალაქო და ასტრონომიული ბინდი და დღის

ხანგრძლივობა ....................................................................................................................... 66

მზის დაბნელებანი 2019 წელს ................................................................................................ 68

მთვარის დაბნელებანი 2019 წელს ........................................................................................ 69

შესანიშნავი მეტეორული ნაკადები ..................................................................................... 70

ვარსკვლავთა საშუალო მდებარეობანი ............................................................................... 71

ცვალებადი ვარსკვლავები ..................................................................................................... 75

მონაცემები გრძელპერიოდიან ცვალებად ვარსკვლავებზე

დაკვირვებისათვის ................................................................................................................ 75

მონაცემები ბნელებადი-ცვალებადი ვარსკვლავის

პერსევსის β-ს დაკვირვებისთვის ........................................................................................ 76

ზოგიერთი თანავარსკვლავედის მდებარეობა ცაზე სხვადასხვა თვეში .......................... 79

მ უ დ მ ი ვ ი ნ ა წ ი ლ ი

რეფრაქცია .............................................................................................................................. 81

რეფრაქციიის შესწორება ტემპერატურასა და ბარომეტრულ წნევაზე ............................ 82

ცნობები რამდენიმე უკაშკაშესი ვარსკვლავის შესახებ ..................................................... 83

ცნობები რამდენიმე უახლოესი ვარსკვლავის შესახებ ..................................................... 84

ორჯერადი ვარსკვლავები კომპონენტებს შორის მკვეთრად

განსხვავებული ფერებით ...................................................................................................... 84

ორჯერადი ვარსკვლავები ..................................................................................................... 85

ღია და სფერული გროვები .................................................................................................... 86

129

ბნელი დიფუზური და პლანეტსახის ნისლეულები .............................................................. 87

გალაქტიკები ........................................................................................................................... 88

ცნობები პლანეტებზე ............................................................................................................. 98

ცნობები პლანეტათა თანამგზავრებზე ................................................................................ 90

ცნობები დედამიწაზე, მზეზე, მთვარეზე .............................................................................. 94

ზოგიერთი მნიშვნელოვანი სიდიდე .................................................................................... 96

ფიზიკური მუდმივები ............................................................................................................. 96

სიგრძისა და მანძილის ერთეულები .................................................................................... 97

მათემატიკური სიდიდეები .................................................................................................... 97

თანავარსკვლავედების სახელწოდებანი და აღნიშვნები .................................................. 98

საშუალო დროის შუალედის ვარსკვლავიერ დროში

გადასაყვანი ცხრილი ............................................................................................................ 100

ვარსკვლავიერი დროის შუალედის საშუალო დროში

გადასაყვანი ცხრილი ..............................................................................................................101

რკალის გრადუსებისა და მინუტების დროის საათებსა

და წუთებში გადასაყვანი ცხრილი ....................................................................................... 102

დ ა მ ა ტ ე ბ ა ნ ი

სამყაროს შეცნობა ღრმავდება (ახალ აღმოჩენათა კვალდაკვალ)

1. კიდევ ერთხელ დინოზავრების გადაშენების მიზეზთა შესახებ .....................................103

2. უდიდესი სიცარიელე სამყაროში

შ. საბაშვილი ............................................................................................................................110

ვულკანიზმი დედამიწისმაგვარ პლანეტებზე – მსგავსებები და განსხვავებები

დავით როგავა, ანდრია როგავა .........................................................................................121