lvcensia - seminario menor diocesano de lugo. · pdf fileoutra área...

212

Click here to load reader

Upload: ngohanh

Post on 08-Mar-2018

416 views

Category:

Documents


121 download

TRANSCRIPT

Page 1: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LVCENSIAmiscelánea de cultura e investigación

biblioteca seminario diocesano

N^31(Vol.XV) LUGO, 2005

Page 2: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún
Page 3: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

PORTADA:

Arca das reliquias de San Froihln, do alear n1:1ior da (:atl'dral de León, obra de Enri­

que Arce ( J 519), posterionncnte recoinposta. (_) Santo, nado en 832 "nos arrJhalJes de

Lugo" (que di un texto antigo), 1norrcu -ús 73 anos de idadc- sendo hispo de León, en 905. Cún1prcnsc, polo n1csn10, agora once séculos do seu pasarnl'nto.

Edita: Biblioteca del Scn1inario Diou:sano dl' Lugo Depósito Lcg:1l: LU 855 - 199()

!SS!\; 1 130-68.l I hnprin1c: L .. 1 Voz de b Verdad, Lugo

EDICIÓN PATROCINADA POR:

DIRFCCIC)N XERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA

EXCMA. DIPUTACI<)N PROVINCIAL DE LUGO

EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO

FUNDACIÓN CAIXA GALICIA

Page 4: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO

Nº 31 (Víil XV) LUGO, 2005

Page 5: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LVCENSIA

MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

PRESIDENCIA DE HONOR

Excmo. Fray José Gómez González OBISPO DE LUGO

CONSEJO DE REDACCIÓN Gonzalo Fraga Vázquez DIRECTOR

Ángel Lorenzo Sánchez

Manuel Castro Gay

Amador l.ópez Valcárcel

Nicandro Ares Vázquez

M." Dolores Carmona Álvarez

Manuel Rodríguez Sánchez

Argimiro López Rivas SECRETARIO

ASESORES

Luciano Armas Vázquez

Ubaldo Casanova Sánchez

Jaime Delgado Gómcz

José Antonio González García

Antonio Negro Expósito

José Pena 1\!louriz

Daniel Rodríguez Rodríguez

Camilo Santomé Castro

Mario Vázquez Carballo

ADMINISTRACIÓN Biblioteca del Seminario Diocesano C/ Ángel López Pérez, s/n. Apdo. 36 I.UGO - Espaiia Correo-E: bi bliotecasemlu@telcfonica. nct

Page 6: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

GUION/DIALOGO

Medicina e cultura camiñaron sempre á par, pois un bo xeito de po­ñer a natureza ó servicio das persoas (talé a definición de cultura) é pro­curarlles a saúde. Tamén hoxe segue a ser realidade esa implicación da ciencia de curar, tanto persoal (nos médicos) coma institucional (nas es­tructuras sanitarias). É do caso, pois, abrir os ESTUDIOS <leste número de LVCENSIA -Revista de cultura- dirixindo os reflectores da atención tanto á personalidade dun gran profesional lucense coma sobre os ac­tuais servicios da medicina en Lugo, prestando atención ás instalacións hospitalarias (mesmo as que están en construcción). Os títulos referidos a este tema son: O lucense Juan Rof Carballo, médico pioneiru e gran humanista, escrito por Argimiro López Rivas, e a Estructura sanitaria pública del área de Lugo capital, exposta polo xefe do Servicio de Medi­cina Preventiva, Dr. José Carlos Quintas Fernández.

Outra área -xeográfica- cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún modo- nas terras de Sober. A coñecelas mellor -na súa identidade histórica- axú<la­nos Nicandro Ares Vázquez, rastreando cientificamente a Toponimia do Concello de Sober. Ribeira esta da que se di tamén fui vía de penetración en Galicia da mensaxe cristiá, en particular da vida eucarística, tema so­bre o que escribe o especialista Jaime Delgado Gómez, neste "Ano Euca­rístico Internacional", baixo o título de La Eucaristía en Lugo y en el arte lucense.

En Lugo fui sempre moi vivo o interese pola música, con grandes mestres, coma Jesús Bal y (;ay, músico lucense, nado aquí hai ccn anos, sobre quen Javier Arias Bal -desde a profesionalidade e os lazos familia­res- nos ofrece unha semblanza da vida e obra.

LVCENSIA, desexosa sempre <le prestar unha equilibrada atención ó acontecer de toda a súa área temática -Lugo cidade, diocese e provincia-

Page 7: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

cerra esta sección cunha investigación de Cesar Górnez Buxán sobre a li­naxe de Os Paxaru (011 Pasaro) de Parteme e Carragoso, que fixeron his­toria nas terras do Deza.

Os COMENTARIOS teñen unha lóxica predilección por temas rela­cionados co c:entro en que se cría a Revista; e ncste caso ()scar c;onzálcz Murado acércanos ás mesn1as raíces da Biblioteca do Seminario, escri­bindo sobre A biblioteca privada du bispo Armañá, qucn foi impulsor e mecenas das <lúas grandes institucións bibliotecarias lucenses (a diocesa­na e a provincial), Tamén desde esta sección saudamos a elección do es­critor Darío Xohán Cabana como membro da Real Academia Galega da Lingua con Poemas do novo acadénlico; e achegámonos ó !)alacio de Noceda en As Nogais, da man do investigador Luís López Pombo; á his­toria do deporte provincial, en Práctica do fútbol sala en Lugo, rememo­rados por un dos seus promotores e protagonistas, Ovidio Pérez Yáñez, e rematamos lendo Un documento de Oseira referido a Barbadelo, guia­dos pola eséxese de Nicandro Ares Vázquez.

O TEXTO lévanos, de novo, ó Arquivo Histórico Nacional para in­formarnos do contido dun libro dos alí secuestrados, pertencente á cate­dral de Lugo, con valiosos datos para coñecer a nosa historia. E tamén con LIBROS, recensionados e comentados polos profesores do Seminario, así coma outros especialistas, cérrase este número. Mais para o <loado ac­ceso ós seus contidos, e ó dos últimos dez tomos da Revista, incorpóranse novos INDICES de Temas e de Autores coas referencias precisas.

)~ >:· '~

Remata o GUIÓN precedente aludindo á localización das materias que poidan interesar mm caso dado. Complementando esa indicación neste DIÁLOGO, hai que recordar que todo o material publicado nos 31 números ( 15 volumes) editados da Revista está ordenado en tres grandes INDICES, cada un referido ós dez números que o preceden. Fi­guran tales guieiros ó final dos números: 10, 21 e 31. En cada un deses INDICFS, repetimos, están rexistrados por orde alfabética, tanto de Te­n1as coma de Autores, os contidos dos dez números precedentes. Pero, ademais, cómpre lembrar que tódolos números impares da Revista le­van, asimesmo, un INDICE, igualmente de Temas e Autores, referido a ese nún1ero e ó anterior. (~o dcsexo de que poida aproveitarse ó máxin10 o esforzo de investigadores e escritores, e a gratitude a eles e a tódolos demais integrantes de LVCENSIA (lectores, patrocinadores, impresores, distribuidores, etc.), ata a vindeira primavera.

Page 8: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

SUMARIO

ESTUDIOS Pág.

()lucense Juan Rof c:arballo, n1édico e hun1anista por Ar¡;,itniro L<Jpez Rivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Estructura sanitaria pública en el área de Lugo capital por José Carlos Quintas ferná11dez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Toponin1ia do (~onccllo de Sober por Nicandro Ares Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

La Eucaristía en Lugo y en el Arte Lucense por Jaime Delgado Gómez............................ 281

Jesús Bal y c;ay, músico lucense por Javier Arias Bc1/ • . . . . . . . . • . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Os Paxaro de Partemc e Carragoso por (~ésar Gc)mez Buxán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

COMENTARIOS

A biblioteca privada do hispo Annañá por Óscar C;onzález Murado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Novo académico da Lingua: Poen1as por Darío Xohán Cabana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Palacio de Noceda en As Nogais por /.11{s Lcipez Pombo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

A Casa Torre de Lousada por José Manuel Abe/ Expósito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

Pró.ctica do fútbol sala en Lugo por ()uidio Pérez Yá1tez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367

lJn <locun1ento <le ()seira referido a Barbadelo /Jor Nicandro Ares Vázquez........................... 377

TEXTO

Libros de la c:atedral de Lugo en el Archivo Histórico Nacional por ]osé Méndez Pérez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

LIBROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

ÍNDICES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403

COLABORARON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413

Page 9: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún
Page 10: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

ESTUDIOS

O LUCENSE JUAN ROF CARBALLO MÉDICO PIONEIRO E GRAN HUMANISTA

Por ARGIMIRO U)PlóZ RIVAS

A mítica tiara popal estaba composto de tres comas. S1mbolizábo se así o grandeza da 1nst1tuc1ón. Do mesmo xe1to, o gran personolido­de de Juan Ror Carbal/o pódese evocar -no centenario do seu noce­mento- compendiado en tres eminencias: a súo excelencia como lu­cense. como médico e como humanista.

Autor de notables descubnmentos C1entí(icos; membro dos Reales Academias Españolas do Lengua, de Med1ono e de Doctores; do Fun­dooón Rockefeller do OMS (Nooóns Unidos). do Univers1dode Central (Complutense), dos clínicas Puerto de Hierro, Marañón e J1ménez Díoz; fundador do Sooedade Española de Med1c1no Ps1cosomát1ca e outros, firmo de honro en prestixiosas revistos e xornois. ponente en grandes raros e congresos. condecorado e aromado médico en exero­C/O longos anos, autor de má1s de trescentas publicac1óns, etc.

Semellonte palmarés -sobresoínte entre persoe1ros galegas- ben merece os recoñecementos que se lle están o racer no propio terro e no resto de España, así coma espoliar o seu pensamento e humonida­de, poñomos por coso, reeditando os libros e demrns escntos en for­mato de "Obras Completos".

As tres excelencias definitorias de Juan Rof C:arballo -Lucense, Médi­co e Humanista- conforman unha figura sobranceira, que permite dicir, coma Hamlet <liante do retrato de seu pai: "este si era un home".

Ó facer aquí por separado esa triple consideración, cómpre advertir, ncmbargantcs, que a unidade -home dunha peza- é precisamente a ca­racterística máis acusada ne\; por outra parte, un pioneiro dentro da me­dicina, pois tal é -en xeral- quen abre camiño, anticípase con dcscubri-

Page 11: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

Cronología de Juan Rof Carbal/o

1905 Nace en Lugo (Galicia), el 11 de junio, Hijo de Juan Rof Codina {Prat de Llobre-gar, Barcelona) y Concepción Carballo Lameiro (Lugo).

1906-1910 Infancia en Lugo, Plaza de San Roque. 1910 La Coruña. Colegio infantil. 1910-1915 Colegio Don Laureano Mediante en la Corurla. 1915-1916 Ingreso y primeros años en el Instituto Da Guarda de La Coruña. Profeso­

res: Daura. Hernansáez. el filósofo Viqueira, el físico Brañas. Bachiller (1916). 1922 Ingreso en la Universidad (Santiago de Compostela). Preparatorio de Medicina. 1923 Estudios de Anatomía, Histología, Técnica anatómica, etc. En Santiago de Com­

postela (1."' y 2.º años). 1924-1925 Universidad de Barcelona (Profs. Pi y Sunyer y Bellido). Instituto de F1slo­

logía de Barcelona. 1926 Regreso a Santiago para estudiar Patología general con Nóvoa Santos {tercer

año de Medicina) y Freud. Instituto de Estudios Gallegos. Bioloxía e Esprito. 1927 Segunda etapa en Barcelona. Patología médica con Soler Vicens y Cuatreca­

ses. 1928-1929 Madrid. Patología médica. Estudios de Bacteriología médica. Estudios de

Bacteriología en el Instituto Alfonso XII (Prof. Falcó). licenciado en Medicina. 1930-1932 Fin de los estudios de Medicina en Madrid. Conferencia sobre Hematolo­

gía y Parasitología. Pensionado y estudios en Viena. Sección de Anatomía patoló­gica de los órganos hematopoyéticos en Madrid (Laboratorios de 'investigaciones clínicas. Prof. Pittaluga). Wiednerkrankenhans (Prof. Car/ Sternberg). Radiología clínica. Herzstation {Profs. Zak y otros). Colonia, Prof. Eppinger. Ácidos grasos no saturados. Berlín, donde se encuentra durante la guerra española 1936-39.

1933 Madrid. Grado de Doctor, Tesis doctoral sobre la ~Función de los ácidos grasos no saturados en el organismo~, con sobresaliente.

1934 Revista Trabajos. Clínica parasitológica. Cursos a médicos tropicales. Traduc­ción de Hematología de Naegeli. Patología tropical. Revista de enfermedades de los países cálidos.

1935 Publica su tesis doctoral Función de los {leidos grasos en el organismo. 1946 Miembro de la Sociedad Internacional de Hematotogía. 1949 Publica Patología psicosomática. 1952 Publica Cerebro interno y sociedad. 1954 Viaje y curso de tres meses en Montevideo y Buenos Aires. Miembro de Honor

de la Asociación Médica. 1959 Miembro del Congreso Internacional de Psiquiatría. 1961 Publica Urdimbre afectiva y enfermedad. Introducción a una medicina dialógica. 1962 Miembro del XXII Congreso de Psicoanálisis de Lenguas Románicas. 1964 Publica Medicina y actividad creadora. 1967 Publica Violencia y ternura. 1969 Ingreso en ta Real Academia de Medicina. Miembro de Honor en el Colegio Ofi-

cial de Médicos de Lugo. 1972 Publica Biología y psicoan81isis. 1974 Miembro del Colegio internacional de Medicina Psicosomática. 1975 Publica Fronteras vivas del psicoanálisis. 1979 Reunión de Nova Spes, Roma, bajo la presidencia del cardenal Franz Kónig, ar­

zobispo de Viena. 1980 Miembro de Honor de la Academia Médico-Quirúrgica de Valladolid. 1984 Ingreso en la Real Academia de la Lengua. Publica Teoría y practica psicosomá-

tica. 1991 Ingreso en la Real Academia de Doctores. 1992 Presentación de la tesis doctoral: "Pensamiento y obra de Juan Rof Carbal lo". 1994 Fallece en el Hospital Ramón y Cajal (Madrid).

Page 12: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

U Ll/UNSF/UAN ROf CARBAL/O 215

mentos ou interpretacións, facendo avances na ciencia e nas diversas ac­tividades humanas.

1.- Lucense universal

fai agora xustamente un século, nacía en Lugo Juan Rof Carballo: o 11 de xunio de 1905. Bautizárono ó día seguinte na igrcxa da Soedadc (sede entón da parroquia castrense). Filio do veterinario militar e gran científico impulsor do agro galego, Juan Rof Codina, e da luguesa Con­cha C:arballo Lameiro; cando tiiia tan só cinco anos, o destino de Rof Codina, seu pai, á Coruña supuxo o traslado da familia á cidade herculi-

na, aínda que 1nantivcron pcrn1anente relación con l,ugo, onde residían os avós e de1nais parentes maternos' 1

:.

Viñeron logo os estudios pri1narios e secundarios en colexios coruñe­ses, universitarios en Santiago, Barcelona e Madrid, e formación de pos­grao (durante cinco anos) en diversas universidades europeas: Viena, Co-

( 1) Juan Rof Codina, na..:i<lo en El Prat de l.lobregat, Barcelona, en 1874. lniciou~c en Lugo corno \Ttl'rin,irio militar e ,i.qui ca.,,uu, fundando (xunta1nente cu .,,cu cuila<lo .Jc~ú~ C:.uballo L;11nci­rol a "Cran Clínic3 Veterinaria", primcira de E\paf1a, que mesmo chegou a puhlic1r un hok­tÍil. Desprcgou un i11111en'o bbor de di·vulgaciún e pro1nociún da g,1ndciría en toJa (ia!i<.:ia ~· parti<.:ularmente en l.ugo. Colahorou con numcro~a~ org.1nización~ C:1mpesii'ias e diver~a~ ins­tiruciúns, ó tcn1pn que levou a cabo unh.1 exren~í~im<l obra de puhlictción~, ~obre todo en Lugn, onde faleccu en 196 7.

Page 13: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

216 ARGIM/R() uíru RIVAS

Jonia, Praga, Berlín, Copenhague e París. Contrae matrimonio coa radió­loga húngara Oiga Mattei, que coñecern en Viena, e estivo sempre ó seu lado, sobrevivíndoo dous anos. Non tiveron fillos, a non ser unha adop­tiva, chamada Olga Rof Mattei.

Aín<la que residiu e viaxou frecuentemente por distintos países, o seu traballo profesional desenvolveuno sempre en Madrid, onde morreu o 11 de outubro de 1994, ós 89 anos'''.

Fidelidade á terra

En Lugo pern1aneceu tan só os primciros anos, e os seus pais non vol­taron a establecerse aquí ata 1941; pero a comunicación e as visitas mm­ca se interromperon: Rof Carballo, ó longo da súa vida e nos seus escri­tos, sempre se presentou como galego de Lugo, con naturalidade e certo orgullo responsable: "Creía y sigo creyendo que es un privilegio haber nacido en Galicia, y que eso suponía una deuda que nos comprometía a los hombres de mi generación a trabajar por la realización de las inmen­sas posibilidades espirituales de nuestra tierra". Mantivo relación con personalidades da cultura galega, coma Risco, Maside, Dieste etc., e pcr­tenceu ó Instituto de Estudios Galegas. Con sobrados merecemenros, o ano 1986 foi galardoado pola Xunta de Galicia coa honrosa Medalla de Castelao.

No seu libro "Mito e realidade da terra nai" -escrito, coma algúns ourros, en fcrmoso galego e reeditado en 1989- expresa: "quédalle sern­pre -a un- o confortamento de pensar que o recanto onde naceu garda para él o aheiro seguro". Frase que, no texto, quere ser análise psicolóxi­ca obxectiva, pero que pode lerse, sen dúbida, ramén como íntima confe­sión persoal.

Que a súa vinculación á terra non era algo superficial despréndese igualmente das páxinas deste 1nesmo libro, de claras resonancias auto­biográficas:

"Todo hon1e, ainda aquel 111;_1.is mimado e alouniiñado polo a1nbicnte fa­n1iliar, no seu últiino fondo é un vaga1nundo en potencia; é, en potencia, un en1igrante ............. () rn;iis esencial do 1nito de Penélopc é n1es1nan1<:ntc <1 súa fidclidade. (~01110 fiel nos é a todos a terra que, eternarnente, talinentc con10 Pcnépole no seu tcar, tece e dcstccc as colleitas, in1pávida, agardándono~ sen1prc, inda que nos entrcte11.an1os en construir cidade~ con n1oitos ra11.accos ou en voar polos ún1hitos infin<los. () final, a terra énos fiel con10 nai fecun­da e con10 tu1nha~ énos fiel con10 nos é fiel a n1ortc".

(2) llnh,1 ca1'da no chan, c.1u~:1da polo a~arímo do seu can, <lcrivou nun infarto ccrehr<1l, oper.1do ~u1 éxito.

Page 14: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

() LUCLI\'St. /U.4.,1\i' RCH-· CARBA/.f.() 217

()s escritos, as conversas e os xestos do Rof viaxeiro polas xeografías, polos problemas universais e pulas inquedanzas humanas, tiveron sem­pre este xeito nostálxico, sen desprenderse do seu centro natural identifi­catorio: a súa terra física e anímica. Ata o punto que dí del Luis Jódar: "'Conocer a Rof es conocer a su tierra". Así de entrañables e vivas eran as súas lembranzas:

"Mis recuerdos de infancia en Lugo son los de mi abuelo dando li­mosna, rigurosamente todos los sábados, y los juegos infantiles con Al­varo Gil por la Plaza de San Roque; naturalmente las tenebrosas calderas del pulpo en otoño, en San Froilán, y la nieve. Es curioso que sea la nieve uno de esos recuerdos que tengo de 1ni infancia en Lugo; una nieve que ya no volvía a encontrar más que en Viena".

Preocupación social

Na mesma entrevista contaba, co seu humor característico: "Yo fundé con Otero Espasandín y con Jesús Bal un partido político de jóvenes allá por el año 31; fuimos a visitar a Novoa Santos para que nos apoyase y él nos dijo que era anarquista. Aquel partido duró 24 horas, y desde enton­ces no he intervenido en política, pero pienso que es una laguna; el hom­bre debe ser político; si un hombre quiere ser hombre de su Patria -igual que lo era mi padre- y hombre de su tiempo, tiene que intervenir en el futuro, tiene que configurar el futuro, y para eso hay que ser político; sin en1bargo yo no tengo habilidades, ni técnicas ni historia política"'·;,.

En efecto, nunca pertenceu a partidos políticos nin tivo militancia so­cial formalizada; pero tódolos seus escritos e o labor estiveron sempre cargados de inquedanzas e preocupación pola mellora das persoas e da con1unidade. O aporte da súa investigación, do exercicio na clínica e dos escritos e intcrvencións foi moi grande. Pódese dicir, coas nicsmas pala­bras del, que influíu positivamente na sociedade e axudou a configurar o futuro.

Antonio D. Olano escribiu -no "Correo Galego"- que Rof Carballo se consideraba liberal, cun liberalismo adaptado á época moderna, un li­beralismo proxectado cara o futuro, sen ningún medo e sen ningún te­mor a cambio algún. Malia ser tan amante da súa terra e identificado con ela, dicía xa, cando España estaba lonxe de entrar na Unión Euro­pea: '"hoy ser español, portugués, inglés o francés es una antigualla; hay que ser profun<lan1ente europeo"' ....

(3) "Fl rer-.on,1jc innlv1dabk: Dr. Rof Carh:1llo" (Cu;1dernoJ. () sru corn¡:iañeiro aquí aludido (n,1do t:HlH'.-n rn Lugo o 111e-.n10 ano ca el) Jc'>Ú~ B.11 y Cay foi o gran 111l,1'>1L·o lucense, que '>t'

rvoca rarnén cun ;1rti!-',o desre tlll''>lllO nú1ncro de LVCF.l\"SIA {NRI. (41 FI Correo (;alle!-',o, 29, 11, 1988.

Page 15: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

218 ARGf.,\AJR() I.(H'FZ RJVAS

De espírito libre, cría ser como era por ser galego, e galego con sauda­de, sentimento este que non é -dicía- querer estar só, senón querer estar coa súa terra, cos seus.

A familia como centro

Por iso, o máis destacable na biografía de Rof C:arballo é, sen dúbida algunha, a dimensión familiar: infancia, mocidade e toda a súa vida son de permanente relación e con1unicación cos scus. Adn1irador ata o entu­siasmo de seu pai, coidando conmovido a súa nai enferma (lembrada

Familia Rof-Carba//o

con agarimo nos escritos, relacionándoa espiritualmente con Rosalía de Castro, mais suliñando a belew física da propia mamá), entrañable cos parcntes e formando un fogar feliz (mesmo adoptando unha filia e via­xando a todas partes xunto coa familia, sempre que era posible, como di na súa "Autobiografía").

C:onta a súa irmá María del Carmen Rof que, a pesar da intensa ocu­pación madrileña, na etapa de máis traballo profesional, houbo tempa-

Page 16: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

() l.UCFl'..,iSL /UAI\' l\()f" C:ARBAL/J) 219

das en que viaxaba a Lugo, en tren, case tódolos fins de sen1ana, para es­tar con seus pais e con ela.

Nestas visitas, e scn1pre que volvía a Lugo, an1osábase feliz e agari­moso, tanto residindo na fcrmosa Granxa, ó pé do Miño (dirixida por seu pai), coma despois prcto do parque de Rosalía de Castro, sen can­sarse de admirar a paisaxc divisada desde o privilexiado corredor da casa.

Deus como Providencia

"ANTHROPOS, revista de documentación científica de la cultura", adicou o número 141 (fehreiro de 1993) e o 38 (mayo de 1993) dos seus "SUPLEMENTOS", a Juan Rof Carballo. En ámbalas dúas publicacións ofrécese un ha "Autobiografía intelectual" do mesmo Rof Carballo, es­crita con sorprendente axilidade, ós seus 87 anos. Un dos temas signifi­cativos desta "autopercepción intelectual dun proceso histórico" é o reli­xioso persoal. Velaquí dous párrafos:

''Al llegar a La C:oruila aquel invierno (cursando Sº de Medicina en Ma­drid), encontré una catástrofe fatniliar. Mi madre había sido diagnosticada de cincer de recto y considerada incurable. No obstante fue operada por el Dr. Baltar y yo pasé tre~ 111eses ayudando en las curas y dolorosas consecuen­cias de una operación que, por el delicado estado de la paciente, tuvo que ser harto su1naria.

Todo lo que yo entonces leía, en la hien provista biblioteca <le! sanatorio, no dejaha lugar a dudas: el pronóstico era totalmente infausto. Ya he conta­do cúmo la curación nlilagrosa de 1ni n1adre (que viviu trinta anos máis) sus­citó en 111í una crisis religiosa. Jacque~ Riviere (A l.i rcchcrchc de [)icu), Paul C:laudel, Pascal, la Bihlia fueron 111is lecturas. Varios n1eses después viajé de La C:orufia a Santiago (entonces 4 horas de autobús) para una con1uniún en la Catedral, con lo que ron1pía el pertinaz y refinado agnosticisn10 de n1i pri-111era juventud.

Fueron 111eses decisivos y torn1entosos en n1i vida, gloriosos tan1hién. Era el proceso del "estado inicial" con sus descubrin1ientos y sus oscilaciones. ()cultaha tni interna borrasca a n1is n1ejores a1nigos, que no lo hubiesen cotn­prendido. Su finneza iba, no obstante, conso\id;1ndo ya para sien1pre n1i fe, que con10 dije en otra ocasiún fue confirrnada por intcrvencione'i que sie1n­prc he considerado providenciales"".

"He hablado del origen de 1ni fe religiosa. No ha h;1hido lugar, por falta de espacio, a hacerlo de todo cuanto despué~, en 111i vida, con10 experiencia reconfortante, ha ido repitiendo en 1ni existencia la intervención nlilagrosa de la Providencia. En 111i vida, la asociación heideggeriana del f)enke11 con el /)a11kc11, del ¡1cnsür con la gratitud ha tenido sobradas ocasiones de 111anifes­tarse. En una capillita vienl'sa <le la Alscrstrasse queda un ex-voto en castella-

IS) Rc\·1qa ANTHR()p()S, n" .18 de "Supkml'IHU'=.", p,ix. 21

Page 17: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

220 A/~C/A1/R() L()/'LZ R/\'AS

no que sólo dice "gracias". A su alrededor, en lápiz, docenas de agradecidos co1no yo han aprovechado los n1árgenes en blanco para decir tan1bién su gra­titud. No es extraño, pues, que 1ne solidarice profundan1cntc con la profesión de fe de (el premio Nohel John C.) Eccles, ... " '".

O 1natrimonio Rof-Mattei con juan Pablo JI

E no epílogo do seu libro titulado "El hombre como encuentro" ten un párrafo final igualmente revelador:

" Pero el encuentro más in1portantc, del que apenas se habla en este li­bro, el encuentro con el Encuentro, el encuentro con lo providencial, el que, ese sí, no puede jamás reducirse a di1nensiones estocásticas, estadísticas, es un encuentro para hablar del cual se precisan otras palabras, otro tono de voz. Por eso se ha eludido en este libro. Acaso alguna vez se atreva a expre­sarse. Es, co1no el lector ya ha adivinado, el encuentro fundarnental, el en­cuentro con l)ios." -

(h) RcYista ANTHR())l()S N"14L p.íx. JO. Lcn1hra ~tÍa irmá fvLiría Jel Cannen que ú dc<.pcdir .1 '>t'Ll irm.í.n, operado en neurociruxía no ho..,pital madrileño Ra1nún y Cajal, cando eb e Elena, que a acompaiíaha, lle dixcron .1deus dc~dc a porta da hahitacic'in, Juan, cun sorri~o Joce en­i.:omcndoulles: ··un hiquiño para !a Virgen de lo~ ()jo" (;randc:-.". Dcrradcira~ p,1labra~, pois ú dí.1 .:;eguintc falccía.

(7) El hombre como encuentro, p;ix. Slh.

Page 18: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

O LUCLNSL/UAN ROf CARBAUO 221

2.- Médico integrador

Xa na súa formación, e sempre, vencellouse cos mellores ("júntate a los buenos y serás uno de ellos"): ó chegar á Universidade de Santiago relacionouse especialmente con Roberto Novoa Santos, en Barcelona con Pi y Suñer e en Madrid con Pittaluga. Logo, no extranxeiro: en Co­lonia, co profesor Eppinger; en Viena con Hoff; en Copenhague con Brusch e en París con Guillain. Igualmente, xa na súa andaina profesio­nal, sempre estivo aliñado cos máis notables: Marañón, Laín Entralgo, García Sabell, etc., senda el claramente un dos grandes, cos seus impor­tantes libros, teorías científicas, actuacións públicas e galardóns.

Na "Autobiografía intelectual", detalla <leste modo a xénese da propia vocación: "un libro de "Patología general", escrito por Aleo lea (Jesús Alcolea Fernández, catedrático de Fisioloxía e Hixiene na Escola de Veterinaria de Santiago) y otro libro de un amigo íntimo de mi pa­dre, Téllez y López (Juan, profesor tamén en Veterinaria de Santiago), titulado "Enciclopedia de Cultura General" (dous tomos), decidieron mi destino."

Pola súa dedicación á medicina psicosomática (volcada á persoa na súa totalidade) era catalogado por moitos como psiquiatra'"; mais el autodefiníase, terminante, como internista (pois consideraba a medici­na psicosomática, integradora de especialidades, e que toda doenza hu­mana é psicosomática): hai que ser médico dialogal (dialóxico), atento á problemática complexa de cada paciente, escoitando sen présa; de non facelo así, parecíalle que non se é máis que un simple "enxeñeiro­médico".

Ademais da súa fidelidade á consulta, aí está a lista dos seus volumi­nosos libros (algún deles, coma a Patoloxía psicosomática, de máis de mil páxinas, calificado por Ortega y Gasset de "obra catedralicia"), cur­sos, infinidade de artigas, ponencias, conferencias, etc.

Na súa carreira médica sentíu non chegar a catedrático, pese a cinco oposicións; frustración que el comentaba con humor e sen darllc maior importancia. En realidadc, o atranco foi por razóns extraacadémicas; e acaso así dispuxo de máis tempo para cerras investigacións, atención clí­nica, escritos e outras actividades de gran proxección.

(8) Rof f(in11nu pan~' J;i mc<lia Jucia Je médiL·o~ españois que constituíron a pnmeira avanzada <le p-.icoanali.~ta~, que en .\'ladrid foron forr11.1dos con arreglo as nnrrna~ que empe/ah<ITI <I per­filar~c t·n Furop;1 (Sociedad Psicoanalítica <le Berlín, reprt>sent.ida en Madrid por .rvlargarirn Steimh<1ch ).

Page 19: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

222 ARC/M/RO LOPFZ RIFAS

Bibliografía de J. Rof Carbal/o Libros

Función de los ácidos grasos en el organismo (tesis doctoral), Anales de la Medicina Interna 2, n.º 4, 5 (1933), y en Madrid, Espasa-Calpe, 1935.

As Sulfamidas. Erros e progresos no seu tratamento, Lisboa, lnquérito, 1945. Formularlo clinlco Labor (en colaboración), Barcelona, Labor, 1948 (5.ª ed., 1968). Patologia pslcosomátlca, Madrid, Paz Montalvo, 1949, 1.134 pp. (3.ª ed., 1955). El hombre a prueba, Madrid, Paz Montalvo, 1951, 256 pp. Cerebro lntemo y sociedad, Madrid, Ateneo, 1952, 57 pp., O Crece o muere. Dlsprotelnemlas, Madrid, Paz Monta!vo, 1953. La medicina actual, Barcelona, Barna, 1954. Mito e realldade da terra nal, Vigo, Galicia, 1957; Vigo, Galaxia, 1989. Entre el silencio y la palabra, Madrid, 1960; Col. Austral, Espasa Calpe. Qulrón, el centauro: consideraciones pslcoanarrt:lcas de ataxia, Madrid, Espasa-Calpe,

1990, 379 pp. Niño, familia y sociedad, Madrid, Ediciones del Congreso de la Familia Española,

1960, 90 pp. Urdimbre afectiva y enfermedad, Introducción a una medicina dialógica, Barcelona,

Labor, 1961, XVI + 518 pp. Medicina y actividad creadora, Madrid, Revista de Occidente, 1964, 365 pp. El futuro del hombre, en M. Crusafont, F. Meténdez y F. Aguilar, La Evolución, Madrid,

Biblioteca de Autores Cristiano, 1966. Violencia y ternura, Madrid, Prensa Española, 1967, 347 pp. (3.ª ed. 1977); Madrid,

Espasa-Calpe, 1988, 394 pp. Rebelión y futuro, Madrid, Taurus, 1970, 393 pp. Regulación central del sistema endocrino, Berlín-Beghamen, Monografias Schering

A.G .. 1972. Blotogía y Pslcoanállsls, Bilbao, Desclée de Brouwer, 1972, 631 pp. Signos en el horizonte, Madrid, Prensa Española, 1972. El hombre como encuentro, Madrid, Alfaguara, 1973, 536 pp. Fronteras vivas del pslcoanállsls, Madrid, Karpos, 1975. Teoria y práctica psicosomátlca, Bilbao, Desclée de Brouwer, 1984, 647 pp. Terapéutica del hombre. El proceso radical de cambto (en col. con Javier del Amo),

Bilbao, Desclée de Brouwer, 1986, 187 pp. Los duendes del Prado, Madrid, Espasa-Calpe, 1990, 376.

Artigas en revistas e periódicos: 276

Ponencias de Congresos: 18

Discursos e Conferencias escritas: 26

Prólogos: 3

Tese doutoral sobre Rof Carbal/o

A súa traxcctoria foi tema da tese doutoral do investigador Luís Jódar Martín-Montalvo sobre "Pensamiento y obra de Juan Rof Carballo", defendida na Universidade Complutense en 1992, dous anos antes dopa­samento do Doutor Rof Carballo.

Trátase dunha indagación exhaustiva sobre os seus escritos e co1nen­tarios, apoiado nicsmo nas conversas co "protagonista", scmpre lúcido e

Page 20: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

O Ll!CLNSF/l!AN RUc CARRA/10 22)

-tal como agradece o autor da tese- amable e pacientemente colaborador insubstituible. Son 804 páxinas, non editadas, pero aberras á consulta na páxina Web da Universidade Complutense de Madrid: www.ucm.es (Pu­blicaciones). Esperemos vela publicada, e que scxa introducción ás dese­xadas "Obras Completas de Juan Rof Carballo".

Evidentemente, na Tese está case todo o que se pode dicir de Rof Car­ballo como médico, sen que falte o capítulo (inicial) referido á personali­dade, así coma unha profunda análise do pensamento filosófico.

A medicina psicosomática

A formación médica de Rof C:arballo foi moi sólida e completamente clásica. Pero na práctica clínica parcceulle que aquela terapéutica era in­suficiente. Tentou a psicoanálise, pero tampouco lle satisfixo. O seu gran paso foi a integración de ámbolos dous camiños.

No pórtico do libro "Cerebro interno y mundo emocional" pón este texto de Johannes Müller: "Nemo Psicologus nisi physiologus'', que nin­guén sexa psicólogo sen ser fisiólogo; idea compartida por Rof, pero complementándoa coa inversa: que ninguén sexa fisiólogo (médico clíni­co) sen ser psicólogo. Resúmeo na frase, que comparte con Freud: "Es­cuchar no sólo el tórax sino también el subconsciente". É a medicina psi­cosomática (que cura "persoas enfermas'', non "enfermidades" ).

Dela foi, en verdade, un pioneiro e un mestre coa súa gran obra "Pa­tología psicosomática", verdadciro monumento académico, con tres edi­cións seguidas, e voluminoso libro de texto moi apreciado dentro e fóra de España.

Descubrimentos

En foros autorizados catológaselle entre os españrns que fixeron aportes importantes ó acerbo científico mundial. Pero limitándonos ó máis chamativo podemos reseñar dous deses descubrimentos: a función do "cerebro interno .. e o que el chamou a "urdimbre".

Desde o punto de vista médico, os seus libros fundamentais son tres: "Patología psicosomática" (auténtico cambio de enfoque médico), "Ur­dimbre afectiva y enfermedad" e "Cerebro interno y mundo emocional".

Tras concienzudas investigacións, moitos estudios e práctica clínica, alhiscou a comuii.ón do psíquico co son1ático (a conciencia psicoson1áti­c:1) e que as emocicíns producen trastornos orgánicos, sendo cstes asema­de causa de perturbación emocional. Afondou así nas bases neurolóxicas da pcrsonalidade, localizando tales funcións cerebrais nas circunvolu-

Page 21: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

224 ARCIA1/R() l_ÓPEZ RIVAS

cións máis vellas (rinencéfalo, hipocampo ou arquipalium), ú que xa Kleist empezara a chamar "cerebro interno", e que segue a ser un enig­ma, pero que atopou nos traballos de Rof Carballo un gran avance. Ba­ses que foron estudiadas, por primeira vez -mundialmente- na súa gran obra, a "Patología psicosomática". Descubrí mento recibido con críticas, pero que o paso do tempo vai demostrando acertado '''.

O nutro descubrimento médico trascendental de Rof Carballo desco­rre no campo do comportamento humano. Mentres que E. Krestmer pón

• '

~

O cerebro humano (cara interna)

na base da súa caracteroloxía a constitución son1ática, Rof descubre un elemento psíquico integrante da constitución psicosomática, base da per­sonalidade, ó que chamou "a urdimbrc"" 11111

¿Que entende por urdimbre? O termo utilízase no campo textil, apli­cado ú conxunto de fíos lonxitudinais dos tecidos (en tanto que os tras­versais son a trama). Para chegar ó concepto de urdimbre no aspecto psí­quico, Rof constata que o ser humano non nace desenrolado coma os demais animais, senón que vén ó mundo máis indefenso, en estado lar-

(9) Comentando esta~ n:ticcncias, o scu sohrifio, Dr. José Sancho Rof, na ponencia que tivo no Congre<;o de Medicina tv1cntal de Lugo (xuño de 2005), escenificounas sinalando que moitas grandes ideas recíben~e así: primeiro cuino ridícula~. logo con10 pcrigosas e, ú fin, "rodos sa­bi<lmo.., xa eso".

(10) "El ho1nbre \C constituye, no nace con una constituciún", "E! cerebro interno constituye el c'irgano para la relaciún afccriv<l con el inundo, principalmente l·on el inundo <le nue"itro'.> '.>e­mcjanres", repite en BiulogÍil v psicoan,ilisis, Bilbao, 1972.

Page 22: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

() LUCE!,iSEJUA1\i }{()/- C1\RHA/./.{_) 225

val, que diriamos. lsto súplese pola relación maternal (o que el chama a "corteza maternal" e social, un ha "xestación extracorpórea" ); e de tal corteza derívanse unhas determinadas configuracións psíquicas que xa influirán de por vida no modo de ser do individuo: a urdimbre, que xo­gará un papel importante tanto na vida sana coma na enfermidade.

O gráfico ilustra estes avances científicos e a súa trascendencia. Na representación dun corte cerebral (ver o debuxo) distínguense tres secto­res: a) neocórtex (cerebo externo, branco no debuxo); b) mesocórtex (medio, puntos) e c) arquicórtex (centro da figura, en raiado).

A fisioloxía clásica sitúa nos sectores a e b as funcións de procesar as sensacións que chegan de todo o corpo, e a de responder a elas; mentres que ó sector e tan só lle atañen as sensacións olfativas (polo que se lle chama rinencéfalo, de rinós, nariz, en grego). Considerábase que este sector estaba evolutivamente en recesión, xa case sen función.

Rof Carballo salientou tal función, avanzando no que xa Kleist e ou­tros científicos albiscaran: situou aquí a orixc das emocións' 111

• De modo que, mentres a teoría clásica consideraba ás emocións como simple resul­tado dun incremento de tensións que non poden equilibrarse (Lewin e l)en1ho), Rof demostrou que estas, as emocións, son en si mes1nas res­postas a percepcións de sensacións que chegan do organismo a ese sector e (o chamado tamén cerebro interno ou sistema límhico). Ou sexa, que as emocións "son -di esta nova visión- algo tan tangible, tan objeto de estudio fisiopatológico como puede serlo ... unos cálculos de la pelvis re­nal ":1.:. Para él, a e1noción non é un epifenómeno, senón a reali<lade radi­cal do ser humano.

A trascendencia antropolóxica é grande, pois o mundo emocional en­tra así con peso na vida psíquica, ó mesmo nivel ca o fan as demais fun­cións (raciocinio, volición, etc.). E se a esta realidade das emocións se en­gade a tarnén realidade da urdimbre''", poden advertirse claramente as grandísimas consecuencias que o conxunto ten na antropoloxía en xeral e nalgúns casos en particular, pois o desenrolo do eu, "yo", do neoc<)rtex, da intelixencia, faise así sobre cn1ocións e un feixe previo de relacións afectivas, a urdimbre tecida entre o novo ser e os seres que o protexen e an1paran: o cncontro do individuo cos den1ais. Así, a tese an­tropolóxica central de Rof Carballo exprésase lapidaria: "o ser humano est:i constituído de 111aneira esencial polos demais, polo próximo".

( 11) Para Rof a c111unon é "unha uin1noción autopercibida no m<"ÍÍ'> profundo do 110'>0 propio i11-terior (conti<lo na conci¡,:ncia e, <i~ vece~, ru pre-concienci,1)".

( 121 () cU'>ico, n.i antropnloxL1, er:1 LiLir de r,1zón e vnnrade. Pero '\<l \l.l\.;11H, desde ,1 filosofía, introduciu un ha cncgoría intermedia, o ~entimento.

{!Ji Advirtase que a '>LÍa ohr~1 con'>idl'rada entrl' ª"tres nl<ii~ i111portantc~ l' prn:i'><Hllcntc "Urdi111-hrl' ,1fectiv,1 y cnfermL'dad'·.

Page 23: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

226 ARCJMIRO i/lPEZ RIVAi

3.- Humanista vital

A vocación filosófica e literaria acompañaron a Rof sempre, xunto co seu amor pola ciencia e a medicina. Del díse na tese doutoral: "Una vida

consagrada al estudio de la Ciencia y de las Humanida­des; Rof, a lo largo de su vida ha porfiado por en­contrar respuesta a aquellas preguntas más radicales de la existencia hu mana" y es­tuvo marcado -segue- por "la continua inquietud filo­sófica y humanista, que le hacen uno de los hombres con más amplia cultura en el panorama intelectual es­pañol". Po la súa parte, el confesa: "Yo tenía que aprobar el doctorado, ante el escepticismo de rnis an1i­gos, que sostenían que mi inclinación era mayor por

_l_ - la literatura y la filoso-..... ~ fía"'1-r'.

O Rof Carbal/o conferenciante O amplo saber huma­

nista -actitude vital basea­da nunha concepción inte­

gradora dos valores humanos- de Rof Carballo penetrou lucidamente nos aspectos fundamentais da cultura europea e da vida contemporánea.

Eixes do humanismo de Rof

Os mitos, os clásicos e us grandes pensadores da filosofía e creadores da literatura e da arte universal son, para el, os verdadeiros depósitos de sabiduría da humanidade. Afondou no seu coñecemento, como ávido lector desde a primeira infancia.

Sobre os mitos compartía o que di G. Jung: "Quen vive sen mitos é un desarraigado". Rof di o porqué: "eles -os mitos- agariman a cotío, por dehaixo da insípida corrente raciocinadora, cerras cousas que todos

(14) Rev. A~THR(lP(l':i, nt'1m. 141, páx. 30

Page 24: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

() f,UCf.:.11,/Sl--. /UA}\i' RCJI-- CARBAf,f_(l 227

levamos medio disimuladas nas cordas do corazón", "los mitos son algo maravilloso cuyo sentido no se agota nunca". E o propio Rof foi sahio rastreador do valor semiótico de lendas e mitos literarios, estéticos e reli­xiosos, como fai cando alumea de xeito maxistral toda a "actividade cre­adora" haixo os auspicios de catro pcrsonaxcs míticos: Orfeo, Quirón, Asclepios e Tircsias' "'.

() hun1anismo renacentista caracterizouse polo descubrimento e reva­lorización do patrimonio cultural da antigüidade e polo intento de solu­cionar tódolos prohlemas da humanidade a partir dunha reinterpretación da civilización cristiá. Nesta liña, Rof Carhallo husca inspiración perma­nente nos autores clásicos e referencia nas correntes filosóficas, literarias e científicas do pasado e do presente: Proust, Bergson, Rilke, Ortega, Zuhi­ri, etc., estudioso e lector que manexa unha inmensa bibliografía.

Con J. Calvo Sote/o o día do ingreso na Real Academia Española de la Lengua

O escritor da Real Academia

Non é habitual que os libros científicos e técnicos se distingan pola perfección literaria e pola claridade~ mentres que os escritos e conferen­cias de Rof c:arballo, todos eles, mesmo os máis acadén1icos e técnicos (coma a "Patología psicosomática" ou "Medicina y actividad creado-

115) "~1l'dicina v acrividaJ ..:rc.1dor,1", Ed. Rl'v. de ()..:..:idl'ntc, \·ladrid \ 9h4.

Page 25: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

228 ARCJA1JR() L()I'F.Z R!VAS

ra" ), son dunha gran amenidade e sempre intelixibles, aínda para os alle­os á materia; son verdadeiros exemplos de expresión literaria; e non di­gamos xa os escritos en forma de ensaios, o mesmo que as disertacións.

'>!';

~ ~

' • e

Con P. Laín Entralgo na Real Academia

A súa incorporación como académico de número da Real Academia Española da Lengua foi algo de plena xustiza, e moi ben recibido en tódolos ambientes.

Dos libros de esaio cabe salientar algúns títulos: "En­tre el silencio y la palabra" (1960, 1990); "Mito e reali­dade da terra nai" (1957, 1989); "Me­dicina y actividad creadora" (1964); "Violencia y ternu­ra" (1967, 1988); "Rebelión y futuro" (1970); "Signos en el horizonte" ( 1977); "El hombre como encuentro" (1973) y "Los duendes del Prado" (1990).

O número de artigos, tanto puramente científicos coma os periodísti­cos é moi grande. Foron especialmente celebradas as súas series da cha­mada páxina tres de ABC, e igualmente as conferencias e entrevistas, onde sempre resaltaba, xunto coa súa sabiduría, o scu grande hu1nanis­mo e a súa optimista humanidade.

Conclusións

A última faceta aquí considerada foi a humanística; pero cabe aplicar o coñecido <lito inglés: "Last but no least" (o último, pero non o máis pequeno). En efecto, nos tempos actuais, acaso sexa a dimensión que máis urxc destacar como mcnsaxe. Rof percibiu desde mozo a grandeza

Page 26: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

(J /.UCf.',~'.)'E JUA/\i RC>r· CARBA!_/.() 229

dos clásicos (amigos e modernos) e a importancia que ten para o presen­te a incorporación da sabiduría que nos legaron nas letras, nas artes e en tódolos saberes. Por iso, a primeira e principal das conclusións desta semblanza pode ser a recepción do testemuño dunha figura así vecifia e tan universalmente recoñecida.

A máis grande homenaxe, entón, haberá de ser a lectura dos seus libros, plenamente actuais en tódolos aspectos. O doutor Javier del Amo, dedicou a solemne conferencia de clausura do VI Congreso da Asociación Galega de Saúde Mental (celebrado en Lugo os días 9, 10 e 11 do pasado mes de xuño, en homenaxe ó Doutor Rof Carballo), a demotrar esa actualidade nunha ponencia que titulan precisamente así: "Rof Carbal/o, hoxe ".

Para facer posible ese acceso desexable ó pensamento e ós escritos do insigne investigador sería urxente unha edición das súas "Obras comple­tas". Porque os seus libros foron publicados todos en editoriais coñeci­das e importantes, pero dispersas, e os demais escritos saíron en medios

-t.y·'.;.

,L';..

,---- -

José Sancho Rof, M.ª Carmen Rof Carbal/o e José López Orozco, alcalde do Excmo. Cancel/o de Lugo: Acto da colocación dunha placa

na casa onde naceu hai cen anos Rof Carballo

moito máis variados e non sempre localizables. A reunión de todo este interesantísimo material sería un excelente servicio á cultura e de utilida­de para a ciencia médica.

Noutra orde, tamén de xustiza, hai que dicir que o Concello de Lugo fixo un axeitado rccoñecemento institucional a este ''filio excelso" da Ci-

Page 27: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

2JO ARC/M/RO U)/'EZ RIVAS

dade, coa colocación dunha placa de bronce na casa onde Rof Carballo nacera hai cen anos, e resolveu dar deseguida o seu nome a unha rúa ou praza importante da cidade; pero a excepcionalidade -en moitas ordes­do personaxe pide, sen dúbida, algo máis, tal como unha estatua e acaso a proclamación del como filio ilustre e predilecto. A exaltación dunha cxemplaridade tan recoñecida por todos (referente auspicioso para novas xeracións), e o orgullo de ter un paisano así senlleiro suporá, como dixe­ra o clásico latino Horacio, "mesturar o útil e o doce".

Bibliografía sobre J. Rof Carbal/o

Jódar Marti~ntalvo, L.: Pensamiento y obra de Juan Rof Carballo (tese doutoral), Madrid 1992.

Mennall, Th.: La retórica del humanismo, Taurus, Madrid 1978.

García Sabell, D.: Rof Carballo: El sentido de una obra médica, Madrid 1971.; Juan Rof Carballo, en G.E.G.

ANTHROPOS, revista de documentación clentifica de la cdtura, número 141 (febrero de 1993), monográfico.

SUPLEMENTOS (de la revista Anthropos), número 38 (mayo de 1993), monográfico.

Rodñguez Pérez, v.: Juan Rof Carballo. Una aproximación a su vida y obra. Revista de la Fundación C. Jung Uulio de 2005) www.fcjung.com.es. Neste artigo, o autor re­sume así os elementos nucleares da obra de Rof:

1. La Realidad dialógica del ser humano: Que se puede resumir en la frase ~el

hombre está constituido de manera esencial por su prójimo". 2. La Urdimbre afectiva, que tiene tres aspectos

a) Es una realidad psicobiológica, transaccional, constituyente y programa­dora.

b) Se expresa fundamentalmente en las relaciones emocionales y afectivas del individuo.

c) Se transmite a través de generaciones.

Hay tres formas de Urdimbre: - La Constitutiva (la básica y fundamental) - La Urdimbre de Orden - La Urdimbre de Identidad

3. La Creatividad, cuyo sentido reside en la ampliación del horizonte de lo real y a la vez lo conecta con su realidad más profunda.

4. La recuperación de lo desdeñado, que siempre retorna como problema y a la vez como solución. Es decir su concepto de "Reprogresión", la necesidad de dar un paso atrás antes de seguir avanzando.

Page 28: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

ESTRUCTURA SANITARIA PÚBLICA EN EL AREA DE LUGO CAPITAL

Por ]OSE CARLOS QUINTAS FERNANDEZ

Lo prov1nc10 de Lugo se hallo, actualmente, d1vid1do en tres gran­des áreas de atención sanitario: Lugo capital o zona centro (con hos­pital en Lugo), zona sur (con hospital en Monforte de Lemas) y zona norte (con hospital en Burelo). El presente informe, del Dr Qwntas, se refiere -<:orno el titulo indica -a lo zona centro o Areo de Lugo. Se an­t1C1po asi al análisis de los otros dos zonas de otenC1ón sonitono en rozón de lo novedad que supone el actual proceso de construrnón del nuevo hospital. En un futuro próximo LVCENSIA informará del mismo modo sobre la estructuro sanitaria de los dos áreas restantes: Burelo y Monforte.

La atención sanitaria en el Area de Lugo capital ha evolucionado de forma muy importante en la última década tanto en la medicina extra­hospitalaria (equipos de Atención Primaria), como en la medicina espe­cializada (Complexo Hospitalario Xeral Calde). No obstante, dado el in­cremento de la demanda asistencial, junto con las peculiaridades de la población asistida, descenso de la natalidad e incipiente crecimiento de la población inmigrante, ha hecho necesario un replanteamiento de los re­cursos y un incremento de los mismos que no se ha producido ni en el número ni en el contexto de la especialización necesaria, añadiéndose a ello la deficiencia que se arrastraba con respecto a otras provincias de nuestra Comunidad, con lo que se rompe la necesaria equidad del Siste­ma e implícitamente haciéndose difícil alcanzar unos ratios similares en la atención sanitaria en nuestra Comunidad Autónoma que permitan identificar y atender de forma precoz las necesidades médicas de todos los ciudadanos.

Page 29: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

., • = §i

! ¡:¡

· -·

.. Q

!!

. ""

•· •

=

"' ...

9,

CD

¡; =

~ ·a

: !t

• .. "'

":"'

... g§

' 5!

. i

e:

\

Page 30: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

FSTRllCTlJRA SANITARIA DE LUGO CAPITAi. 133

Presentamos un resumen de los recursos existentes en el Area de Lugo capital, haciendo mención a la Atención Primaria de forma somera, y pormenorizada en el contexto de la Atención Especializada

1.- Atención primaria

Centros en los que se lleva a cabo:

- Ambulatorio Plaza do Ferro!. - Centro de Salud "A Milagrosa". - Centro de Salud Fingoy. - Centro de Salud Islas Canarias. - Centro de Salud Sagrado Corazón.

En estos c=entros se presta asistencia sanitaria de medicina general, pediatría, odontología, enfermería obstétrico-ginecológica (matronas), farmacia, trabajo social, fisioterapia (en C. S. Fingoy) y puntos de aten­ción continuada en todos ellos.

Caber seiialar entre los recursos humanos, los sanitarios:

- Médicos generales: 55. -ATS: 56. - Pediatras: 12. - Matronas: 3 - Odontólogos: 5. - Auxiliares de enfermería: 11. - MIR: 5.

2.-Atención especializada

Configurada en el ámbito del Complejo Hospitalario Xeral-Calde, constituido por los siguientes Centros:

- Hospital Xeral (incluye el Hospital Materno-Infantil). - Hospital de Calde. - Hospital Provincial de San José. - Centro de Especialidades.

Area de influencia

El Complexo Hospitalario Xeral-Calde atiende a una población total de 219.815 habitantes, en la zona centro de la provincia de Lugo, repar­tida en los siguientes municipios:

Abadín Bccl'rreá C~crvantes fria! Antas de Ulla Begontc (~orgo, O (;uitiriz Baleira Castro de Rei c:<>spcito (;untín Baralla c:astrovcrde Fonsagrada, A lncio, ()

Page 31: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

234 ]USE CAR l. OS QUINTAS ffRNÁNDLZ

Láncara Muñiz Pedrafita do Riotorto Lugo Nogais, As Cebreiro Samos Meira Outeiro de Rei Poi Sarria Mcn1terroso Palas de Rei Pontenova, A Triacastela Muras Paradela Porton1arín Vilalba Navia de Suarna Páramo,() Rábade Xermade Negueira de Pastoriza, A Ribeira de Piquín

Page 32: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

ESTRUCTURA SAl\l!TARIA DL /,UC(J CAP/T1\L 2J)

3.- Análisis demográfico

Como podemos apreciar en la pirámide de grupos de edad, la pobla­ción comprendida entre 65 a 75 años es mayor que la suma total de los rangos de edad comprendidos entre O y 20 años, lo que viene a corrobo­rar que nos hallamos ante una población envejecida y con un crecimien­to vegetativo negativo.

Grupos idade "'"'.)•!• TOTAL

-~ :;; i ' 100+ 36 63 99

' 95-99 230 465 695

90·94 1176 2153 3329

85-89 2921 5262 8183

80-84 5544 8588 14132

75-79 9040 11819 20859

70-74 11229 13282 24511

65-69 12381 13997 26378

60-64 9257 10432 19689

55-59 10288 10560 20848

50·54 10632 10044 20676

45-49 11817 10610 22427

40-44 12854 12131 24985

35-39 12390 12314 24704

••·fo"'" '

30-34 11804 11883 23687 •Home 1 25-29 11651 11889 23540

20-24 12053 11485 23538

15·19 9631 9411 19042

10-14 7580 7255 14835

5.9 5826 5682 11508 04 5086 4897 9983

TOTAL 173426 184222 357648

Grupos idade 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

•Homes •Mulleres 6 ~ ~ ; ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

Page 33: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

236 /C)SE CJ\RL()S <,,)UJNTAS FFR}\IÁ7"'[)F:I.

4.- Recursos

Aunque, como se aprecia en el cuadro siguiente, no se ha producido casi variación alguna en el período 2002-2003, en cuanto a los recursos físicos, es necesario destacar la creación de la Unidad de Neurocirugía en el año 2003 que supuso un descenso notorio en la derivación de pacien­tes a centros hospitalarios de referencia en otras provincias.

2.200

1 700

1 200

'ºº

Camas

Quirófanos

RECURSOS FÍSICOS

Salas especiais cirurxía

Salas Radioloxía intervencionista

Diagnóstico por tmaxe

Radioloxía convencional

Radioloxía por telemando

Mamógrafos

Ecógrafos

TAC helicoidal

Resonancia magnética

Anxiografía vascual

RECURSOS HUMANOS

Persoal dhectivo

Persoal facultativo

Persoal sanitario non facultativo

Persoal non Sanitario

Total persoal propio

Persoal de empresas concertadas

200+----Ano 2002

ANO 2002

722 13

2

17 2 2 11

2

ANO 2002

10 349

1.015

557 1.931

137

Ano 2003

ANO VAR 2003 03-412

724 0,3%

13 0% 2 0%

0%

17 0% 2 0% 2 0% 11 0% 2 0%

0% 0%

ANO VAR 2003 03-02

10 0% 362 4%

1.033 2% 560 1%

1.965 2%

137 0%

11 Permal faru/t.;t•vo

•Penoal non San1ta1¡0

• Persoal san1rano non facultativo

Page 34: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

L\TRUCTURA SANITARIA DL LUGO CAl'ITAL 2.17

5.- Estructura de Servicios

AREA DE ADMISION AD.\llSIO!\

!)0Cll\1F'.'JTACJO'.\I CUNICA

ANFSTFSIA Y REAl\l.\IACIO~

AR~A DE BLOQUE QUIRURGICO E..,-l"FRll.ILACION

QlJJROFAJ\"OS

AREA OF. CONSULTAS EXTERNAS

AREA UE PRUEBAS ESPECIALES NF.lJROFISJOLOGfA CLl!\ICA

AREA DE MEDICINA INTENSIVA

AREA DE FARMACIA

lJl\IDADES DE ENFERMFRIA

AREA DE HOSPITALIZAC!ON l IOSPIT ALIZAC!Ol\ A DO.'vl!CIUO

HC)Sl'ITAl.IZACJON DF. DÍA

SERVICIOS

INTERMEDIOS ANAL!SIS CLINICOS

AREA DE LABORATORIO ANATOMIA PATOLOGJCA

HEr...1ATOLO<;JA Y BA'.'JCO SANGRL

f\.11CROBIOLOGIA

CO'.'JSERJERIA H<>STELERIA

INFORJ\1ATI<:A l.AVANDERIA

LIJ\1PIEZA AREA DE LOGÍSTICA r...1ANTE'.'-JIJ\UENTO

PERS<>NAI SEGURIDAD

SUBAD\11NISTRACIÓN

ALIMENTACION

AUDIOVISUALES

AREA DE RADIODIAGNOSTICO

AD.\11NISTRACION

AREA DE ADMISION COJ\;.fROL DE GESTIÓN

(;t-.STJON ECON0~1ICA

ATENCJ()N AL PACIENTE SERVICIOS

DIRECC!ON DE ENFERMERIA ESTRUCTURALES

AREA DE GERENCIA Y DIRECCION DIRECCIO!\ DE GESTJON

DIREC:CION ~tEDICA

c;ERENCIA

AREA DE MEDICINA PREVENTIVA

Page 35: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

238 jCJSF CAR/,US QUINTAS ffRNANDU:

:\LlRC;C)LOC;!A

C:\RDIOl OC!;\

DFR\l:\ TOl.0(,IA

J)JC;J:STl\I()

FN\ HJLR[/\:( lL( )( ;[:\

( ;ER!ATRI:\

AREA UE MEDICINA HL\.\ATOl O(,[A CI l\;ll:\

:\1Ei)J(:JNA l'.\ITERJ\:A

\JFFJ{()[_()(_;JA

PNEUtl.-101 OC,IA

l)J\:COLOCIA ~tFl)IC.A

RFHAR!LITACIO'.\I

RE\ JM:\ TOl.0(,lA

NE\JROI O(;JA

SERVICIOS A'.\J(;JO!,C)(,JA-CJRllC;JA VASCUL\R

f'INALES CIRUC;JA PLA"iTJC:t\-RFPAR . .\J)ORA

'.'JEUROCIRLl(;JA

ARFA DE CIRUGIA Ol·TALf\..101 0(;1:\

()"[ ()RR!J\:()J 1\Rl'.\JGOLOCIA

TRAU~tATCJLOC ;1A

lJROI OGI:\

ARFA DE OHs·rETRICIA -GINECULOGIA Cl'.'\L(:(H ()(;[;\

()f-ISTl'.'l'RJ(:JA

ARFA DE PEUIATRIA NFl IR( lFISIOl.OGÍA LLl'.'\1( :\

ARFA DE PSIQUIATRIA

AREA DE lJR(;F'.\JCIAS

AREA DE DOCENCIA F IJ\:VESTIGACIOJ\.: Dt ){ F>iC:l:\ - J :\VI ::·d ll"\Llt l\J

F_)C:LFL\ nr 1·:r--<1·LR\IFRL\

En el afio 1988 se pone en marcha el Servicio de Medicina Preventiva que sirvió de referencia para toda la provincia, dando respuesta a las ne­cesidades en su ámbito propio a las tres áreas sanitarias, Han pasado por el mismo, aproximadamente, 1 J ,000 pacientes,

La medicina preventiva en el hospital, integrada con la asistencia cura­tiva del enfermo y no solamente sobre la poblacic'in sana, ofrece aspectos multidisciplinarios que han de dar respuesta a problemas de medioam­biente, de saneamiento, y, a la vez, de gestión de recursos y docu1nenta­ción, para una adecuada formación higiénica, epidemiológica, médico­preventiva y de educación sanitaria. Actuaciones que se llevan también al ámbito de la intervención de salud pública en el área cxtrahospitalaria,

Aspectos como las enfermedades transmisibles, la infección hospitala­ria, salud laboral, vacunaciones, docencia e investigaciún ... , forn1an el constructo principal de nuestro trabajo.

Page 36: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

.ESTRUCTURA SAJ\IlTARlA D.E LUGCJ CAPITAL 239

Existe también una Unidad de Hospitalización a Domicilio (HADO), que ha venido a cubrir un área asistencial inexistente y que reúne com­ponentes sociosanitarios. A lo largo del año 2004 ha atendido a 658 pa­cientes, realizándose 2. 739 visitas por facultativos y 7.628 por enferme­r1a.

Pequeñas variaciones se han producido en el año 2004 y 2005, que han llevado a que las camas funcionantes del Complejo Hospitalario Xeral-Calde hayan pasado a ser 743 y realizándose en este momento re­formas importantes en el Hospital Materno-Infantil, que abarcan el Ser­vicio de Pediatría, la Unidad de Neonatos, Unidad de Lactantes y UCI Pedriátrica.

Asimismo se creará una ciberaula en la que los familiares y los acon1-pañantes junto con los peque1los ingresados se relacionen entre sí en un entorno de con1unicación y ocio, con recursos informáticos y lúdico-edu­cativos a su disposición.

Una vez ter111inados estos trabajos, se iniciarán, en este n1isn10 edifi­cio, obras de mejora en el Hospital de Día de Onco/Hematología.

EL NUEVO HOSPITAL

Desde el 19 de diciembre de 2002, en la zona de Sancibrao (alrede­dores de Lugo ), comenzaron las obras de construcción del nuevo hos­pital en una parcela de 166.000 m', superficie ocho veces superior a la que ocupa en la actualidad el Hospital Xeral. El plazo de ejecución de las obras fue, de partida, de 54 meses y se presupuestó, en un princi­pio, en 11.265.625,30 euros.

Entre las peculiaridades del nuevo hospital indicaremos:

19 unidades hospitalización medico - quirúrgica 608 camas

Unidad hospitalización psiquiatría 32 camas

Área n1aterno - infantil 67 camas

Unidad hospitalización custodia 10 camas

Total hospitalización convencional 717 camas

Despertar - reanimación 32 camas

UCI I Coronarias 38 camas

Observación urgencias 36 camas

Total bospitalización especial 106 camas

Total camas nuevo hospital de Lugo 823 camas

Page 37: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

240 ESTRUCTURA SA,l\i'ITARIA DF LUCC> CAPITAL

Es de resaltar que el nuevo hospital, entre otras novedades, incorpo­rará un servicio de medicina nuclear, que dispondrá de radioterapia, ya que actualmente carece de ella la provincia de Lugo, lo que obliga a los pacientes a desplazarse a otras provincias.

Los hospitales constituyen uno de los equipamientos urbanos más complejos que existen. Esto hace que durante su concepción y diseño, se deban analizar permanentemente los modelos existentes (experiencia ad­quirida), sin olvidar que el entorno sanitario es sumamente dinámico y cambiante, por lo que siempre se debe perseguir dar respuesta a las nece­sidades de futuro y no de pasado.

En el plano de la ciudad de Lugo que figura a continuación se mues-tran tres actuaciones a lo largo del tiempo:

- La ciudad romana (s. III) (A) - La ciudad sanitaria, años 70 (s. XX) (8). - El nuevo hospital del siglo XXI (C).

/ ,

\ \

'-.-: ~ . .,-·~--....... . .. '\t•.,' ' '.,

' \' .. \

El casco romano tiene una extensión aproximada de 360.000 m', el hospital existente se asienta sobre unos terrenos de 21.000 m' y el hospi­tal en construcción sobre una superficie de 166.000 m 2

• La nueva actua­ción supone, por lo tanto, desarrollar un nuevo hospital que represente una superficie de casi la mitad del casco romano y ocho veces la superfi­cie del hospital actual.

Page 38: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

i'.S"IRUCTURA SAl\1/TARIA DF !.U(;(> Cr\l'ITAI. 241

En este nuevo hospital se trata de compatibilizar aspectos tan necesa­rios como la seguridad, la ecología, la tecnología, el creci1niento, la va­riabilidad, y todo ello en un entorno humanizado.

~.-~.;.. ... .,. 'j;.·

Perspectiva y planta del nuevo hospital

ec:Hficio indus.trial

1-- --i --i :=¡ ! ' l 1-C, 1'"'i -'¡ :_: - _ _L_-_ ..

edificio . adminisf~ati o

·<..- -~' ' .. _I L ! ' ·¡

edificid consulta~

edificio hospitalización

Sin duda, nuestros hospitales necesitan cambiar, y hasta ahora, las ini­ciativas de cambio han sido pocas y casi siempre sesgadas en una misma dirección, la de orientar nuestros hospitales hacia la competencia, como si fueran empresas indiferenciadas del sector servicios.

Parece ineludible hacer un replanteamiento del hospital, un esfuerzo sustentado en la convicción del hospital como institución pública, apo­yado en un análisis riguroso que incorpore las evidencias disponibles en

Page 39: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

242 [OSF CARl.C>S QUINTAS rr.·Rl''1Al\/IJF7

política hospitalaria, con el propósito y la determinación de reconfigurar los hospitales de agudos en la perspectiva de la excelencia. Una tarea que no admite demora y en la que los profesionales tenemos que tener voz propia.

Presentamos a continuación unas fotografías de la evolución de las obras del nuevo hospital hasta el verano de 2005.

... .. ;~ ..• .) > _.f«

"'"":~

Page 40: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

FSTRUCTIJRA S1\I\'ITARl1\ DF LU(;() CAPIT1\L 243

Corolario

Hasta este 1non1cnto las áreas sanitarias se han organizado a su vez en dispositivos sanitarios que encon1icndan la gestión sanitaria <le forma individualizada para los hospitales y para los centros de atención prima­ria. El cambio de estructura en la C:onscllería, y su máximo órgano de

Page 41: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

244 /OSI· CARIOS QUINTA.\ FFRNÁNDFZ

gestión, el SERGAS, pretende implantar un nuevo modelo de gestión que vendrá auspiciado por la constitución de una gerencia única de área.

La salud no tiene precio, pero sí tiene costes. Muchos son los factores que intervienen en el incremento constante del gasto en prestaciones sa­nitarias: los avances tecnológicos en el campo del diagnóstico y el trata­miento, el envejecimiento de la población, el "consumo inveterado" sa­nitario y otros muchos más. Es por ello que es necesario revisar perma­nentemente la organización del Sistema Sanitario, así como su funciona­miento y sus resultados para poder mejorar. El camino para conseguirlo exige un compromiso de nuestros gobernantes, una implicación de los profesionales y una corresponsabilidad de todos los ciudadanos.

El trabajo que hemos presentado se ha basado fundamentalmente en los datos procedentes de las memorias 2003 y avance de 2004 del Com­plejo Hospitalario Xeral-Calde de Lugo.

Page 42: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TOPONIMIA DO CONCELLO DE SOBER

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Segwndo os denominaoóns ofrecidas polo Diana Oficial de Galioa (25-1-2000) e o Nomenclátor de Ga/100 I Lugo. publicado polo Xunta en 2000, paro os lugares que integran as 22 parroquias do cancel/o de SOBER 1ntentare1 asomarme á onxe lingüística de tales topónimos, non sempre doada. e a veces opaca. Por abreviar, usare1 siglas biblio­gráficas. as cales irán desglosadas ó final deste estudio. Respecto ás o­tos documentois. adv1rto que o posible folsedade xuridico nolgún caso non obsto paro a súo veracidade toponímica. Esta vale, se os escnbas copiaron ben e se os paleógrafos non /eran mol.

l. AMANDI, Santa María.

O nome da parroquia e dunha aldea súa responde perfectamente ó xe­nitivo latino do antropónimo Amandus (TLC 360) 'o que debe ser ama­do', porque así se chamaba o primeiro posuidor da Villa Amandi. Esta denominación figura no testamento de Odoario, ano 747: '"villa quos vo­citant Amandi, rnm ecclesia ibi fzmdata Santae Mariae ... per terminum inter Sancta Maria et Lovios, de alia parte per illas Petras de Cantan, et de tertia pars ad illa Peraria de Oldriti, et inde ad Portum de Guntin'" (ES XL 357; BCML IV 85). Tamén consta noutros <loes. de 841, 897, 989, 1037 e 1133 (NML 140, 150). No ano 841 Alfonso II <loa á Igrexa de Lugo '"in territorio Verosimo, prope rivulo Si/e, iuxta Castrum uocita­tum francos, aliud monasterium ab antiquo dictum S. Mariae de Aman­di, quod peccato impediente destructzmz est ab hismaelitis et a me reedifi­catum" (ES XL 377). En 897 Alfonso 111 confirma <Í lgrexa lucense '"in Verosmo monasterium Sancte Marie de Amandi cum ecclesia S. Tirsi et eius adiunctionilms ah integro" (ES XL 389). En 989 o confesor llusiano

Page 43: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

~ ~,

-------

.'.S 5 Kms ~

--

,,:;

~

¿

• 13

~

¿~

6

A

l\f o ...

L1m1te provincial

L1m1te murnc1pal

Carretera local

Carretera particular

Ferrocarril

Capital Municipal

Parroqwa

Entidad de Poblac1on

Iglesia de interes

Petrogl1fos

Pazo Ermita

Centro de artesania

Castdlo

Cima

Page 44: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TOPONIMIA DO CONCHLO DE SOBER 247

doa unha hcrdade ó abade Onualdo e ós frades de "Sancta Maria uhi di­cent domni Amandi, territorio Verosimo, discurrente rivulo Si/e, uhi via est de Portu quem dicen! Gudini ... et est ipsa villa et ipsa hereditate in Otrizi prope ecclesiam Sancti Tirsi sive et in Donadi comodo est de illa parte de Si/e" (CPR n.º 49). Arredor do ano 1160 os cóengos de Lugo ti­ñan "in Verosimo ecclesiam Sanctae Mariae de Amandi per terminos suos quam longo tempore possedit Lucensis Ecclesia, cum familiis suis" (BCML IX 310). Citase Amande en 1312, 1319, 1330, 1369 (LF 125, 175, 270, 707); os Verosmos et cauto de Amande, aa. 1466, 1472, 1479 (DCL, núms. 1175, 1207, 1208, 1307).

Albar nalgún documento medieval din que era "terreno de sembradu­ra" (LHP). No DRAE figura "albar (de albo) ... 3 m. ant. Terreno de se­cano, y especialmente tierra blanquizca en altos y lomas". Corominas (BDELC) rexistra albar en 1495. Pero tamén puido ser nome persoal la­tino dun posuidor da vila, que se chamase Alharius (TLC 322): Villa Al­harii, como suceden en Bazar, Nodar, Sear, etc. Menos verosímil é que fose xenitivo * Alvari do antrop. gótico Álvarus, como propuxo Piel (NGTP, p. 27). Cítase Albar e Alveyra en 1472 (DCL, n." 1207).

En Aldea de Arriba ternos un apelativo árabe al-daia (DEEH 454) coa determinación topográfica por medio do adverbio 'arriba', o cal etimolo­xicamente procede do substantivo ripa 'ribeira, ribazo' (DCELC).

A Cal é a versión romance do latín cana/is 'cante, quenlla'.

Cantón. No testamento de Odoario, ano 74 7, cítanse os límites de Amandi perpetras de Canton (BCML IV 85). O topónimo puido vir de canto 'lado, extremidade, esquina', voz de orixe celtibérica, en opinión de Quintiliano (DCELC, LHP). Pero tamén cabe a posiblidade de que Cantón proceda do nome persoal Cantonius (LE 144; NMP 167), escri­to Kantonius nun doc. do mosteiro de Atán, ano 916 = era 954 (Hispa­nia, X, 1950, p. 678).

As Cortiñas é un plural diminutivo de cors, cortis 'corte' no lar. vul­gar, cohors, -ortis no clásico, derivado de hortus 'hurto' (DCELC). Cor­tina, a. 800 ss., era 'horro pequeno' (LHP).

As Forcadas orixináronse nun adxectivo ''furcatus, a_, um, derivado de (urca 'forca', aludindo posiblemente a hifurcacións de camiños: vias (oreadas, a. 1044 (LHP).

A Lama é a palabra latina ou pre-latina lama, moi frecuente na topo­nimia do noroeste hispánico, da cal tratou Menéndcz Pida! (TPH 98-102; 173-174; 176), Sarmiento e Pensado (OELG I 316). Lama en docs. hispánicos medievais tradúcena por "pradera húmeda o pantanosa, tre­medal" (LHP).

Page 45: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

248 NICAN[)RO ARFI VÁ7QUF7

O Lameiro deriva de lama, co sufixo de abundancia -eiro.

As Moreiras aluden a árbores froiteiras que producen morum/mora 'moras, amuras'; moraria, s. XI (LHP).

A Nogueira tamén é fitónimo nucaria, referido a nux 'noz'; nocaria, nugaria, etc. en <loes. (TC; LHP).

O Pacio traduce a palatium 'pazo, palacio'.

As Pozas, plural feminino, ten a orixe no plural neutro putea, do lati­no puteum 'pozo': poza, poi;a (LHP).

A Ribeira procede do lat. riparia, ripp-, rib-, riv-, -eria, -era (MLLM), con base en ripa.

En Santa Locaia debeu ter existido unha ermida onde se veneraría a Sancta Leucadia, virxe celebrada no IV e V concilio de Toledo (633 e 636) e patrona daquela cidade (festa o 9 de decembro), que tiña nome de base grega: leuká!leuké 'branca, brillante'.

San Pedro é haxiotopónimo Sanctus Petrus con orixe no greco-latino petra 'pedra'. Houbo aquí unha capela adicada a este santo.

Santo Tirso fui Sanctus Thyrsus, nome greco-latino, que se refire ó talo das plantas ou ó thyrsus 'tirso', emblema do deus Diónysos/Baco, consistente nun bastón adornado con hedras ou pámpanos e rematado en piña. Houbo aquí a capela do Santo Tirso (IAL I 65), que vimos cita­da como igrexa nos anos 897 e 989.

A Travesa parece referirse a unha (via) transversa, é dicir, a un cami­ño ou vía que atravesa entre outras máis grandes.

En Vigo ternos a pervivencia do lat. vicus, conxunto de casas (gr. oí­kos) fóra da cidade.

Viloudriz parece que sería unha Villa Auderici/Odorici, como propo­ñen Piel e Kremer (HGN 31/12), é dicir, a vila propia dun home de nome gótico Audericus ou Odoricus (OPNH 237/1008). Sen embargo, no tes­tamento de Odoario, a. 747, consta como límite de Amandi "illa peraria de Oldriti" (ES XL 357) e no ano 989 o confesor Buisano fai ó mosteiro de "domni Amandi" a doazón dunha "hereditate in Otrizi, prope eccle­siam Sancti Tirsi" (CPR n.º 49; NML 165). Sería Villa Oudrid, a. 1174 (NML 166). En 1179 un doc. do mosteiro de Carracedo alude a unha "hereditate quam habemus in territorio de Lemos, villa scilicet Oudriz", que pode ser esta ou a de Refoxo (CC n." 71). En 1472 cítase Villa Adris, que he en o couto de Amande (DCL n.º 1208). Un homónimo desta é Vilaoudriz, parroquia lucense no concello da Pontenova, chama­da Villa Altrici en 1002 (BCML VII 162), Villa Oudrit en 1177 (TL 86), Villa Aldris, sen data (TL 176, 188). Con outro étimo, pois.

Page 46: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

T(){J(),\JJA1/A /)() C(J,"-'CF/./.(_) !JI--. SCJHl--_R 249

2. ANLLO, Santo Estevo.

O norne desta parroquia e da seguinte débese á situación das mesmas, no ángulo da confluencia do río Cabe co Sil (TGL 243 ). En 1242 domna Sancia Nzmiz doa a Stephania Petri a herdade que tiña in territorio de Verosmo in villa que dicitur Viluugin sub signo sancti Ste¡1h,mi de Anlio (CDO 511 ). Cítase Santestezw d'anllo a. 1349, Santo Este/JO d'Anllo a. 1381, 1406, 1422 (CRIS 60, 74, 105, 119); S,m Estevo dAnllu en 1362, 1405; Santo Estevo dAanllo en 1417; San Estevo de Anllo dende 1438 a 1515 (RS 82, 105, 115, 181, 185, 196, 213, 242, 282, 287). O u tras ci­tas en C:PMO 3608, 3765, 4250, 4815, 4938. Ver tarnén aquí o n." 3.

O Arroxó (con -ó- final pechado) aparece escrito Aroioo en 1370 e Arrojoo en 1388 e 1428 (RS 87, 98, 144). Trátase dun "arrogiolo, dimi­nutivo de Arroxo, que vere1nos non.º 4, o cal vencéllasc con arrugia, pa­labra hispano-latina recollida por Plinio (NH 33/70 e 76), referida ós buratos que fon os coellos nos montes e ás minas dos homes para extraer o ouro (DCELC v. arroyo). En docs. hispanos rnedievais !ese: arrogiu, arugio, aroio, arrodio, arrogo, arroio, arroyo, arugio, roigo, ruiu (LHP).

A Barca corresponde ú lugar onde amarraba a embarcación de trans­porte fluvial, a cal charnábase barca no latín tardío, quizá palabra de orixc hispánica (DCELC). En docs. mcdievais escribían barca, -ka, -cha, -ga, -gea, -gia (MLLM). Perdura aínda a Capela da Barca, adica<la a Santa Isabel.

Bouzas suponse que é nome <le orixe pre-latina. G:' de Diego avoga polo celta ''·!Ja/cea 'hcrba dura, silvestre' (DEEH). Joscph M. Piel segue a H. Meicr e F. Krüger, que rexeitan un étitno latino halteus, -ea, proposto por Gon~alves Viana e aceptado por Meyer-Lübke, e recorren a un pre­rro1nano ':·!Jauttia, propio do ''sustrato galaico" con ditongo au orixina­rio (BIEA VIII, 1954, p. 34-35). En docs. do s. X-XII nomeábanse ba11-zas, l1üt1zias, /muzos (OG 159-160; DELP v. bou~a; LHP).

A Burdalla podería relacionarse con <<oveja grossera o hurdalla: ovis hirta>> (Nebrija), derivada quizabes de lmrdus 'burdo, bastardo', voz de orixe incerta e posible mozarabismo (DCELC: v. burdo). O topónimo aludiría quizabes a algunha renda foral, coma "porcalla". Cítase Burda­/a en CPMO 4815 = RS 227.

O Cabarco é un topónimo que cu teño relacionado en Grial (n." 98, 1987, 473-476) co étnico prerromano Cabarcus eco apelativo cav,zre<I, sinónirno de gavia ou xancia na zona de Lemos, quizabes parcllo docas­telán cárcava (LHP) e tamén do lugués da terra <lo Courcl úll•orco/ca­uorca 'fondigonada, vagoa<la fonda', equivalente do asturiano cahuerco e castelfo cahuerw. Hai aquí a Capela de C:abargo (!AL 1 79). Ternos ta­n1én C~abarcos, top. en l .ugo e León.

Page 47: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

250 NICANDRO ARFS VÁl'.Ql!fZ

O Campo de Anllo é un sintagma formado polo latino cam¡ms 'chao amplo', determinado aquí por angulo> 'anllo'.

Castinande creo que é haploloxía de Casa Teodenandi, como deixo escrito en Grial (n.º 85, 1984, 359-362), baixo o título: "No bicentena­rio de Castinande: notas encol dun pintor e dun topónimo". Menos ve­rosímil parece o corte *Caste-nandus (?),que vexo en HGN 55/2. Citase Castyna{n]de en 1438 (RS 181).

A Ccgoñeira relaciónase co lat. ciconia 'cegoña' (ave) ou 'aparato para sacar auga' (S. Isidoro, Etym. 20, 15, 3). Cítase Cegoñeira en 1428 (RS 144). Ciconium fui nome de planta (DELL).

Cuñas de Abaixo / C. de Arriba poden ser nomes con valor topográ­fico e descritivo do terreo, como Anllo; virían do lat. cuneus 'cuña e todo obxecto que teña esa forma angular', por exemplo: sección dun anfitea­tro, formación de batalla en cuña, compartimento de viño, etc. (DELL). Plinio cita un promontorio Cuneus e Mela un Cuneus Ager, ambos na Lusitania, dicindo que tiñan forma de cuña. Este valor topográfico en Sober podería referirse á situación de tales lugares nunha esquina ou re­cuncho do terreo, na quebrada dun barranco, nun val estreito entre montañas, no ángulo entre dous regatos, etc. Machado (DOELP), con pouca verosimilitude, suxire a identificación de Cunha/Cunhas co galego Cuíña/Cuíñas, partindo do lat. culina 'cociña'. En docs. de Celanova aparece villa de Columnas (TC 210, 214, 225), que Andrade identifica erroneamente con Cuñas en A Pena (Cenlle-Ourense), porque polo con­texto e por outros docs. sábese que se refire a San Xoán de Coles, parro­quia e municipio ourensán (cf. MG p. 818, nota 878; CPR fol. 259: ec­clesia sancti joannis de Columnis, a. 1185).

Hortás relaciónase con terras ou herdades hortuales (DELL; DLF), destinadas a hortus 'horto' (cf. LHP v. ortale, hortale, arta/). Citase Or­caaes (sic) en 1362 e 1405, Ortaas en 1438 (RS 82, 105, 182, 185). Ta­mén poderían ser eidos de Hortalus (DLF; DELL).

A Mogueira posiblemente foi unha herdade *monacharia, é dicir, propia dun mosteiro, quizabes de Ribas de Sil, se comparamos este topó­nimo co coruñés Mogor, escrito Monachorum en 916 (ES XVIII, ap. 7). Sen que tivese en canta esta comparación, tal hipótese tamén a sostivo Piel (MEPG 217; cf. DOELP).

Nogueira v. n." 1; En CPMO 4597 = RS 213 cítase un foro do ano 1464 a "Vasco de Nugueira" dunha viña "no monte de Outarelo, aldea de Nugueira, sub signo de San Esteban de Anllo".

Pacios de Anllo queda visto no núm. 1 e supra.

Page 48: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TCJPCJNl!rflA DC) CC)l\iCFLJJ) DF SC)RFR 251

Portizó é un diminutivo *porticiolus do lat. vg., co sufixo adxcctival -iceusl-icius e o diminutivo -olus, referido a portus 'porto', paso dun río ou dunha montaña'. En !AL(!, 79) noméase o "Priorato de Portizó" con restos de capela e unha alusión ó abade de Meira [¿ou da Meeyra a. 1405 (RS 104, 154, 156), lugar de Rosende en RS p. 191, 381, 382?J. En 1385, 1446 e 1515 figura Portoqoo I Portozoo (RS 96, 196, 287). Lingüisticamente Portizó non concorda ben con ""f/umine Patrizane ", a. 1075 e 1099, como se supón no índice de CDFP 2-4.

A Pousa traduce a pausa, indicando un lugar de repouso (onde se pode pousar unha carga) ou unha casa de campo para recreo.

Regueiro, regario en 1080 (LHP), é da familia de riguus 'rego', pala­bra usada por Plinio (NH 17, 250), relacionada co celta rica 'suco' e *reku, en opinión de Corominas (DCELC v. regar); cf. reco, rego, rigu, rigo (LHP).

Souto Novo traduce a saltus novus (cf. DCELC e LHP v. soto). Citase Soutonovo en 1346 (LF índices); en 1417(CDFP130).

O Xuncal é un lugar onde abunda o iuncus 'xunco', coma iuncetum 'xuncedo' (DELL).

3. ANLLO, San Martiño.

Menciónase en 1218 a igrexa de Sancto Martina de Anlio; en 1247 Sancti Martini de Angulo; en 1417 qeleyro de San Martino dAanllo, e con esta última grafía en docs. posteriores (RS 17, 44, 115, etc.). Cítase tamén San Martyn d'anlo en 1391, San Martín d'Anllo en 1392 e 1444 (CRIS 80, 81, 125). Outras citas en C:PMO 3382, 3616, 3822, 3838, 4079, 5752, 5753.

Arxemil foi xenitivo do antropónimo gótico Argemirus (HGN 22/11; OPNH 108/147), o posuidor do lugar. Citase Argemil en 1336, Argimill en 1417, Argemill en 1427 (RS 72, 115, 140, 141).

O Barreal chamábase casal de Barreal en 1370, do Varreal en 1428 (RS 87, 144) e ten orixe nun adxectivo hispano-latino *barrialis (terra) 'tcrra barrcnta', derivado do prerromano "barrum 'barro' (DC:ELC: v. barrial).

A Barreira ten a mesn1a orixe do anterior, pero con outro sufixo, -aria moi frecuente no lat. vg. (!LV 39), -eira no galego. Citase o lugar da Va­rreyra en 1417, da Vareiraen 1480 (RS 115,242).

A Boca sería o lat. hueca, en alusión quizabes á boca dunha cova ou desembocadura dun río (DEGC).

A Bertonía rima con topóni1nos como Andalucía, l,ombardía, Ro1na­nía, Xcrmanía, cte. Noméase .. Rodrigo da Bretonia ", a. 1425 (CDFP

Page 49: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

252 N/C,\NDRO ARF.\ VÁZQUFZ

172), A Bretonia en 1459 (RS 208), "Afonso da Bretonia ", a. 1517 (CPMO 5753 = RS 291 ). Podería aludir a un colectivo e ter por base o vocábulo "bertón ! bretón, vástago o renuevo de la col" (GVGH), de éti-1no escuro, pois non convence que proceda do lat. abortare, como pro­pón G:' de Diego (DEEH), nin tampouco que veña de viridia 'verza' (DXL). Corominas suxire que bretón 'brote de calquera planta' é varian­te "de brotón, por disimilación, y este aumentativo de brote, del gót. »/mit íd." (DCELC). Poderíase relacionar A Bertonía cunha herdade propia dun señor chamado Brittonius (LE 27) ou Britto, -onis (ILER 1524, 2881, 3784, 5491, 6518, 6757); Bretum confessor, ano 958, con­firma mm doc. de Lemos (TC 440); outro frater Breto é testemuña en Quiroga no ano 983 (TC 487). Menos verosímil parece a vinculación da Bertonía con bertona (angl.), posesión dun mosteiro (MLLM).

O Cauto procede de cautum, participio do verbo latino caveo 'preca­ver, protexer'. Ten variantes gráficas medievais e diversos significados ( cf. LHP: coto, capto, cautho, cauto, choto, cocto, cogto, couto, kauto, koto, kotto, quocto, quoto).

Os Ferreiros representan o apelativo ferrarius 'ferreiro' en plural ou tamén familiares do xentilicio Ferrarius (LE 415).

Ferroños refírese quizabes a descendentes de Ferronius (LE 165), xen­tilicio latino, tal vez aquel Ferronius presbiter que figura nun doc. do mosteiro de Atán no ano 916 (Hispania X, 1950, 677; G:' H:' doc. 82). Citase Ferronnos en 1444 e 1474 (RS 193, 225).

Fervenza é o salto de auga nun río, que parece fervere 'ferver' con moita borra. En 1456 cítase Feruen1a de Jusaa (RS 203), é dicir, Ferven­za de Baixo, "sub os signos de San Martino de Anllo e de San Miguel de Rosende ".

Matamá era Matamaa en 1428 e 1464 (RS 144, 216); pero a grafía orixinaria sería matta mala. (cf. LHP: mata, matha, matta).

Os Nabás parecen o plural de Nabán en Gundivós, n." 12, ou de 'na­bal': terreo de nabos, 11apus en latín.

Naz de Arriba ten o determinante topográfico derivado de ripa (DCELC v. arriba) e cítase coa forma de Na1e aa. 1380, 1418, 1427, 1436, 1437 e Nasce en 1479 (RS 91, 127, 140, 165, 180, 208, 235). Ta­mén CPMO 3643. A orixe puido estar no antrop. Nacius (RL 124) ou Gnatius (RL 88) e púdese comparar con Vilarnaz en Gustei (Coles, Ou­rense), que era Villarnaci en 1004 (TC 240); pero Villa Arnaz no ano 1220 (RS 21) puido derivar quizabes de Arnatius (RL 21).

A Pena orixinaríase no lar. penna!pi11na (MLLM; DCELC v. peña; DEEH v. pinna; LHP v. penna, pena, pinna). Noméase Penna de Ferron­nos, a. 1474 (RS 225).

Page 50: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TOPC)i\l/M/A IJ() CONCELL() DE SC)BLR 253

En San Martiño está unha aldea co nome do patrón parroquial, Sanc­tus Martinus, o de Tours (s. IV) ou o de Braga (s. VI), que tiñan nome Martinus (TLC 212) derivado de Mars, Martis 'Marte'.

En San Paio ternos un haxiotopónimo Sanctus Pe/agius, nome que traduce o adxectivo grego pelágios 'mariño'. Aquí houbo unha ermida, que se cita en <loes. medievais do rnosteiro de Sta. Cristina de Ribas de Sil (cf. BA, IV, 1974). Tarnén figura en 1473 o "lugar de San Payo, en Santa María de Proendos [limítrofe con S. Martiño de AnlloJ, lindando con el lugar da Yrmida" (RS 224).

O Toxedo leva o sufixo -etum > -edo enclítico de *toju ou *togiu 'toxo' indicando abundancia <leste arbusto (DCELC v. tojo; DEEH v. toju, prerromano). No TC, fol. 133 v.", figura en 1025 "i//o togeto qui iacet de casa de tio Munio" (LHP).

Vixilde corresponde ó xenitivo dun nome persoal gótico, tal vez *Vi­gildus (?),como supoñen Piel e Krerner (HGN 301/1). Hoxe poderíanse suprimir os signos de suposición (asterisco) e de interrogación (?),por­que no ano 963 confirma nun doc. de Trives un "Vigi/dus abbas mo­nasterii Sancti Stephani" e no mesmo doc. figura "Vigilli abbatissa" (TC 212).

4. ARROXO, San Martiño.

O norne desta parroquia xa o apuntarnos no n.º 2. (cf. LHP v. arro­gio, etc.). En 134 5 noméase un "casar de E yróós, que he suu syno de San Martyno dArrogo" (CDFP 47).

Bizcaia parece homónimo do vasco Bizcaga en 1070, actual Vizcaya (OE 3/1). En Portugal repítese o top. Biscaia, e Machado (DOELP) escri­be que procedería do vasco bizkai 'monte, colina, curne'. Puido ser apeli­do vasco do posuidor <leste lugar, inmigrado aquí na Idade Media. Non obstante, habería que dar razón desta procedencia ou buscar outra eti­rnoloxía de máis proxirnidade ó noso idioma, sobre todo pensando no substrato indíxena.

San Martiño v. n." 3.

Sober, a capital do municipio, corresponde ó xenitivo do antropóni­mo Superius (TLC 2 77); sería Villa Superii, como deixo escrito en El Progreso (12-XII-1984) e Grial (XXIII, 1985, 223). Son detestables as hipóteses de García de la Riega, mencionadas por M. Amor Meilán (GPL 615), supoñendo orixe grega ou vasca. En tres documentos, dous de 1075 e un de 1099, cítase "villa quos vocitant Superi, suptus baseliga Sancti Stefani, f/umine Patrizane" (CDFP 2,3,4); cita que tamén pode co-

Page 51: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

2S4 NICANDRO ARF.\ VÁZQlil'.L

rresponder a Sober o Vello, en Proendos. En 1231 o deán e cabido lucen­se <loan ó seu bispo don Miguel a "vi/lam de Boncomezo cum totis perti­nentüs suis et directuris suis et cum tota hereditate que fuit johannis Gundisalvi canonici, in Saber (CPR n.º 248). N.B. A capital municipal coñéccse tamén polo nome de Berea, o cal procede do lar. vereda, ruta do veredus 'cabalo de posta'.

Vilela é diminutivo de villa, co sufixo -ella do lar. vg.

5. BARANTES, San Xoán.

En Barantes de Abaixo I de Arriba están localizadas <lúas aldeas ad bassum /ad ripam (DCELC) co mesmo nome orixinario, Barantes, o cal parece responder a varans, -antis, participio de varare 'atravesar (un río)' (cf. DCELC IV, p. 674). Na "Era de mili e CCC LXX V annos" figura nunha copia notarial johan Dominguez reytor da iglesia de Seoane de Varantes (RS 45). Coa grafía Varantes ou Barantes cítase nos anos 876 (cf. Porta da Aira, n.º 7, p. 213), 1324 ("seleyro de Seoane de Varantes"), 1340, 1380, 1403, 1405, 1414, 1416, 1418, 1423, 1444 (CRIS 1, 45, 54, 73, 101, 102, 112, 114, 116, 120, 125). Outras citas en CPMO 3486, 3541, 3826, 3850, 4208. Barantes rima cos tops. lucenses, Cervantes, Corneantes, Espasantes, Infantes, Pasantes, Santes / Xantes, Serantes, etc. L. Monteagudo (AB, n." 21, 1998, p. 47) propón como éti­mo: "Gent." VERANTIVS (CIL IV GL 401.1; Varatius 396".

A Cal v. n.º l.

O Lobio, Loveo en 1457 (RS 206), segundo Moralejo (TGL 294) procede «del apelativo fobia 'parral pequeño o emparrado sobre cami­nos', y éste a su vez del gótico *laubjo, equivalente al alemán Laube 'pa­bellón', de Laub 'follaje'». Case o mesmo di Joseph M. Piel (ELH 1 539): «El apelativo germánico lobio designa, en gallego, un 'parral de poca altura' (además de 'sepultura'; cfr. el dice. de Carré) y representa al germ. */aubjo (igót?) 'cobertizo, camaranchón', motivando los tops. La­bio (Ov, Lu, Cor)i. Labios (Lu, Cor), port. Loivo (Via) = ant. Lovio sig. X, y Loivos (VR ); Cfr. J. da Silveira, RL, XVI,pág. 157)>>. Para o nome común fobia, louio en <loes. de Celanova cf. LHP. Pensado (OELG I 46-4 7) trae un riquísimo comentario da voz LOBIO, imposible de resu­mir aquí, concluíndo que a acepción de 'sepultura' <<convendría retirar­la de los diccionarios, ya que tal glosa carece de fundamento>>.

A Regueira, feminino de Regueiro, v. n." 2, curso de auga pouco abundante, emparéntase quizá co lat. riguus 'rego', ou tal vez cun celta ''reku, en opinión de Corominas (DCELC). En <loes. de Oviedo, aa. 912-1114, constan regera, recaria, regaria, rekaria, requera (LHP).

Page 52: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TOJ'()N/MIA DO CCJNCHLCJ De SCJBrn 255

A Riba corresponde xustamente ó lar. ripa 'ribeira', marxe declivada dun río. Ver CPMO 3850. No TC, fol. 145 a: "sua presa et sua aqua [ ... / de una riba usque in alía riba", ano 964 (LHP). En 1482 figura "Lopo Días notario enno couto de Sober e de Ryba" (CDFP 185).

En Santa Marta ternos un haxiotopónimo de orixe oriental, porque Martba foi nome bíblico, que significa 'señora'. Aquí houbo unha ermi­da (!AL l 179). Citase Santa Marta en 1383 (RS 95). En nove docs. de Sta Cristina de Ribas de Sil figura Santa Marta; noutros 4 chámase Santa Marta de Bolmente e nun máis Santa Marta de Piño/. Outras citas en CPMO 3330, 3486, 3595.

N.B. A GEG (3175) trae ademais o lugar de Piteiro = Peteiro (SL), de or1xe escura.

6. BOLMENTE, Santa María (RLP V 101).

Bolmente non só é o nome da parroquia, senón tamén dunha aldea, a cal sería o núcleo inicial da freguesía. Adóitase dicir que sería a vila de Bonimentius 'o de boa mente, o ben pensado'; así o explica Joseph M. Piel en Verba (IX, 1982, p. 134) e Eligio Rivas en Lucensia (n.º 7, 1993, p. 94 ), quen cita dúas escrituras: unha de 1423, Santa Maria de Va/men­te, e outra de 1436, Santa Maria de Bu/mente (RS pp. 367, 385). Apare­ce coa grafía de Bu/mente a. 876, Be/monte a. 1343, St." Marta de Bu/­monte a. 1391, St." Maria de Bu/mente a. 1392, o lugar de S. Vitoyro, quejas so syno de Santa Maria de Ve/monte a. 1438, Bolmente en 1444 e 1482 (CRIS 1, 57, 80, 81, 124, 125, 131). Outras citas en CPMO 3746?, 3994, 3999, 4079. Tamén nos ss. XIV-XV en RS 72, 114, 135, 159, 161, 170, 194, 212, 267. Piel, na Revista Portuguesa de Filologia (VI, 1953-55, p. 55) di que Bolmente [partindo de BonimentiJ "postula a síncope da vogal intertónica i, a qua! originou o grupo nm ( * Bonmen­te), que se adapta en lm como p. ex. em almalbo 'touro, novilho' < ani­maliu (formado sohre animalia)".

Cacedo leva o sufixo -edo < -etum en lat., frecuente en fitónimos como indicador de abundancia. Aquí podería quizabes estar unido con acacia, de nome greco-latino, akakía > acacia, árbore da familia das mi­mosas, orixinando un ':- acacietum, e con aféresc inicial * cacietum > cace­do.

Camilo representa o xentilicio latino Camillus (LE 322), de orixe etrusca, interpretado por Festus como puer ingenuus, é dicir, neno de na­cencia libre e nobre (DELL). Citase Vil/ar de Camilo en 921, 1214, 1387 (RS 1, 11, 97); piscaria in Cacbonem de Camilo que est inter {lumen Si­l/is, a. 1234 (RS 38); Cachón de Camilo, a. 1431(RS153).

Page 53: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

lS6 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Casanova reproduce exactamente o lat. casa nova.

Cimadevila componse da voz greco-latina cyma 'cume' e villa (CPMO 3999); Casar de <;ima de Villa, aa. 1269, 1434, 1494 (RS 51, 161, 267).

As Chouselas son o plural diminutivo de clausa 'chousa, finca cerca­da', co sufixo -ella do lat. vulgar.

A Cruz non necesita comentario filolóxico; pero outra causa é a ra­zón histórica do significado toponímico neste caso.

Ferrón parece da mesma familia onomástica de Ferroños, v. n. º 3; quizá foi o persoal Ferro, -onis, a. 1096 (OPNH 168/579). No lat. med. había ferro (xenit. -onis), ferronus, ferronnus, ferrunnus (< ferrum) 'fe­rreiro' (MLLM; LLMA).

O Outeiro deriva do baixo latín altarium 'sitio alto', usado no séc. IV-V por S. Xerome (Ep. 69, 9) en vez de a/tare 'altar'.

O Pacio e Pacios v. n." 1.

A Pía procede do lar. pila, con perda do -/- intervocálico, relacionada quizabes co verbo pinso (DELL) e con pisón para esmagar as uvas ou abatanar as teas.

O Piñeiro deriva de pinea 'piña', froita do pinus. Cítase en 1411 e 1445 os lugares que chaman dos Pineiros (do Pineyro), que ;azen sub signo da iglesia de Santa Maria de Bo/mente (RS 114, 194). Cf. CPMO 3474.

O Piñeiro de Baixo está determinado polo lat. bassus (DCELC) ou polo nome persoal do posuidor Bassius (LE 423).

Suairexa alude a un lugar subilla ecclesia 'baixo da igrexa'. Citase en 1364 Suaiglesia, en 1383 Subiglesia (RS 84, 95); en 1482 Suayglesia (CRIS 131).

O Taro é un apelativo que na zona do Courel lucense equivale a "ca­tarro, relieve rocoso al que sólo suben las cabras" (DEGC apend.); "rele­vo rochoso de difícil acceso; baixío areoso" (GDXL). Pero en 1336 no­méase o cassar do Taroo, que e su o syno de Santa Maria de Bu/mente; en 1411 figura Alvaron Fernandes morador no Taaron; en 1434 Alvaro Fernandez do Taroo recibe en foro o lugar do Taaroo de Cima (RS 72, 114, 159). Esto invitaría a pensar nun topónimo, quizá da familia de Ta­rus, nome persoal epigráfico (DLF) ou relacionar a Taroo ! Taaroo ! Taa­run con tarum (Plinio 12, 98), bosque de áloes (DLF), "mot étranger, africain?" (DELL). Non obstante, todo elo queda escuro para min.

Page 54: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TOl'UN/MIA DO CONCELLO !JE .IORER 257

Vales aseméllase a un plural de va/lis 'val'; pero tal plural parece im­propio para definir unha simple aldea. Por iso poderiamos pensar nunha acomodación vernácula do singular va/lis ou no persoal Vales (TLC 24 7), usado no lat. vg. como reducción de Valens, participio do verbo va/ere 'valer', conservando o -1- intervocálico, como en calor, scho/a, pi­lus, etc.

Viloriz parece un composto de Villa Onorici (HGN 302/20; 203/7), nome persoal visigótico; pero non se debe descartar que fose Villa Hono­rici, patronímico serodio de Honorius, con base no lar. honor.

7. BROSMOS, Santa Cruz.

Cítase o territorio Verosimo en 841, 897, 1133 (NML 182), 989 (CPR n." 32), in Verosmo en 1230 (MA I 167), Johan Fernandez notario publico da Verosmo de ]ussao (de baixo) en 1383, terra dos Berosmos en 1431 e terrados Verrosmos en 1440 (RS 95, 155, 187). Tamén terra de Verosmos, a. 1440 (CPMO 4139). En 1456 testifica "Pero Carreio dos Verosmos" (CDFP 188). Máis mencións amigas adúceas E. Rivas en Lucensia (n." 7, 1993, p. 94), indicando que a orixe estaría no antropó­nimo Verosimus variante de Verissimus, superlativo de Verus 'verdadei­ro'. No ano 871 aparece o título dun inventario das igrexas que tiña a Sé lucense "in Lemabus et in Sabiniano et in Uerosimo ". Pero este "Uerosi­mo" é un erro do amanuense, porque no texto non se menciona ningun­ha igrexa do territorio de Brosmos, senón algunhas que estaban á beira do río Búbal e do Asma (Cf. Hispania, X. 1950, páx. 678-679; CPR n.º 13; Cañizares: CD 1 67-68; II 300). Sen embargo o erro topográfico non obsta ó filolóxico, para dicir que entón existía "Uerosimo".

Casaniño puido ser a Casa [de] Ninnius (LE 424A), xentilicio rexis­trado por Livio (23, 8), Cicerón (Att. 3, 23, 4; Sest. 68) e Prisciano (9, 42). En aposición Casa Niño sería comparable a Vila Xurxo, Vila Fer­nando, etc. No ano 940 cítase domum Ninni, pero no territorio Karioca, de Quiroga (C:DC n.º 63 = TC: 162).

Cimadevila v. n." 6.

Freixende fo¡ xenitivo do nome persoal gótico fredesindus (HGN 103117; OPNH 175/615), o posuidor deste lugar, supoñendo unha (villa) fredesindi.

Gandarela é o diminutivo de gándara 'terreo areoso e cheo de maleza baixa', voz prerromana (DCELC; DEEH v. ganda).

Lama do Prado traduce o lar. lama (v. n." 1), determinada aquí por pratum, en alusión a unha pradeira húmida ou pantanosa (LHP).

Page 55: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

258 l'\/ICAJ\1L)R() ARES VAZQUFZ

Outeiriño é diminutivo de Outeiro, que é tamén aquí topónimo e xa queda visto no núm. 6.

Pumares alude a un colectivo de árbores que dan a froita do pomum 'pomo, mazá'; escrito pomare, pommare, pumar, pumare (LHP).

Sanmil foi xenitivo do antropónimo gótico Salamirus (HGN 229/2), o posuidor do lugar. Polo tanto non é haxiotopónimo, referido a algún santo.

Sanxís podería compararse cu apelido Sanchís/Sanchiz (oxítono), San­giz en 1189 (DOELP). Eligio Rivas (OPNH 363/417) rexistra o antrop. Sancxius e apelidos Sancxiz, Sanguici, Sancis, Sanchis, Sangiz, Sanguir;, Sansiz, Sanxiz, Sangit, etc.

A Tellada débese relacionar con tegula 'tella', peza de barro cocido. Corresponde ó lar. tegulata, aludindo quizabes a unha terra con restos castrexos ou romanos de tégulas ou casas con teitos de tellas (DELL).

N.B. Na GEG ( 4/63) figuran, ademais <lestes lugares, os de Pazo, Pe­rciratorta, Piantes.

8. BULSO, San Pedro.

O nome da parroquia puido ser o persoal Vulso (RL 425), citado por Livio (22, 35, 1 ), relacionado con Volsius (LE 252) e con vulsus!volsus 'pelado, calvo' (DLF), participio de vello 'arrincar' os pelos, a la, as plu­mas (DELL); pero tamén puido aludir a un terreo pelado, calvo, sen ve­xetación. Cítase San Pedro de Bu/su a. 1380; Bu/so aa. 1415, 1444 "ena administración dos Verosmos", 1499 (CRIS 73, 113, 125, 133); San Pe­dro de Bulsso en 1412 (CDFP 120).

O Campo en latín foi campus 'chao amplo sen cultivar'.

Lamas de Abaixo e de Arriba son <lúas marcas topográficas xa anali-zadas, referidas a Lamas, plural de lama, v. n.º l.

O Pacio v. n.º l.

O Piñeiro v. n." 6.

Pipín de Abaixo / Pipín de Arriba, coas determinacións topográficas, xa vistas, foi nome persoal Pipinnus, de orixe xermánica (NGTP; 00-ELP; DNP), coñecido pola historia, p. ex. Pipino o Breve, pai de Cario­magno. Pipinus /Jresbiter, a. 935 (TSO I 118) indica ser un diminutivo, se o comparamos con "avo meo, cognomento Pipi", a. 1042 (TSO I 198). Cítase in Verosmo in villa que vocatur Pipim, ano 1230 (MA 1 167); Pipin en 1347 (LF 496) e 1380 (CRIS 73); "johan de Pepin, mora­dor en a f/eguesia de San Pedro de Bu/so", a. 1483 (DCL 1352). Houbo aquí unha ermida (!AL 1 290).

Page 56: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TOPONIMIA DO CONCFU.0 JJF SORER 259

Sanee de Abaixo I Sante de Arriba reflicte o xenitivo do antropónimo Sanctus (TLC 252) ou Sanctius, que se converteu en Sancho, como teño escrito en El Progreso ( 12-VIl-1990). En 1193 figura Sanctius monacus, Sancte Cristine frater, scripsit; en 1250 Monte de Sancti (CRIS 5, 10). A forma plena é Vilasante.

A Torre traduce o apelativo latino turris 'fortaleza'. En 1412 noméase o "casal da Torre" e noutro doc. do ano 1452 "Tcirre de Sober" (CDFP 120, 185, e índices).

En Vilameá ternos unha evolución de Villa Mediana; pero o adxectivo puido acouchar o nome do propietario Medianus (TLC 301), como su­cedeu con Villa Aemilia, propia de Aemilius.

9. CANAVAL, San Pedro (RLP V 91-94).

Cítase a igrexa de Canabales en 11l5, a bailía do Temple Canaval en 1244, e herdades de Canaval en 1391 (BCML 1 318). Canaval en 1289, 1299, 1351, 1356 (CDFP 24, 28, 56, 61), Quanaval en 1358 (CDFP). San Pedro de Canabal/de Canaval, aa. 1425, 1434 (CDFP 151, 166), Canabal en 1434 (CDP 131). Canaval é nome da parroquia e tamén dunha aldea dela, que indica abundancia de cannabum 'cánabo' (cáña­mo, en castelán): planta da que se extrae unha fibra téxtil para facer cor­das e outras cousas. Se esto é así, a grafía correcta sería Canabal. Canna­bum no lat. vg. equivale a cannabis no clásico (DCELC), préstamo do grego kánnabis, de orixe oriental. Na baixa época aparecen cannabus, cannaba f., cannabum, can(n)ape, canapa (DELL) e máis grafías (MLLM v. canabis). En docs. hispanos figura tamén o apelativo canna­mare (LHP). Noutros docs. estranxeiros do s. XIII, consta cannabale, ca­napale, canavale (MLLM).

A Chá parece simplificación de terra ou vila plana.

A Estación procede do lat. statio, -onis, e aquí alude a unha estación ou parada do tren.

A Fábrica soa e significa o mesmo ca o lat. fabrica.

Moradela, escrito Moraleda na GEG ( 4/236; 21/217), é un diminuti­vo de 'morada', palabra formada sobre morata, participio feminino do verbo morari 'deterse, habitar'. Figura Moradela en 1353 (CDFP 58); "Rodrigo de Imoraleda" (sic), a. 1434 (CDFP 166).

San Pedro v. n.º 1. Aquí houbo unha capela (!AL 1121; CDFP 151).

Santa Baia corresponde a Sancta Eulalia, nome grego da 'ben falada'. En 1425 consta "Alvaro de Santa Valla" (CDFP 151).

Page 57: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

260 N/CANDRO ARES VÁZQUU

Sistín do Mato é un sintagma procedente quizabes do persoal dimi­nutivo Sextinus (RL 171) e do determinante Mato, masculino de matta, terreo inculto cheo de plantas silvestres (DXL). Outra hipótese sería ver en Sistín o diminutivo de Sisto, posible nome topográfico (OELG 1 363 ), do cal fose Mattus o posuidor, nome persoal consignado polo po­eta hispano-romano Marcial (DLF). En 1438 consta "Sestyn do Mato" (CDFP 169).

10. DOADE, San Martiño.

O nome desta parroquia e dunha aldea súa, Donati en 989 (NML 150), 1206 e 1290 (!AL 11 299), alude ó xenitivo do antropónimo roma­no Donatus (TLC 298), aceptado polos cristiáns, como 'dado ó Señor, consagrado a Deus', formado sobre o participio do verbo donare 'doar', 'regalar'. Foi "Priorato" (!AL 11 299).

O Bidual representa un colectivo de biduos, árbore que en latín tiña o nome de betulla, de orixe gala e céltica (DELL).

En Castro perdura o latino castrum 'fortaleza'.

Ceceda leva o sufixo -eda, do lat. -etum, -eta, indicador de abundan­cia, sobre todo de vexetais. Para explicar este top., Moraleja (TGL 64) parte de * cetion > ceto 'bosque', voz celta, como Cece, Cecebre, Cetobri­ga. Non obstante, eu pregunto se Ceceda podería ser variante de Seceda, topónimo lucense no Courel, que correspondería quizabes a *siliceta, do lat. silicia 'fenogreco', planta gramínea. En Ourense e León hai Saceda e Moraleja (TGL 184 nota 22) supón que deriva dunha "herba salax", es­pecie de xaramago.

Francos pode aludir a descendentes dun propietario chamado Francus (OPNH 173) ou tamén a un grupo étnico de francos, homes libres, exentos de cerras obrigacións, ou procedentes de alén dos Pirineos (ELH 1 536-538). Xa vimos no número 1 a súa cita no ano 841: castrum voci­tatum Francos, límite de Amandi (ES XL 377).

A Lampaza, variante de labaza (GDXL), leva o nome dunha herba, denominada en latín lappa, da que se formou o adxectivo lappaceus (DCELC v. lampazo) e o substantivo lappago, -inis.

Mourentán procede do antropónimo * Maurentanus, variante de Mauretanus/Mauritanus (TLC 206) e relacionado con Maurentius (TLC 206 ), derivado de Maurus 'mouro'. No ano 924 figura Maurentani en Santiago (TACS 36), villa/ vil/are Maurentani, aa. 966 / 971, en Xiá, Friol (TSO 1 n.º 6 / 112).

Vilachá traduce a villa plana.

Page 58: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

f'(_)J'(),!\i'IMIA {)() CC)1\lCFf_f_() DF SC)BLR 261

Vilar de Mouros componse do adxectivo latino villaris, -are, substan­tivado na Idade Media (MLLM); DCELC), determinado polos descen­dentes do persoal Maurus (TLC 206). En 1208 Alfonso IX doa ó mostei­ro de San Vicenzo do Pino (Monforte) o monte reguengo de Vilar de Mouros (SL 23).

11. FIGUEIROÁ, San Salvador.

Citase 6 veces a partir do ano 1364 (RS 84, 95, 155, 170, 171, 187), pero coa grafía moderna Figueiroá ou Figueyroá, menos en 1431 Figuey­roaa e 1440 Figueiroaa. Noméase Figueiroa en 1231, 1331, 1403, 1410, 1444, 1482, 1492 (CRIS 8, 53, 101, 107, 125, 131, 132). Figeyroaa en 1303, Figeiroiiii en 1413 (CDFP 31, 122). Outras citas en C:PMO 3486, 3944, 4037, 4139, 4240, 5269. Este topónimo parroquial creo que pui­do ser un ha (Villa) * f-icariolana, cu sufixo diminutivo do lat. vg. -ola > -oa, e o de relación -ana > -á, engadidos a (icaria 'figueira ', planta, ou a Ficarius (LE 416), nome persoal do posuidor primitivo.

O Barrio procede do árabe barri 'exterior' e do latín serodio barrium (DCELC), barrio. bario, uarrio. varrio (LHP).

A Carqueixa, nome dunha planta, moi frecuente na toponimia gale­go-portuguesa, de orixe incerta, chamouse quizabes colocasia en latín (DEEH; DC:ELC: v. carquesa/eja); aparece en 1100 coa forma mozárabe karkáixa e nun doc. de 1258 figura o topónimo portugués Carqueigiosa (DELP).

Cimadevila v. n." 6. Cítase en 1364 (RS 84) e 1410 (CRIS 107 = CPMO 3470).

Liñares ten por base o adxectivo lat. lineus, a, um 'de liño', referido a terrcos con sementeira de linum 'liño'; Machado (DELP) cita o top. Li­nares en Portugal entre 1055 e 1065. Probablemente fui a vila quam di­cunt in Lemas Linares, ano 995 (C:DC n.º 111, e 114, l 15?).

Prados v. n." 7. Citase en 1431e1440 o lugar de Prados enterrados Berosmos (Verrosmos), su signo de San Salvador de Figueyroaa (Figuei­roaa) (RS 155, 187); CPMO 3044, 4139.

Suairexa v. n.º 6: su-a-irexa <sub i/la ecclesia 'baixo da igrexa'. Cita­se Suaiglesia en 1364, 1446 (RS 84, 195), Sueireja en 1482 (RS 244).

O Taro v. n." 6; C:PMO 3486: "Taray", a. 1411.

Veleigaz debeu ser unha Villa Egikazlficazi, é dicir, a vila do patroní­mico de Egica, antropónimo gótico (HGN 70111 ). Comp. Velanxil > Vi­lla F.ngildi, a. 1180 (TSO 11 87).

Page 59: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

262 NJCANDRO ARES VAZQUE

Vilabalde representa outro composto de Villa, determinada polo xeniti­vo do nome persoal xermánico Waldus ou Baldus (HGN 37/l 7b; OPNH 118/225). Cítase en 1436 a aldea de Vilavalde (RS 170); CPMO 4035.

Xanimol parece un alcume persoal do posuidor <leste lugar; pero a orixe e significado é descoñecido por min. Tal vez Iohanne Mauri, se o comparamos con (villa) Titi Mauri, a. 1088, hoxe Tirimol (Lugo), e con Rio Mauri a. 1119, hoxe Riomol (cf. Lucensia 18, 1999, p. 59).

12. GUNDIVÓS, Santiago.

Noméase en 1317 unha vina que avemus en Campoverde ... suu sig­no de Santiago de Gondivoes (RS 66). Citase Gondiboes en 1227 (cf. l.ucensia n." 15, p. 341), Gondiuós a. 1331, Gundivós a. 1402, 1416 (CRIS 52, 100, 114). Para Piel e Kremer a orixe de Gundibós, Guindi­boo (Co) e Gondeboi (Lu), estaría nun hipotético e dubidoso nome per­soal gótico-latino, *Gundi-bonus (?), quizá concordante con Gundi-ba­dus (HGN 145/7). Pero este hibridismo non carece de dificultades e pre­senta moitos interrogantes (HGN 47; 381).

A Airexa corresponde ó lugar onde está a ecclesia 'igrexa'.

Campo Verde puido ser o lat. campus viridis, substantivo e adxectivo, ou tamén Campus Virdii/Viridii, é dicir, Campo de Virdius/Viridius (RL 21 O). Cítase Campoverde en 1317 (RS 66).

Os Cancelos é o plural de cancellus 'cancelo, enreixado, balaústre, lí­mite'.

A Carboeira, en lat. carbonaría (DELL), hai que referila a un sitio re­lacionado con carba, -onis 'carbón', onde se fai ou vende ou almacena.

Carboeiro puido ser o adxectivo carbonarius, referido a carbón, ou substantivo e nome de oficio carbonarit<S.

O Castro v. n." 10.

En Donelle perdura o xenitivo dun nome persoal Domnellus (TLC 363), diminutivo de Domnus, síncopa de dominus 'dono, señor, don'; na diplomática astur, figura en 1100 domno Done/lo, "este dimin. daquel" (OPNH 146/417).

O Fondón, "fondon, fondone" en <loes. hispanos medievais (LHP) a 'parte máis baixa dun terreo' (DXL) 'lugar profundo rodeado de montes' (!RINDO) ten por base o lat. fundus 'fondo'. Paulo Festa (79, 2) escri­bía: "fundus dicitur ager ad similitudinem fundi vasorum ".

En Gundivós o Vello debemos ver unha alusión a un lugar vetulus / veclus 'vello, antigo'.

Page 60: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TOPONIMIA DO CONCELLO llE SOHl.R 263

A Lama v. n." l. O seu diminutivo plural é aquí Lamelas.

Nabán podería ser un étnico, que se relacionase co antrop. Navus/Navos/Naus (TLC 259) ou co top. Navea ou coa voz prerromana nava 'campo chao e húmido' (DCELC v. nava) ou con napus 'nabo'; todo incerto para min. Nabán rima con Liñarán, que parece ter base fi­tonímica (liñar, liño), e quizá tamén Albarán (v. n." 20).

As Minas teñen significado ben coñecido, pero a orixe do nome non é tan clara; Corominas atribúelle orixe celta (DCELC); o mesmo supón G.' de Diego (DEEH v. meina'')

En Momelle podemos albiscar o xenitivo dun nome persoal, que sería Mummelius (LE 445); na diplomática astur consta en 1028 o antropóni­mo Mame/lo, derivado de Mummus (OPNH 231/966).

Moutarelle tamén parece ter orixe antroponímica, se nos fixamos na terminación -elle, que acabamos de ver en Momelle; pero ó radical mou­ta/'"móutara non é fácil darlle carácter persoal; poderiamos estar <liante dunha Mouta que fose de Arellius (LE 440) en xenitivo posesivo, se o comparamos con Vilarelle; nesta hipótese teriamos mouta, tal vez co sig­nificado de 'montículo', voz de orixe incerta, quizabes prerromana (DCELC v. mota; DEEH v. morra, "movitus). Cítase Moutarelle en 1340, 1371, 1381(LF399, 717, 836).

Ousille procedería do antropónimo Auxi/ius (TLC 363) en xenitivo, máis ben ca do xentilicio Ocilius, como suxeriu Piel nun colectivo en "Homaxe a R. Otero Pedrayo", p. 64 (Vigo 1958). Menciónase Ousille en 1373 e 1379 (U·; índices); en 1402 a granxa "do si/le" en Gundivós (CRIS 100).

A Pena, e ademáis o diminutivo plural Penelas, v. n." 3.

Recimil corresponde ó xenitivo do nome persoal gótico Rece-mirus (HGN 219110; OPNH 257/1136).

En Santadriao ternos unha aglutinación de Sanctus Adrianus / Ha­drianus (TLC 186), mártir de Nicomedia en Asia Menor, pero de orixe hispana, segundo a tradición (festa 8 de setembro). O nome do santo hai que relacionalo coa cidade italiana Adria e co mar Adriático.

Santa Mariña é un haxiotopónimo, Sancta Marina (de Antioquía rei­vindicada pola Igrexa de Ourense, ES XVI 209), que tiña nome derivado de mare 'mar'. Hai aquí unha capela adicada a esta santa

Sas é plural do apelativo gótico sala 'habitación, vivencia' (ELH 1 538; DCELC v. sala; DEEH v. sal).

Seoane fai referencia a Sanctus Iohannes 'San Xoán', que sería vene­rado aquí nalgunha capela desaparecida.

Page 61: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

264 NICANDRO ARES VÁ7QUEZ

A Sobreira alude á árbore suber, -eris 'sobreira'. En 1336, 13 71, 1379, 1381 parece que escribiron Soureira (LF 339, 717, 795, 836 e ín­dices). Non sei se "Cortina de Sorveira", a. 1274 (CDFP 22), alude a este lugar; porque Sorbeira ten outro étimo, derivada do lar. sorbum.

En Vilanova perdura o lar. villa nova.

Vilapedre foi Villa Petri 'Vila de Pedro'; citase en 1227 (Lucensia 15, 1997, 341 ).

N.B. Na GEG ( 17/39) indícase que, dende o arreglo parroquial de 1891, as entidades de Castro, Lama e Momelle dependen de San Marti­ño de Liñarán, e que desapareceron as ermidas de Santana, Santedrián e Seoane.

13. LIÑARÁN, San Martiño,

O nome da parroquia coido que sería un étnico * Linearianus, deriva­do de lineariusllinarius (DLF) 'o que traballa con liñas do liño', aplicado aquí a un home procedente de Liñares, v. n." 11, ou derivado do xcntili­cio Linarius (LE 359) 'tecedor de liño' (DELL). Esto tiña escrito, cando vexo o que trae Pensado (OELG 1 227): "Liñarán es de origen oscuro; podría ser deformación de un Liñar + al > Liñarán o remontar a otro origen, y no disponemos de datos históricos que ayuden a decidirlo ... falta en port. y no tiene paralelos en otras lenguas peninsulares".

Cimadevila v. n.º 6.

O Pacio e A Pousa v. n." 2.

As Quintas, plural de quinta 'propiedadc rural composta de casa e te­rreo de labradío ó redor' (DRAG), poderían referirse á quinta parte dos froitos que o arrendatario debía entregar ó dono da herdade ou herdades (DCELC v. cinco), o cal puido chamarse Quintus (TLC 174).

N.B. No pórtico lateral da igrexa, como soporte dunha coluna, está unha ara romana invertida, procedente ó parecer do monte de San Ro­que, coa seguinte inscrición: LVGVBO ARQVIENOBO CAIVS IVLIVS HISPANVS V.S.L.M. Baixo o título "Ex-votos a Lucoubu e Lugubo en Lugo", comentei o teónimo no Boletín de la Real Academia de la Histo­ria, 169, 1972, p. 185 ss.

14. LOBIOS, San Xillao (RLP V 111-125).

O nome da parroquia e dunha aldea súa parece o plural de Lobio, visto atrás, n.º 5. Non obstante, haherá que ter en conta o persoal l.o­veius, que aparece nunha lápida romana de Louredo (Redondela, Ponte-

Page 62: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TC)P(),1\i'ff\.1fA J)() (.'()1\JCF/.f.C) J)F SC)IH-·R 265

vedra; Cf. IRG Ill n.º 40, p. 67) e quizabes tamén Loveus noutra de Lugo, publicada no BMPL VII/2, 1995-96, pp. 66-67, variante do xenti­licio Lovius (RL 106). Esta hipótese cobra forza, se ternos en conta que Lovios é a denominación que figura no ano 74 7 no testamento do bispo Odoario (BCML IV 85). Sería interesante ter os documentos medievais do mosteiro de San Salvador de Lobios (rama feminina da masculina de Santa María de Amandi), para decidir sobre a toponimia consignada ne­les (BCML V, 1953, 60-62; GEG 19/107; MG 748). En 1436 figura Lu­vius; en 1444 San Jiillau de Lobeus (CRIS 123, 125). Aqui perdura aín­da o top. Mosteiro (!AL III 421, SL 131).

Abanante rima con Amarante, Costante, Escolante, Esperante, Rei­nante, tops. lucenses de orixe persoal. Algúns diccionarios traen aba­nante "adx. Que abana ou pode oscilar con facilidade" (GDXL) e po­ñen como exemplo "pedra abanante: pedra oscilante" (DEGC; DSB). Trataríase do participio do verbo vannare I evannare (DELL) 'abanar, cribar, axitar', derivado do lat. vannus 'abano, criba' (DCELC e DELP v. abanar). Nesta hipótese, Abanante puido ser xenitivo dun nome qui­zabes de oficio, *Vannantius, da familia onomástica de Vannius (LE 425). Pero, se cadra, só foi xenitivo dun antropónimo gótico, como Evenantu (HGN 81/2). Sen información documental resulta todo elo in­seguro.

A Airexa v. n.º 12.

O Bispo foi alcume persoal, usado en <loes. medievais, por exemplo, en 1180, Petrus Bispo miles cf. (TSO 11 85); Petrus Episcopus sacerdos, a. 1195 (ES XLI 347); joan Martinez dito Obispo, a. 1295 (ES XLI 383); máis exemplos en OPNH 395185.

Carballeda leva o sufixo de abundancia -eta > -eda, unido a carvaliu (DELP) ou carbalio (LHP) 'carballo', non "carbaculum (DEEH), deriva­do de carba, de orixe prerromana (DCELC v. carba).

O Carabuñeiro parece nome de oficio (GDXL), do cravuñador que afía as gadañas cun martelo apropiado (rematado en lingüeta nun extre­mo) e unha ingre (lat. incude) cravada na terra. C:orominas (DCELC v. cabruñar) escribe que "parece procedente de "c/avuñar, derivado de cla­var"; pero é hipótese incerta.

Casar de Cima consta do apelativo latino casa/e, con rotacismo, de­terminado por un substantivo locativo cyma 'cu me'.

O Cima da Lama non necesita novo comentario, visto o n.º 1.

As Cortes parece plural de cors, cortis 'corte' (estáhulo), da familia de cohors, cohortis 'cohorte' (de soldados). Cítase Casal das Cortes, a. 1428 (RS 144).

Page 63: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

266 1\.'JCA1\lDRCJ ARt:S VAZQUEZ

Fonte Maior sería en latín fans maior; pero o adxecrivo pode encu-brir o persoal Maior (TLC 294 ), como propietario da fonte.

O Fondo da Lama contén as voces latinas fundus + lama.

Lamas de Brosmos v. n." 1 e 7.

A Piantiña parece diminutivo relacionado con Piantes, que Amor Meilán (GLP 616) localiza nesta parroquia, e que a GEG (4/63, 24/232) sitúa en Brosmos. Corominas (DCELC) trae Piante, como derivado do verbo piar, de orixe onomatopeica; pero non creo que sexa este o étimo do topónimo. Coido que Piantes podería proceder de pians, -antis, parti­cipio de piare 'expiar', aplacar con sacrificios, honrar relixiosamente, pu­rificar', con base en pius, -a, -um 'pío, piadoso'. Por outra parte, pero nesta mesma liña etimolóxica, A Piantiña puido ser unha villa Pientina, propia de Pientinus (TLC 251 ).

Prógolo é variante de Prógalo (Lugo) e de Prógol (Ríos, Ourense), to­dos eles procedentes do persoal latino Proculus (TLC 176), como teño escrito no BCML (VIII, 1967-68, 187) e foi refrendado por Piel en Verba (9, 1982, 142).

O Rodeiro (na Guía Telefónica escriben Rudeiro) pode traducir o substantivo rotarium 'peaxe dunha ruta, dereitos de aduana', palabra la­tina coñecida pola epigrafía (DLF), coa mesma raíz de rotarius (rupta­rius) 'camiñeiro' (MLLM; LLMA). Tamén pode vir de rotarius 'cons­tructor de carros' (MLLM; LLMA) ou de ruterius (deriv. de rota), a. 972: mandamus ut ortolanus, roterius, molinarius [ ... ] nun pectent (LHP). Rudeiro tamén podería aludir a un *rutarium, colectivo de ruta 'ruda' (planta).

San Martiño v. n.º 3.

Surga parece derivada de surica, plural do lat. vg. suricum 'sorgo', planta gramínea (DCELC v. sorgo; DEEH v. syricus).

Tabouzos rima con Lagouzos, Pedrouzos, Penouzos, etc. e poderíase quizá cmparellar con táboa, tabula en lar., que en agricultura significaba 'cadro de viña ou de terreo' (DELL; MLLM; LLMA).

Viladime de Abaixo e V. de Arriba son denominacións, a distintos ni­veis, quizabes dunha primitiva Villa Dimmii, dado que houbo o persoal Dimmius (RL 68), posiblemente de orixe grega, coma Dyme, vila de Acaia, citada por Plinio (4, 13) e Livio (27, 31, 11). Outra hipótese qui­zabes máis verosímil poderíanos retrotraer a unha Villa Didymi, nome de orixc grega, coñecido polos cristiáns a través do evanxeo de San Xoán 11/16: Thomas qui dicitur Didymus, traducindo o hebreo Tomé ó grcgo Dídimo, ambos co significado de 'o xcmelgo'. Na epigrafía de Roma abunda o antropónimo Didymus (GPR 940-941) e no santoral ce-

Page 64: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TC>J'()J\'IN1JA J)() C()f\i'CF/./.(_) l>E SC>BI',R 267

lébranse os mártires San Dídimo o 28 de abril e 11 de setembro. San Di­mas, o bo ladrón, coñecido polos apócrifos co nome de Dismas, non debe contar aquí, anque se celebre o 10 de abril.

15. MILLÁN, San Nicolao.

O nome da parroquia foi o persoal Aemilianus (TLC 139), derivado do xentilicio Aemilius. Non ten nada que ver con milium 'millo' (plan­ta). Cítase en 1434 o lugar de Millán do Mato, su signo de San Nicolao de Millán (RS 160); San Necu/ao / Nicolao / Nygolaao de Milan /de Mi­llan /de Mylan (CDFP, índices). Aquí tivo posesións o mosteiro de San Paio de Antealtares (SPA 66, 74, 89).

As Abelairas son plural da árbore que dá (nux) abe/lana.

As Adegas, plural do greco-lar. apotheca 'depósito, bodega'. En Por­tugal consta en 1183 a forma intermedia Abdegas (DOELP).

O Campo da Vila componse de campus (v. n. º 8) e villa.

O Campo do Bacelo 'videira nova' (DRAG) está determinado por ba­cillum, dimin. de baculum 'bastón' (DLF; DCELC v. bacillo; DEEH v. bacillum).

Casares, plural de casar, v. n.º 14. Cítase en 1442 o lugar de Casares, su signo de San Nicolaao de Millán (RS 189).

As Casas Grandes correspóndense co plural do lat. casa grandis.

Os Ferreiros v. n.º 3.

As Lumieiras parece que derivan de luminaria, plural do neutro latino luminare, derivado de lumen 'lume'. Ternos "cassar de Millan do Mato, a qe chaman das Lumeyras ... su siño de Sanygolaoo de Mylan", a. 1355; "lugar das Lumeeiras de Millan", a. 1410; "lugar das Lumeyras de Millan", a. 1440; "lugar das Lumieyras ... su syno de San Neculao de Milan", a. 1452 (CDFP 60, 113, 172, 185). O topónimo podería aludir a casas con claraboias no teito ou ó pago dun tributo de cera para alo­mar na igrexa (MLLM); menos verosímil sería que Lumeyras/Lumeeiras viñesen do lat. arcaico lumarias, sitios de lumas 'silvas, espiños'.

Suairexa v. n.º 6.

16. NEIRAS, San Salvador.

No ano 891 menciónase o ribolum Neires (NML 164), o cal coincide co nome da parroquia e parece patronímico de Narius / Naerius / Nerius (LE 480), xentilicio quizabes pre-latino (OPPH 165). Cítase a igrexa Sancti Saluatoris de Neires, Neyres, a. 1215, 1218, 1247, San Salvador

Page 65: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

268 i\f!Cr\1\JDRC> ARLS \IÁLQULL

de Neyros en 1371, moordomádigo de Neyres en 1388, o nosso lugar de Neyras, sub o sygno de San Salvador de Neyras en 1437 ss., (RS 16, 17, 44, 88, 98, 173, 174, 175, 179, 211, 219, 222, 229); San Sa/bador de Neyras, a. 1493 (CDFP 211); Neyra en 1412 e 1484 (CDFP 120, 203). Probablemente é esta a "ecclesia S. Sa/vatoris de Marceli in territorio de Lemus in Verosmo .. , a. 1122, dado que Neiras confina con Marcelle. Outras citas en CPMO 4045, 4046, 4062, 4626, 4687, 4837.

En Castroseiros, Castro Oseyrros (?)en 1383, Castroseyros en 1438 (CDFP 73, 169) e 1486 (RS 253), é difícil ver o corte do composto; ¿se­rían Castrous-Eyrros (non Oseyrros) I Castros Eyros, dado que xa vimos Eyroos no núm. 4?. Nesta hipótese, o plural de 'castro' estaría determi­nado polo plural de 'eiroleyro', que en textos medievais parece equiva­lente de agro (LHP v. ero). Por outra parte, Castroseiros pódese compa­rar con Monteseiro, parroquia na Fonsagrada, e con Monseiro en l.ánca­ra, o cal cítase moitas veces no Tumbo de Samos baixo a forma de A/pe Serio, Monte Serio, territorio Montis Seri (Cf. Luc. 23, 2001, p. 325).

A Costa soa igual ca en latín e alude a unha ladeira de monte.

A Devesa procede do lar. defensa (DCELC v. dehesa)

Escouredo "terreo malo e improductivo pola abundancia de pedras" (GDXL) leva o sufixo de abundancia -edo, engadido á voz mozárabe es­cauria > lar. scoria (DCELC v. escoria), en galego escoura: residuo sólido e compacto que se forma ó fundir ou forxar metais (DRAG). No Tumbo de Samos (núms. 23, 24, 26, 29; anos 982, 993) consta Scaureta I Scau­reda, hoxe parroquia de Escourcda no concello lucense do Corgo.

Guntís, anque parece plural de Guntín, debeu vir de Guntiniz, patro­nímico do nome persoal gótico Guntinus (HGN 145/53; OPNH 193/732); comp. Soares/Suárez, Flores/Flórez, etc. Tal vez foi o "¡1ortum de Guntin .. do ano 747, v. n." l.

O Mollón 'sinal para fixar límites' equivale nesta acepción ó castelán "mojón'', o cal procede do lat. vg. mutulo, -onis, derivado do lat. mutu­/us (DCELC). No lat. medieval escribían molione, mu/ione, moliones, etc.; por ex. no ano 950: mulionem in carraria fictum ... molione com­p/antato (TC 93, 95; LHP)

Queiroedo, co sufixo -etum > -edo, é abundancia! de queiroa, planta, que sería *cario/a, de orixe incerta (DCELC v. alacayuela e ad. carrasca). Menos verosímil é a teoría de García de Diego (DEEH), que parte de "cerreus !de brezo o carrasco]" ... (?).

O Roxo pode proceder do antropónimo Rosius ou Rusius (LE 222, 424), con base no adxectivo russeus 'roibo subido'. Nun doc. lucense de 1154 consta ]oannes Roseus (ES XLI 315; OPNH 462/718).

Page 66: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TCJI'()1\Jli\-11A lH) CC)NCLL!.CJ DE SC)BF.R 269

Suairexa v. n.º 6.

A Vacariza debeu ser vaccaricea relacionada con pastos ou está bulos de vaca ou con curtidoiros de peles. Cítase en 1371, 1437, 1454 1466 casares e lugar da Vacaryr;a (RS 88, 175, 201, 219). Outros exemplos de vacarir;a en LHP.

A Venda equivale ó castclán "venta", en latín vendita, participio de vendere 'vender'.

O Ventorillo "merendero en las afueras de un pueblo", dimin. de "ventorro: venta o posada pequeña o de muy mala traza" (DRAE), leva dous sufixos dimin.- despect. -orro e -illo, engadidos a vendita "venta" en castelán.

O Vilar v. n.º 1 O.

17. PINOL, San Vicente (RLPV 103-110).

A mención máis antiga que coñezo é do ano 1012, cando Sendino Rodríguez e Aragunti <loan ó mosteiro de Santa Cristina de Ribas de Sil a villa nostra que est in territorio Lemaus, val de Verosimu, prope f/ubiu Sil, villa que vocitant Pinio/i, inter Sancto leorgio et Sancto Pe/agio (foto e transcrición do perg. en BA IV, 1974, p. 28; en "Porta da Aira" n.º 7, 1996, p. 213, datan este doc. no ano 963). Outras mencións de "Piño/" son dos anos 1414, 1415, 1416, 1444 (C:RIS 112, 113, 114, 125). Ta­mén C:PMO 3552, 4026, 4027, 4208. San Vir;enr;o de Pino/le! Piño/, a. 1303 (C:DFP 31). Con esto podemos ver que Pino! foi unha vila propia de Piniolus, antropónimo diminutivo de Pinius (LE 209), derivado de Pi­nus 'pino', árbore e nome persoal (TLC: 335). Desto tratou Piel en Ver­ba, 2, 1975, p. 55, pero esquenceu citar o noso Pino! ó lado de Vi/api­ño!, Piñor, Dom¡1iñor, Piñoi.

O Campo v. n." 8.

Cimadevila v. n." 6.

Chavián corresponde ó antropónimo Flavianus (TLC 146), que se formou sobre o xentilicio Flavius (LE 169) e este sobre Flavus 'roibo', adxectivo e nome persoal (TLC 227).

As Chousas son plural de clausa 'chousa, terreo cercado'. Un erro é dicir que chousa equivale ó castelán "choza" (DAE).

As Gándaras e O Outeiro v. n.º 7.

O Pacio v. n. º l.

En Portabrosmos ternos un composto do portus 'paso dun río ou dun monte', determinado aquí por Brosmos, visto non.º 7.

Page 67: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

270 ,1'.,J/Ct\,\iDRC) ARES \'rÍ.Z{}ULZ

Sampil asernéllasc algo a un haxiotopónirno e hai aquí restos dunha ermida adicada a Santiago. Cítase Sanpil en 1303 (C:DFP 31 ). Pero non se coñece un Santo Pi!, excepto que sexa deformación de Petri, corno opina Piel en Biblos (XXVI, 1950, p. 306-307). Tarnén J-L. Pensado (OE!.G I 428) dá por suposto que Sampil foi Sancti Petri. Sen embargo é moi coñecido en <loes. rnedievais o notario Sampirus. E sobre esto es­cribe L. López Santos: <<Con respecto a Sampiro, el P. Flórez atestigua que su nombre aparece en las formas Zafirio, Saphirio, Samphirus, Sanctus Pirus. Algunos -añade el P. Flórez (ES XIV 419)- lo interpretan corno Sancho Pérez. No debe rechazarse tal posibilidad» (ELH I 602). Esta opción é a que acepta, sen máis, no Diccionario de Historia Ecle­siástica de España, v. Sampiro. No Tombo de C:elanova (núms. 256, 473, 484) figura o lugar de Sarnpil en Arnoroce, coas denominación de vil/are Sampiri, ano 936; testamentum de Sanpir, villa quod nuncupant Sanpir, (hereditate) in Sampiro, ano 1013; De villa SamfJir, villa quod vocitant SamfJir, tamén no ano 1013. En Lodoso (Monterroso) estivo o lugar de Sampil, que se cita corno villa Sampiri en 1022 (TACS 63). Non é verosímil que unha persoa levase a San-Pedro, como nome de pía; poderíase admitir como alcurne persoal ou como apelido proceden­te dun nome de lugar chamado San Pedro. En cambio Sampiro foi norne de persoa repetido en diversos ámbitos e tamén nome de lugar, por ser Sampiro o seu posuidor primitivo. Tal vez Sampil puido ser me­tátese de Salpinus (TLC 193 ).

San Paio citase en 1012, v. aquí arriba; explicase non.º 3.

Vilariño é diminutivo romance de villaris, -are 'vilar'.

18. PROENDOS, Santa María (RLP V 95-100).

Adóitase dicir que Proendos provén da denominación dunha amiga cidade romana chamada Proencia, o cal non deixa de ser unha tradición, pero acrítica (GEG 28/188; GP!. 615), dado que non se dá razón de tal nome por ningunha escritura antiga. Proencia por evolución serodia vi­ría de * Pruentia, con perda do -d- intervocálico dunha anterior (Villa) Pru(d)entia 'vila de Prudencio'. Pero Proendos parece vencellarse máis ben con outro nome persoal, como *Proudendus < *Providendus (tamén da familia de Prudens, -entis, DELL) ou Pruentus, a. 868 (OPNH 251/1093), Pruenti presbiter, a. 931 (TC 168), que orixinou o top. Pro­ente en Ourense e na Coruña. Doce <loes. de San Estevo de Ribas de Ril ofrecen sen variar a grafía Proendos dende 1218 a 1629 (RS 17, 44, 97, 135, 150, 163,211,224,283,314,317,323).En 1444figuraSt."Maria de Proendo (CRIS 125). Rexístrase en CPMO 6089.

Page 68: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

T()p()N!MIA {)() (:()1\'CLIJ.C) DE SC)Bf.:R 271

O Campo v. n.º 8.

A Carqueixa v. n." 11.

Castaxúa debe corresponder a un diminutivo, como Arzúa < Arzo/a en 978, Eirexúa < Ecclesio/a, Ferreirúa < Ferrario/a en 104 7, Pereirúa (TGL 309), etc. Eligio Rivas (BA XI, 1981, 247) di: "Vexo de primeiro elemento Casa-, pero non me estrevo dar etimoloxia ningunha polo de agora". Con máis ousadía, pero coa mesma inseguridade, eu suxeriría que fose Casa *Tagio/a, supoñendo un nome ou alcume persoal forma­do sobre Tagiusrfaius (Rl. 180). En 1452 consta "juán de Costajua ", probablemente filio de Gom;alvo de Castaina (¿léase Castaiúa ou Cas­tajúa?), a. 1440, e neto de johan Eanes de Castaina (= Castaiúa = Cas­tajúa), a. 1410, todos eles posuidores sucesivamente en foro do "lugar das Lumieyras / Lumeyras I Lumeeyras de Millán" (CDFP 113, 172, 185).

Corvelle debeu ser xenitivo de Curve/ius (LE 446 ). Piel en Biblos (XXIII, 1947, p. 200) parte de Corvi/ius, que atopa no Thesaurus Lin­guae Latinae.

Francos de Proendos. Citase a leira dos Francos e o lugar de Francos en 1469 e 1473 (RS 221, 224). O seu étimo v. n.º 10.

Froxán provén do antropónimo gótico Froja!Frogia, -anis (HGN 10619; OPNH 176/623). ¿Nomeábase Froian en 1181? (NML 154).

As Laxas descenden dunha voz hispano-latina /agena, probablemente de orixe céltica (DCELC v. laja), aludindo quizás a pedras lisas e planas de pouco grosor.

Mer cítase no ano 1428 comn casar da Mer (RS 144) = ¿de Amer? Por iso cuido que puido ser un casal de Amerius (LE 191 ). Pero Mer fi­gura nun doc. de 932, tal vez como variante de Miro (HGN 185/6b).

Outeiro v. n.º 7.

Os Pacios v. n." 2.

A Pena de Proendos v. n.º 3.

San Xillao fui Sanctus Ju/ianus. Citase en 1391 e 1428 Sant ]ullaao; en 1469 e 1486 San Gi//aao (RS 99, 144, 221, 253).

Sober o Vello. Quizabes aludirían a este lugar as citas de 1075 e 1099, que vimos non.º 4 (cf. CDFP 31, 77, 112, 130, 185).

Vilastrille de Abaixo I V. de Arriba corresponden a niveis distintos dunha Villa Astroi/di I Astrildi 1 Astrilli, xinecónimo gótico (HGN 27/8; OPNH 113/188; TC: 165, 479, 556).

Page 69: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

271 NICANORO ARFS VÁLQULL

19. REFOXO, Santo Estevo.

O nome parroquial é con1a o portugués "refojo, rec6ncavo de terre­no; gruta ou caverna onde se acoitam feras" (Dice. da língua portuguesa; Porto Editora). Poderíase vencellar con foveum 'foxoº, coma o castelán "Rehoyo" (TGL 281; DCELC: v. hoya; OE 41/2). Tamén mido eu que entraría en conta o verbo latino refodio 'cavar'; pero non convence a opinión de G." de Diego (DEEH 925), que parte de repudium 'desperdi­cio'. Parece que había en 1128 mención desta freguesía, pero non se in­dica a fonte (OS 111 ). Unha boa análise do top. fíxoa A. Díaz Fuentes (TCS). Véxase tamén LHP v. refoio.

Campo Rairo sería un Campus posuído por Ranarius, nome persoal gótico (HGN 216/1 ).

A Pausada foi pausata, participio do lat. pausare 'pousar, parar'.

Telleiros alude a sitios ou fabricantes de tegula 'tella'.

Vilamaior corresponde sen dúbida a unha Villa maior, pero o adxec­tivo puido encubrir o antropónimo Maior (TLC 294) do posuidor da­quela vila.

Viloudriz v. n." l.

20. ROSENDE, San Miguel.

Leva o nome de Rosende non só a parroquia, senón tamén unha al­dea, que sería o núcleo primitivo da mesma. Procede do xenitivo de Ro­desindus/Rudesindus (HGN 224/11; OPNH 262/1178) antropónimo gó­tico. Foi granxa do mosteiro de Santo Esteva de Ribas de Sil. Cítase en 1218 a igrexa de Sancto Michele de Roosinde; en 1246 ecclesiam Sancti Michaelis de Rousende; en 1247 Sancti Michaelis de Rohosendi; en 1260 Sancti Michaelis de Roosendi; en 1370 Sam Miguel de Roosende, etc. etc. (RS 17, 42, 44, 48, 87, etc. etc.). Cítase tamén en 1492 (CRIS 130, 131 ). Máis citas para a historia en CPMO 602, 3221, 3801, 3911, 3914, 3932, 3942, 3956, 4030-33, 4047, 4187, 4203, 4736, 5035, 5103,5685,5956,6141.

A Airexa v. n.º 12.

Albarán asernéllase foneticarnente ó apelativo árabe al-hará 'carta de pago, cédula real con algunha concesión' (DCELC v. albalá; DEEH 451). Pero tamén se pode relacionar co lar. alharus 'álamo branca' (DELL; DEEH 451), se o comparamos con Liñarán ou con Albar, v. n.º l. En Por­tugal cítase o top. Alvaram en 1258 (NGTP; DOELP); pero non se ve cla­ro que derive do persoal gótico Alvarus (NGTP p. 27, n.º 39; HGN).

Page 70: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

T(JP()./\.Jli\1/A [)() CC>NCFf,f,O DF .\()RFR 273

Areas é plural de arena 'area'.

O Areeiro aludiría a un sitio arenarium, abundante en area, ou a un alcume de oficio, propio de quen extrae area dun río.

Calvos puido ter orixe en descendentes do sobrenome persoal latino Calvus (TLC 235; OE 20/5) ou aludir a terreos calvos, sen vexetación.

O Campo de Naz v. n." 8 e 3.

A Cavadiña leva o sufixo -iña, como diminutivo de cavada, participio do verbo cavare "cavar'.

O Celeirón, máis ca aumentantivo de cellarium 'celeiro', podería ser o diminutivo cellariolum 'celeiró'.

O Cotorulo representa un diminutivo do apelativo prerromano * cot-to, pequena altura (TPH 267-275), coma Cotarelo.

Os Ferreiros v. n.º 15.

Fondo de Vila consta do lat. fundus + villa.

A Lama do Outeiro v. núms. 1 e 6.

A Lama do Sobrado v. n.º 1 e superatum 'sobrado, sitio alto'.

A Lama dos Campos v. n." 1 e 8.

Naz de Abaixo e Naz de Arriba v. n.º 3.

Outeiro v. n.º 7. Cítase Outeiro de Roosende en 1352 (RS 77). CPMO 3711.

Pesqueiras, plural do lat. piscaria (LHP), son sitios preparados para piscare 'pescar'.

Ribas corresponde ó lat. ripa 'ribeira' en plural. Non é boa grafía Ri­vas, se atendemos á etimoloxía.

O Viña! alude a un vinealis (subst. mase.), vineale (subst. netro), sitio de viñas (MLLM; LHP).

21. SANTIORXO, San Xurxo.

O nome da parroquia e da aldea dela, que o orixinou, é xustamente o do seu santo titular, Sanctus Georgius, que vén do grego ge-orgós 'agri­cultor'. Citase Sancto Ieorgio a. 1012, 1288, 1329, San Giorgo a. 1347, Santi Orgo a. 1400, Santiorgo a. 1428, 1444 (C:RIS 3, 24, 47, 58, 86, 122. 125). Nunha concordia do bispo de Lugo cos Templarios en 1244 figura Seo. Georgio (ES XLI apend. 36), mal identificado con C:anedo (NML 155). C:PMO 5114.

Page 71: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

274 f\J/C1\l\lf>RCJ AR.fS VÁLQULZ

A Algueira, posible variante de Algaria (na Coruña) e Lamego (Portu­gal), podería ter orixe no árabe al-gár 'antro, caverna, cava, cavidade' (cf. DCELC v. algar), coma o portugués Algueiráo, da mesma orixe (DOELP).

Barreiros pode aludir a sitios barremos ou a traballadores do barro, voz prerromana (DCELC). Houbo aquí unha telleira.

As Casas proceden do lar. casa, en plural.

A Cruz v. n.º 6.

A Fonte v. n." 14.

Os Hartos foron plural do lat. hortus 'horro'.

A Lama v. n.º 1.

O Noguedo leva o sufixo -etum > -edo, indicando abundancia de nux 'nciz' e da árbore que a produce, coma Noceda/Noceda. Cítase Noguedo aa. 1288, 1400 (CRIS 24, 86); Nogedo en 1474 (CDFP 198); Noguedo aa. 1469, 1486 (RS 221,253)

Paradela, así en 1376 (CDFP 69), sería unha pequena parata 'para­da', unha pequena estación de viandantes, onde repousaban e se prepa­raban para novas andaduras. Aquí atracaría a "Barca de Paradela".

Pino! de Abaixo v. n." 17.

A Somoza é topónimo galega do que escribe Joseph M. Piel en Grial (XXIV, 1986, 100-101 ): «bem se ve que somofa se descompóe en dais elementos: o nome comum soma < lat. summa, feminino de summus 'mais alto', e o sufixo matizador-diminutivo -oqa, lar. -uceus / -ucea, o mesmo que conhecemos p. ex. de palh-ofa, etc. Aliás, o termo soma fi­gura em quase todos os dicionários galegas na a\'ep\aO de 'terra deixada pelo arado ao abrir um sulco' ou 'elevac;iio natural que, como um vala­do, divide duas propiedades'>>. Cítase a vila de Sumoza en 1260 (CRIS 11) e quizabes "villa Sumoza" en 1185 (CPMO 55).

Veliños pode responder a un xentilicio latino Vellinius (LE 430) ou Belli­nius (RL 33 ). Pero tamén puido ser deformación de Valiños 'vales pequenos'.

Vilarv. n." 16.

A Vilerma parece aludir a unha villa erema 'vila erma, deserta'. Pouco verosímil sería unha vila de Guillermo/a, nome de tradición franca e ori­xe xermán1ca.

22. VILAESCURA, Santa María.

Cítase Villa oscura en 1244 nunha concordia do bispo de Lugo cos Templarios (ES XLI apend. 36; NML 183); Villascura, a. 1355; Santa

Page 72: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TOJ>()f\i'!A1/A f)() C(JI\lCEJ.J.C> f)f, SC>RFR 275

Maria de Vi/a Escura, a. 1425; Santa Marya de Vi/a fscura, a. 1438 (CDFP 59, 150, 169). O nome da parroquia, que é tamén o dunha aldea dela, parece fácil de interpretar a primeira vista, como se fose en latín vi­lla obscura 'escura, sombría, escondida, secreta, lóbrega'. Pero Ernout & Meillet (DELL) din que o lat. corta ob-scurus e que a raíz scur está no vello alto alemán scur, scura 'granxa'. De feito en <loes. medievais forá­neos figura un substantivo de orixe xermánica escura, scura, scuria, scurgia co significado de 'granxa, celeiro, tulla, hórreo', e perdura no francés écurie 'corte, estábulo' (LLMA; MLLM).

Os Condes fai referencia ó plural do lat. comes, -itis 'compañeiro (de camiño)', que vai cun superior.

Moreda alude a un sitio onde abundarían as árbores que dan a froita do morum, plural mora 'mora, amora'.

Pena de Miro v. n." 3 e o persoal Miro (HGN 185/6b; OPNH 2291955).

Vaz posiblemente (?) sería o patronímico de Vatius (LE 553); nome persoal Vaze entre 1025-1040 (TC 159).

Índice alfabético, co número da parroquia

Abanante 14 Barrciros 21 Campo Verde J 2 Abelairas 15 Barrio 11 CANAVAL9 Adegas 12 Bertonía 3 Cancelos 12 Airexa 12, 14,20 Bidual 1 O (~antón 1 Albar 1 Rispo 14 c:arabuñeiro 14 Albarán 20 Bizcaia 4 Carballeda 14 Aldea de Arriba l Boca 3 Carhoeira 12 Algucira 21 BOLMENTE6 Carboeiro 12 AMANDI 1 Bouzas 2 Carqueixa 11, 18 ANLLO STO ESTEVO 2 BROSMOS7 Casaniño 7 ANLLO, BULSO 8 Casanova 6

SAN MARTIÑO 3 Burdalla 2 Casar de Cirna 14 Areas 20 Ca barco 2 c:asares 15 Areeiro 20 c:ace<lo 6 Casas 21 ARROX04 Cal 1, 5 c:asas c;ran<les 15 Arroxó 2 Cal\'os 20 Castaxúa 18 Arxe1nil 3 Ca1nilo 6 ca~tinande 2 BARANTES5 c:an1po 8, t 7, 18 (~astro 10, 12 Barantes de Abaixo 5 c:ampo da Vila 15 C~astroseiros 16 Barantes <le Arriba 5 Can1po de Anllo 2 c:a vadiña 20 Barca 2 c:a1npo de Naz 20 c;cccda 10 Barn:al 3 Ca1npo do Bacelo 15 c:cgotleira 2 Barreira 3 Ca1npo Rairo 19 C:clcirún 20

Page 73: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

276

Ch<i 9 Chavián 17 Chousas 17 c:housclas 6 Cima de La1na 14 c:iinadevila 6,7, 11, 13, 17 (~ondes 22 C~ortcs 14 Corrifias 1 Corvelle 18 c:osra 16 Cotorulo 20 Couto 3 Cruz 6, 21 Cuñas de Abaixo 2 Cuñas de Arriba 2 Oevesa 16 DOADE 10 Doncllc 12 Escouredo 16 Estación 9 Fábrica 9 Ferreiros 3, 15, 20 Ferrón 6 Ferrof1os 3 Fervenza 3 FIGUEJROÁ 11 Fondo de Lama 14 Fondo de Vila 20 Fondón 12 Fontc 21 Fonte 1\1aior 14 Forcadas 1 Francos 1 O Francos de Proendos 18 Freixende 7 Froxán 18 (;ándaras 17 <_;andarela 7 GUNDIVÓS 12 Gundivós o Vello 12 c;untís 16 Horrás 2 Hortos 21 Lama 1, 12,21 Lan1a do Outeiro 20

N/CANDRO ARES VÁLQUl:L

Lama do Prado 7 Lan1a do Sobrado 20 Lama dos Campos 20 Lan1as de Abaixo 8 Lamas de Arriba 8 Lamas de Brosn1os 14 Lameiro 1 Lan1elas 12 Lan1paza 1 O Laxas 18 LIÑARÁN 13 Liñares 11 Lobio 5 LOBIOS 14 Lumiciras 15 Matamá 3 Mer 18 MILLÁN 15 1\1inas 12 Mogueira 2 Mollón 16 Momelle 12 Moradela 9 Moreda 22 Morciras 1 Mourentán 1 O Mourarelle 12 Nahán 12 Nabás 3

Naz de Abaixo 20 Naz de Arriba 3, 20 NEIRAS 16 Nogucdo 21 Nogueira 1, 2 Ousille 12 Oureiriüo 7 ()uteiro 6, 7, 17, 18, 20 Pacio 1, 6, 8, 13, 17 Pacios 6, 18 Pa<.:ios de Anllo 2 Paradela 21 Pena 3, 12 Pena de Miro 22 Pena de Proendos 18 Pendas 12 Pesquciras 20

Pía 6 Pianriña 14 PINOL 17 Pinol de Abaixo 21 Piñciro 6, 8 Piüclro de Baixo 6 Pipín de Ahaixo 8 Pipín de Arriba 8 Portabros1nos 17 Porrizó 2 Pousa 2, 13 Pousada 19 Pozas 1 Prados 11 PROENDOS 18 Prógolo 14 Pumares 7 Quciroedo 16 Quintas 13 Reci1nil 12 REFOXO 19 Regueira S Regueiro 2 Riha 5 Ribas 20 Riheira 1 Rodeiro 14 ROSENDE20 Roxo 16 Sa1npil 17 San Martiño 3, 4, 14 San Paio 3, 17 San Pedro 1, 9 San Xillao 18 Sanmil 7 Santa 8aia 9 Santa Locaia 1 Santa Mariüa 12 Santa tv1arta 5

Santadriao 12 Santc de Ahaixo 8 Sante de Arriba 8 SANTIORXO 21 Santo Tirso 1 Sanxís 7 Sas 12

Page 74: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TO/'CJNIMIA DO CCJNCELLCJ De: SCJBr:R

Seoanc 12 Sistín do Mato 9 Sober 4 Sober o Vello 18 Sobreira 12 So1noza 21 Souto Novo 2 Suairexa 6, 11, 15, 16 Surga 14 Tabouzos 14 Taro 6, 11 Tellada 7 Tcllciros 19 Toxcdo 3 Travesa 1

Siglas bibliográficas:

Vacariza 16 Vales 6 Vaz 22 Vclcigaz 11 Veliños 21 Venda 16 Ventorrillo Vigo 1 Vilabal<le 11 Vilachá 1 O Viladime de Abaixo 14 Viladimc de Arriba 14 VILAESCURA 22 Vila1naior 19 Vilanova 12

AB =Anuario Brigantino, n." 21, 1998. BA = Boletín Auriense, 1971 ss.

Vilapedre 12 Vilar 16, 21 Vilar de 1\1ouros 1 O Vilariño 17 Vilastrille de Abaixo 18 Vilastrille de Arriba 18 Vilela 4 Vilcrma 21 Viloriz 6 Vilou<lriz 1, 19 Viña! 20 Vixildc 3 Xanimol 11 Xuncal 2

BC:ML = Boletín de la (~oniisión de Munun1entos de /,ugo, 9 vols. 1 941-1978.

177

BDELC: = J.Corominas, Rreue diccionario etimológico de la lengua castelf,1na, Madrid 1967. BMPL = Boletú1 do Musco l'rovincial de t11go, 1983 ss. BRAH = Bolctin de la Real Acadenlia de la Historia. c:c = M. Martíncz, (~artulario de Santu Maria de Carracedo 992-ISOO, Instituto de Estu­dios Bercianos, Ponfcrrada-León 1997. CDC = E. Sáez (+) - Carlos Sáez, Colección diplonzática del rnonasterio de c:elanol'u, 2 vols. Universidad de Alcalá, 1996, 2000. CDfP = J-1. fcrnández de Viana y Víeites, Colección diplontática del n1onasterio de San­ta Maná de ferreira de Pantón, Lugo 1994. CDP = M. Lucas Álvarez - P. Lucas Domíngucz, El priorato benedictino de Sa11 Vicenzo de Pon1beiro y su colección diplomática en la Edad Media, A (:oruña 1996. (:PM() = E. Leirós Fcrnández, Catálogo de los l'erganúnos Monacales del Archiuo de la S. l. Catedral de ()rense, Santiago 1951. CPR =Fr. Pahlo Rodríguez, C:olección Diplon1ática, Arquívo Catedral Lugo (inédita). C:RIS = E. fernández Suárez, El Monasterio de Santa Cristina de Ri/Jas de Sil (cito n." da Colccc. l)iplon1.) en Boletín Auriense, IV, 1974, 7-66. [)AE = R. Faure, Diccionario de a/Jel!idns espaiioles, Madrid 2002. DCECH =J. c:orominas - ]. Pascual, Diccionario critico etúnológico castellano e hispá­nico, 6 vols. Madrid 1980-1991. DC:ELC~ = J. C'orominas, Diccionario critico ctin1ológico de la lengua castellana, 4 vols. Madr;d 1954-17. D(]_ = M:' X. Portcla Silva, Doctanentos da catedrül de l.ugo, século XV, Santiago 1998.

Page 75: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

278 NICANDRO ARES VÁZQUfZ

f)EE~I = V. e_;arcía de Diego, Diccionario etin1ológico español e hispánico, Madrid

1985. I)E(;C: = E. Rodríguez González, Diccionario enciclopédico gallego-castellano, Vigo 1958. DELL = A. Ernout et A. Meillet, Dictionnaire étymologique de la /angue latine, Paris 2000. DELP = J-P. 1\1achado, Dicionário etimológico da língua portuguesa, 5 vols. Lisboa 1977. DG = P. Madoz, Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, 16 vols. Madrid 1845-50. DLF =F. (;affiot, Dictionnaire Latín Fran~ais, Turín 1993. DNP = R. Faure, Diccionario de nombres propios, Madrid 2003. DOELP = J-P. Machado, Dicionário onomástico etimológico da língua portuguesa, 3 vols. Lisboa 1993. l)RAE = Diccionario de la Real Academia Española. DRAG = Diccionario da Real Acadenúa Galega, A Coruña 1997. DS = E. Fcrnández Llano, Descripción del término municipal de Sober, Monforte 1977. Imprenta Fénix. DSB = l. Alonso Estravís,Dicinnário da língua galega, Sotelo Blanco Edicións, Santiago 1995. f)XL = Aut. varios, Diccionario Xerais da Lingua, Vigo 1986. ELH = Enciclopedia Linguística Hispánica, Madrid 1960. ES= H. Flórez - M. Risco, Espa1la Sagrada, 51 vols. Madrid 1747 ss. G.·'H.·' = Galicia Histórica, revista, Apéndice Documental, Santiago 1901-1903. (;l)XL =AA. VV. (;ran Diccionario Xerais da Lingua, Vigo 2001. c;Ec; = (;ran Enciclopedia (;allega, 30 vols. Santiago 1974 SS.

GEG•' = Gran Enciclopedia Galega, Lugo, en curso de publicación. GPL = M. Arnor Meilán, (;engrafía del Reino de Galicia. Provincia de Lugo, Barcelona, sen data. c;rR =H. Solin, C;riechischen Personennanten in Ro1n, Bcrlin 1982. GVGH =e:. García, Glosario de voces galegas de hoxe, Santiago 1985. H(;N = Joseph .Nl Piel Dieter Kremcr, Hispano-gotisches Nantenbuch, Heidelherg 1976. !AL= Aut. varios, Inventario artístico de Lugo y su proi1á1cia, 6 vols. Madrid 1976-1983. ILER =J. Vives, Inscripciones latinas de la Esparza romana, Barcelona 1971. ILV = c:.H. Grandgent, Introducción al latín vulgar (traduc. do ale1nán), Madrid 1970. ILV'' = W. Wi:ii:ini:incn, Introducción al latín vulgar (traduc. do francés), Madrid 1967. IRG = Aut. varios, Inscripciones Ro111anas de Galicia, 4 vols. e 1 Suplen1. Santiago de Con1postela. IRINL)() = Aut. varios, J)iccionario dü lingua galexa, Ir-indo Edicións, Vigo 1986. LE= W. Schulze, Zur Geschichte lateinischcr Eigennan1en, Berlín 1966. LF = J,iceo Fr.lncisc.1no, 1997. L(; = F. Rivas Quintas, Lingua galega, historia e fe11on1enoloxz'a, Lugo 1989. LHP = R. !v1enéndez Pida!, R. Lapesa, C. García, Léxico his/1ánicu primitil'o, Madrid 200.l.

Page 76: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

T()f'()l\i'JMJA DO Cüi\JCr,'/./.lJ DE S(JBLR 279

IJ.MA =A. Blaisc, J,exicon l.atinitatis Medii Aevii, Turnholti 1998. Luc = Lucensia. Miscelánea de cultura e ini1estixaciún. Biblioteca Seminario Dioce<>ano. Lugo. MA =S. Jiinéncz (;ómez, "() Me1norial de Anh1ersarios" da Catedral de Lugo con1n (onte paran estudio da sociedade rnedieval, publicado en JUBILATIO. Hon1cnajc de la Facultad de C;eografía e Historia a los profesores D. Manuel Lucas Álvarez y D. Angel Rodríguez c;unzálcz, 2 vols. Santiago 1987 . .\1(; =J. Freire Can1anicl, El Monacuto Gallego en la Alta r:dad Media, A Corui1<1 1998. MLLM = J-F. Nierrncycr, Mediae latinitatis lexicon n1Ínus, Leiden 1997. NC_;TP = Joseph M. Piel, Os non1es gcrnzánicos na toponínúa portuxuesa, Lishoa 1936-1945. NL =F. Caheza Quiles, Os nomes de lu¡:ar, Vigo 1992. NML = Nun1enclátor tofJonÍ!nico medieval de la diócesis de Lugo, public en Lucensia, 5, 1992, 139 SS.

NMP = Nontbres medieuales de ¡1ersonas en el Archivo Catedral de Lugo, pub!. en Luc. 8, 1994, 163-190. NT =F. Cabeza Quiles, Os nantes da terra, Noia 2000. OE =R. Mcnéndez Pida!, ()ríxenes del español, Madrid 1964. OELG = Fr. Martín Sarmiento, 011un1ástico etimológioc de la lengua gallega, edición y estudio por J-L. Pensado, 2 vols., A Coruña 1999. OG = A. Vciga Arias, Algunas calas en los orígenes del gallego, Vigo 1983. ()PNH = E. Rivas Quintas, ()nomástica persoal do Noroeste hispano, Lugo 1991. OPPAL = M. Palomar Lapcsa, La onon1ástica fJersonal pre-latina de la antigua Lusitania, Sala1nanca 1957. OPPH = M." L. Albertos, La onon1ástica personal priniitiua de Hispania Tarrac. )' Bética, Salamanca 1966. RDTP = Revista de Dialectología y Tradiciones Populares. RL = H. Solin et O. Salomics, RefJertorium nominum gentilium et cognominun1 Latino­rum, Hildeshcim 1988. RLP =J. l)eigado Gómez, El románico de tugo y su Provincia, tomo V, Edinosa S.L., A Coruña 2004. RS = E. Duro Peña, E/ Monasterio de San Esteban de Ribas de Sil, Orense 1977; cito n.º da Colee. Dipl. SL = J-C. Fernándcz Pulpeiro & alii, Sober Lugo, Diputación Provincial Lugo 1998. SPA = M. Lucas Álvarez, San Paio de Antealtares, Soandres y Toques, tres monasterios medievales gallegos, A Coruña 2001. TAC:S = M. Lucas Álvarez, Tun1bo A de la Catedral de Santiago, Santiago 1998. TC = J-M. Andrade Cernadas,() Tombo de Celanova, Santiago 1995. TCS =A. Díaz Fuentes, Toponimia de la con1arca de Sarria, Lugo 1998. TG = V. Olano Silva, Tupunimia gallega, en RDTP, l, 1945, 653-666; V, 1949, 627-662; X, 1954, 190-227. TC;L =A. Moralejo, Toponinúa gallega y leonesa, Santiago 1978. TH = ] . Corominas, T úpica HesfJérica, 2 vol s. Madrid 1972. TL =Tumbo de Lorenzana, en "Estudios Mindonienses'', n." 8, 1992, pp. 11-324. TLC = l. Kajanto, The latín cognonúna, Roma 1982.

Page 77: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

280 NICANDRO ARFS VÁZQUEZ

TPH = R. :Vtenéndez Pida!, Tupunin1ia prerron1ánica hispana, Madrid 1968. TSA = M. Lucas Alvarez, r:I Tumbo de San julián de Samos (siglos VIII-XII), Santiago 1986. TSO =P. Losccrtales, Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Munies, Madrid 1976.

Page 78: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LA EUCARISTÍA EN LUGO Y EN EL ARTE LUCENSE

Ilustración 1. El pinjante de la puerta norte de la Catedral de Lugo

Por JAIME DELGADO GÓMEZ

Este año 2005 fue declarado por el anterior Popo. juan Pablo 11. como el AÑO DE LA EUCARJSTfA

Lo cnstiondod entera respondió al mensaje del Postor de lo Iglesia. Y oqui y allá. y en coda nncón del mundo cnstiono se está resaltando con muy variados mati­ces este acontecimiento.

Por esto rozón en el ontenor N" 30 de LVCENSIA. entre los vanos escenas que yo tengo en estuclio poro m1 serie "La Biblia en la Iconografía Pétrea Lucense". elegí lo del pm¡ante de lo puerto norte de nuestra cate­dral. Y lo eleg1: preosomente. porque o~í se represento LA ULTIMA CENA DEL SENOR temo eucon'stico por antonomasia (fig I).

Quiero también ahora que este trabajo sea igualmente una pequeñita contribución histórico-artística y literaria más al ensalzamiento de este tan grande misterio de nuestra fe y a su tan vivencia! devoción en esta Ciudad del Sacramento ...

Con el título EL CULTO EUCARÍSTICO EN LA CATEDRAL DE LUGO he publicado seis artículos en El Progreso (diario de Lugo). Salie­ron, con motivo del CORPUS CHRISTI, los días 1, 2, 3, 4, 5 y 6 de Ju­nio del año 1988. Cada uno de ellos llevaba además un subtítulo adapta­do a su contenido.

Page 79: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

282 /A!Mr. DLLGADO (;()MFJ'.

Ya en 1990, en el Nº 11 del BOLETÍN DE ESTUDIOS DEL SEMI­NARIO "FONTÁN SARMIENTO" de Santiago, hacía un estudio, de modo más científico, sobre este mismo tema eucarístico. Era su título: EL SINGULAR PRIVILEGIO DE LA EXPOSICIÓN PERMANENTE DE LA CATEDRAL DE LUGO. Se halla en las páginas 12-25 de dicho Boletín.

Por último, en mi primer volumen de EL ROMÁNICO DE LUGO Y SU PROVINCIA 1 (La Coruña, 1996; págs. 219-245), al estudiar la Ca­tedral Lucense, traté con amplitud este tema. El título de este apartado es: EL PRMLEGIO EUCARISTICO ENRAIZADO YA EN LA EPOCA ROMÁNICA.

Francisco Vázquez Saco, ilustre canónigo de la Catedral lucense y Rector de nuestro Seminario Diocesano, sintetizó magistralmente todo lo hasta él conocido sobre este asunto'".

Su estudio centró el punto de origen de una esfJecial devoción eucarís­tica en Lugo ya en los siglos XI-XII. Devoción que es, sin duda, el funda­mento del posterior privilegio de la exposición continua del Santísimo Sacramento.

En cambio, en cuanto al privilegio de esa EXPOSICIÓN PERMA­NENTE, sólo se atrevió a afirmar, obligado por el rigor científico, que, ciertamente, era anterior al siglo XVI.

Dos partes va a tener este trabajo. La primera tratará del CULTO EUCARÍSTICO FUERA DE LA MISA, tanto en la Iglesia Universal como en la de nuestra Catedral Lucense. En la segunda se tratará del ARTE LUCENSE originado del culto eucarístico.

1.- PRIMERA PARTE

A.-EL CULTO EUCARÍSTICO FUERA DE LA MISA

1.-IDEAS BÁSICAS

a) UN PRINCIPIO ESENCIAL

Al usar esta palabra "culto eucarístico", debe ver el lector un doble culto.

Uno es el que le damos a Cristo, el Dios-Hombre, en la Santa Misa. Allí lo creemos realmente presente después de las palabras de la consa-

( 1} VÁZQUEZ SACC), Francisco, Historia de la exposición permanente en la ha!->ílica de Lugo, tra­h,ijo ruhlicado en un gigantesco 11ú111ero extraordinario de Faro de Vigo, con 111orivo del 1.:cnrc­nario de su h1ndación, 18-53-19)3. Este trabajo ocupa b:-. páginas 104-108.

Page 80: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LA hUCARl.'i'T/1\ Fl\i' LUG() Y J:N LL ARTE f UCF,1\i'SF 283

gración. Y allí el sacerdote y los fieles lo reciben en la comunión, parte integrante de la Misa.

Y el otro distinto es el culto al Santísimo Sacramento, reservado en el sagrario después de la Misa, y así culto ya desligado de ella.

A ese "Corpus Christi" (Cuerpo de Cristo) reservado en el sagrario, el fiel cristiano le da culto individualmente, adorándolo o dialogando con Él en la intimidad, porque cree firmemente que allí está Cristo, el "Dios­Hombre".

Y se le da también un culto colectivo, es decir, de un grupo de fieles, bien estando Él reservado en el Sagrario, o bien teniendo a la vista la Hostia Santa.

b) LOS PRIMEROS MIL AÑOS FUERON SÓLO DE CULTO EUCARÍSTI­CO DENTRO DE LA MISA.

La Misa, el gran Sacramento eucarístico, fue siempre el "CEN­TRO" y el "MOTOR" de la vida cristiana. Y esto era así porque todo se centraba en la Santa Misa, todo a ella confluía y todo de ella se di­fundía.

La "Eucaristía sobrante", después de la Misa se guardaba reverente­mente, como joya preciosa, en un lugar digno y seguro.

Se hacía esto por varias razones. Pero especialmente la reservaban pensando en los enfermos y en quienes necesitaban de la fuerza de este alimento y que no habían podido asistir a la celebración eucarística, o "fracción del pan", como así se llamó inicialmente la Santa Misa.

Aunque esta reverencia y este sagrado trato de la reserva suponen ya un cierto culto distinto del que se da en la Misa, sin embargo está aún muy lejos de esa segunda clase dicha de culto eucarístico.

Esta segunda clase de culto, como se irá viendo, se le empieza a tribu­tar al Santísimo Sacramento en los siglos XI-XII. Desde entonces se fue enriqueciendo cada vez más hasta nuestros días.

"Solamente después del año mil comienzan a advertirse las señales de una nueva mentalidad".

Estas palabras referidas a lo que estamos tratando, son de MARIO RIGHETTI"'. Es éste el hasta ahora más conocido, y sin duda uno de los más grandes historiadores de nuestra Liturgia.

(2) RIGHETII, Mario, Historia de la Liturgia 11 (BAC 144), Madrid, 1956, cap. 11: "/:./ culto ,¡{

Sa11tísi1110 Sucra111ento '",págs. 530-551.

Page 81: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

284 JAIMF DFLGADO GÓMU

c) ¿CÓMO SURGIÓ ESTA SEGUNDA CLASE DE CULTO EUCARÍSTICO?

Sintetizando mucho, detalla Vázquez Saco en su trabajo atrás reseña­do, el inicio de una polémica discusión eucarística. Surgió ésta en Francia durante el siglo X y de ella, -sigue diciendo-, se originó esta segunda cla­se de culto eucarístico.

l,a cuestión estaba en aceptar o no aceptar "si la carne eucarística de Cristo era la que tomó del seno de la Virgen o era distinta".

Esta proposición, en sentido afirmativo, la presentó como segura el abad benedictino de Corbie, Pascasio Radberto. Ya entonces (siglo IX) se levantaron fuertes discusiones y desavenencias teológicas frente a tal pro­posición de Pascasio.

Pero la gran disputa teológica renació bastantes años más tarde con Berengario de Tours (1000-1088), llegando con él a su punto culminan­te.

En esta enconada controversia Berengario llega a negar la presencia real de Cristo en la Eucaristía. Este hecho herético y reiteradamente con­denado, levantó en toda la Iglesia una vivísima reacción"'. Y esta reac­ción, al ir pasando al pueblo, fue suscitando en los fieles, sobre todo en el mundo religioso-monacal, una devota atención al MISTERIO EU­CARÍSTICO.

De ahí que sea una conclusión generalizada lo que M. Righetti, en la página 534 de esta obra citada, expresa con esta frase:

"Es un hecho universalmente conocido que en esta época, -la de Berenga­rio-, es cuando comienzan a surgir aquí y allá los primeros síntomas de la de­voción hacia el Santísimo Sacramento".

En este aquí y allá, sin duda podemos incluir también a nuestra IGLESIA LUCENSE, como veremos al estudiar este hecho concretamen­te aquí.

d) HECHOS QUE PRUEBAN EL INICIO DEL CULTO AL SANTÍSIMO SA­CRAMENTO FUERA DE LA MISA

Constatamos que una vez iniciada en la Iglesia esta segunda clase de culto eucarístico, va surgiendo poco a poco una magistral normativa de

(3) Su herejía sacramental hahí<1 c~c.uH.ializado J. l.1 Iglesia. Y, así, una vez era.., otra, hubo de ~er condc1rnd:l. Lo fue primero pnr León IX en el Concilio Romano de 1050, y en el de Vcrcclli, el mt~n10 :iii.o.

F~ras condenaciones la~ confirmaron, en 1055Víctor11 en el Sínodo de Florencia; t·n el de Ro111a Je 1059, Nicolás 11; y, pur fin, Grcgorio VII en lo~ concilio'> Romanos de 1078 y 1079.

Page 82: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

/.A H!CARISTÍA I.:N LUGO Y é,N HARTE 1.l!UN.\F 285

la misma Iglesia. Con ella se empieza a regular tan desbordante devoción al Santísimo Sacramento.

-Aparecen los sagrarios. "Un hecho al que, según nuestro modo de ver, no se le ha prestado dema­

siada atención, -dice Righetti-, fue la transferencia de la sede de la custodia eucarística, de la sacristía (en donde antes estaba) a la iglesia, que vemos efec­tuarse en muchas iglesias a comienzos del siglo XI".

"Con el siglo XI, -continúa 1nás adelante-, entran en el uso litúrgico las palomitas eucarísticas suspendidas sobre el altar. Y en los siglos XII-XIII co­mienzan a constituirse, detrás, o al lado del altar, los tabernáculos murales (sagrarios, diríamos ahora), que en la Baja Edad Media se convertirán en el tipo de tabernáculo más difundido"'.

Tan difundido que apenas existe una iglesia románica o gótica, que no tenga uno en una de las paredes laterales del presbiterio.

-Se inicia el uso de la lámpara del Santísimo.

Sobre la l.ÁMPARA nos dice Righetti:

"Esta se encuentra por primera vez en las constituciones de los cistercienses (siglo XII). Y mejor todavía, en Francia, en la Carta de fun­dación del monasterio de San Martín de Auxerre (1189), y en la de un legado en la colegiata de Harlebeke (1190) en Holanda".

-Comienzan las procesiones eucarísticas.

"Lanfranco de Canterbery ( 1089), -sigue Righetti-, ordena que en la procesión del Domingo de Ramos, dos sacerdotes vestidos de blanco lle­ven una urna en la que debe estar escondido el Cuerpo de Cristo ("in quo Corpus Christi deber esse reconditum").

He ahí, sin duda, la primera procesión eucarística conocida. Esto de­bió de ser el embrión de lo que más tarde serán solemnes procesiones del Corpus Christi.

-Se adora al Santísimo arrodillándose ante él y otros detalles. " .. .los monasterios de Bec y Cluny además de los numerosísimos someti­

dos a su influencia, -nos recuerda Righetti-, antes de terminar el siglo XI in­trodujeron el uso de arrodillarse delante de Cristo141

, de incensario y poco después, de encender delante del Sagrario una lámpara".

De todos estos hechos concluye lógicamente Righetti (página 536): "' ... puede afirmarse acertadamente que mientras antes del 1100 esta (de­

voción) no existía más que en potencia, después de esta época despunta, pri­mero tímida e incierta, sin asumir formas rituales precisas; y después, segura

(4) El gesto de la proskincsis. o postración ante Cristo, ya lo encontramos tamhién en la iconografía cristiana desde el siglo IV en adelante.

Page 83: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

286 JAIME DHCA/JO c;C)MEZ

y victoriosa hace madurar progresivamente en los ánimos aquella magnífica explosión de fe hacia la humanidad sacramental de Cristo ... ".

2.- EL HECHO DE LA EXPOSICIÓN DEL SANTÍSIMO SACRA­MENTO

Evidentemente el hecho de la exposición del Santísimo Sacramento es una forma más de la "SEGUNDA CLASE DE CULTO EUCARÍSTI­CO" fuera de la Misa.

Por tanto sería absurdo estudiarla desligadamente de él, o pensar que pudo ser anterior.

a) PASOS EVOLUTNOS DE ESTA FORMA ESPECIAL DE CULTO AL SANTÍSIMO SACRAMENTO.

Pudiera ser el PRIMER PASO aquella procesión eucarística del Do­mingo de Ramos, de la que se habló atrás.

Ahí no hay una visión de la Santa Hostia, o contemplación. Pero sí hay un acto de fe y de adoración por la visión o contemplación mental del Santísimo Sacramento, que se escondía dentro de la urna.

Un SEGUNDO PASO es el de la contemplación de la Hostia en la Santa Misa.

No se sobresalte el lector al decirle que el rito de la elevación de la Hostia después de la consagración, para que la contemplen los fieles, es un rito que no existió en la Misa hasta el siglo XII.

Fue precisamente el desbordante fervor eucarístico de la dicha SE­GUNDA CLASE DE CULTO la que hizo surgir este nuevo rito en la Misa. Rito que se llamó "de la elevación y contemplación de la Hostia".

Nos dice el tan citado Righetti (página 538) que este rito " ... propagado rápidamente por todas las iglesias occidentales, vino a al­

canzar, tanto en las escuelas como en los monasterios y entre las masas popu­lares, una importancia extraordinaria ... " .

Tanto esto es así que, sigue diciendo a continuación, "Poder decir 'hoy he visto el Cuerpo de Crísto' era para muchos el "non plus ultra" (lo más importante) de su jornada diaria"

EL TERCER PASO SERÍA EL HECHO YA DE LA EXPOSICIÓN

La visión y contemplación en la Misa sólo duraba unos instantes. Y estos no eran suficientes para saciar aquellas ansias y arrobamientos espirituales de muchos.

Fue necesario, por tanto, buscar el modo de prolongar más estas mís­ticas visiones.

Page 84: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

!.A r.UCARLSTJA F1\/ LUC() Y F1\r F:L ARTF LUCLJ\1SF 287

Righetti dice que la idea de la exposición parece traer origen de la Procesión del Cor¡ms-Christi.

La fiesta del Corpus-Christi surgió por una necesidad. Era el resulta­do de una espontánea aspiración del pueblo.

De forma oficial, fue el papa Urbano IV en el año 1264, quien la es­tableció litúrgicamente en toda la Iglesia.

En esta fiesta se hacía una solemne procesión eucarística. Por tanto esta procesión, con la Hostia santa a la vista en el ostensorio, ya era una prolongada exposición.

Pero aún hay más. En ese día del Corpus-Christi, tanta era la devo­ción y el fervor de muchos fieles (piénsese sobre todo en el mundo reli­gioso de monjas y monjes), que, al acabarse la procesión, se fue introdu­ciendo la costumbre de no reservar inmediatamente.

De este modo se dejaba algún tiempo más el ostensorio con la Hostia a la vista sobre el Altar Mayor. Esto ya constituía una verdadera exposi­ción.

No conocemos noticia alguna que nos confirme cuál fue el primer año en el que se empezó a hacer esta exposición sobre el Altar Mayor.

Pero el mismo historiador Righetti (página 541) nos dice:

"Hay testimonios de que ya en 1336 se practicaba esta costumbre en Minden (Alemania Oriental)". Y un poco más adelante escribe:

"Por lo demás, en Alemania, a finales del siglo XIV, la exposición euca­rística se había convertido ya en una práctica de devoción cotidiana".

B.- LA EUCARISTÍA EN LA CATEDRAL LUCENSE

1.- EL ORIGEN DE LA DEVOCIÓN LUCENSE A LA EUCARISTÍA

Tocamos uno de los hechos más honrosos para los lucenses, y así también muy querido de ellos. De él nos gloriamos por hacernos singula­res en todo el Orbe Católico, en el que a esta ciudad se le conoce con el nombre de "La Ciudad del Sacramento".

Tan sólo aquí se debe añadir que en la Eucarística Iglesia Lucense, por unas razones concretas que ignoramos aún, y en un tiempo también concreto, que igualmente ignoramos, este culto eucarístico aquí fue espe­cial, y la EXPOSICIÓN se convirtió en PERMANENTE.

Page 85: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

288 JAIME DHCADCJ (;()MEZ

a) OPINIONES RECHAZARLES

A través de la historia no faltaron abundantes entusiastas y aficiona­dos, además de historiadores serios, que aceptaron, más o menos al pie de la letra, las más fabulosas e inverosímiles tradiciones y decires.

No se ruborizaron muchos de éstos al ir datando estos orígenes en los más primitivos acontecimientos históricos de esta Iglesia Lucense.

Contra esta lista de opiniones reaccionaron con cierto disgusto, y no sin razón, algunos historiadores serios. Pero, el no ser buenos conocedo­res de las tradiciones y de todas las razones históricas que ayudan a una seria aproximación cronológica sobre el origen de esta devoción y del privilegio, se pasaron de hipercríticos.

Hicieron algunos de estos hipercríticos una crítica tan despectiva y demoledora, que tampoco ésta obedece al serio rigor científico.

Así, por ejemplo, de D. Vicente La Fuente escribe con dolida preci­sión D. Francisco Vázquez Saco: " ... resuelve el asunto con una frase en la que sobra el desdén y falta la ponderación".

La frase es la siguiente: "Manía es de España que todas las cosas antiguas daten del rey Wamba

y que las construcciones arqueológicas sean cosas de moros. La critica de­purando estas noticias ha demostrado que apenas se puedan remontar estas exposiciones al siglo XVT''.

Como se ve, este historiador se interesa tan sólo del privilegio, al que no quiere darle más antigüedad que la de los cinco últimos siglos. Se basa para ello en que sólo desde el siglo XVI está confirmado con datos irrefutables.

b) DOS SUPUESTOS FUNDAMENTALES

Primero. Antes del año MIL en la Iglesia lucense, como en toda la Iglesia occidental no existían aún manifestaciones de culto eucarístico fuera de la Misa.

Pensar, pues, en una posible excepción de nuestra Iglesia Lucense, se­ría una absurda presunción histórica.

Segundo. En la Iglesia Lucense pudo haberse iniciado ya el culto eu­carístico fuera de la Misa, hacia finales del siglo XI.

Se sigue esto de un documento del año 1107. Fue Vázquez Saco quien por primera vez esgrimió con gran sagacidad este argumento

(5) Cf. V ÁZQUEZ SAC:C), Fram.:i~co, Historia de la cxpo~ición ... (o. c.).

Page 86: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LA FUCARISTÍA 1-:l\1 LUGC) Y F,\r FL 1\RTL LUCI'.I\'SI:.' 289

documental. Se halla en un diploma de la Reina Doña Urraca y está fe­chado en el 21 de enero de 1107"".

Es tal la importancia de este diploma a este respecto, que el mismo Vázquez Saco se siente enormemente satisfecho del hallazgo, y así lo dice:

"He aquí una de las pepitas de oro a que aludíamos antes, cuyo hallaz­go, hemos de confesarlo sinceramente, nos produjo intensa emoción"

Después de Vázquez Saco, unos tras otros, han ido repitiendo la fuer­za argumental de este texto, reconociendo su gran fuerza prohatoria.

Se trata de una donación en la que la infortunada reina Doña Urraca se dirige a Santa María de Lugo (patrona de la Catedral),

"en la cual, -dice Doña Urraca-, se celebra con magnificencia a la Divi­nidad, por inspiración del mismo Dios,,.

Estas insólitas palabras en un documento necesariamente expresan que este culto celebrado con magnificencia, con el que los fieles de Lugo veneran a la Divinidad, es un culto especial.

Por eso concluye Vázquez Saco: "Algo, pues, había en Lugo que llamaba poderosamente la atención para

ser recogido con tanto énfasis por la madre del Emperador" (de Alfonso VII, denominado Emperador).

Consta, pues, por este documento que en la Catedral de Lugo, se ve­neraba a principios del siglo XII con magnificencia a la Divinidad. Y la palabra Divinidad aquí, según el parecer general, debe de significar el Santísimo Sacramento.

Otros varios documentos también insinúan este culto especial. Hay un muy singular Himno Mariano ya del siglo IX; algunos son casi con­temporáneos al momento álgido de la controversia eucarística promovi­da por Berengario, y otros ya posteriores al dicho documento de Doña Urraca. Aquí no hay espacio para ser tratados'-'.

3.- ¿CUÁNDO EMPEZÓ LA EXPOSICIÓN PERMANENTE EN LA CATEDRAL DE LUGO?

Nos metemos ahora en el punto, quizás el más acuciante, entre todos los enigmas de la Catedral. Y el caso es que, como ya se dijo atrás, re­sulta todavía imposible determinar ese cuándo con exactitud.

(6) VÁZQUEZ SACO, FranÓ<;co, Historia de la exposición ... ( o. c.).

(7) Pueden ver~c <11nplia111cntc cxpuc<;to~ en mi citada ohra EL ROMÁNICO DE LUG() Y SU PRO­VINCIA l.

Page 87: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

290 /A/ME DUCADO GÓAJFZ

De todos modos, y sin apartarnos del inexorable rigor científico, tene­mos dos fechas tope. Entre éstas tiene que estar, necesariamente, ese tan buscado cuándo.

Es una la del año 1336, en la que históricamente ya consta, según Righetti, que en Alemania se practicaba la exposición sobre el Altar Ma­yor, pero sólo después de la procesión del Corpus Christi.

Aunque esto sucedía en Minden (Alema­nia Oriental), fue una práctica que se exten­dió enseguida por toda la Europa Occidental. Y, sin duda, no debió de tardar mucho en practicarse también en Lugo.

La otra fecha es la del año 1534. En este año se puso en la Capilla Mayor de esta Ca­tedral el famoso retablo de Cornelio de Ho­landa.

Este retablo se despiezó en 1768 para de­jar el puesto al actual de la Exposición. Fue entonces acertadamente colocado sobre am­bos muros testeros del transepto, en donde actualmente se encuentra1

H1•

Efectivamente, en la puerta del sagrario de ese retablo se practicó una ventana redonda para en ella poner la Hostia Santa y dejarla así visible y permanentemente expuesta a la adoración continua de los fieles.

Quien quiera comprobarlo podrá hacerlo cuantas veces quiera. No tiene más que con­templar este sagrario con su singular puerta­expositor encima de la puerta de la sacristía, sobre la que se situó la parte inferior del di­cho retablo.

Fig. 2.- TEMPLETE-CUS­TODIA de la Catedral de

Lugo.

Desde 1534 hasta 1636 la exposición permanente se hacía en esa puerta del sagrario. Después de 1636 se inició el uso de la custodia. Así lo demuestra el templete-custodia atribuido a juan de Arfe (fig. 2). De que es obra del orfebre, Juan de Arfe lo atestigua el mismo donador de esta gran joya de nuestra catedral, Don Diego de Castejón y Fonseca"'.

(8) Cuando se hizo t•I dc~piece del retablo para rrasladarlu a dicho~ murns testero,~, se puso debajo llll<l lbmativa hase de estilo churrigueresco. Fncima de ella montaron las piezas. Unas fueron adosadas al nu1ro sur, en el que ~e Jhre la puert<l de la sacristía, y la~ otras a la pared que da ac­ceso de~de el interior al P<írt1co norte.

Page 88: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LA HiCAR!STÍA EN LUGO Y LN H ARTé. /.l!G.NS/ 291

En una carta que envía al Cabildo con la custodia afirma Don Diego que es obra del orfebre Juan de Arfe y Villafañe, "famoso escultor de oro y plata".

Por tanto, entre lo años 1336, en que ya consta la existencia de la EXPOSICIÓN en Alemania, como atrás se dijo, y 1534, en que se empe­zó a hacer en Lugo en la dicha puerta del sagrario, debemos buscar el inicio de la EXPOSICIÓN PERMANENTE.

A esto debemos añadir un dato muy importante. En 1550 el Licencia­do Malina publica en Mondoñedo su Descripción del reyno de Galicia.

Al encontrarse en Lugo con este singular privilegio, estupefacto escri­bió "estos tan conocidos como desdichados versos" (en frase de Vázquez Saco):

"En esta ciudad I tampoco no callo estar descubierto / en la Iglesia Mayor el sacramento, / sin mas cobertor que en otras iglesias / tal cosa no hallo la causa y secreto / queriendo acanzallo de estar ansí puesto / tan gran sacramento, algunas se dizen / más lo que yo siento es lo mejor/ contino adorallo"

Esto sucedía dieciséis años después de inaugurarse en la Capilla Ma­yor el retablo de Comelio de Holanda, en cuya puerta del sagrario con­templó el Licenciado Molina y adoró al Santísimo expuesto.

Luego no se había estrenado ese sagrario para estrenar ese privilegio. De lo contrario no diría Malina "la causa y secreto queriendo alcanza­llo ... ". Si eso fuese algo reciente estaría para todos muy claro y muy vivo en sus mentes.

Es lógico que, desde el inicio del rito de la exposición en la cate­dral de Lugo hasta convertirse en PERMANENTE, tuvo que pasar un tiempo relativamente largo.

Por tanto, si en el año 1534 el cabildo mandó hacer este tipo de sa­grario-expositor, fue porque entonces en esta Iglesia Catedral la EXPO­SICIÓN PERMANENTE ya existía. Pero, también ya entonces, la fecha exacta de la aparición de ese hecho les era desconocida, incluso a los ma­yores.

De ahí que el buen sentido histórico parezca llevarnos de la mano ha­cia los primeros años del siglo XV, como fecha probable del origen del

(9) Fue obi~po de Lugo i 1633-1636) y luego Cohernador del Arzobisp.1<lo de Toledo. Véase a1nplia información de todo esto en FERNÁNDEZ Y FERNÁ!\;DEZ, ,\t·' A1nelia, La Orfebrería de la Catedral de Lugo; l.ugo, 1997; págs. 44.48.

Page 89: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

292 /A/ME DHGilDO ¡;¡)MFZ

ahora PRIVILEGIO DE LA EXPOSICIÓN PERMANENTE. Privilegio, sin duda no salido de una Bula Pontificia, sino de una devoción popular tan grande y arraigada que se fue conservando y prolongando ... , hasta convertirse ya en PERMANENTE.

II.- LA EUCARISTÍA EN EL ARTE LUCENSE

En una muy resumida exposición abarcará esta SEGUNDA PARTE los más célebres monumentos artísticos surgidos en Lugo para mayor honra del Santísimo Sacramento.

1.- EL RELICARIO DE O CEBREIRO

El punto focal que atrae la mayor atención de los peregrinos y visitan­tes de O Cebreiro, es la CAPILLA RELICARIO. Aquí se venera el "San­to Milagro" y la imagen de "Santa María la Real", la patrona del San­tuario.

e.El Santo Milagro" lo recoge así Elías Valiña:

"Un campesino del pueblicito de Barxamaior sube a oír misa al Cebre­ro un día de gran tempestad. Celebra un monje de poca fe, que desprecia el sacrificio del campesino. Pero, en el momento de la Consagración, la hos­tia se convierte en Carne y el vino en Sangre, visibles"' in'.

EL CÁLIZ (FIG. 3) Y LA PATENA del supuesto milagro son unas verdade­ras joyas de este Santuario. Por su inte­rés, entre otras exposiciones, figuraron en aquella extraordinaria de GALICIA NO TEMPO''''.

Cáliz y Patena, de plata sobredora­da, son una obra románica, datada en la segunda mitad del siglo XII.

Figum 3.- El CÁLIZ ROMÁNICO de Santa Maria de O Cebrei.ro.

(10) VAIJÑA SA1\1PEDll(), Elía~, Guía del Peregrino. El Camino de Santiago; M,1Jrid, 1982; p;-Í.g. 111.

( 11) LARRIBA LETRA, 1\L1riel, GALICIANO TEMPO (XUNTA DE GAI.JCJA); Santiago de Com­postela, 1991, pág. 217. El cáliz es el!\º 107 ycl 108 el de la patena.

Page 90: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LA EUCARISTÍA EN LUC(J Y EN EL ARTF LUCENSL 293

Destacan en el cáliz dos inscripciones. Una de ellas se halla en su re­dondo pie. Dice así: IN NOMINE NOSTRI IHESU CHRISTI ET BEA­TE MARIE VIRGINE" (en el Nombre de Nuestro Jesu-Cristo y de San­ta María Virgen).

La otra inscripción circunda el borde de la copa. Este es su texto: HOC SACRATUR QUO CUNCTIS VITA PARABATUR" (se consagra (aquí) esto con lo que se prepara(ba) la vida para todos).

En la patena aparecen seis lóbulos en torno a un espacio redondo central en el que se representa una figura que podría ser la del Salvador.

2.- EL "PINJANTE", PRECIOSA ICONOGRAFÍA EUCARÍSTICA (fig. 1).

Resulta innegable que este tan célebre pinjante, con la Última Cena del señor en él esculpida, es como un preanuncio del GRAN MISTERIO EUCARÍSTICO que en la Capilla Mayor se venera. También su singular interés artístico allí bien reflejado está.

Sin embargo, dado ya su amplio estudio en el anterior Nº 30 de LV­CENSIA (págs. 107-116), a él remitimos al lector. Tan sólo, pues, lo recordamos aquí por ser uno de los inás extraordinarios monumen­tos lucenses dedicados al dicho Gran Misterio Eucarístico.

3.- EL CÁLIZ GÓTICO DE LA CATEDRAL (fig. 3).

Estudia este cáliz M' Amelia Fernández y Femández (0. C., págs. 31-33). También se expuso en Galicia No Tempo (0. C., pág. 227.

Es una donación a la Catedral hecha en 1461 por un Obispo de Lugo. Así lo confirma una inscripción incisa hacia la mitad de la copa. Dice así: ESTE CAUCE HIZO D. GARCIA DE BAAMONDE OBISPO DE LUGO. En el pie los símbolos heráldicos de este Obispo campean en tres escudos.

El cáliz así lo describe M' Amelia:

Figura 4.- CÁLIZ GÓTI­CO de la Catedral de Lugo.

" ... nos encontramos ante una preciosa y típica muestra del estilo gótico en orfebrería: ornamentación preferentemente arquitectónica, tan caracterís-

Page 91: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

294 JAIML j)J:J(;,rno GÓMEZ

tica de este estilo, forma hexagonal del fuste, copa mucha más ancha que profunda".

4.- EL RETABLO DE CORNELIO DE HOLANDA CON SU SAGRA­RIO-EXPOSITOR

No cabe duda de que este retablo, de 1534 según Vázquez Saco' 12', es

también un gran monumento eucarístico. Lo confirma la Última Cena del señor con sus Apóstoles allí esculpida, una de las doce grandes esce­nas dedicadas a los misterios de la vida de Jesús y a la de su Madre. Pero aún más lo es por la ya atrás reseñada puerta del sagrario, por ser ésta la primera custodia conocida en Lugo para la exposición permanente del Santísimo Sacramento' 1

".

En la final versión castellana, de Cornelio empieza diciendo Dolores Vila Jato, una de los varios autores del libro reseñado:

"El más destacado de los escultores que trabajaron en Galicia durante la pri­mera mitad del siglo XVI fue CORNIELLES DE HOLANDA, enigmático artis­ta de quien tan sólo imaginamos su procedencia a través de su nombre, y ... ".

Los autores tratan aquí del autor y de los diversos aspectos del reta­blo y de su restauración. Pero, además dedican un interesante capítulo en el que se exponen las diversas hipótesis sobre los posibles espacios que ocuparían las distintas escenas y demás figuras en el retablo al ser si­tuado originalmente en la Capilla Mayor.

5.- EL TEMPLETE-EXPOSITOR DE JUAN DE ARFE (fig. 2).

Ya se ha presentado atrás esta muy especial pieza de orfebrería del Te­soro-Catedral (véase la fig. 2 y lo allí escrito).

En aquel texto se viene a decir que en 1636 este templete-custodia fue una donación del que aún en ese mismo año había sido Obispo de Lugo, Don Diego de Castejón y Fonseca. Él mismo informa, a su vez, de que es una obra del "famoso escultor de oro y plata, Juan de Arfe y Villafañe".

Sólo ahora interesa reseñar de que también fue una importante pieza en la exposición GALICIANO TEMPO (O. C.; pág. 354, Nº 203). Se consideró aquí una obra de finales del siglo XVI. Por tanto el donante, ya entonces en Toledo, tuvo que haberse hecho con ella bastantes años después de su factura.

( 12) VÁZQUEZ SAC(), franci!>co, LA CATEDRAL DE LLJ(;(); Santiago, 19953; pág. 35. ( 13) A1nplia información sobre el autor y el retahlo véa~e en O ANTIGO RETABLO MAIOR DA

CATEDRAi. DE LUGO; Lugo, 199 5. Es una obra de varios autores. Se publicó 1.:on motivo de su reciente restauración de la que tarnhién trata.

Page 92: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LA LUCARISTÍA 1--:l\l LUCCJ Y fN FL ARTL LUCJ-J\JSI-: 29S

6.- EL ACTUAL RETABLO-EXPOSITOR DE ELEJALDE (fig. 5).

No cabe duda de que este retablo es un verdadero monumento euca­rístico. Si bien se examina, todo él está programado para poder lograr en su interior el más excelso modo de exaltar al Santísimo Sacramento.

Y ésta debió de ser la causa de ser por él sustituido el de Cornelio de Holanda. Bien a la vista está que este retablo es muchísimo más apropia­do para su importantísima función de hacer de gran expositor del mismo Dios Sacramentado.

Su marco exterior así lo describe Vázquez Saco en su ya reseñada LA CATEDRAL DE LUGO (págs. 45-47):

"Reproduce las líneas de un hemiciclo mediante cuatro esbeltas columnas que soportan el entablamento semicircular, del que arrancan cuatro amplias volutas, pedestal sobre el que se alza la imagen de la Anunciación de la Vir­gen, titular del templo catedralicio".

La obra la proyectó, siguiendo a Vázquez Saco, Pedro Ignacio Lizar­di, y fue ejecutada por José de Ele­jalde entre 1766 y 1768.

En el centro de este retablo se halla un hermoso y rico camarín de plata, enmarcado por un marmóreo cortinaje al que abren un angelito por cada lado, para mejor dejar a la vista la custodia con el Señor en ella expuesto.

Arriba, sobre el cortinaje, en una nube también marmórea, aparecen tres cabezas de ángeles, cuyas alitas puestas por delante les cubren el pe­cho. Nube marmórea que igual­mente aparece abajo con dos cabe­citas angélicas iguales a las de arri­ba. Flanqueando esta segunda nube otros dos angelitos en pie insinúan sustentar con sus manos los dos pies delanteros del soporte en que se asienta la Divina Custodia.

Figura 5.- RETABLO DE ELE]ALDE de la Capilla Mayor de la Catedral de Lugo.

Es todo este conjunto del camarín, nos dice Vázquez Saco, obra del " ... escultor lucense Antonio Sanjurjo Gallego, según diseño del santia­gués Prado Mariño".

Page 93: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

296 JAIME DHGADO (;()MF.Z

Como colofón, añadimos que abajo, a cada lado del retablo, se insta­laron dos ángeles. Así los reseña el mismo V. Saco:

"Los ángeles orantes del primer término y los que, en el intercolumnio sostienen símbolos eucarísticos, son de autor desconocido, y fueron labrados en Génova en fino mármol de Carrara".

7) LA CUSTODIA DE SÁENZ DE BURUAGA (fig. 6).

Antes de presentar esta tan extraordinaria custodia, se deben precisar dos interesantes hechos histórico-artísticos.

Es el primero la casi total prevalencia, a partir de un ya bien iniciado 1600, de las custodias en forma de un radiante sol. No olvide el lector la vivencia/ sintonía, desde el mismo comienzo del cristianismo, entre la persona de Jesús, el Dios-Hombre Salvador que nos dio la VERDADE­RA VIDA, el invicto sol, sin el cual no hay vida en la tierra.

Desde al menos la mitad del siglo XVII en adelante, casi po­demos decir que no hay una iglesia algo importante que no tenga una custodia en forma de radiante sol para en ella exponer a Jesús Sacramentado en espe­ciales liturgias eucarísticas. Entre ellas no pocas son preciosas jo­yas de un gran valor artístico y material.

El segundo hecho, desde la dicha mitad del siglo XVII en adelante, es el de la tan grande proliferación de esculpidas cus­todias en las puertas de los sa­grarios. Sucede algo así como si los diseñadores de esas puertas intentasen hacernos ver mental­mente expuesto en la puerta al Jesús Sacramentado oculto en el sagrario.

.l;;,

;:,-

~. ;:.; .

• '.'

.. •/ ~ f/)'r .· 1H/ l~t 1- . .. .

l t. . ·:· .,.,, g1 •-\,.. . '.,.' .•. , ' .

~ -~~~~--

• /

'

lj .~,. '.' ·1

•' - ' ,.J ~r1.: C: · ,.. ,,,, ' ' ;•¡,. .,_ -·~ ¡,¡... '. -~ :". ·~ 1\ :' ~ "~ ~ . --'"' 11• "'¡'• -~:. ~ •' ~ \..,- ~.;

·~~~l ' .. .,-'i.!.·1 ~

\

;.-:J._ • . ' ,.--'T*, >" ~·· ' - . :t. . \' a

' \ ... ,:~ ~ .... ~ .>,,.., - ~ . '\.. ; ..... . .

Figura 6.- CAMARÍN del retablo de Elejalde y CUSTODIA de

Sáenz de Burnaga.

~

La actual custodia en que está expuesto el Señor en la Capilla Mayor de nuestra Catedral, fue donada en 1772 por el entonces Arzobispo de Zaragoza, Juan Sáenz de Buruaga, antes ya Obispo de Lugo ( 1762-1768).

Page 94: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

1 A HICARISTÍA EN LUGO Y EN H ART/- LUUNSE 297

Así está confirmado en su pie en donde aparece el escudo del donante y esta inscripción: VOTUM ILMI. D. D. JOANNIS SAENZ A BURUA­GA, EPISCOP. LUCENS. DEIN ARCHIEPISCOP. CAESARAUGNI. ANN.1772.

Se debe precisar que esta actual custodia ya no es más que parte de aquella de Sáenz de Buruaga. Según consta en las Actas Capitulares (L. 35, fol. 223), el día 8 de diciembre de 1854, tanto el sol radiante como el cáliz que en él se enmarca, fueron robados.

Inmediatamente se trató de reponer lo robado imitando al original. La obra, en palabras de M' Amalia Fernández (0. C. pág. 59), "Fue rea­lizado en Madrid, en los talleres de Ramírez Arellano, valorándose en­tonces en un millón de pesetas".

Tres especiales elementos tiene esta preciosa y riquísima custodia.

De su pie original ya atrás se reseñó lo más interesante. Su fuste, tam­bién aún el original, lo compone una ya neoclásica figura femenina, que personifica la FE. A sus pies, como sobre un montículo, tumbados amontonadamente en el suelo, aparecen tres personajes de rostros enra­biados y sujetando cada uno con ambas manos una serpiente que intenta acometerles el rostro.

La Fe, con su mano derecha en alto, sujeta el cáliz puesto sobre su ca­beza. Con la izquierda sostiene una alta y fina cruz cuajada de pedrería.

La parte renovada la componen el cáliz, el céntrico viril en que se en­caja la Hostia Santa, como núcleo del sol al que circunda su insinuante luz radial. Sobre esta simbólica luz radiante aparece una circular corona de nubes con rostros angélicos asomando entre ellas.

Al rico engaste original de esmeraldas, brillantes y pedrería, además de los nobilísimos metales de que está hecho todo el conjunto, las cons­tantes donaciones de muy valiosas joyas, también en todo el conjunto engastadas, fueron enriqueciendo más y más esta tan extraordinaria cus­todia.

8) LA CARROZA DE LA COFRADÍA SACRAMENTAL

Por necesidades obvias, que, con detalle va exponiendo el canónigo, Don José Molejón Rañón"", surge en Lugo la Cofradía Sacramental.

"Alma mater" de esta Cofradía fue el anterior Obispo, Don Antonio Ona de Echave que, ya desde años antes había dado un gran auge a la celebración de los jueves Eucarísticos.

( 141 MOi FJÓ~ RAÑ(~1'. Jo<é, LAS COHlAUÍAS DE SEMANA SANTA EN LA CIUDAD lJE LUGO; l.ugu, 2000; págs. 103-109.

Page 95: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

298 }A/MI·. /JUGADO GCÍMLZ

El Jueves Santo de 1963 se hace uso, por primera vez, del singular privilegio, concedido por la Santa Sede, de que la procesión "ad monu­mentum" se hiciese también por las calles de la ciudad.

Para que más digna y solemnemente se realizase esa procesión del Jueves Santo y la ya tradicional del "Corpus Christi", y la más solemne aún de su octava con los obispos y alcaldes del Antiguo Reino de Galicia, se pensó en una majestuosa carroza. Dos días antes ya de aquel jueves Santo de 1963 fue bendecida ésta de la nueva cofradía.

De ella reseña José Molejón: "El trabajo (de la carroza), que, bajo la dirección del proyectista D. Ri­

cardo Hidalgo, fue realizado en los talleres ALSINA (Madrid) tanto la parte de madera como la de plata y bronce".

Se representa en ella, a tamaño natural, la Última Cena del señor. Las doce figuras apostólicas, presididas por Jesús, componen un muy bello grupo rítmico de gran maestría y vitalidad. Su estilo nos recuerda toda­vía los modos neoclásicos. Sobresale por su prestancia, como es lógico, la divina figura de Jesús.

Mucha es la decoración de orfebrería que se desarrolla alrededor de la carroza. Destacan especialmente, en palabras de José Molejón, una se­rie de " .. .los motivos más acusados de la tradición eucarística lucense".

Hemos presentado aquí estos OCHO ELEMENTOS ARTISTICOS, singulares exponentes del EUCARISTICO ARTE LUCENSE. Sirvan, pues, aquí para representar a los otros muchísimos elementos artísticos de nuestra provincia lucense, creados para ensalzar lo más dignamente posible al DIOS-HOMBRE cuando se halla presente en este SANTÍSI­MO SACRAMENTO.

Page 96: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

JESÚS BAL Y GAY, MÚSICO LUCENSE LUGO IMPRIME CARÁCTER'"'

Por JAVIER ARIAS BAL

El destacado compositor y musicólogo Jesús Bol y Gay, nacido en lo ciu­dad de Lugo (23-06-1 905), fue calificado de "musico universa/". Con esta semblanza --€Scnta desde la cercania familiar y lo profesionalidod­LVCENSIA se une a los homenajes que, en este centenario, se le tnbu­tan, especialmente en Lugo y Madnd (donde falleC1ó el 3-03-199 3).

"Muchos amigos y algunos críticos han llegado a decir y creer que Lugo tiene más que ninguna otra ciudad y de forma clara, aparente, real y viva y destacada, expresa y comunicante el "genius loci ". Lugo impri­me carácter. No sé si es cierto, pero estoy casi seguro de que "mi" ciudad tiene unas murallas más antiguas y menos visibles que las romanas que, cuando alguien se adentra en la esencia de ella, se cierran tras él, lo cir­cundan y lo aprisionan con fuerza y poderío, lo absorben y lo incorpo­ran" Jesús Bal y Gay'"·

El lucense Bal y Gay

Creo que Lugo siempre fue una gran escuela de autodidactos; yo tam­bién lo he sido en gran parte. Tanto en Lugo como en el autoaprendizaje se mezclan la necesidad, la falta de maestros profesionales y por otra par­te un ambiente riguroso e idealista del arte, En 1924, Jesús Bal y Gay, con diecinueve años, forma parte del grupo fundador de la revista Ron-

(") Este artículo está adaptado por el propio autor para I.VCENSIA a partir de otro escrito en 1nayo

de 200.l. Toda_.., las citas provienen principalmrntcdc de mis visíras a JesLÍ~, de su autobiografía que n:alizú Antonio Bux<Ín y de la f,111t.istica cntn:\·i~ta que le realizó Juan Bautista \/,ircb de Vt:¡.!;a. Además hay referem.:ias a tr,1bajos de X.~1. Carn:ira y de Rafael Torres.

{ 1) Si no ~e dice lo contrario todos los cnrrccomilbdo\ ~on de .Jc~lÍ\ Bal

Page 97: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

300 JAV/é.R ARIAS BAI.

sel: "De ello son consecuencia el sello de la amistad con Correa Calderón, Álvaro Gil y Luis Pimentel y el comienzo de mi vocación cara al público". Se publican sus primeros artículos y su primer libro: Hacia el Ballet Ga­llego. Ya aquí se pueden apreciar cuáles son los principios críticos del jo­ven Jesús: "Los coros efectúan su presentación en escena -que parece ha­ber adquirido carácter protocolari<>- en medio de una desagradable alga­rabía de instrumentos, voces y "aturuxos" que parece querer ser una ale­gre marcha hacia alguna romería; no hablemos de ciertas notas lindando con lo grosero. Mas, así que comienzan los cantos, una sombra de quie­tud aplasta aquel torrente de movimiento y vemos a los cantores situarse de un modo orfeónico. Se ve que se dan cuenta de lo que son -¡qué buen maestro es el instinto!-, de que están, como cualquier orquesta o masa coral, ejecutando música ante un público. No saben, esto es lo lamenta­ble, llevar la ficción al extremo conveniente. Es como si los elementos de una agrupación dramática, dándose cuenta de que estaban ante el público recitando palabras de Shakespeare, por ejemplo, se inmovilizasen, que­dando en hierático semicírculo durante su recitado. La obra de Shakes­peare indudablemente se habría "dicho", pero ¿y lo demás?"

Después de acabar el Bachillerato se quedó un año titubeando, sin sa­ber qué camino tomar, el problema principal acerca de su futuro era que sus padre no veían la música como una respuesta válida a la pregunta.

1(

11 ,

~ . , 1

-..... . ' I ' "'' .....

jesús Bal y Gay y su esposa Rosa García Ascot

Durante ese año se dedicó a mejorar en matemáticas, disciplina para la que era especialmente dotado, y aunque no fue al fin su dedicación, nun­ca desapareció de su mente ese potencial matemático que impregnó su trabajo en cuanto a su rigor científico y su sentido lógico analítico, muy británico por cierto. "Fue llegada la hora, por tanto, de pensar en una carrera universitaria, camino -trillado y tópico, es sabido- de obligado discurrir y de fácil y práctica salida. Lo lógico hubiera sido la música".

Todas estas "razones" le llevaron a estudiar Medicina. He tenido ocasión de comentar con él, acerca de esto, que fue algo que nunca le

Page 98: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TUCO IMI'RLW CARACTFR .lOI

había dejado de extrailar, que no había acabado de asimilar. Jesús no entendía cómo se podía pensar que la música no era, ya de por sí, una carrera. De todas formas, siendo fiel a su historia, y exponiendo un ele­mento que también lo define constantemente, hay que decir que él tam­poco tenía claro querer ser pianista o compositor. En su mente ocupaba un lugar prioritario el conocimiento, su motor principal era la especula­ción, el afán de investigar; lo que no perfilaba totalmente una posible carrera pianística y la composición todavía no se había corporeizado tanto como para asumir firmemente sem~jante responsabilidad de futu­ro y enfrentamiento al camino previsto. El hablaba de que su dinámica era "conocer más que practicar, sabe más que exponer, descubrir y aprender más que mostrar".

La Residencia de Estudiantes

Jesús se traslada a Madrid a estudiar Medicina aunque no llega a aca­barla. Al principio está en una pensión, pero a los tres ailos consigue en­trar en la Residencia de Estudiantes, el lugar que se convertiría en un centro de su vida en casi todos los aspectos (y desde luego le habría cau­sado una gran emoción saber que una residencia de estudiantes de Lugo acabaría llevando su nombre). Podemos resumir el espíritu de la Resi­dencia en varias citas del propio Jesús: "La Residencia de Estudiantes fue una fundación de la Institución Libre de Enseilanza. Ésta la funda don Francisco Giner de los Ríos. Los alumnos se examinaban por libre en la Universidad. Giner tenía muy mal recuerdo de ella porque lo expulsaron, juntamente con otros catedráticos, por sus ideas. El fundador insistió siempre en que aquello no fuese jamás oficial, o estatal, o paraestatal, ya que era una institución libre, libre, libre, y por lo tanto, independiente, totalmente independiente.

Bases de la convivencia en la Residencia eran la inquietud y el respe­to por todo lo relativo al conocimiento, tanto artístico como científico, y una conducta moral laica e intachable que podíamos denominar repu­blicana. Ejemplo de ello era que en el entorno de Giner de los Ríos ha­bía una intencionalidad a la hora de huir de los nombres altisonantes, así el sencillo nombre de Residencia de Estudiantes. O el de Junta de Ampliación de Estudios, a la que Caja! llamaba directamente Junta de Pensiones, no había nada de eso de I+D, Master de ... o Centro Superior de Investigaciones Científicas: "Era un sentimiento y un sentido de hu­mildad estética y ascética, un sentido de la prudencia en la medida de las cosas, del que estamos tan escasos, tan necesitados. Una lección para el futuro. Una lección para el presente. Para siempre."

Jesús, cuando hablaba de la Residencia, ponía mucho énfasis en las cuestiones morales y de conducta. Le parecía un ejemplo perfecto para

Page 99: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

302 /AVltR ARIAS RAI

definirlas el caso del propio director, don Alberto Jiménez, y como era fiel a sus promesas incluso cuando aquellas eran más incómodas: "Un paisano suyo, malagueño le pidió que velara de que su hijo no dispersase sus obligaciones religiosas y don Alberto fue fiel a su promesa y lo con­ducía a la iglesia todos los domingos y le esperaba hasta que acabara, fuera, naturalmente porque era agnóstico; así cumplía su promesa y no fingía creer lo que no creía."

Además del fantástico programa de conferencias había también con­ciertos de calidad extraordinaria y algunos actos musicales de relevancia. Por allí pasaron, entre otros: Maurice Ravel, Francis Poulenc, Darius Milhaud, Soulima Stravinsky, Igor Stravinsky, Manuel de Falla ... Otro ejemplo de los principios de la Residencia era que todo aquel que venía a hablar o a tocar tenía que cobrar. Obviamente no había dinero para pa­gar lo que sería el costo real pero sí que no se permitía que se hiciera nada gratis. Hasta el que no quería cobrar era "obligado". Me pregunto si hoy -tiempos en que todo se hace a costa de grandes despilfarros- se podría hacer una labor así, si sería inútil intentarlo o si sería suficiente con poseer aquella fortaleza moral, aquellas convicciones tan firmes y aquella voluntad de hierro para lograr triunfar en el terreno de la educa­ción y de la formación de estudiantes, o si por el contrario, no sería facti­ble ni en el caso de que se dispusiese de fondos ilimitados."

De nuevo en Galicia

En 1927 tiene que hacer un alto en su estancia en la Residencia du­rante nueve meses porque tiene que cumplir con el servicio militar. El servicio lo hace en Santiago, para escapar de la cantidad de guardias que se hacían en Madrid, debido a los numerosos edificios oficiales de la ca­pital. En Santiago, además, buscó beneficiarse de la consideración de es­tudiante en el cuartel y viceversa, la consideración de soldado en la Uni­versidad: "Todo esto, en el papel, estaba muy bien pensado, pero no me salieron bien las cuentas y no por falta de cálculo. La culpa estuvo en que yo era un soldado de cuota. Al llegar el verano dieron permiso largo --<:asi como un anticipo de licencia- a los "soldados de haber", que eran los que comían y a los que había que pagar la comida y en cambio a los de "cuota" no nos daban nada"'· ;Me pasé el verano haciendo guar­dias!. .. castigo de Dios. Hice guardias un tanto así como en días alternos, ¡Una barbaridad!"

En ese año 1927 ingresa en el Seminario de Estudios Galegas. En San­tiago conoce a Carlos Maside, a los hermanos Bouza Brey, a Domingo

(2) "~o!dados de cuota" eran los que, rnr:diante un pago en metálico, gozaban de cierta\ ventaja\ y reducción del plazo de servicio nülitar.

Page 100: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

/,liCO IMl'RIMF CARACTl:R .lO.l

García-Sahell, a Rafael Dieste, "tan entrañable", a Luis Scoane, "mi in­mortal amigo", a Gonzalo Torrente Ballester, a José Filgueira Valverde, etc.: "un "feixc" de jóvenes que prometía y luego cumplieron sobrada· mente." El papel de la amistad es fundamental en la vida de Jesús y gran parte de estas amistades las conservará toda la vida a pesar de distancias en el tiempo y en el espacio: "En mi juventud hubo momentos de gran alegría --<:asi todos compostelanos- gracias a la buena mesa, el buen vino y el buen humor de mis amigos Maside, Eiroa, Candeira, García Sabell, Gallego, Otero Espasandín ¡cuánto os debo en ese sentido!".

La música como profesión

En un encuentro providencial, en el tren que le llevaba a Lugo, coinci­de con Don Juan López Suárez. El era un médico humanista, con espíritu de pedagogo, de educador y de galleguista práctico. Todo lo planteaba siempre en relación con Galicia. El, entre muchas otras cosas, planteó la recuperación del monumento romano de Santa Eulalia de Bóveda a la Junta para la Ampliación de Estudios. Era, también, una especie de "Pa­trono" de la Residencia, muy cercano a Francisco Giner de los Ríos y al ver a Jesús le debió de parecer que también él necesitaba una recupera· ción. Le dijo: "Usted está coqueteando con la Medicina, y eso no le va a llevar a ninguna parte, porque no será nunca médico. Lo que le interesa es la música. ¿Le interesaría hacer unos estudios folklóricos musicales? Ya hablaremos." Allí comenzará la vida musical profesional de Jesús.

Su padre se disgustó al enterarse de que dejaba la Medicina por la in· vestigación musical y por la Música, y aunque acogió relativamente bien la noticia, lo hizo de forma forzada. "No se opuso, pero no le produjo alegría en absoluto, dado el poco o ningún aprecio en que se tiene la profesión de músico en España."

Así en 1928 entra en el Centro de Estudios Históricos de Madrid. El Centro era una institución previa al actual Centro Superior de Investiga· ciones Científicas (CSIC). Surge de la Junta para la Ampliación de Estu· dios. En él estaban desde Navarro Tomás, que se dedicaba a la fonética y trabajaba en la calle Jesús de Medinaceli (hoy también sede del CSIC:, donde están la librería Medinaceli y el Centro Lingüístico e Histórico), hasta Negrín que tenía su laboratorio en la Residencia de Estudiantes. El había sido profesor de Jesús durante sus cortos estudios de medicina, era Catedrático de Fisiología en la Facultad de Medicina, de su laboratorio salió Severo Ochoa, y fue el último presidente de la República. Ramón Menéndez Pida!, director del Centro, organizaba los equipos pero estos tenían después plena autonomía en sus investigaciones. "Independencia que siempre estuvo presente en todos los hijos surgidos de la Junta de Ampliación de Estudios."

Page 101: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

304 JA v1rn ARIAS BAI.

El trabajo en el Centro de Estudios Históricos de Madrid tenía dos vertientes: una era la dedicada a la música popular, al folklore, y otra a la música antigua, principalmente a la transcripción de códices. En este sentido Jesús se formó como paleógrafo musical. Es ahora el momento de recordar las habilidades matemáticas de Jesús, porque la paleografía musical es quizás la disciplina musicológica que exige un acercamiento conceptual más científico. Es una situación paralela a lo que es la arque­ología con respecto a la historia, o la etimología; casi más que la paleo­grafía con respecto a la filología.

Rosita y jesús con Stravisnky y otros amigos

en México

La investigación musical

Por encargo de Ramón Menéndez Pida!, Jesús se dedica a recoger ro­mances en la provincia de Cáceres (1931): "Nos dieron un Ford de se­gunda mano, y Torner y yo nos fuimos a Extremadura a buscar roman­ces". El romance no se separará de su vida pues, luego en México, se en­contrará con el corrido que, con su evolución propia, viene a ser lo mis­mo. También contribuye al capítulo del folklore musical en la publica­ción "Terra de Melide", del Seminario de Estudios Galegas (1933). Este trabajo lo va a realizar en colaboración con Torner, con el que recorrió Galicia durante cinco veranos para el futuro Cancioneiro Galega.

El primer verano fue un recorrido general por Galicia, sobre todo in­vestigando los archivos de música popular de los coros en las capitales gallegas. Luego cada uno de los demás veranos fue dedicado a una pro­vincia. Ellos fueron de los primeros que hicieron este trabajo en España, trabajo de campo, con transcripción a pauta de las canciones y de los textos: "Pedrell lo hacía mediante correspondencia. En Galicia huho don Castro Sampedro, antecedente que fundó la Sociedad Arqueológica de Pontevedra lo que llegó a ser luego el Museo de Pontevedra. Él sí que re­cogía. Feijoo también con su coro en Pontevedra, que era boticario."

Page 102: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LUC<) Uv1l'Rfi\1F CARACTER 305

Noviazgo y matrimonio

En el año 1933 se casa con Rosita. "Rosa García Ascot era la única mujer del "Grupo de Madrid" (cuenta Rafael Torres), y la que mejor se entendía con el piano, con el que daba unos conciertos deliciosos. Jesús Bal no se perdía ni uno, y un día, en el "metro", cuando Rosita iba acompañada de su padre, se cruzó con ella y la saludó muy cortésmente. "Mi padre me dijo que tenía cara de chico decente", recuerda Rosita. Así es que Bal y Gay comenzó a frecuentar la casa de Rosa y a tocar con ella el piann a cuatro manos. Un día -"el 8 de marzo", puntualiza Rosi­ta- fueron a escuchar un cuarteto de Beethoven, pero lo cierto es que se metieron en un bar de la Gran Vía a tomar cervezas y ya no salieron sino como dos enamorados. "Yo le hice una declaración bastante formal, pero fue, como en la ópera cuando se encuentran los amantes, un verda­dero fortissimo. Eso ocurre en todas la óperas, pero en cambio en De­bussy, cuando los amantes se unen, la orquesta calla."

El Cancionero

El Cancioneiro fue una de tantas cosas que la guerra impidió finalizar. El trabajo en el Cancioneiro, medido por el número de fichas recogidas, fue un poco mayor por parte de Torner en cuanto a la música, "no mu­cho mayor" y total por parte de Jesús en cuanto a la letra, ya que el pri­mero no era gallego.

En 1935 Torner quedó solo porque Jesús se marcha a Cambridge. Después llegó la guerra y Torner, que era republicano, tuvo que irse como los demás hacia Valencia y a la frontera, y luego se exilió en Londres.

Tras la contienda las fichas aparecen en el Centro de Estudios Históri­cos, aunque no en las mejores condiciones, porque se localizaron casual­mente cuando un bedel preguntó si tiraba o quemaba unos papeles de música que estaban en un cesto de la carbonera. El encargado le dijo que antes había que consultárselo a mosén Higinio Anglés, que llevaba la parte musical y cuya intervención salvó al Cancioneiro de su desapari­ción y se llevó las fichas al Instituto Español de Musicología de Barcelo­na. Allí quedan depositadas y, lógicamente, inéditas.

Cuando Jesús regresa a España consigue su publicación. En México ya se había percatado de algunos errores en cuanto a la autoría del Can­cioneiro, ya que había recibido algunos "Anuarios" del Instituto Español de Musicología de Barcelona y en la bibliografía de varios artículos apa­recía: "Jesús Bal: Cancioneiro Ca/ego, Inédito." No se mencionaba a Torner, así que escribió a mosén Higinio Anglés para comunicarle que el Cancioneiro era de ambos y que debía corregir la omisión.

Page 103: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

)06 JAV!LR ARIAS RAL

Después de Inglaterra, México

Antes de acabar la guerra, en el año 1938, Jesús es invitado a México por el Presidente Cárdenas a ser uno de los miembros fundadores de la casa de España, allí se establecerá hasta su regreso en 1965.

En este breve artículo quizás una de las cosas más reseñables, enorme­mente apreciada por Jesús, es la amistad con Stravinsky era aquello que quizás Jesús más apreciaba dentro de sus logros personales: el placer de la intimidad con el que era la personalidad más potente del mundo de la

n1úsica en su momento. c:hávez le pedía que lo atendiese cuan­do él no estaba, era la persona indicada, quizá no sólo porque lo conocía sino también por la confianza que le debía de dar el talante discreto de Jesús y el encanto de Rosita para ser bue­nos anfitriones de Stravinsky. Dice Jesús: "lgor Stravinsky -hombre difícil, reacio a aceptar o admitir nuevas amistades y en posesión del mínimo coefi­ciente imaginable de posible conv1venc1a con personas poco inteligentes y vanidosas, así como con "cronistas" musica­les pedantes, coeficiente que se potenciaba y humanamente se

jesús Bal y Gay exacerbaba por la percepción de la menor sensación de perte­

necer a mundos distintos, hablar diferentes lenguajes o pertenecer a es­tratos intelectuales opuestos-, trabó, sin embargo, una fuerte amistad conmigo, y esta amistad va a durar hasta el fallecimiento de lgor."

Muchos días de convivencia en sus frecuentes visitas a México dan lugar a continuos cambios de impresiones, de confidencias, de análisis de obras, de paseos, de viajes por el interior del país, de retiros, de huidas del público y de entrevistadores. Rosita salió alguna vez de su habitación del hotel para disculparlo ante los periodistas alegando que se encontra­ba mal. Decía Jesús, muy divertido, que a Stravinsky le fastidiaban mu­cho las entrevistas pero que creía que, a lo mejor, no era tanto por lo en­gorroso que le pudiera parecer sino porque le daba muchísima rabia que fuera él el que hablara y fuera el periodista el que cobrara.

Page 104: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

1.uc;C) IMI'RIMF CARACTFR 307

Antonio Buxán dice que al menos en un par de ocasiones (según Ce­lestino Fernández de la Vega), la visita de Stravinsky no tenía razones profesionales sino exclusivamente de amistad, de descanso en compañía de la familia Bal. Y puede ser cierto porque Jesús siempre quería mostrar todo de una forma natural, tenía tal aversión a la exageración, que con­taba todo lo que le ocurría como si fuera normal. Y a veces me da la im­presión de que mientras esto era presente no tenía que defenderlo porque era obvio, palpable; pero después, cuando lo contaba, pasados los años, con la lejanía del espacio y del tiempo, parecía que le entraba el temor de que los que lo escuchábamos no lo tomáramos del todo en serio.

Esta línea peligrosa sobre la que caminaba es una característica en­cantadora de su personalidad, pero creo que ahora sería muy convenien­te aprovechar alguno de sus momentos menos modestos: "Una convi­vencia "viva", cordial, llena de buen humor, entrañable e inolvidable. De esta convivencia, de esta amistad, han quedado vivas en mi memoria las alabanzas (pido perdón) -resultantes del estudio crítico y del análisis de mis obras por él- a mi obra y también el que Stravinsky desnudase sus obras ante mí. Esto es una prueba clara de la alta estimación en que nos teníamos y el reconocimiento que tenía Stravinsky de la posible calidad de mis obras, del posible valor de mis composiciones."

"La Serenata, el Divertimento para maderas y alguna cosa más se los enseñé a Stravinsky. Eso también fue un triunfo mío, porque a Stra­vinsky no le gusta leer cosas ajenas. Un día fue a casa, se sentó al piano a leer la Serenata, la estuvo viendo, callado, y de repente dijo: esto me gus­ta, un pasaje. Ni gran elogio, ni nada. Luego le enseño el Divertimento, bueno pues él en seguida se dio cuenta de una cosa, me dijo: la figura­ción de los temas era semejante en cuanto, vamos a decir si estaba en dos por cuatro, yo empleaba negras, corcheas, blancas, una cosa un poco fría, un poco esquemática. No sé. Pero me dijo: por qué no emplea usted también figuras más pequeñas, des petites notes. Estudie usted a Verdi. Él siempre fue muy partidario de Verdi. Yo comprendí lo que quería de­cir, no necesitaba estudiar a Verdi, pero en fin. Y la Sonata de Clarinete es el fruto de aquel consejo, que efectivamente hay una figuración de lo más variada y ya no es aquella rigidez del compás que se nota un poco."

Músico universal

Jesús siempre fue partidario de la vía francesa, de Debussy y Ravel, de Falla y del Neoclasicismo de Stravinsky, que le influía desde mucho antes de conocerse y obviamente luego más, pero quiero intentar perfilar me­jor la relación y mostrar cómo las relaciones con personas tan conocidas e influyentes se labraban siempre desde una posición de igual a igual,

Page 105: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

~08 JA VJFR ARIAS DA/.

nunca confundiéndose con los demás. Un ejemplo ya lo expuse anterior­mente: "Yo comprendí lo que quería decir, no necesitaba estudiar a Verdi pero en fin", pero aquí tenemos otro comentario a mi modo de ver en­cantador: "De la tímbrica hay un detalle muy curioso, y además está fe­chada la obra, pero el final, el último acorde, del último tiempo de la Se­renata, es el acorde de LaM, ¡Brraam! completo, y queda como resonan­cia mi-la-do# en los violoncellos, una resonancia como si fuera la que se produce en un piano. Bueno pues eso lo hizo luego Stravinsky, mejor que yo, en un concierto para orquesta de cuerda pero afortunadamente pos­terior a mí. Es decir que hemos coincidido porque no creo que él se hu­biera fijado en este detalle de la Serenata. Porque además él lo hizo me­jor que yo. Yo no podía hacerlo por la afinación, es decir por la tonali­dad, pero él sí porque lo hizo con armónicos naturales de los contraba­jos y es precioso. Y es el mismo, es un acorde lleno."

Epílogo

Para finalizar, relataré un último detalle de su personalidad que po­dría servir de cierre al título del artículo: En 1938 se acaba su Lectorado en Cambridge. Se acerca la fecha sin salida posible. Los tres años eran improrrogables, ésta es una característica de estos puestos donde se apre­cia la rotación como parte de su valor. En el puesto de Jesús poco des­pués estará Jorge Guillén. La vuelta a España es impensable, la guerra continúa, y no hay para nadie posibilidades de trabajo, pero menos en las disciplinas de Jesús. De nuevo surge in extremis una oportunidad en el horizonte. "No sé lo que pensé, ni podría decirlo. Pero tampoco me angustié, porque no me angustio. No tengo ese vicio. Me vi apurado, eso sí, pero la angustia jamás llegó a apoderarse de mí, de mi ánimo ni de mi vida. Siempre reinó en mí la serenidad, como algo que he poseído natu­ralmente, sin posturas, esfuerzos o autoviolencias. Quizás haya heredado la serenidad de mi madre. También puede ser que la vida fue modelando así la mía y mi forma de entenderla. A mí no sé por qué ni por qué cir­cunstancia, todo me lo dieron. No, no es una prosa. Yo no pedí nada y no lo digo con orgullo ni con vanidad. No. Es una realidad, un hecho que se repitió ininterrumpidamente a lo largo de mi vida. Vinieron siem­pre las soluciones, las ofertas y las cosas así. No fui detrás de ellas ni tuve que pedirlas. Cuando estaba viendo cerrado el horizonte, porque en Cambridge se terminaba el contrato y no iba a renovarse, porque los lec­torados los limitaban a tres años improrrogables, ya que estaba estable­cido que tenían que cambiar de Lector, aparece la oferta de México".

Page 106: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

OS PAXARO DE PARTEME E CARRAGOSO UNHA LINAXE DEZÁ DESCOÑECIDA

Por CÉSAR GÓMEZ BUXÁN

A historia da fida/guía galega non é, con frecuenoa, un relato de gran­des fertos, protagonizada por importantes personaxes, senón a /orto polo supervivencia duns homes e mulleres favorecidos socialmente, cuns privile­xros herdados de tempos posados que non servían para abasta-la casa de mantenza, pero que alimentaban o seu "ego" fronte ó campesiñodo.

A comarca de Deza non escapa a este feito nobiliario. Practicamente tódalas aldeas e parroquias da zona teñen o seu fidalgo máis ou menos avantaxado economicamente, de tal xeito que constitúe esta antiga de­marcación unha das zonas de Galicia con maior censo de fidalgos. Pero falamos dunha fidalguía "de base", donos de foros que lles concederan os mosteiros e nobres titulados (principalmente nesta terra o conde de Lemos), bens que ás veces producen escasas rendas e elevados gastos (os máis importantes os que dimanan dos preitos que remataban case sempre na Real Audiencia de Caliza, ou ben na Chancelería de Valladolid), polo que a maior parte destes fidalgos van perdendo o seu "status" social, achegándose no seu xeito de vida e na súa economía ós labregos.

O contrario tamén é habitual. Os descendentes de campesiños que ha­bitaban lugares "defesos" (é dicir, exentos de pagamento de tributos ó se­ñor da xurisdicción), amparándose en que non figuran incluidos nas lis­tas de "pecheros", comezan a tramitar solicitudes de recoñecemento de fidalguía que lles posibilitarán, xunto con unha maior desenvoltura eco­nómica, os enlaces con nutras casas abastadas, a fundación de capela­nías, vínculos e morgados ... Nunha palabra, o "afidalgamento", acadan­do unha importancia social fóra de toda dúbida,

Neste lento proceso, moitas das liñaxes que algunha vez existiran en Deza desapareceron, ben pola perda da súa importancia económica e so-

Page 107: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

i 1 () CfSAR C();\1/<.Z 1-lUXAi\1

cial ou por enlazar con outras familias foráneas e traslada-la súa residen­cia ás urhes ou a outras zonas máis favorecidas e mellor comunicadas. Poucas das residencias fidalgas seguen habitadas polos descendentes dos primitivos posuidores e unha destas é o pazo de Carragoso de Ahaixo, con orixes, paradoxicamente, nos habitantes nun lugar ''dcfeso", simples labregos que foron ascendendo social e economicamente ata chegar no século X_IX a importante referente no panorama fidalgo da zona.

O pazo de Carragoso de Abaixo

Atópase no concello de Lalín, pertencente antigamente á desaparecida parroquia de San Cristobo da Pena e hoxe practicamente incluído no casco urhano lalinense. Nos últimos tempos recibe o nome de "pazo de Teixeiro", polos seus últimos posuidores.

Vista xeral da fachada principal da constrncción

A edificación pouco conserva das súas características amigas, debido ás reformas que co decorrer dos séculos se foron realizando. En todo caso, o seu ho estado é froito do coidado que lle presta a súa actual pro­pietaria, dona Mercedes Teijeiro Villa'''.

11) A esta Jon;-i déhcsc ,1gr;1dece-lo seu interc~c pnl.1 cultura, aportando xcncros•l!lle1ire dato:-. par;l a confección deste trahallo, a~í cnmo •I~ facilidade:-. que ofrcccu noutras inve:-.tigacicíns. Entre as llll!llL'rosas len1hranzas que ,1garí1no~a1nentc conserva dcstacaremo:-. o primeiro número do xor­nal lalinense "R;vún", descuhcrto por qucn esto escrihL· e o invcstig.1dor l' amigo don Fr,1ncÍ'>L·u Rubia Ale¡o~ en novembro do ,1110 2000, e do que despni<> <>C fixo unha ediciún fac-<>ímile.

Page 108: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

OS p,,\XAR(J lJF P1\RTF/l.fF F CARRAGC>S() J 11

No exterior ábrcse un portalón moder­no, no que foi situada a pequena espadana da capela da casa, desaparecida nun incen­dio. Está decorada con rosáceas e pinácu­los, ofrecendo unba imaxe característica desde a estrada pola que se accede ó pazo.

O elemento máis característico do edifi­cio é a pedra armeira, traída polos Teixeiro, segundo testemuño do debuxante Enrique Campo, dunha casa que posuían na comar­ca da Ulloa'". Trátase dunha labra de cuida­da factura, de forma oval sobre cartela e campo cuartelado en cruz. No primeiro cuartel, cinco cabezas cortadas11

'. No segun­do, unha barra engolada da que pende, na zona central unha fita. No terceiro, tres cal­deiras en tres faixas. E no cuarto cuartel tres flores de lis ben ordena­das. Ó timbre,

Espadana da elmo adestra-desaparecida capela do, empena-

chado de plumas. As liñaxes ás que fan re­ferencia estas armas son descoñecidas e pa­rece non gardan moita relación coa xenea­loxía da casa14

'.

O pazo de Parteme

No lugar de Carragoso de Arriba desta­caba a antiga casa de Parteme, hoxe desa-

(2) flL(;LJEIRA VALVERDE, J.: "Fl recorrido arqueológico de :V1ayer y E. Campo en 1909". /\111-seo de Puntc1•edr,1, T. 111, ed. facsimilar. Depuración Provincial de Pontevedr,1, 2000. PJx-.,. 157 e ..,s.

(3) Pódcse pensar, nun prinu:iro niomcnto, que se trata de cinco cabezas de lobo (Mosqueira), pero a existencia Junha fotografía na que figura un cabeceiro Je cama, procedente de SilleJa (posible­inentc orixinaria do pazo de Viña, en San Tirso de Mandua!>), que tr<lC no segundo cuartel cinco cabezas de paxaro e tres flores Je Ji-.,. nos leva a pensar que '>e trata das arma'> antigas Jo apclido Paxaro. N()VÁS GUII.1.ÁN, J.: "rv1ueblcs blasonado-., en el museo"'. Museo de Po11te1 1edr,1, t01nn 11, cd. facsi111il,1r. Deputadún Provinci.11 de Pontevedra, 2000. PJxs. 1 S., es~.

(4) Pode suceder. co1no noutros ca~os coñecidos, que se trate da representación en pedra dunha ext:­cutoria de fidalp;uía que acaJ;1r;1 noutro tt:n1po a familia, Jncun1t:ntos que ;Ís veces amosan un­h,1~ rcprc'>t:nta..:ións hen ..:urio-.,a~ t: afostaJ;1s d<1 realiJ:iJc.

Page 109: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

312 CFSAR (;C)MFZ RUXÁN

parecida, propiedade dunha familia de raigarne, quizais non fidalga, pero posuidores de extensas propiedades e, ornáis importante, levadores dun lugar defeso, polo que non pagaban tributos, o que fixo que se se­rnellasen ós fidalgos.

O prirneiro dono coñecido da casa de Parterne foi Fernán Pasara, ca­sado con Catalina Pasara, procedente do lugar de Barrio, en San Xoán do Sisto. Deles naceu Gregario Pasara, prirneiro deste norne, dono de Parterne e outros rnoitos bens. Receptor da Alcabala en Terra de Deza no 1584"'. Outorgou testamento no lugar de Parterne no ano 1617 ante Lope Sánchez de Ulloa'"'. Ordena ser sepultado dentro da igrexa de Santa María de Donrarniro, dentro do Coro "donde está sepultado Antonio Fernández, ;uez que fue de Tierra de Deza". Adernais, que dos seus bens se faga un "crucero de piedra" en lugar indeterminado "iunto al estan­que la parte el río, donde está una cruz de palo""'. Así mesmo, rnellora ó seu filio Gregorio e cita ó seu xenro Juan de Alvarellos.

Gregorio Pasara casou en dúas ocasións. A prirneira foi con Catalina Carroa, que aínda vivía no 1574, e dela naceran:

Catalina Pasara. Foi dotada o 16 de xullo do 1581 polo seu pai ante Cristóbal Gundín para que casase con Juan de Busto, rnellorado na mesma escritura polo seu pai 181

• O matrimonio parece que non se celebrou, pois figura corno o seu marido Gonzalo Pérez, co que vivía na cidade de Santiago. Árnbolos dous faleceron antes do 1601, deixando catro fillos menores de idade: Gregario, nado no 1585, Inés, no 1589, Dorninga, no 1592, e, finalmente, Pedro, no 15941

".

Juan Pasaro, que figura corno testernuña en escrituras no 158711 º'. Bastián Pasaro. Casou con Aldonza Rodríguez, e viviron no lugar de

Xaxán, na mesma freguesía da Pena. Pedro Pasaro. Casou dúas veces, pero só coñecérno-lo norne da pri­

rneira das mulleres, que era Margarida de Millares, de San Marti­ño de Lalín (filla de Jácorne de Millares, receptor de Penas de Cá­mara en Deza polo 1578, falecido entre 1598 e 1601, e da súa pri-

(5) AHUS, protocolos, 569. Nota: Mantcn!>e a grafía pasaro ou paxaro tal e como figura nos do­cumentos.

(6) AHPP, protocolos, Lopc Sánchez de Ulloa. () legaxo está en n1oi 1nal estado, imposíhilitando a súa lectura completa.

(7) Lese unha referencia á Laxe de Deza (~an Miguel de Rendoiro), pero, como se dixo, o 1nal eq;1-do do documento irnpide a )>Úa lectura.

(8) Era fillc1 de Pedro de Busto, VC(.:iño da p;trroquia de San Facund(l de Bu~t<J. Al-IUS, protooi](JS, 56 7. (9) AHU\ protocolos, 58 l.

( 10) AHUS, protocolo..,, 572.

Page 110: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

()S I'AXARCJ Df-_ PARTFA1L f: CARRAC()S() 313

me1ra muller Mariña González, veciños do lugar de Lalín da Cima; neta paterna de Luis de Lalín e de Francisca de Millares, do­nos do citado lugar). O matrimonio concertouse o 2 de maio do 1596 e, unha vez casados, foi dotado o dito Pedro o 9 de febreiro de 1598 ante Cristóbal Gundín nos lugares de Pareizo e Casares (San Miguel de Goiás) e Feás (San Cristobo da Pena)"'. Xa en 1601 estaba casado de segundas nupcias. Os dous primeiros tive­ron un filio, chamado Francisco Pasaro (ou Francisco de Millares). Pedro Pasaro outorgou o seu testamento ante Pedro López Varela e morreu o 22 de abril do 1646, sendo sepultado no Coro da igre­xa de San Cristobo da Pena"''.

De segundas nupcias casou o dito Gregorio Pasaro coa súa curmá se­gunda María Fernández. No 1581 o mosteiro de San Martiño Pinario de Santiago fíxolles foro por dúas voces de catro pezas en San Miguel de Goiás e doutras herdades en San Cristobo da Pena. Deles naceu o herdei­ro da casa, tamén chamado Gregario Pasaro.

Así mesmo, coñecemos outros dous fillos de Gregorio Pasaro, pero sen saber a qué matrimonio corresponden:

Lucas Pasaro, crego de misa, tal e como figura no 1607 e 1616. Dominga Pasara, dotada ante Francisco López para que casara con

Francisco González, descendente da casa de Cardexía, en Santa María de Filgueira, parroquia na que vivían no 1611""·

Gregorio Pasaro de Parteme, o Mozo, segundo deste nome, posuíu a casa de Parteme en virtude da mellora que lle fixo o seu pai. Finou o 3 de decembro do 1645, facendo testamento ante Juan de Regil. Foi sepul­tado na Capela Maior de Santa María de Donramiro, na sepultura do seu pai"". Casara con María Salgada (filia de Jácome da Iglesia'"' e da súa muller Beatriz Salgada"", donos da casa de Bodaño, en San Mamede do mesmo nome). Foron os seus fillos:

Gregorio Paxaro, sucesor na casa.

( 11) AHUS, protocolos, 577. (12) ADJ., San Miguel <le Goiás. Libro l de .'vlatrin1onios-Dcfurn.:iúns (1623 1655). (13) AHll.S, protocolos, 588. (14) ADJ., San Miguel <le Goiás. Libro I de Matrimonios-Dcfunciúns (1623 1655). ( 15) lrni<in do Bachclcr Juan de la Iglesia, rector de Santiago de 1'vleixo1ne e anexo. Fillos de Grego­

rio d'Eircje (ou de !a lglt>sia) e de Susana de !a Iglesia, veciños de San Mamcdc de Rodaño a fi­na is do século XVI.

( 16) Dotada con10 "doncella uirgen )' honest,i y de hucna parte, hiiadafg,1 y de buena cast,1 y gcner11-cirin" o 4 <lt: xu1lo de 1599 ante o cscribán Cristúbal (;undín. Era filla de: Cregorio Cohncncro, !l<Kido sobre 1542, tenentt> de xuíz do 1572 ó l 'i86 e procura<l<1r <lt> DeLa en 1595 e 1596, vc­ciño <lo lugar <le Lalín da Cima, en San ,\1arti1ln <le 1.alín, onJe vivía coa slia rnullcr r...1aynr Con<lina (filia de 1.opo Cil, da C.1sa de Can:fa s~lnchez, en San Cri.;;coho d;1 Penal.

Page 111: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

314 C{S1\R (;()i\,1FZ HUXA1\l

Luís Salgado, escribfo da S.M. figurando corno tal en 1664 e 1694. Casou con Rosenda Sánchez, e foron veciños do lugar de Cotare­lo, en San Miguel de Goiás. Tivcron cinco filias: felipe Salgado,-,, Alfonsa Sánchez Salgado'"', Luís Salgado, relixioso na orde de San Francisco, María Antonia Salgado"" e Tornasa Sánchez Salgado'"''.

Jacinto Salgado, escribán da Súa Maxestade no 1660 e 1676 e veciño de San Cristobo da Pena. Casou con María García de la Aguada, e coñecérnolo norne de dous filias: Catalina Salgado"" e Juan Pasarn Salgado.

Licenciado Amaro Salgado, crego presbítero e de misa. Mellorado pola súa nai no 3." e S.º. Durante toda a súa vida foi adquirindo bcns que logo pasaron á súa sobriña Pelonia Paxaro, constituíndo a orixe do pazo de Carragoso de Abaixo.

Antonio. Antonia. Andrés. Juan Salgado""·

Gregario Paxaro Salgado, terceiro dcstc norne, foi dono do pazo de Parterne. Do seu matrimonio con Isabel Fernández de Ulloa (filia de Lope Piñeiro de Ulloa e de Inés Salgada Gundín, do pazo de Filgueiroa, en Santa María de Donramiro1

2.l)), e non tiveron descendencia masculina, perdéndose o apelido Pasaro. foron as súas filias:

Pelonia Salgado, que segue. María Paxaro Salgado. Herdou nas panillas que se fixeron dos bcns

dos seus antepasados o lugar e casa de Parteme. Casou con Miguel Calvo, orixinario do lugar de Corbillón, en San Pedro de Erbo e

( 17) Naccu no 1682 e \'ÍVÍ.1 aínd;1 no 1748. Casara con Barhora de Nóvo<I (fil la Je Antonio Je '.\lú­\'O<l e de dona .\<1arú1 Rodríguez T<1ho.1d;1). Foron veciños do lug:tr de Cohás, en )antiago de Catasós mentn:~ el era 1nurdun10 do pazo de Donfrc<in. Dt'spoi~ pasaron a vi\·ir cn Cor.uelo.

( 18) Soltcir;:i, "tollida de pies y 111<111os", e vcciii.a do lug<u de Cot;ln:lo, en San ,\1igw:I de Goiás. Fixo Jun.tciún Jo,_ '>cus bcns o 9 de fcbrciro de 1715 a favor de c;<1hrid de Castro, escrihán, casado coa '>Úa cunná Pelonía Salgada. AHPP, protocolos, An<lré'> Salgado Froiz, 705(5).

( 19) Ca.,ou con Pedro V/vqucz do Campo, do lugar de Cima do Allc, en Santa ,\1aría de Filgucira. (20) ,\lullcr de c;regorio Sánchcz da Barreira e veuilus do cit;:ido lugar de Cotarelo. Con &:,.cendencia. (21) Ca.,ou con AnJn;._ García e foron vcciilos de Santa rvtaría de Donrarniro. (22) Coi'iecémo-lu nome de tres das súa'> filias: Bernarda l.úpcz Salgado, nu11ler de Don1ingo de X.ir,

en San Estebo Je Barcia; 1\larí<1 1.ópcz Salgado, qw.: ca~ou con don Francisco de Nohoa, e vivi­ron no lugar de C:arraccdo, en Santa ,\1aría de Soutolongo; e Catalina 1.ópcz Salgado, espo'>a de Domingo rcrn<índcz, de San Rernixio das t-.1acciras.

{23) A sú.1 ascendencia en CC)MEZ P.UXÁN, C.· "Xcnealoxías de1:anas. Nota'> '>obre a ascendencia de D. Ra1nún !\taría Aller Ulloa". Anuario de Estudio~ e Investigación /)cscuhrindo, nº 5. l.a­lín, 2003. P<ix'>. 11-45.

Page 112: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

()S p,,\XAR(J DF PART/-,lV1F F CARRACC)S(J _) 1 s

coñecémolo nome de dous filias da parella, Bernardo'"' e Diego Calvo de Ulloa'"'.

Beatriz Salgada Paxaro de U/loa. Fora dotada pola súa nai o 7 de xuño <le 1671 ante Antonio González'"" para casar con Jerónimo Sánchez, veciño de San l.ourcnzo de Vilatuxc, do que tivo descen­dencia.

Benita Salgada e U/loa. Dotada o 18 de maio de 1676 ante Rodrigo Fcrnández Gil polo seu tío, o licenciado Amaro Salgado"-'· O 10 de maio de 1684, ante o escribán Fernando Gil de Ventosa' 28

', volveu­lle facer o seu tío dotación para que casase con Gregorio de Vilari­no, veciño <lo lugar de Cangas do Fondo, en San Xiao de Ro<lís"".

Ana Salgada. Unha vez falecido o <lito Gregorio Paxaro fíxose panilla dos ben <la

casa, en 1673, separándose as de Partcme e Carragoso de Abaixo.

Pazo de Carragoso de Abaixo

En virtu<le da fundación de vínculo outorgado polo licenciado Mauro Salgado y Paxaro no 1685 ante o escribán Rodrigo Fernández Gil, os bens de Carragoso de Abaixo pasaron á súa sobriña Pelonia Salgado Pa­xaro de Ulloa. Esta fixo testamento no 1719 ante Bernardo González, mellorando ó seu filio. Casara con Gabriel de Castro, escribán de núme­ro de Deza do 1690 ó 1719"'". Deles naceron:

Dona María de Castro e U/loa. Casou con Antonio Gil de Mundín, ve­ciño da Casa <las Bauzas, en Santa María de Sanguiñedo (Dozón).

Juana de Castro e U/loa. Casou con Amaro González de Villar, veci­ño de San Pedro de Doade.

Isabel de Castro e U/loa. Casou con Diego Taboada Salgado, escri­bán da Súa Maxestade, tal e como figura en 1720 e 1739. Veciños de San Cristobo da Pena.

(24) Escrihán Ja ~úa .\laxest,1de. C:asou om dona Isabel .\t1rí.1 de Torn.:s e T._iboada, filia dos señores de Casare~, en )an \ligue] de Coi:í~, e dele~ quedou unha única filla, chatnada doru C:actana C;1l­vo e Tahoad,1, hcrdeira, por tanto, da ca~a de Parteme, que 4uedou unida <Í casa da Viña, en San Tir~o de ,\fanduas, polo seu rnatritnonio con don Antonio Fl·lix Taboada, herdciro da 1nesma.

(25) Pa~ou a vivir ó lugar de Torguedo, en So1nriago de C:atasús, onde habirou coa súa muller Clara RodríRUe7, da que tÍ\'Cl de~cendencia.

(26) AHPP, protocolos, 1709, Amaro Fern,índl'z, f. 27-28. (27) ACB, protocolos, Rodrigo fl'rn<Índe1 Cil. (28) ACB, protocolo~, Fernando Gil de Ventosa. (29) A a'>cen<lencia <le (;regorio de Vilariño e a descendencia do Ill<ltrimonio en c;().\1EZ BUXÁ'.\J,

C:~~•lr: "Xenl'aloxí,is dczanas. Os Vibriilo de Canga~". Bolctbz de Fst11dios de Gcnl'dfogi.i, llc­

r,ifdic,1 )' ./\.i'ohilürt~l de G,1lici.i, n". 1. A":>0Liac1ón de Ccnc;ilogía, I kr:l[Jic,1 y Nobiliaria Je C.1-hci.1. Pnnteve<lr.1, 2002. \\íx~. 89-1 tl4.

( )()) c;()l\lEZ BUXAN, ( .: "E'>crih,111os <le l'\úml'ro en L1 comarca de Dt'La ().XVI XIX)". :\nu.1rin J)csc11hn11du, n" 1. Semi11.1rio de F.,tudio~ de De1.1. l.alin, ] 999. l\íxs. [ 7~-200.

Page 113: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

316 C!'.SAR G()A1FZ BUXÁJ\J

Francisco de Castro, sucesor nos bens.

Francisco de Castro y Ulloa naccu entre 1695 e 1700. Escribán de núme­ro de Deza e como tal figura no 1730 e 1777. Fixo testamento no 1768 ante Juan Manuel González e ante este mesmo escribán se fixeron as parrillas dos seus bens. Casou con dona Josefa Méndez, oriúnda de A Coruña (filia de don Antonio Méndez e de dona María Antonia Somoza). Deles naceron:

Don fosé. Don Benito Caietano. Naceu o 26 de xullo do 1728 e foi bautizado

en Goiás o 2 de agosto" 1'.

Dona Polonia. Dona Manuela de Castro. Casou con don José González, en Gur-

gue1ro. Don Francisco. Don Andrés.

O primoxénito, don José de Castro, avogado, foi mellorado vincular­mente polo seu pai. Indo de caza, morreu dun tiro, antes que o seu pai, polo que non posuíu Carragoso.

O seguinte, don Andrés de Castro, foi cura de Losón, e como segun­do en idade, entrou a posuí-los bens da casa de Carragoso á morte do seu pai. No 1782, ante Fernando González Taboada, nomeou por her­deiro ó seu sobriño don Manuel González.

Don Francisco Xavier de Castro, cura de Moalde, ó falecer o seu ir­mán don Andrés de Castro, suscita preito sobre o vínculo de Carragoso, fallando a prol del en A Coruña e Valladolid.

Segue a liña a citada dona Polonia de Castro, filia de don Francisco de Castro, que non posuíu a casa de Carragoso. Fixo testamento no 1783 ante Pedro Blanco del Casal, mellorando no 3." e 5." con carácter vincular ó seu filio primoxénito don Manuel González. Casou con don Felipe González de Ferradás, dono da casa de Trascastro, en Donrami­ro"21. Foron fillos da parella:

Don Manuel González, sucesor en Carragoso. Dona Maria González de Castro. Solteira no 1794' '" e veciña do lu­

gar de Trascastro, en Donramiro. Casou pouco despois con Fran-

(31) ADL, Lihro J de Bauti~n1os (1717-1776). (.12) Inn,ín de don C:ayctano Gonz<ílcz, cura de .\1elidc. Filio de Cregorio de Ferradás e de Bernarda

c;il Taboada. Neto de Andrés de ferradás, procurador xeral da xurisdicción de Dcza e veciño de Santa f\..1arfa de Donra1niro en 1705, e da SÚ<l nndler C:ri-;rina Pasaro. Bisneto de Juan de Fcrra­dás e de Benita Gonzá!ez Vázquc1, a súa rnuller, donos da casa de Trascastro, en Donramiro.

(.1.1) Tivo unha filia natural, cha1nada \t1aría de Vill,1n1arín e (;onzákz, que vivía .;;olteira en con1pa­ña <la "lÍa ría dona Manuela, que a <lcixou por herdeira no testamento. AHPP, protocolos, 681121. f. 48.

Page 114: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

().\ l'AXr\R(J DF l'ARTtMI-~ /- CARRACC>SCJ JI;

cisco de Neira, habitando primeiro na parroquia de Santadrao de Moneixas, trasladando despois a súa residencia ó lugar de Penela, en Donramiro.

Dona Manuela González de Castro. Soltcira. Era veciña do lugar de Trascastro, en Santa María de Donramiro. Outorgou o seu testa­mento o 7 de abril de 1805 ante Carlos Ramos Gil, deixando por herdeira á súa sobriña María de Villamarín'"'.

Don Bernardo González, monxe. Don Francisco González de Ferradás e Castro. Solteiro no 1793. Ve­

ciño do lugar de Vilar de Trascastro, na parroquia de Santa María de Donramiro.

Don José González de Castro. No 1791 figura como "soldado cabo" do Rexemento Provincial de Compostela'"'. Morreu solteiro sen facer ningunha disposición testamentaria, cando estaba ó servicio da Súa Maxestade no Rexemento Provincial de Lugo e se atopaba na cidade de A Coruña, onde estaba o corpo do dito rexemento.

O licenciado don Manuel González y Castro, avogado da Real Au­diencia do reino de Galicia, posuíu a casa de Carragoso despois do fale­cemento do seu tío don Francisco Xavier. O 11 de marzo do 1814 ante o escribán Carlos Ramos Gil"", "mediante por sus vastos quehaceres, edad avanzada y achaques que padece, no le es posible subportar las faenas y gastos que son necesarios para tener en pie productibo y permanente tanto esta casa y vienes de Carragoso, como la de San Andrés de Campo Redondo'', afora ás súas filias, dona María, dona Josefa Antonia, dona María del Carmen e dona Ramona González Taboada, ademais doutros bens "esta casa de Carragoso con todas sus oficinas, quartos altos, cava­// erizas, la casa en que vive su casero J,uis do Batán, y la de bodega, unas y otras con sus corrales, entradas y salidos", por renda de vinte ferrados de centeo e "mijo grueso" (millo) de por metade. Patrono da capelanía eclesiástica colativa de advocación de San Xoán Bautista, sita en San Xoán do Sisto "en el coletoral del lado del ebangelio, que a fundado mui antes de aora Andrés Vázquez de Ferradás, vecino que a sido de dicha casa de Trascastro, bisabuelo del otorgante"'n. Segundo parece, don Manuel fixo testamento no 1819.

Casou en Anzo no 1782 con dona María del Carmen Taboada y Monteagudo, do pazo de Barrio, en Anzo (como filia de don Gonzalo Taboada e de dona Josefa Monteagudo, donos do dito pazo), e deles na­ceron:

(34) AHPP, protocolos, 681 (2), f. 48. (3-'i) AHPP, protocolo~. 679(3). (.16) AH\'P, protocolos, Cario:-. Ramo~ c;il, l H l 4, f. 34. (37) Al IPP, protrn.:olo:-., C:,ulo~ Ramo~ (;il, 680(2), f. 4 l.

Page 115: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

\\ 8 CFSAR c·c)A·lLL !HIXA,1\1

Don Ramón González Taboada, fillo primoxénito. Dona María, finalmente sucesora na casa. Dona María del Carmen"". Dona Vicenta( 191

,

Dona Josefa Antonia. Don Miguel González. Dona Ramona González Taboada.

Don Miguel González, ó finamento do seu pai, entrou a posuí-la casa de Carragoso. Casara con dona Francisca Varela, filla dos señores da casa grande da Baíña, da que non tivo fillos, morrendo o <lito don Mi­guel no 1820. A dita dona Francisca, unha vez viúva, suscitou preito contra o seu sobriño pola cantidade de 66.000 reais que levara para a casa de Carragoso ó se casar co seu defunto marido.

A filla primoxénita de don Manuel González e dona Carmen Taboa­da fora dona María González Taboada, nada o 17 de maio do 1788, e, polo tanto, foi a sucesora nos bens de C:arragoso, que, como xa dixe­mos, lle fora aforada polo seu pai en unión das súas irmáns. Dotada polo seu pai e irmán en 44.000 reais de vellón'"" para casar co que sería o seu marido, don José María Teijeiro, dono da casa de Rendomil, en San Pedro Fiz de Brues'' 1

'. Este señor figura no 1827 como Alcalde Real e Ordinario na xurisdicción de Deza. Foi, ademais, axudante do Batallón do Ribeiro. O matrimonio tivo varios fillos:

Dona Carmen Teijeiro, que casou con don José Benito Carrero.

Dona Concepción Teijeiro, muller primeiramente de don Francisco Hoyo e de segundas nupcias de don Juan Lagos.

Don Ramón María, sucesor. Don Santiago Teijeiro, falecido solteiro. Don Juan Ramón Teijeiro González, que casou con dona Gumersin­

da del Oro.

Don Ramón María Teijeiro naceu no 1816 en Brues. Posuíu a casa de C:arragoso por herdanza da súa nai. Así mesmo, era dono tamén da casa e bens de Sucastro, parroquia de Lestedo (Palas de Rei), que aforou en 20 de outubro de 1845"" a Domingo Pablo López, veciño do citado lugar de

(38) C:a..,ou con don Francisco ~ieiro. (39) 1\.1ullcr de don Antonio de Castro. (40) AHPP, protocolos, 681(2), f. 79-80. (41) i-:illo Je don José Rcniro Teijeiro Garrido e de dona Rosa Hcrhella Boado. Neto paterno de don

Pedro \<1anucl Tcijciro e de dona Pascua (;arrido de Pu~a. Neto materno do xuri ... consulto don Bernardo HerhclLl e da süa prirrn:ira mullcr dona lgnacia Javiera de Bo;1Jo e _\tiranda. TA!H)­ADA R()Ci\, A.: E/ /in,1ic de 1\!lcr<1. Cuadernos de E~rudios Callegos, fascículo 111, Jno 1945. TAB<JADA l{()C:A, \1.: ""El proccsalista Hcrhella de Puga. Vida y ohras de e<;tc gran juriscnn­"ulto'". l--nro (;,¡ffl'go, n" 8J, \l'tcmhro-outuhro, 19S2.

(42) AHPP, protocolos, Fr,uici~co Xavkr Araüjo, Ca. 3072(5), f. 106 e <;S.

Page 116: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

().\ l'AXARC) DF l'ART1:.All:. .E CARRAC(>SC> 319

Lestedo, en renda de douscentos corenta reais de vellón, en moedas de ouro e prata, e unha <lucia de queixos hos, e sesenta e seis ferrados de centeo e dous pares de capóns'"". Alcalde e procurador xeral de Lalín e se­gundo xefe de Correos de Ourense'"'. Fixo don Ramón en agosto de 1882 testamento pechado ante o notario don Domingo Enrique Aller e o 25 de xullo de 1891 foi entregado ó mesmo notario outro testamento pe­chado. No 1843, en San Fiz de Navío casou con dona María del Carmen Rosa Sabina Sánchez e Toubes, descendenre das casas da Touza (San Fiz de Navío), Ricio (San Xoán de Palmou), Carballeda (Santiago de Taboa­da) e Viñoa (Santa María de Soutolongo)'"'. Morreu esta dona o 29 de maio de 1874. Foron os seus fillos, entre outros que morreron novos:

Dona Isabel Teijeiro, nacida o 29 de marzo do 1844. Morreu solteira o 16 de xullo de 1883.

Don Eusebio Carlos, que segue a liña. Don Luciano Teijeiro, nacido o 12 de marzo do 1850 en Brues. Dona María de la Concepción Teijeiro, bautizada o 9 de xullo do

1852. Casou con don Casto Madriñán Feijoo, boticario de l.alín. Don juan ]ulián Teijeiro. Don Miguel Jesús Teijeiro, bautizado o 9 de maio de 1856. Dona Efigenia María del Cannen Teijeiro, bautizada o 19 de marzo

do 1858. Don Jaime Teijeiro, nacido o 23 de xuño de 1861 en Brues. Dona Consuelo, nacida o 18 de abril de 1866.

Don Eusebio Carlos Teijeiro naceu o 17 de novembro do 1845 en Brues. Comisario de Guerra, residiu en Bayamo (illa de Cuba). Faleceu o 8 de xullo de 1897 en Carragoso. O 7 de xullo de 1880, por medio de poder outorgado ó seu irmán don Luciano, casou na igrexa de Santiago de A Coruña con dona Josefa Crespo, natural de Pontevedra (filia de don José Crespo, oriúndo de Santa Mariña de Parada, e de dona Marga­rita Pedrosa, natural da parroquia de Salomé de Santiago). Tiveron dous fillos, nados no Ferro!:

Don Julio Teijeiro. Don Carlos Teijeiro.

(43) ()s douscentos corenta reais e queixos ó outorg.1nte e ns sesenta e seis ferr.1dos de ccntco e os dous pares de capóns á Tulla da ~1orcira, do 1narqués dt• Ca1narasa.

(44\ TAR()ADA ROCA, A.: .E/ lim1i1' de i\,1cr.i, ¡xíx. 4S7. (45) Bautizada o JO de agosto do 1823 en San Fiz de NaYÍo. FilLi de don .Jo~é Antonio Cayerano

l'v1arÍ•t Sánchez de b Pcila, señor da.s casas de Rielo, Viiloa e Carhalkda, e de dona f\1arí<1 del Canncn Toube-; e Touhcs, herdeira da casa da Touza. Neta paterna Je don Francisco Sánche1. Lúpcz e de don.i ~lanuda de b Peft:1. Ncra n1aterna de Jon Pedro Ignacio de Toubes (JrJói'kz e <lc do1u Josefo Inés de Toube" e A.:cvedo. DE 1.A PF:\;A VIDAL, C.· "C:a:-.a de Carhalk(Ll: Los Gil Tabo,1d<1 de Trasdcz;L Anuario de Estudios e ln\Tsti~aciún Descuhnndo, 11" .'i. l..1lín, 2003. l\íxs. 73-90.

Page 117: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

320 C{S1\R (;()i\1F7 RUXA1\1

Xa viúvo, don Eusebio Teijeiro volveu a casar con dona Concepción Caíñas y Calás, natural da citada Bayamo (provincia de Santiago de Cuba). Oeste segundo matrimonio naceron:

Dona María Caridad Ascensión F.figenia Teijeiro.

..... .• if, "'· :.. ª· .441 ":' fFl i

· 1 Don Mario T eijeiro Caíñas

(Arquivo Pazo de Carragoso)

Dona María de las Américas Teijeiro. Don Mario Ricardo, que segue a liña. Don Luis Hilatio Teijeiro. Don Rafael Teijeiro. Dona Concepción Teijeiro. Dona Inés Teijeiro, muller do seu cur­

mán don Luís Madriñán Teijeiro.

Don Mario Ricardo Teijeiro Caíñas naceu o 9 de xullo de 1889 e faleceu o 6 de xuño de 1944. Foi a súa filia e da súa muller dona Mercedes Villa Valdés a pro­pietaria actual do pazo de Carragoso de Abaixo, dona Mercedes Teijeiro Villa, viúva de don Siro García Guitián, gran dinamizador da vila de Lalín en décadas pasadas, destacando sobre todo a súa im-

Primeiro partido do C.D. Loriga no 1933. Dona Mercedes Teijeiro Villa (centro) actuou de madriña do encontro (Arquivo Pazo de Carragoso)

portante participación na creación do Club Deportivo Loriga, antece­dente do actual C.D. Lalín""', e nos comezos da feira do Cocido, cunha grande labor na celebración e promoción das súas primeiras edicións.

(46) C():\·IFZ, C. t' RUBIA, F.: "Primeros paso~ del hítbo[ en Lalín".

Page 118: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

COMENTARIOS

A BIBLIOTECA PRIVADA DO BISPO ARMAÑÁ RELECTURA DA HISTORIA DA BIBLIOTECA'"

Por ÓSCAR GONZÁLEZ MURADO

Senda a Biblioteca do Seminario o órgano intelectual responsable da edición desta revista, é de xustiza que se lle ad1que este artigo ó que foi mecenas -indirecto- do que hoxe é o Biblioteca do Sem1nano Diocesano, irmó xemea da B1b/1oteca Provincial de Lugo, fil/as ómbalas dúos daquela Biblioteca Pública Episcopal. Fa/amos do bispo Francisco Armañó 1 Font, que pastoreou a d1ocese de Lugo entre o ano 1 7 68 e o 1 785. O que aquí comeza é por un lado unha rememoraoón para o lector da súa biografía e profundar -se cabe- nalgún aspecto; e por outro dar a coñecer a súa biblioteca, que legou como home obediente ós le1s do Re1, neste caso, Carlos 111.

1.- Contexto histórico

Falar de calquera personaxe é sempre preguntarnos polo contexto so­cio-político-cultural. O gonzo que divide este século é o inicio do reinado de Carlos III. Na primeira etapa houbo unha especial atención ó mundo das ciencias e da razón fronte a fe. Na segunda etapa a sociedade precisa­ba da experiencia de homes con coñecementos de mecánica e economía en lugar do estéril recordo dos cánones e dos argumentos baseados nas autoridades. Logo a preocupación será o social, a análise dos costumes e das conductas. ¡España tiña que estar á altura de Europa! No primeiro periodo Feijoo e os "novatores" eran os pensadores de moda. Na segun­da etapa será Gregorio Mayáns, erudito e humanista.

( 11 Traballo pn:sent.1do par;1 o TIT no segundo ano de doutoramcnto na facultade de Hum.u1ida­des. TituLihase aqud "Reconstrucción e ,111álisc da Bihliutec,1 fJrtl'ada du bispo Arni.1iúi ( / 76R­l 78 ;;;¡., feito haixo a direu.:iún das profesoras Dra. l)'' Concepción Burgo l.ópez e Dra. IY Pilar Rodríguez Su~lrt?.

Page 119: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

l" ÓSCAR (;()lV.ZtÍl.F7 ,\.1URAL)()

O regalis1no de Carlos 111 será outra nota que caracterizará esta se­gunda mctade do setecentos. Nesta época os xcsuítas perderán terreo, chegando a ser inimigos do Estado. E caracterizarase pola ausencia de recelo cara ó "xansenismo". Aínda o que houbo de verdade foi un xan­senismo español ou paraxansc­nismo. Aquela corrente da que falamos valorará o estudio da Biblia e dos Santos Pais moi ó gusto dos xansenistas. E tamén esta é a época da ilustración española, que en realidade é unha preilustración na ilustra­ción plena. Esta preilustración remata, segundo Miguel Bat­llori, coa n1orte de Gregario Mayáns, acaecida no 1764, de­masiado tarde comparado coa preilustración francesa que re­mata no ano 1707, data da mortc de Leibniz. Esta preilus­tración levou consigo unha re­visión das fontes litúrxicas, da patrística, dos concilios e da historia eclesiástica.

Armañá participará de todo isto. É un personaxe do grupo que enche o baleiro deixado polos xesuíras.

2.- Biografía

Durán Cañameras''', Tort Mitjans'' e López Valcárcel"' ofrécennos un resumen da súa vida. Era natural de Villanueva y Geltrú -Barcelona- e bautizado o 3 de xuño de 1718. Filio de Francisco Armanyá e Rosa Font. Proviña dunha familia acomodada de mariñeiros e comerciantes.

No ano 1722 ingresa no convento da Orde de San Domingos de Bar­celona, pasando logo no ano 1729 ó colexio que tiña a orde na vila de Tremp. Ós 14 anos conclúe alío curso de Filosofía. Quizais porque un irmán seu, Mariano, ingresara nos agostiños, el vai optar tan1én por in-

(2) DURÁN CAÑAMERAS, F.: "lJ11 l·araLín en l.ugo: El ()hispo Annailá." En BOl.FTÍf'.I.' Df LA C()A11SfC)I'.J DF MC>NUA1FNTC>S Df LU(;() T. 1º pág. 88-90; 158-159; 215-219, 246-252.

(3) TORT MITJANS, Franccsc.: Biogr,1(1~1 de fr,1nás<1J Anti.n1y,l. Vilbnueva y Geltrú 1967. (4) 1.ÓPEZ VALCÁRCEL, Amador e GARCÍA CONDE, Antonio: EpiscopoloKio lucense. runda­

ciún Caixa c;,1!ii.:i,1. Lugu 199 l. Páxs. 42 )-462.

Page 120: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A 13/H/./()TFCA PRJ\i,\J)A J)() BISI'C) ARi\fAl~'A 323

gresar e facerse agostiño. Se observamos o scu cursus honoru111 vc1nos a alta estima na que era tido e a súa valía: mestre de estudiantes ( 1734 ), lector de filosofía e teoloxía ( 1736), mestre de novicios ( 1743), prior do convento de Igualada (1748), "vocal escudriñador" no Capítulo Xeneral ( 1752), mestre e prior de Barcelona ( 1752), vicario provincial e logo provincial ( 1758).

O convento no que se formou é no de Barcelona. Nos anos 1744-47 estudia na Universidadc de Cervera'". Alí gradúase de Bacharel en Filo­sofía"'. Tivo a mala experiencia de non pasar as oposicións á Facultade de Artes desa Univcrsidade.

No ano 1751 é distinguido co título de "maestro" que, segundo Tort'-', é o maior distintivo académico e social conferido na Orde de San­to Agostiño. Só se lle concede ós que se distinguiron pola erudición nas ciencias teolóxicas, pola súa exemplaridade de vida e como premio ós servicios prestados. Seguidamente é nomeado secretario do provincial da Orde, que era Nicolás Serdá. Con el desprázase a Roma ó Capítulo Xe­ral da Ordena calidade de "vocal escudriñador".

Dada a "traslación" dos agostiños ó novo convento, é nomeado no Capítulo provincial do ano 1752 prior do convento de Barcelona18

'. Tort fala de Armañá como idóneo para o novo convento. As razóns eran pola inobservancia na que estaba imbuida a comunidade e pola penetración dos aires enciclopédicos. Por esta razón precisábase de alguén o suficien­temente serio para que a comunidade fora observante e para darlle un impulso ás obras do convento inacabadas. O nomeamento de prior do convento de Barcelona levaba consigo o ser vicario provincial do Princi­pado de Cataluña.

No ano 1758 foi nomeado provincial da súa Orde. Este cargo exér­ceo durante tres anos. Competíalle a el dirixir os destinos da Provincia eclesiástica de Aragón, que comprendía Aragón, Cataluña, Valencia, Mallorca e Menorca. Eran un total de 53 conventos masculinos e 9 femi­ninos. Visitou persoalmente moitos deles.

Dende o 1761 ata o nomeamento de bispo de Lugo, desempeñará o car­go de prefecto provincial de estudios. A súa misión será a de reformar os es-

(51 Est;l Universidadc foi cn:ada por Felipe V no ano 1715 como única Universidade de Catahnl,1. Dchido ú -;eu urixe profelipista 1nanrén certa desconexión da ~ociedade catal,1n<L (Cfr. Batllori, Miquel: 'º/,u il·lustrució. Valencia 1997. E<l. Eliseu Climcnt. p.íx. 181)

(6) T()RT MffjANS, FRANCESC : üp. cit. P.lx .1.1. (7) Idcm. P.íx . .14. (8) ()convento Je B,ircelona fora camhiado de lugar debido a que u seu edificio quedara deteriora­

do lu~o d,1s fcrocl's hatalla.., <.fa ¡_;ul'rra de Sucesiún que incluso se tiveron dentro do.., claustro~. For;1 logo convertido, por orde Je Felipt' V, en "re;1l ciud.1deb e explanada". Dc~pois de !lll!lll'­

rosas negociaciú11" é edificado o novo edificio.

Page 121: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

324 C)SCAR (,'()l\'LÁJ.LL A1URr\f)()

tudios eclesiásticos da súa orde. Caractcrízase esta época pola busca da con­ciliación e equilibrio entre a ''tradición ruáis antiga" e a ciencia moderna. Por outra banda consiste nunha reestructuración e un !impar de cuestións sen interese a teoloxía. Colabora con el Fr. Bonifacio Piquer, servita.

2.1.- As tertulias de Armañá

Corts i Blay'"', ó falar da Barcelona do Bispo Climent, aporta o im­portante dato dos distintos centros ilustrados existentes nesta cidade. Os devanditos centros eran a Real Academia de Bones Lletres, a Xunta de Comercio, os colexios dos xesuítas e o entorno do seminario barcelonés. Armañá era membro supernumerario da Real Academia de las Bones Lletres de Barcelona"º'. Sospeita Tort1111 que xa desde o ano 1748 forma­ba parte Armañá da devandita Academia. Destacou polas súas interven­cións nas que amosa o seu coñecemento da Antigüidade Clásica, así como no campo da renovación filosófica e teolóxica. Outros membros desta asociación eran o premostratense Jaume Caresmar, Manuel Sister­nes e Feliu11", Joaquim Esteve" 11, Josep Bellvitges, Antoni Jutglá, Salvador Puig"", Josep Pau Ballot e Pedro Díaz Valdés.

Di Sánchez Blanco"" sobre esta segunda metade do século XVIII:

" ... al adentrarme en la segunda mitad de esa centuria, tengo la im­presión de pisar un salón repleto de gente, formando animados corrillos de especialistas. "

Son as tertulias. Ó redor de Armañá había unha tertulia na que toma­ban parte Félix Amat, Bonfill Piquer, Pérez Bayer, á que se incorporará máis tarde Climent. En Tarragona, sendo arcebispo, tamén terá o seu grupo de tertulias formado por Félix Amat, Antonio Berdejo, Carlos González de Pardo e Josep Falomir' 161

(9} CORTS 1 BLAY, Ramón: L'arquebishc FClix An1at (1750-1824) i ['última 11-lustració espanyola. Barcelona J 992. páx. 47 ss.

(10) Dita academia fundarase no ano 1729 a imitaciún da Academia da Historia de Madrid.() ob­xectivo era escribir unha historia de Cataluii.a.

( 11) TORT MITJANS, FRANCESC : Op. cit. Páxs. 42-43. (12) Manuel Si~ternes e Feliu (1728-1788). Era xurista. Fi5cal da Audiencia de Catalui'ia do 1776 ó

1779. ( 1 3) X unto con Bellvitges e Juq~lá publicará o Diccionario catalán-castellano-latino ( 1803). ( 14) Salvador Puig i Xoriguer ( 1719-1793 ). Caredránco de retórica do Seminario de Barcelona e

profesor e 1nestre de Feli.x Amat. F. o autor de Rudáncntos de Granl<Ítica castellana ( 1770). ( 15) SANCHEZ BLANCO, Francisco: C)p. cit. Prólogo. Páx. 9. (161 Cfr. TORT MITJANS, FRANCESC C)p. cit. Páx. 47. e CORTS l BIA.Y, Ramón: C)p.cit.

Páx. 48.

Page 122: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A HJHJ_J(>1T.CA PRIVAJ)A D(J HIS/'() AR1\'IA1\.1A -125

Corts i Blay"-, fala da importancia no pensamento de Armañá de Bonifa­cio Piquer, Pérez Bayer e Caresmar, relativizando a influencia de Climent "'.

Francisco Pérez Bayer ( 1711-1794) formárase na Universidade de Gandía (Valencia) e na de Salamanca. Fora secretario do arcehispo de Valencia, Andrés Mayoral. No tempo da súa relación con Armañá é có­engo da catedral de Barcelona. Logo coa chegada de Carlos lll, a qucn xa coii.ecía antes de vir reinar, será o preceptor dos seus fillos. Diriamos que é un persoaxe hcn relacionado. Mantén relación sobre todo con An­drés Mayoral. As características que definen o seu pensamento son: a reivindicación e consecución da reforn1a dos Colexios Maiores11

')1; o con­

tacto con Andrés Mayoral fará que teña unha especial predilección po­las linguas oricntais e clásicas 12º1

; a preferencia por humanistas como Arias Montano ou mesmo Nicolás Antonio. Reedita, por consello do P. Francisco Rávago, a súa obra Bibliotheca hispana'".

Podemos <licir que xunto con Campomanes e Roda adquirirá unha especial preeminencia no reinado de Carlos lll. Foi quen recomcndou a Josep Climent para hispo de Barcelona'"'.

Corts i Blay" fala tamén da influencia de Jaume Caresmar i Alemany (Igualada 1717 - Barcelona 1791 ). Xa o citamos arriba como memhro da Real Academia de las Bones Lletres de Barcelona. Era un cóengo pre­mostratense do mosteiro de Avellanes e historiador.

Bonfill Piquer era servita de relixión. Xunto con Armañá van ser os renovadores dos plans de estudios, sobre todo no campo filosófico e no teolóxico''". Cada un deles plasmará a súa reforma nos estudios da súa Orde: Piquer nos servitas e Armañá nos agostiños.

2.2.-Carreira eclesiástica

O 20 de xuño de 1768 foi nomeado hispo de Lugo. O 28 de agosto foi consagrado hispo e chegou a Lugo o 25 de outubro. Con el veu Nico­lás Nada! (OSA), o seu confesor e con quen se reconciliaba tódolos días;

( 17) CORTS I BLAY, Ran1ón:: ()p. cit. P<íx. 49. Nota 70. ( 18) LL()RCA, C..- V!LLOSLADA, LABOA: Histori.1 de la Jglesi._.i C<1t(Jlic._.i. Ton10 IV: Ed,ul Mo­

dt'ni.1. J .a época del ilhsolutismn 111onJrq11ICo. ( 1648-1814). Páx. 397 (19) Ncsta <'.'poca a "profesión" que tiíia máis s<1ída era J. de xurista, o Dcrcito, tanto <l lllvcl a<lnii­

ni..,tranvo como cdcsiá'->tico. (MESTRE SANCHÍS, Antonio: Hunt<u11stus, pulitinJs e ilustr,1dus. UniversiJ,1d de A!i,:ante. Alicante 2002. Páxs. 30-JS.)

(20) MESTRE SANCHÍS, Antonio: Hun1,1nisf,1s, pnliticos e ilustrados .. Páxs. 42. (2\i lhidcm. Pix. 108. (22) CORTS 1 BLAY, Ramón:: ()p. cit. Páx. J6. (2J) I<lem. P;i.x. 49. '.\ot<l 70. (24) Cfr. TORT MITJANS, FRANCESC ()p. cit. Páx. 47. e CORTS I Bl.AY, Ramón: C>p.(·it.

1\íx. 46.

Page 123: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

326 (JSCAR GONLÁU7. MURAIJU

Francisco Antonio de Castells, quen foi o seu primeiro provisor e vicario xeral, era natural do bispado de Urge!, doutor en ambos dercitos pola Universidade de Cervera, e opositor a prebendas no arcebispado de Cata­luña, quen no ano 1776 regresa por ser nomeado Dignidade de Sancris­tán na catedral de Cataluña'"'. Outros dos que viñeron con el foron fer­nando Luís de Puga, que será o seu secretario ata 1770; e Agustín Soler y Gari, algunhas veces firma como Arn1añá, que é seu sobriño, e que foi Dignidade de Tesoureiro da Catedral. Destacan dentro dos persoeiros ilustres que traballan colaborando con el Juan Francisco de Castro'"".

Logo foi preconizado ó Arcebispado de Tarragona no 1785 e alí mo­rreu ós 85 anos nesta sé. Sendo arcebispo de Tarragona consagrou bispo de Solsona a Frei Agustín Vázquez Varela, natural de Palas de Rei, o 10 de decembro de l 793'n.

As liiias do seu episcopado foron: a preocupación social, a reforma do estado relixioso e humano da súa diocese, e a adhesión profunda ó Papa e as súas prerrogativas.

2.3- Rasgos definitorios dos seus pontificados

Agora en tres puntos irnos analizar os rasgos que caracterizaron o scu pontificado lucense e tarraconense.

a) Reforma do estado relixioso e humano da súa diocese

O primeiro aspecto que é preciso analizar sobre Armañá é o papel de­sempeñado como pastor. Ante todo estamos diante dun eclesiástico do século XVIII. As preocupacións parten da esixencia de elevar o nivel cul­tural do pobo e en concreto dos seus servidores máis inmediatos: os sa­cerdotes.

Neste sentido en Lugo continúa a impulsar as Conferencias do Cle­ro'"', que estaban afectadas dunha "deplorable desidia". Outra institu­ción académica, a Academia de Moral, establecidas polo bispo Ferrer y Castro ( 1746-48 ), estaban en decadencia. Armañá intenta ralles dar un novo pulo. El quere, en definitiva, que os seus máis estreitos colaborado­res scxan austeros, modestos, retirados, aplicados ó estudo, abstraídos

(25) RISC(), Manuel: Espuftu StlJ,:r,u/,1. Torno XLI. P~íx. 272. (261 VEIGA VALIÑA, Arturo: "El Ductor Don .Juan fram.:isco de Castro." en BCA1L. Torno 111.

I\ix. 68 ~s. (27) RAMÓN Y fERNÁNDEZ, José: "I.uccnscs ilu~tres: Don Fray Agustín Vázquc1 V.ircl::i, XIX

ohispn de Sol~una." en HCA1/. Torno 111. l\íx. 39- 45. (28) L()PF.Z VALCÁRCEL, A1nador e GARCÍA CONDE, Antonio: r.piscopolog10 lucense. FunJa­

ciún C:aixa C.1licia. Lugo 199]. P;ix. 460.

Page 124: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A BIBLICJTf,C1\ PRIVADA DC> HISI'(J ARA1At\i'A .12.7

do mundo, fieis ó exacto cumprimento de tódalas súas abrigas, nunha palabra, estudiosos, apóstolos, santos''". Entre as medidas levadas a cabo en Lugo está a de non ordenar a quen non cursara polo menos tres anos de Teoloxía"".

Para corrixir e aumentar a formación tanto humana como espiritual do clero é preciso tamén facer unha reforma no plan de Seminarios. En Lugo foi preciso vencer unha dificultade: O Cabido catedralicio'"'. O Cabido catedralicio era o que gobernaba o Seminario e administraba as súas rendas. Non consegue ata o ano 1778 unha reforma de cariz peda­góxico e científico. En ámbalas dúas dioceses potencia o estudio das lin­guas clásicas e crea unha cátedra de Sagrada Escritura'"'. En Tarragona, ademais, procura, axudado por Félix Amat, reformar os exames de final de curso; coidar e velar pola idoneidadc dos candidatos ó sacerdocio; dá unha nova orientación e dálle auxe ás Academias Públicas.

Outro dos problemas que afectaban ós seminarios era a economía de­ficiente. Cos pingües ingresos había que pagar o traballo dos profesores e garantir a correcta manutención dos estudiantes. Dábase a circunstancia de que moitos tonsurados para proseguir a carreira eclesiástica precisaban dun traballo, cuxo salario lles axudara a continuar os estudios. Moitos deles dedicábanse a ser mestres de primeiras letras. Pero facer unha refor­ma económica significaba aroparse co atranco do Cabido de novo. Leva a cabo as xestións necesarias por medio de Antonio Lence no aoo 1780.

O obxectivo como pastor é o de "conservar o restaurar la decencia de los templos, la gravedad y decoro del culto, el buen orden, aplicación y ejemplo de los ministros, el rigor de la disciplina eclesiástica, la pureza de la doctrina y de la moral cristia "" ".

En virtude disto visita cada unha das dúas dioceses polo menos dúas veces. As visitas pastorais significaban coñecer a realidade de cerca, dia­logando cos fieis e cos curas por separado.

h) Partícipe e promotor en obras das dioceses

Moitas veces a preocupación por coidar todo isto refléxase nas obras que deixou feitas. Ternos algunhas referencias:

(29) TORT MITJANS, FRANCESC : ()p. cit. P<lx. 285. (30) FRAGA VÁZQUEZ, Gonzalo: f{ serninario diocesano de Lugo. Fundación Caixa Galicia.

Lugo 1989. l\ix. 37. (.111 TORT MITJANS, FRANCESC : ()p. cit. P:íx. 1.5_5 s~. (32) ldcm. Páx. 160 e 295. (JJ) Jdcrn. P.íx. 275.

Page 125: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

328 C)SCAR COi\'LAl.1--.7 A1URADCJ

-No seu pontificado remátase a obra da fachada norte da catedral. Tíñano moi en consideración na Comisión de Arquitectura e Arte ecle­siástico <la Cámara por ser entón o que clixira o mellor plano para a Igrexa <le Santo Agostiño de Barcelona. Aporta 60.000 reais para termi­nar a fachada da súa conta. A<lemais disto subvenciona a construcción do ábside da igrexa parroquial <le Santa María <le Puenteferreira"", onde se conserva unha lápida conn1en1orativa, as obras de an1pliación do con­vento dos agostiños de Sarria'¡.,·,.

Toma especial protagonismo coas súas obras de caridade cando '' crise económica do 1769-70. Formou parte da Comisión designada por Real Orden para evitar o acaparamento e reparto de grans. A un problema pa­recido faralle fronte na sé tarraconense no ano 1788-89'"". Tamén en Ta­rragona terá que facer fronte á seca que asolou aquelas terras no ano 1786. Manda facer un acueducto provisional, xa que o que había se es­taba a restaurar, tarda que rematará no ano ! 798'n. Axuda tamén eco­non1icamente na reconstrucción do peirao'·i~'.

A súa preocupación social refléxase principalmente tamén na subven­ción <le cenas obras de carácter público en ámbalas cidades. A obra so­cial máis importante do seu pontificado en Lugo foi a construcción do Gircere pola súa propia conta. Dise que custou 20.000 reais' "". foi de­molido a mediados do século XX. É contemporáneo :i igrexa do Carme. Tamén fixo fronte a unhas reparacións na traída de augas e nas fontes públicas no ano 1781. No ano 1783 fai fronte á reparación da ponte so­bre o río Miño14111

e) As Reais Sociedades Económicas

Sen duda un dos aspectos máis interesantes á nivel social son a súa actividade nas Reais Sociedades Económicas do País de cada unha das cidades. A Real Sociedade de Lugo foi fundada o 14 de febreiro de 1 784, sendo así a primeira institución deste tipo de Galicia. Os principal pro­motor xunto con Armañá foi Juan francisco de Castro. Entre as activi­dades propostas para impulsar estaban: os tecidos de liño e mantelería

1.14) VÁZQUEZ SACO, francisco: "Papeleta 45.- I~le~ia parrnqui;il de ~ant~I .\1aría de Puentt'ft'­

rreira." t'!l RCM/.. Tomo [ [\ix. J 15 ""· (35) VÁZQUEZ ~ANTOS, Rosa: Arte, culto e icu11rigruf/~1 del c<1111i11() (r1111o's e11 !<1 tJro1,ináa de

l.ugu (/ 500- 1 800). X unta de C.1lici,1. Santiago de Compostcl<l 200.1. P<ix. 1.14. (36) TC)RT MllJANS, FRANCESC : ()p. cit. Páx. J.12. (37) T<)RT MffJANS, fRANCESC : ()p. cit. Páx. 476. (38) ldt.:rn. Páx. 31 O. (39) VÁZQUEZ SEIJAS, Manuel: "!.a circe] vieja de Lugo". en B<."A'I/., Ton10 111 Páx. 121. (40) LÓPEZ VAi.CÁRCEi., Aniador e GARCÍA CONDE, Antonio: ()p ... :ir. P.ix. 45 )-54.

Page 126: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A BIBUOTLCA l'Rl\'ADA DO B/Sl'O ARMANÁ .)29

de Sarria, a fundición e a louza de Sargadelos, os cedazos que se fabrica­ban en Monforte e as cintas de fío de Mondoñedo, así corno a industria da alfarería en xeral. Sinalábanse tarnén corno necesidades as seguintes: o establecernento en Lugo dun Instituto de Segunda Ensinanza, a crea­ción dunha casa de rnaternidade e un informe sobre venda de sales'"'. Di Sánchez Rodríguez"'' que tivo unha orientación rnáis local que a de San­tiago intentando revitalizar tarnén a agricultura da provincia e da comar­ca de Sarria en particular.

Aínda Tarragona non contaha, á súa chegada, coa Real Sociedade Económica. Alí no ano 1 786 fúndase a Real Sociedade con Arrnañá corno director da Sociedade. No sen discurso inaugural, pronunciado o 10 de febreiro de 1787"", expresa a finalidade de dita institución: pro­mover en canto poida o estudio e a investigación. O prirneiro que ha de promover é a agricultura, corno base dunha prosperidade e logo a ins­trucción non só relixiosa senón tarnén humana. Fornéntase o traballo e a industria, sobre todo a industria de fiados e de tecidos. O característico desta vez na creación da única escala, fundada por el, é que se dirixe des­de a Real Sociedade. Establece unha comisión permanente sobre escalas de primeiras letras1

"41

Dixernos que hai unha conexión entre Real Sociedade Económica e ensinanza, dá a impresión de que as Sociedades económicas estaban cha­madas a moderar e dirixir tarnén a docencia e a educación. Foi promotor de tres escalas na cidade de Lugo, unha para nenos e <lúas para nenas, nas que se garantiu a súa gratuidade, e incluso procuran facilitar as axu­das necesarias ós alumnos rnáis aplicados para fomentar a súa educa­ción. A remuneración dos rnestres corría por canta do hispo, así o refle­xa na relación que da López Valcárcel"".

Outro aspecto que agora só mencionaremos é a formación da Biblio­teca Púhlica Episcopal porque é unha parte importante <leste traballo. Non foi o único bispo que crea bibliorecas. Entre outros citar a Francis­co Veyán y Mola -bispo de Vich-, e Tomás de Lorenzana -bispo de Gi­rona-, ou Andrés Mayoral. .. Preocúpase de formar unha boa hiblioteca tanto no convento de San Agustín, coma en Lugo ou en Tarragona.

(41) FERNÁNDEZ DÍAZ, Md del Carmen: Culturu e ideologfa ffancesu en Lugo. Servicio de Puhli­cacións da Dipuraóún Provinó,il. Lugo 2002. Páxs. 1 J-18.

(42) SÁNCHEZ RODRÍGUEZ, Ana M.: "La agrii.:uhura gallega en la crisis del Antiguo Régimen: Tentativa~ 1nodernizadoras." Páx. 227 en Ohradoiro de Historia Moderna. N" 12. 200.1.

(4.l) TORT MITJANS. FRANCESC , Op. cit. Páx . .l 13 (44) lde1n. Páx. 327. (45) LÓPEZ VALCÁRCEL, Amador e GARCÍA CONDE, Antonio: Lpiscopulogio lucense. Funda­

ción Caixa Galicia. Lugu 1991. Páx. 4.18.

Page 127: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

330 CÍSCAR c;oNzAuz MURADO

3.- A Biblioteca privada de Armañá

Antes de pasar a expoñer ó concernente á súa biblioteca privada é preciso explicar por que falamos dunha biblioteca privada e non xa da Biblioteca Pública Episcopal. Aínda que Carlos III mandara pola real orde do 17 de febreiro de 1771 formar Bibliotecas públicas nos palacios episcopais nas cidades onde non houbera universidade isto non será efec­tivo ata que chegue o seguinte bispo (Peláez Caunedo) como se despren­de da documentación privada del'"'. Noutra real urde do ano 1778 orde­na que os bispos deixan á bibliotecas as súas librerías,,-'. Queda así acla­rado que a Biblioteca Pública de Lugo non empeza a funcionar ata que chega Peláez Caunedo e por iso non podemos falar de que Armañá fora o fundador oficial da Biblioteca como supoñiamos''"'. O acopio e a for­mación de librerías foi unha constante tanto aquí en Lugo, coma antes o fora en Barcelona ou o será en Tarragona. Ou quizáis podemos afirmar que en Lugo pouco ou nada había de cultura libraria. Califícaa Costa Rico14

'11 como a máis selecta e moderna de Galicia.

A segunda limitación que debemos de poñer é o método para realizar o catálogo de libros: O criterio foi a localización de obras co "postillati"'"" que levaba o nome de Armañá. lsto implica unha limitación humana: non están todos os que son, que poida haber máis dos localizados. Tamén en­gadir que a idea de facelo así foi de Tort, o cal quixo facer algo parecido na súa estancia en Lugo para elaborar a súa tese doutoral sobre Armañá'"'.

4.- Descrición da súa librería privada

Como resultado desta investigación chegamos á conclusión de que a Bi­blioteca do bispo constaba de 321 obras, repartidas en 941 volumes. Se­gundo Buigues'"' as bibliotecas dos eclesiásticos -<livididos grosso modo en elites urbanas (bispos e cóengos) e curas do campo- asemellábanse no nú­mero de volumes as dos membros do Consello de C:astela. Pero neste caso estamos ante unha biblioteca máis parecida á dos grupos, nos cales están

(46) GONZÁLEZ MURADO, Óscar: Corresponde11óa pnvadu do bisf10 l'e/,íez Caunedo ,111tes de c/Jeg,1r u Lugn (1786-1787). (Artigo inédito).

(47) TORT: P. ISS. (48) GONZÁLEZ MURADO, Óscar: «Hi!.toria da Bihliote(a do Seminario de Lugu,. en l.11ce11siil,

21, 2000, pp. 321-328. (49) COSTA RICO, A.: Hist<!ri.1 dil educ.1á(ín edil c11lt11r11 en C,1/iciil. Vigo 2004. Ed. Xcrais. P. 591. (SO) Tenno ,1cuilado pur Ciu,,cppc Frasso para referirse a aqucles libros in1prcsos que inoirporahan

no seu interior "evidencias de lectura" por pcquena<; que fosen. Cfr. NAVARRO B(JNILLA, Diego: "Las huellas Je la lectura: marcas y anotaciones manuscrita<;". P:íx. 249. en CASTILL() GÓMEZ, Antonio (dir.): J,ibro y fcct11ru en la Pcnú1sufa llN!rica y A111érica. Junta de Castilla y León . .),1la1nanca 2003.

(S 1) Tort: P. 157, nota 8. {52) BUICUES,Jcan-Marc: ()p. cit. Pp. 429-431.

Page 128: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A HIHL/CJTJ-:C-:A PRIVADA DCJ B/Sl'O ARA1AÑÁ .1.l I

:r; ,' 1 (- '' t.. ' - ' l.a j;~1rua J<.Í J 1;-<1 ~ •; lf <-l/,11:.-w.-.!/rn11111<t i.._ ,1;~1·, J

J t!l~LIOll!OA •

L '( «<J{\ " -Ó . lta1• ...... 1C1c1U

A • L {/JO dt_, 11'<i ~uuo

H·· ¡;. -1 ' I

comprendidos os xuristas, médicos, artesáns e comerciantes. É unha bi­blioteca media, por posuír menos de cincocentas obras ou títulos.

Ó lado de cada "postillati" figuraba a data na que os devanditos volu­mes foron adquiridos. !so permítenos desfacemos e aclarar que Armañá, ó vir para Lugo, si trouxo libros"". Así na táboa 1 queda reflexado isto.

Ano Obras Volumes Volumes dobres. 1766 1 2 1768 28 73 2/4 1769 56 120 316 1773 40 162 2/4 1774 13 97 1775 1 1 1776 21 29 21/30 1777 6 7 211 1778 12 14 2/4 1779 1 1 1780 3 21 1781 11 26 ? 1782 4 17 1783 18 68 316 1784 6 20 1801 1 1 1804 3 3

Sen data 96 243 2311 Total 321 905 36/41

941/946 T aboa l: Número de obras e volumes adquiridos por anos. Obséroese que hai

algunhas obras dos anos 1801e1804, anos nos que Annañá xa non estaba en Lugo.

(53) Das 321 obras hai un total de 225 que nos ofrecen infonnación sobre os distintos anos que nos axudan a unba periodización. Existen tres datas particulares. A primeira data é do ano 1766, ano no que aínda Armañá non era hispo de Lugo. Estas datas anteriores así como a presencia de obras do convento dos agostiilos de Barcelona lávanno'> a afirmar de que Armañá si trouxo libros con d. l.ópcz Vakárccl ( Episcopolog10 lucense. P. 427) afirn1a que "salirí del convento de B,1rcelrH1<1 ... cun solos sus háfntos y el Bre1•iario" seguindo a Risco. Ton (Riografíu: P. 157}di que "tr<1e nnisigo una lista de las meiores ediciones nacion<1les y cxtranieras."

Page 129: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

_:;32 C)SCAR G(J:\iLÁLLZ f\-1URADO

Proceden estas obras do prelo dun total de once países: Alemaña, Francia, Italia, Inglaterra, México e Guatemala, xunto con España, e por outro lado Bélxica, Holanda e Suíza.

De España e de Francia proveñen a maior parte das obras, supoñendo os dous países case o 50% da biblioteca. Séguelle Italia acercándose con un 20%. De Alemaña proveñen os libros nunha proporción menor, sen­do das taxas máis baixas amáis alta (9,65%).

a) Biblioteca actualizada.

Dende o punto de vista de actualización da biblioteca podemos dicir que, sabendo que os datos coñecidos da recepción de libros supoñen un 70,09% do total, 225 obras sobre 321, partimos a elaboralo transfor­mando os anos que coñecemos da edición na diferencia entre edición e recepción. Son un total de 86 obras, as que están entre o período 0-14 anos, que supoñen o 38,2% das 225 e o 26,7% do total. Se estendemos a marxe ós 50 anos de diferencia dános un total de 44,5% dos 321, e un 63,5% de 225. É dicir case a metade da librería de Armañá está compos­ta de libros do século XVIII. Por outra banda é interesante resaltar que no ano 1768 ten tres obras que foron editadas e recibidas nese mesmo ano. O que nos está dicindo que é imposible que, chegando a Lugo un 20 de outubro, lle houbera dado tempo adquirir esas tres obras, que son obras editadas en Francia e Italia. Ven a confirmarnos que con el trouxo algúns libros.

Falamos ó principio que unha das características da segunda metade do século XVIII é a pretensión de estar a altura de Europa, característica que comparte con Italia -segundo Fran~ois López""-. Para dotarse dun­ha tradición nacional calquera dos dous países entregáronse a unha construcción do pasado. Hai de fondo un desexo de construír unha na­ción instruída, próspera, independente. Tiveron moi en coma o Século de Ouro español. Os novatores foron os primeiros que se preocuparon po­las ciencias da natureza e as súas aplicacións, sen deixar de lado ningun­ha rama do saber. Preocúpanse sobre todo por aprender a pensar, a ex­presarse con precisión, e a descartar opinións fabulosas. Dentro deste grupo ternos a Feijoo. Da época de Carlos III sabemos de varias bibliote­cas privadas, das que podemos extraer as seguintes características:

-A biblioteca de Jovellanos contaba cun 50% de obras do século XVIII. Estaban escritas en castelán, seguido polo francés e o latín.

(54) LÓPEZ, Fran.¡:oi!>: " Lecturas moderll•l~ y estructura <le pensamiento." Pp. 442-449. en IN­FANTES, V.; LÓPEZ, F.; BRONDEL, J.F.: Histori11 de la cdicirín y la lcttHr.l en Fsfhula. (1--172-1914). Fundación Germán Sánchez Ruipl-rcz. Madrid 2003.

Page 130: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A BIBL/CJTLCA PRIVAl)A [)CJ BISI'() ARfo..1A1\rA 333

- A biblioteca de Meléndez Valdés estaba formado por un 70% de li­bros en francés.

Mais ou menos o mesmo podemos facer notar da biblioteca de Arma­ñá. O século XVIII está moi presente no seu anaquel, as obras prove­nientes de Francia son as quemáis abundan.

b) Contidos da súa biblioteca.

A continuación, na táboa 11, expoñemos as materias presentes na súa libraría privada.

Período/Materia 1500- 1550- 1600- 1650- 1700-

1750- SD Totais 1550 1600 1650 1700 1750

Dereito canónico 2 1 20 20 1 44

Dereito civil 1 1 8 10

Filoloxía clásica 1 1 1 1 4

Filoloxía 1 3 4

Filosofía 1 1 11 13

Física 3 3

Xeografía 1 2 3

Historia eclesiástica 2 1 8 15 7 33

Historia

Índice

Literatura clásica

Literatura relixiosa

Literatura

Liturxia

Moral

Pastoral

Patrística

Retórica

Sagrada Escritura

Teoloxía

Totais

7 4 4 14 20

1

1 2 1 2 4

1 6

4 1 2

5 2

1 4 8

3 18

1 1 4 7 12 3

3

1 1 3 4 3

2 1 5 11 30

3 15 17 37 93 155 1

T aboa 11: Distribución por materias e anos de edición da libreria privada de Armañá.

49

1

10

7

7

7

13

21

28

3

12

49

321

%

13,7 °/o

3, 11

1,24°/o

1,24°/o

4,04º/o

0,93°/o

0,93°/o

10,2°/o

15,26°/o

0.31º/o

3.11°/o

2, 18°/o

2, 18°/o

2, 18°/o

4,04°/o

6,54º/o

8,72°/o

0,93°.-b

3,73°/o

15,26°/o

100°/o

As materias que abundan máis son a Historia, a Teoloxía e o Dereito canónico, significando estas tres materias case a metade da Biblioteca (44,22%). Tamén como ilustrado hai algunha obra sobre Física e Xeo-

Page 131: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

ll4 ()SCAR (,'()l\JZÁLF7 A,IURAL)()

grafía, que lle dan un carácter científico a esta biblioteca. A maior parte das obras son do século XVIII (77,2'Yo).

e} Biblioteca propia dun humanista. Enciclopedismo sin Enciclopedia

O contexto que permite entender todo isto é o que agora expoñe­mos. Os bolandistas''" e os maurinos do XVII fixeron posible o nace­mento da crítica histórica, e contaxiaron esta forma de facer a Nicolás Antonio, Sáenz de Aguirre, Mondéjar ou Feijoo do XVIII. lsto derivou en <lúas vertentes: a humanista e a corrente literaria 11

h). Ímonos fixar na humanista, representada por Manuel Maní. Este personaxe mantivera en Roma contactos co humanismo italiano (Gravina); cultivou dunha maneira especial as linguas clásicas e fomentou a lectura do humanismo latino. Este humanismo latino refírese non só ós autores españois e ita­lianos senón tamén o humanismo centroeuropeo (Du Cange, Lipsio, Es­calígero). Esta é a correntc máis presente na biblioteca de Armañá. O humanismo aparece representado non só nos comentaristas-editores se­nón tamén nas obras de historia e literatura da cultura clásica. f: reseña­ble a considerable cantidade de obras da antigüidade sobre historia, tan­to da historia civil como da eclesiástica.

A parte desta corrente humanista é reseñable a gran cantidade de dic­cionarios e de obras de consulta: as tres Bibliotheca de Fabricius, o Dic­tionnaire historique de Cerf, a Bibliotheque Universal/e de Dupin, dous Dictionnaire de física, dous Dictionarium de casos de moral, o Dictio­narium historicum de Calmet, un Dictionnarium geographique de Vos­gien, o Le grand dictionnaire de Moreri -en francés e español-. Son un total de once obras ás que lle habería que sumar a Histoire genera/e des

(55) MESTRE SANCHÍS, Antonio: "Sahios y eruditos". Pp. 451-60. en Historiu de fu ediorín y fu lect11ru.

(56) Rcprc!>enrada por '.'Jicolás Antonio e pola slÍa ohra Ribliuthcca i'\'on1. Fixeron, autor e ohra, que se profundizara e ~e invcstig~ua na literatura. Fixémonos en que non te1nos obras estricta­mente literarias do Século de ()uro espa11.ol. Con esto quere1nos dicir que non hai presencia Je literatura Je entretcmento. Unha explicación a esta ausencia Je obras de entretetnento dánola Castillo Gómez. Había nos séculos XVI e XVII unha concepción Je que a literatura Je ficción, a novela e a poesía, era un xénero secundario. Era unha mala lectura por non pertencer á~ ma­terias excelsas do canon - Teoloxía, historia, )!.famática, dcreito ... -. Parrir.1 aquel autor Jo capí­tulo VI e VII Ja pri1neira parte, o episodio da queima de libros, Ja ohra de Cervantes, E/ Qui­jote. ~aquel capítulo quen establecía cales eran e as boas lecturas era o clérigo, intelectual ~o­cialn1enre autorizado. Ataca ha en definitiva á literatura de entretemcnto porqut' os libro~ de fic­ciún levan consigo un "fuego arreÍhltador u un 111ort,lÍ 11c11c110 úlfhlZ de nu1d,Jr los Jnin1os y de

conuertir a f,1s pcrson.1s. ,. (CASTILLO GÓMEZ, Antonio: "<<Del Jonosn y granda escruti­nio.>> L.1 Je¡.:tura áurea entre la norma y la tr;lnsgresión." Pp. 1 ! J. en CASTILLO GÓMEZ, Antonio, (cd.): Libro y lcct11r11 en f,i Pcnútsttfo Ihéri1·a )' Anu;rica. Siglos XIII a X\'lll. Junt.l Ji.: Castilla y León. Salamanca 2003.

Page 132: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A B/H/,/(JTFCA PRIVADA D() BISl'U ARA,IA1\JA J35

voyages de Green-Prevost. Estános recordando todo isto á Enciclopedia francesa. Fai aínda máis interesante a súa biblioteca polos tres libros de­dicados ó mundo da física, que teñen un carácter divulgativo.

A outra porción aínda que menos significativa son as obras de dereito canónico e de dereito público eclesiástico. Estas obras están moi relaciona­das co seu ministerio, xa que ser bispo e exercer como tal implicaba coñe­cer e moitas veces saber intervir nas causas xurisdiccionais que surxiran. Outra porción tamén tradicional son aquelas relacionadas co exercicio do seu ministerio. Constatamos que era un bispo que se preocupaba por estar ó día en canto as cuestións que se estaban debatendo. Tamén observamos que non deixaba de adquirir obras das vertentes máis contrapostas.

5 .- Valoración e proxección histórica de Armañá.

Dcspois de haber descrito as liñas que esboza a traxectoria da figura de Armañá adentrámonos agora a falar do seu pensamento, da valora­ción que podemos facer de Armañá. Falamos da filosofía que encerran os seus escritos e das súas obras, comparando un pouco co panorama da época na que lle tocou vivir arriba exposto.

A concepción que ten do home conecta perfectamente coa maneira agostiña: O home como imaxe de Deus empañada pola culpa, que foi redi­mido por Cristo, pero que ha de seguir loitando. Pero este ser natureza defi­ciente exprésase na necesidade que ten o home da gracia divina para alcan­zar a Deus. Sorprende ver como Armañá sendo "promovedor da ciencia, renovador dos estudios eclesiásticos, fundador de escolas, creador de cáte­dras ... '"'" que fale da imposibilidade do home para salvarse por si mesmo.

Para Armañá o cristián precisa ser máis austero, así que opta polo ca­miño estreito, é dicir, reivindica a austeridade. Condena o luxo no que vive a sociedade, que di que non é compatible coa caridade. Por outro lado combate a lasitude de vida cando se compatibilizan as libertinaxes coas prácticas relixiosas. Isto permítenos situar a Armañá dentro dos ri­goristas, contrapostos ós laxos e probabilistas xesuítas.

Con todo, como dixemos antes, con ser un home aberro ás ciencias experimentais condena as ideas dos chamados "novos filósofos". Os no­vos filósofos son aqueles que adoran a deusa razón. Aqueles que din que só a razón basta. Está a falar sobre todo dos filósofos franceses do século das Luces, que contrapoñen ciencia e fe.

A través da súa obra intelectual podemos dicir que coñece e manexa abundantes fontes bibliográficas -por exemplo na súa pastoral sobre a doutrina cristiá ( 1783) hai máis de 400 notas-. En tódalas súas pastorais

(57) TCJRT MITJANS, FRANCESC : Op. cit. Páx. 275.

Page 133: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

.)_)6 C)SCAR GC)~'ZÁI.LL A1URADO

hai sempre unha fundamentación histórica, onde reflexa o seu coñece­mento da Igrexa primitiva. Reivindica unha volta ás orixes, ós tempos da lgrexa apostólica. Armañá avoga pola recuperación do espírito primi­tivo para que así se transmita mellor o Evanxeo. Esta reforma pasa por unha mellor formación dos curas -bibliotecas, conferencias morais e li­túrxicas, plans de estudios ... - que se ha de reflectir na vida e na predica­ción. Armañá ten preferencia pola oratoria da escola francesa (San Ber­nardo de Claraval, San lreneo de Lyon), en contraposición coa escola es­pañola, que defende Josep Climent'"'.

Outra característica del será a de regalista, que se fai máis latente á hora de abordar o problema da guerra contra o francés, no tempo da Revolución francesa. A concepción que ten da Revolución francesa é como un atentado contra a orde establecida. Pero é un regalismo compa­tible coa obediencia á autoridade Papal, por exemplo ata que Clemente XIV non dicta a expulsión dos xesuítas non escribe a pastoral.

Segundo Villoslada'"' non pode chamarse nin xansenista nin filoxan­senista. Aínda que é contrario ó molinismo ou ó probabilismo. O que si se pode considerar xansenista é Climent. Climent, ó contrario de Arma­ñá, mantiña correspondencia con Augustin Clement, viaxeiro propagan­dista e apóstolo ardoroso do xansenismo. O que si podemos dicir é que é paraxansenista. Armañá coñece as tendencias que veñen de Francia, so­bre todo o concernente ó xansenismo. A verdade é que do xansenismo influíu sobre todo ese gusto pola reforma da educación e na busca de no­vos métodos, que están representados sobre nos relixiosos pertencentes á Congregación do Oratorio. A repercusión que o xansenismo da segunda época do século XVIII tivo era máis por oposición ós xesuítas que por convicción. Pero non podemos falar de España dun xansenismo coma no sentido francés. El ante todo vía a necesidade dunha reforma eclesiástica na lgrexa. Se ser xesuíta significa ser probabilista ou laxista, moralmente falando, non selo ou estar do outro lado significa ser rigorista. Pero por iso non podemos falar de que Armañá fora xansenista, nin paraxansenis­ta, nin filoxansenista. A acusación de xanscnista era máis unha acusa­ción dos xesuítas que unha realidade. A súa proxección intelectual mós­trase na influencia exercida en l'élix Amar. Por consello de Armañá, Amat compón a obra Historia eclesiástica. Naquela obra, que foi pro­posta como texto no primeiro plan universitario, pretendía o autor com­bater o racionalismo, protestantismo e ós partidarios do falso celo (xan­senistas e xesuítas). Inflúe tamén Armañá na impugnación que fai da obra de Filangieri, La ciencia de la legislacúín.

(58) C()RTS 1 BLAY, Ramón: ()p. cit. Páx. IS2.

(59) LL()RCA, G.- VILLOSLADA, l.ABOA: l-!isturi,1 de{,¡ lglt'sit1 C,11rí/ic,1. Tonto IV: t,d,1d ,\10-dí'r11a. /.,¡ époc.1 dt'l <1hsolut1sn111 111011.irq111ui. (/ 64R- IR 14)

Page 134: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

DARÍO XOHÁN CABANA NOVO ACADÉMICO DA LINGUA

A Real Academia Galega do Unguo 1ncorporou este ano 2005 a Dorio Xohón Cobona, escritor, poeta e traductor lucense, como mem­bro numerario do institución.

LVCENSIA que xo se ten honrado coa publ1cooón de poesías súos, ofrece agora estas que seguen (unho inédito) como adhesión cordial ó merecido recoñecemento académico.

POLA MORTE DE XOÁN XOSÉ LLAMAS ROZAS (SESÉ)

Tiñamos os cabelos negros e as barbas coma prados verdes e os olios vivos pra esculcar os misterios do mundo, e ás veces unha cólera sen rancor nin crueldade que se estendía polas rúas e os talleres e os tallos desde aquel piso escuro da Porta da Estación. Eramos a sindical estrcla que irradiaba entre as brétemas da cidade dormente vacilantes consignas de rebelión e de esperanza roxa. Vacilantes consignas, porque non sabiamos, pero certa firtneza da nosa mocidade dcseñaba fulgurantes couselos, beloritas redondas, espirais proletarias na vella pedra das murallas, no ladrillo das obras, e unha líquida luz de amenceres posibles estretnecía os corazóns do Benigno, do Máximo,

Page 135: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

33S PO/MAS llé. LJAJ<ÍO XOHAN CA RANA

do Pcrnás e do Asturias, do Xosé de Rubiera, nosos irmáns máis vellos, varudos camaradas que desde a altura inmensa da experiencia e das fábricas amaban en nós o soño inxcl da patria ccibc e socialista que vían renovarse en nús. Tiñamos os cabelos negros e os corazóns case de estrea. Ti e mais eu, Sesé,

[mcu camarada máis pequeno, meu amiguiiio que chegaras por aquel piso escuro da Porta da Estación cando o meu corazón xa se empezaba a amargurar, e preguntabas, preguntabas, e sorrías tan cálido, tan doce e tan agarimoso que o corazón se abría diante do teu sorriso pra ofrecerche unha chousa onde puideras rebrincar con aquel teu sorriso de trasno gordiño e sen malicia, tan pillabán e tan fermoso. O tempo, o tempo, mcu Sesé, foi virando convenios, calendarios, conflitos colectivos, dccepcións e derrotas, días terribles, anos marcados polos fratricidios nos que o noso partido sempre foi farturento deica o engulo e o noxo. Mesmo chegou a hora de aprendermos a golpes que o brillo das consignas tamén servía pra tapar latrinas e esterqueiras que non sospeitabamos. Ó fin e ó cabo eramos parvos. Reparabamos en redondas beloritas lucentes, amabamos a estrela e o martelo e a fouce e a espiral incendiada coma unha galaxia en rotación. E sobre todo amabamos un pobo proletario que se chamaba Máximo Luxilde, Elías de Rubiera, Paula, María da Limpeza, Benigno López ou Pernás, e se vestía de domingo os primeiros de maio, solemnemente concentrado en contubernio fraternal. Os retratos de Che Guevara e Fidel Castro, de Carlos Marx e Engels e Ho Chi Min, perdían pouco a pouco os duros trazos, esmorecían nas paredes, cubríanse de cisco e lidro nos rochos húmidos e escuras, e acababan un día nos caldeiros do lixo. Ccrtamente a esperanza non atopaba moito a onde agarrarse. Os prados verdes dcfiiiaban, e nevaba nos cumes. Caían xeadas csp;1ntosas nos corazóns aterecidos. As beloritas desaparecían das pedras da muralla, e desinzou o ourego que a Pepa e mais o Arturo lle traían á Amelia pra botarlle ós coellos que papabas connosco naquelas noites de arrabaldo con dous ou tres vasos de viño e leguas de conversación. Ai, mcu a1nigo, que doces eran as conversas dos vintc e pico e dos trinta anos

Page 136: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

P()FA1A.\ DF DARÍC) XC)f-/Á1'i CABA,"'JA 339

dándollc voltas e revoleas ó mundo e mais á vida. Que doces os amores de ti e Mar, auga secreta, que doce o pan e o viño, que doce a sobremesa, e os nosos pequenos rebrincando e sendo insoportables e meténdosc en todo e non deixándonos falar, e falando connosco.

[Ai, cantas leguas de palabras levamos camiñadas desde aquela. Ai estreliña da fartura, alá se foi o día e mais a noite e mais a nosa mocedá. Caeron duras nevaradas e xeadas terribles. Tristeza e mala uva foi medrando, é verdade, temperada se acaso por un sorriso un pouco entristecido, pero sorriso ó fin. Os prados de herba verde coñeceron as ásperas quein1aduras do vran, pero había un lugar en Loentia ou nas Chousas onde plantar ourego e ver medrar algunhas beloritas e sentir entre os dedos as materias sagradas que se chaman madeira, terra, cebola, fungo, pedra disposta en casa pra albergarse da choiva e da xeada negra, onde o esposo e a esposa se acuruxan ó lume da lareira e beben o viño do crepúsculo. É ben sabido que o serán debe ser sosegado e durar moito e estar ben habitado de camaradaxe e de amizade. Non porque o sol decline nin porque as nevaradas nos dohren a cabeza dcixamos de gustar das moitas leguas de conversa, nin de tecermos redes escarlata que enfinxan no horizonte lapas de aurora boreal. Certamente, a esperanza sempre encontra algún sitio onde enganchar as unllas, inda que sangren ó agarrarse. Mais botamos as contas sen contarmos co pálpito abismal da estrela escura que latexa invisible nos cavorcos da nada chamándonos a si. Meu camarada frío, agora ti xa formas parte desa constelación que nos espera. O gran mar da existencia xa non ondea máis pra ti, e nada te conmove máis acó da xeada fronteira que nos atravesa o corazón coma o cristal dun espello partido. Mais velaquí a Tcrra Chá e o río que cobreguea, e os prados que verdegan como verdega o prado teu da casa de Loentia, e velaquí a esposa e os amigos e os camaradas e os irmáns, velaquí nós que te choramos e choramos por nós namentrcs esperamos o 1nomcnto espantoso de xuntarnos contigo nos abismos da morte.

(inédito)

Page 137: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

140 P<J.EA1AS DI:~ DARÍC) XOHÁN CABA1\lA

O BARDO NA PONTE-CESO

Velaquí pedra nobre e lento río e arborcdo cantor e mar no vento, velaquí ponte aberta e sitio umbrío pra gozar de silencio vagarento;

velaquí tardes longas e un lamento que polo piñeiral vén largacío, velaquí dura luz e pensamento de aceiro temperado en agre fío;

velaquí o cantor na forxa escura batendo o ferro negro ata que dobre, transfigurando a lingua en lume novo;

velaquí o cantar como fulgura, amantísima casa de ouro nobre pra acollérmonos a ela e sermos pobo.

(de Patria do mar)

ÓARMANDO

Deixa que o viño da lembranza suba palas miñas arterias á cabeza, deixa que se apousente e estableza no corazón, que vibre e sexa tuba.

Deixa que sexa gaita ou branda chuva dentro de min, e séxame el tristeza, bravío aturuxar, lenta beleza de gozar nesta sera que se entruha.

Deixa que o viño cálido me beba con sede terrea!, deixa que el plante nos meus olios o veo da saudade.

Page 138: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

P()f:A1A.\ DL VARÍCJ X(H/ÁI\J CABA.;\.i'A

Deixa que sexa de fulgor e treba, deixa que veña e sexa mar e cante neste escuro torbón de señardade.

(de Patria do mar)

Bendito sexa o ano, o mes, o día que te cncontrei no medio do can1iño, e andabas escollcndo a flor do espiño sen te mancar na espiña que fería;

bendita sexa a hora en que eu prendía no teu claro mirar de trigo e liño, e o instante en que probei o manseliño mel da palabra túa ou amavía;

bendito sexa o intre e o segundo en que determinei ser teu amigo e camiñar contigo polo mundo,

bendito sexa o porto e a cidade onde embarquei pra navegar contigo nun navío de amor e de saudade.

(de Amor e tem/Jo liso)

[A CASA DO PAi, MORTOJ

Detrás dos olios levo este lousado, esta grave parede, esta soleira, este celeiro escuro, esta escaleira, esta alcoba de baixo, este sollado

de chantos e de terra, este banzado, esta artesa, este forno, esta espctcira,

341

Page 139: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

342 POEMAS m. llARÍU XO/IÁN CA RANA

este escano, este ullar, esta lareira, este laceno e este peldurado,

esta casa sen xente, esta sagrada casa oode tu naciche e te puñeche diaote do mundo a seres home libre,

e oode casache e oode me fixeche primeiro a min, e está deshabitada por máis que o Jume nos meus olios vibre.

(de Canta de cerca a morte)

Fraga no corazón, nosa morada, pedra vella luida polo fume, couto que un bravo e orgulloso lume converte en mansa cousa dominada.

Fraga no corazón e levantada onde todo o que somos se resume, lentor de vello e cálido costume, alegría de cousa inesperada.

Fraga que dentro nosa amurallamos co noso corazón arrodeada, casa propia que amamos e habitamos

considerando o decorrer da vida, considerando a pedra cincelada, considerando a morte presentida.

(de A fraga amurallada)

Page 140: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

PALACIO DE NOCEDA EN AS NOGAIS ESTUDIO HISTÓRICO Y GENEALÓGICO

Por LUIS LÓPEZ POMBO

El amplio caserón se hallo entre lo nuevo carretero Nocional VI y lo antigua vía en Noceda, Nogales, que en su día fue cabezo de Jurrsdrccrón con categoría de vr//a, y comprendía los lugares de Noceda. Brañas, Cos­te/o, Dorna de Arribo y Dorna de Aborxo, Ferrerros, Moral, Pedriño, Pío, Son C/odro, Cosos do Serro, y Sr/velo; formando todo ello un coto redondo.

El inmueble

Actualmente el edificio está muy alterado respecto de lo que fue. Nin­gún resto se conserva de su torre, muy similar a la que tuvo la casa Torre de Balmonte en Castro de Rei. Fue derribada, y sus materiales aprove­chados en la ampliación de la Carretera Nacional VI, en su nuevo traza­do de 1970 que, como indicamos, mutiló el palacio.

En la fachada principal de la capilla, orientada al sur, había sendos blasones. Según Vázquez Seijas, "uno de ellos estaba primorosamente la­brado con corona voladiza y las armas de los Ulloa y de los Ribadenei­ra '', colocados en el segundo cuerpo a cada lado de un ventanal, protegi­dos por tornalluvias.

En el mismo lienzo había dos puertas exteriores de acceso a la capilla, otro ventanal de dos hojas con cuatro vidrios cada una, y encima el tor­nalluvias y, rematando, una sencillas espadaña formada por labrados bloques de granito, remate de acrótera y un campanil.

En la fachada principal del edificio había otro escudo que fue llevado por los últimos dueños vinculares de la casa. Como sucedió y sucede mu­chas veces, a estas representaciones heráldicas se les perdió la pista y na­die sabe donde han ido a parar.

Page 141: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

.)44 /_U/S LC)/'LZ /'C)A1B()

La fachada principal, orientada al poniente, tenía un amplio portalón de acceso con trabajados herrajes, salidos de la herrería de Bueyes, que era propiedad de la misma familia. Desde el patio se comunicaba la planta baja, destinada a capilla, caballerizas, cuadras, cocina, y demás dependencias de la vivienda, lo mismo que el piso superior, al que se ac­cede mediante una buena escalera, formada con bloques de granito, que da paso al corredor, al que dan las puertas de los salones, habitaciones, despacho, biblioteca y archivo que no era pequeño en volumen de docu­mentación11 ',también perdida en gran medida.

Obras de consolidación y reformas

En la segunda mitad del siglo XIX, se hicieron en la misma importan­tes obras de consolidación y mejor aprovechamiento de sus espacios. Además, la capilla fue reformada en 1805. Los gastos en dichas obras ascendieron a 14. 700 reales, y consistieron en unir dicha capilla con el resto de la casa, hacer una tribuna nueva, levantar el piso y colocarle losa a modo de lápidas sepulcrales igual a las que tenía, hacer la habita­ción de los obispos, todo ella recubierta de madera igual que las princi­pales alcobas1''.

La genealogía

El origen histórico del palacio de Noceda se remonta al último tercio del siglo XV (±1480), fecha en la que está muy relacionado con la pode­rosa familia Bolaño Ribadeneira, señores de la antigua fortaleza de Torés y de su amplia jurisdicción.

De hecho el coto de Noceda, por aquel entonces, pertenecía a las po­sesiones del poderoso linaje de los Bolaño Ribadeneira. Fue en 1488 cuando los Reyes Católicos habían decidido embargar su patrimonio, siendo entonces señor de los estados de Torés Pedro Bolaño.

Álvaro González de Ribadeneira, contrajo matrimonio con Teresa Fer­nándcz de Ribadeneira, de quienes fue legítimo hijo Fernán Díaz de Riba­deneira, a su vez padre de Pedro Bolaño Ribadeneira, quien matrimonió

( 1) Según Antonio Prcscdo Garazo. En su artículo publicado en el Boletín do .\1useo Provincia[ de Lugo nº XI volumen 2", paginas 71-92 t\.1uch.i docu1nentacii'm relacionada con la C:a~a de Noce­da, '>e halla en el Archivo Histórico Provincial de Ourense, bajo el epígrafe Casa do C:a~tro, No­ceda, Caja n"43,/ protocolos del notario Pedro Ari;1s fernández, 1623,s.f. Carpeta Casa do C;:is­tro, '.'Joceda, genealogía, Caja S, carpeta~ nº 4, nº 5,n"6, n"8,n" 14, nº 9,n"l6,n" 20,. Caja 6 Ca­peta n"l, n"J, n" 7. Caja 7, Carpeta n" 20, Caja6, n"J.caja 12, n"J27, véanse las referencias men­cin1rndas por dicho autor

(2) A.H.P. Lugo. Escrih,1nn Felipe l.ópc1 Rein1óndez; en dicho documento da a entender que se en­terraba en la capilla, aJeni~b de establecer las condicion~s del contrato aporta Jatos curiosos.

Page 142: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

Fl. PAl.ACJ(J Vt. 1'-'(JC/--:IJ,\ FN AS N(J(;AfS 345

con Beatriz de Castro, hija del mariscal Pedro Pardo de Cela y de su espo­sa Isabel de Castro, nieta por línea paterna de Juan Núñez Pardn de Cela, llamado el viejo y de Teresa Rodríguez de Aguiar, segunda nieta de Ares Pardo de Cela y de Juana Montenegro y tercera nieta, por la misma línea paterna, de Sancha Núñez de Cela y Alonso López de Bolaño''.

As Nogais, palacio de Noceda

Pedro Bolaño Ribadeneira, (señor de Torés) y su esposa Beatriz de Castro, (hija del mariscal Pedro Pardo de Cela y de Isabel de Castro), en­tre otros, tuvieron por legítima hija a María de Bolaño, que sucede en el coto de Noceda, propiedad de Pedro Bolaño, según consta en su testa­mento otorgado en 1527.

María de Bolaño y Castro, contrajo primeras nupcias con Men Ro­dríguez Parragués, y en segundo matrimonio con Mcn do Ría!, de los cuales fueron hijos: Pedro Sánchez de Ulloa, que hizo estudios eclesiásti­eos y fue cura de San Juan de Noceda; Vasco Sánchez de Ulloa (q.s.1.1.), señor de Noceda'' e Isabel Bolaño Sánchez de Ulloa y María Ribadeneira Sánchez de Ulloa.

(3) F<luanlo Pardo lk Cuc\.1ra y Val<ll·"· El n1,1riscal Pedro P,udo de Cela, y b c;alicia de fines del ~i~lo XV. Fditori,11 ,\lvarcllo", l.u~o, 1981.

14) Real C.h.11tcillería de Vall.1dulid. ~ala de Hijosd.1!µ,n (Ref. 452/12). Vasco S;índwz de Ulloa apa­rece con10 \LTlur dt la juri~Jin:ión de NocrJa en 1554 ~cµ,1ín Lts testifical!:<> q~1e const,111 en el pleito de hid.1!µ,uÍ<1 lk\·,1do .111te la Real C:hancilll'rÍa de V,ilbdolid por .Ju;1n Po1nho, que era veci­no de A Pcdriil.1, cuyo pueblo era un ¡,;oto redondo ~iendo comprado por el referido V,1scn Sán­chez de Ulloa hada 1 ~24.

Page 143: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

l46 LUIS JJ)PF7 PCJA'IHCJ

Álvaro Taboada y Bolaño, legítimo hijo de Vasco Sánchez de Ulloa y de Violante Ribadeneira contrajo matrimonio con Berenguela Ribade­neira, quienes tuvieron por hijos a: Vasco Sánchez de Ulloa (q.s.1.1.)'"; Ál­varo Sánchez de Ulloa y Beatriz Rihadeneira Tahoada y Bolaño, quema­trimonió en 1602 con Pedro Pardo de Ulloa y Aguiar, señor de la Casa de San Pedro de Río.

Vasco Sánchez de Ulloa, hijo de Álvaro Taboada y Bolaño, y Beren­guela Ribadeneira, se desposó con Inés de Valcárcel, de quienes fueron hijos: Pedro Ulloa Ribadeneira, que contrajo matrimonio con Antonia de Taboada y Lemos, señora procedente de la Casa de Tahoada, de quienes no quedó sucesión; Diego Losada Ribadeneira (q.s.1.1.); Francisco Rodrí­guez, estuvo al servicio de la corona en él ejercito en Nápoles "donde te­nía descendencia y familia de la más alta distinción'', y Antonio Armesto de Valcárcel, que realizó los estudios eclesiásticos.

Diego de Ulloa Ribadeneira de Losada y Quiroga, hijo de Vasco Sán­chez de Ulloa y de Inés de Valcárcel, recibió de su padre el patrimonio de la casa de Noceda en su total integridad. Es a partir de está generación cuando van a fijar la residencia familiar en Noceda y también en la casa blasonada de su propiedad en Villafranca del Bierzo, llamada la Casa de las Cadenas, donde pasaban grandes temporadas, principalmente duran­te los inviernos. El anterior matrimonió con Beatriz de Castro y Pimentel, hija de los dueños de la casa de Guitiriz, de quienes fueron hi­jos: Pedro de Ulloa Miranda y Ribadeneira (q.s.1.1.); Diego de Ulloa Mi­randa y Ribadeneira y María Lorenza Castro Ulloa Miranda y Ribade­neira. Contrajo matrimonio con Álvaro de Navia, siendo dotada para di­chos esponsales con 9.000 ducados.

Beatriz María Leonarda de Ulloa y Alonso Flores contrajo matrimo­nio en 1713 en la capilla de la casa de Noceda con Pedro Carlos Quiro­ga, hijo de José Quiroga y Lemos y Valcarce y de María de Miranda y Ulloa, natural ésta de Mondoñedo, señora de la casa de Herbes y otras'"; Pedro José Ulloa Miranda Ribadeneira Alfonso Flores, (q.s.1.1.); Diego Juan de Ulloa, que fue Canónigo Maestro Escuela de la catedral de San­tiago de Compostela, rector por S.M. de la Universidad y Colegio Mayor de Santiago; Enrique Antonio, canónigo y arcediano de la catedral de León; José Antonio de Ulloa, caballero de la Orden Militar de San Juan o de Malta y teniente de fragata; Gaspar de Ulloa, caballero de la Orden Militar de Santiago y teniente de navío; Francisco Manuel de Ulloa, te-

(5) En 1615 Vasco Sánchez de Ulloa y Rih,1deneira, seiior de Noceda y padronero insolidu1n de :'.\lo­ceda, hace pre~entación p·Jra ocupar dicho cur;Ho por L1llecimienro de su río Pedro Bolaño Riba­deneira.

(6) A.H.P. Lugo. E~crihano Yebra Bennüdez, drn.:umenro copiado literalmente por el escribano de üonco~ Domingo Quiroga Vernedo (Rcf.6661/0J).

Page 144: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

FI. PAl.ACf() DF ,\i()CFDA 1-.l\l AS ·"-'()(;A/S 347

niente segundo de las Reales Guardias Españolas y María Margarita de Ulloa, que fue monja.

Pedro Luis de Ulloa Somoza y Saavedra Miranda Ribadeneira Flores y Omaña de Sierra; que en 1752 era señor de Noceda de los cotos de Sei­xón y Sabadelle de las jurisdicciones de Castelo, Fonteita y las alcabalas de Grondáme. Ha sido mejorado por su padre en el tercio y quinto de todos los bienes, muebles, derechos, acciones y raíces, según el testamen­to otorgado ante el escribano Francisco Lorenzo (;ó1nez, en la casa torre de Noceda en cuatro de noviembre de 1760; María Joaquina (q.s.1.1.); María Antonia y Manuela Ulloa Somoza.

Actualmente no conseroa la capilla

María Joaquina de Ulloa y Somoza, hija de Pedro José de Ulloa Mi­randa Ribadeneira Alfonso Flores y de María Luisa Somoza y Saavedra. Fue dotada para contraer matrimonio con 88.000 reales. Casó con José Benito Tineo Sierra y Osorio, señor de las cinco villas de las Regueras y Villar de Montoros, así como una rejería en Astorga. Fijaron su residen­cia en Astorga y fueron padres de José María Luis Tineo y Ulloa, quien contrajo matrimonio en primeras nupcias con María Malvar y Acuña, no quedando descendencia. Contrajo segundas nupcias con María Ber­narda Juana de Vigo Toubes Taboada y López, de quien fue legítima hija María Josefa Tineo y Ulloa, que también casó dos veces: la primera con Luis Osorio y Pimentel, principal heredero de la casa palacio de Ca­nedo, en tierras del Bierzo. En segundas nupcias, matrimonió con Apo­linar Suárez de Deza Oca Sarmiento Ycbra Caamaño Melgar Zúñiga Díaz de Cadórniga Pimentel Benavide Pérez Ribadencira de las Mariñas Aranzamcndi Álvarez de Losada Osorio Mayorga y Vella, senador del reino, dueño entre otras de las casas de Bcrgondo, l.áncara y A Mezqui­ta, de quienes fue legítima hija Aurclia Suárez de Deza y Tineo, que ma-

Page 145: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

.l48 LUIS LC)J'FZ PC>AflH)

trin1onió con Francisco Mosquera, residiendo por algún tiempo en Ba­yona, de quienes fue legítimo hijo Gerardo Bermúdez de Castro Suárez de Deza Mosquera y Teineo, que fijó su residencia en la calle Goya de Madrid.

La escritura de división de los bienes y más posesiones del palacio de Noceda fue protocolizada por el notario de Madrid Santiago Basanta Olano en 5 de julio de 1893 a petición de Josefa Tineo de Ulloa y Tom­bres, casada con Apolinar Suárez de Deza Oca Sarmiento Yebra Caa­maño Melgar Zúñiga Díaz Cadórniga Pimentel Benavides Pérez Riba­deneira de las Mariñas Aranzamendi Álvarez de Losada Osorio Mayor­ga y Mella'-,.

Resumen documental

Inventario y recuentos de los bienes del palacio de Noceda, realizado los días 24 y 25 de septiembre de 1623.

"ynbcntario e recüento de los bienes que fincaron de Vasco Sanchez de Ulloa R.iva<leneyra cuyo fue el coto e jurisdiccion de Nozeda.

En el lugar de Noceda d'Arriva, a bcynte e quatro dias del 1nes de sep­tie111bre del aiio de n1yll e seisi;ientos e beyte e tres años, en presencia de muy, scrivano etestigos de yuso escriptos, Pedro Lopez de Herbon, n1erino e justi­cia en el coto e jurisdiccion de Nozeda, dixo que por cuanto Basco Sanchez de Ulloa e Rivadeneira, setl.or que havia sido ultimamente del dicho coto, se havia muerto e fallesi\ido y pasado desta presente vida amanes\iendo para oy dicho dia, de que le constara haver hallado presente a su muerte, e porque dél havian quedado bienes 1nuevlcs e rayzes, hijos y herederos legitiinos suyos e de Ynes Valcazer, su 1nuger, que son don Pedro de Ulloa Rivadeneira, su hijo mayorasgo, don Diego de Losada Rihadeneira qu'esta ausente en el ser­vicio de la condesa de Len1os, y don Francisco Parragues que esta en la villa de Monfforte, y don Antonio Harmesto y Balcarcel que esta al presente en casa. Y porque de los dichos don Diego de Losada e don Francisco Parragues e don Antonio son menores de heda<l de veyte e ~inco años y algunos dellos mayores de catorze, para que en todo tiernpo aya luz e claridad <le los bienes del dicho deffunto, su padre de los dichos menores, ansi para helios con10 para otra qualquiera persona que a helios pretenda thener derecho e action, y porque al oficio de la justicia convenia hacer reqüento e ynventario de los di­chos bines, el dicho n1erino cunpliendo con lo qu'esra obligado y para haz, hiso pan:s\er delante si a la dicha doña Yncs de Valcar\e, su n1uger del dicho defunto, e della recibio juran1ento en forn1a devida de derecho y hella lo hizo cuplidamente, e ausolvicndolo declaro los hines siguientes.

Prüncrarnente, quatro hucis 1nansos de arada en casa. Yten \icnto e deiz cabaras y obejas en casa y en la ferreria. Yten cotorze cavc\as de puercos pe-

(7) Archivo Dio .. :c~ano Central del obispado de Lugo. Arciprc~tazgo de Fcrrciros de B.1lho;1, 111,11.0 5 { 157). Legajo 4'' folios 45/57.

Page 146: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

Fl. l'Al.ACJ(J DL 1\i(JCJ:D1\ .E1\J AS l\HJGAlS l49

queños e grandes en casa en la herreria. Yten un quartago negro ensillado y enferrado, y una n1ula ensillada v cnferrada. Yten otros dos n1achos v dos ro­zines con sus aparexos de albarda que trabaxan en la herrería. Yte1; cat~rze savanas de lien<;o y estopa. Yten doze 1nantas de sayal biejas nuevas. Yten seis cobertores e mantas fra¡;adas. Yten diez ahnohadas lavradas de seda y de hilo. Ytcn dos mesas de manteles delgados e anchos de vuffetes. Yten <;:inco colchones y quatro cave<;ales enfundados. Yten quatro cazos pequeño~ e grandes. Yten dos paillas. Ytcn quatro calderos. Yten dos servilletas d'estaílo. Yten ocho harcajes pechados, los seis dellos con llaves e zerraduras. Yten un cofre pequeño, y seis buffetes buenos, y quatro caxones buenos, y quarro si­llas de los asientos de cuero y espaldares de lo mysmo. Y ten tres azadas e tres picaños, y diez azadones de las biilas, y un carro, y tres calderas buenas e 1na­las. Yten una 1nasera de amasar y dos hartesas pequeñas y un vai;io de salar carne, una criva y dos piñeras, quatro ¡;estos groxos y tres de arope peque­ños, una ¡;esta de llevantar la mesa. Yten un almyrez con su n1ano. Yten dos camas de paramentos. Y ten dos juegos ataviados de roda hatavia y dos coros (cañas) de timonc;ela de carro. Los cuales dichos bienes e cosas de suso decla­rados la dicha doila Ynes de Valcarc;e declaro thener e haver quedado en su poder por bienes suyos e del dicho su 1narido, e que aunque ay otros bienes no esta acordada dellos por ahora, que hella se ynfformara de los que furen y los declarara 1nañana o otro dia luego cada y quando por algunos dellos es­tan en la herrería y otros fuera de su casa, y que por oy no los puede decla­rar. Y ansi el dicho merino no suspendio el proseguir en el dicho ynventario e reqüentos en el entretanto que su merced la dicha doila Ynes de Valcan;e se ynforma y toma razon <;ierta de los <lemas bienes que hai e quedaron del di­cho deffunto, que protesta va e protesto averiguar y proseguir adelante con el dicho ynventario hasta lo acavar e fenes-;er, y la dicha doña Ynes de Valcan;e no lo firn10 por no saber escrivir, firmolo el dicho Pedro Lopez de Hcrbon, n1erino susodicho, a lo qua\ fueron testigos presentes el bachiller Alonso Lo­pez, clerigo desta felegresia de San Juan de Nozeda, e l)iego de Lasota, n1ae­rro de canterla, e Francisco Gonzalez, carpintero, estantes en el dicho lugar de Nozcdatravaxando en la obra que se haze en las casas e pala¡;io de Noze­da que finco del dicho defunto, e Pedro Mendez de Castelo.

Passo ante my, Pedro Arias Fernandez, escribano. Mas ynventario de los bienes del dicho Vasco Sanchez de lJlloa Rivadeneyra. E despucs de los susodicho, en el dicho lugar de Nozeda d'Arriba, veynte

e ¡;inco dias del dicho mes de septiembre del dicho años de mili e seis-;ienros e beynte e tres años, ant' el dicho Pedro Lopez de Herbon, merino susodicho, e por ante n1y, el dicho escrivano e testigos de yuso cscriptos, la dicha doña Ynes de Valcan;e devaxo del dicho juran1ento que fiso. Y prosiguiendo en el dicho reqüento e ynventario dixo e declaro mas que los bienes que han veni­do 1nas a su noticia quedaron <le! dicho su 1narido e suyos de que al presente tiene men1orial y se acuerda son los siguentes:

La dicha herreria nueva de Bueis de que otras ba fecho myn<¡ion con sus herran1ientas, barquines y todos aderei.;os nesi;csarios, n1olicnte e corriente. Y ten dentro della ¡;ien cargas de carbon poco n1as o 1nenos. Y ten alguna vena carretada que de ¡;ierto no savac quanta cantidad era. Yten siete u ocho ca-

Page 147: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

350 /.UIS L()PF7 PC>1VllH>

ve<;as de bueies e vacas fuera de la casa y quarenta cave<;:as de rexos poco 1nas o n1enos en cassa de criadores. Y ten ~ien fanegas de pan de i..:entcno de renta savidas poco mas o menos. Yten la n1ytad del heneffic,:io y padronazgo de San juan de Nozeda, sus diezmos gruesos e menudos. Y ten tres harcas en la de la herrería y las casas de lagares, una de piedra y es donde se haze el hierro y bodega, y un molino hedefficado en la dicha herreria, digo junto della, de una rueda que aun no muele por no estar acabado. Yten unos molinos en el río de Sacuyo e otro en el regato de Bao molientes e corrientes. Y ten quaren­ta fanegas de pan de cojera y labran\ª poco mas o menos. Yten uno dozcna de fanegas de trigo de cojera, digo nuehe fanegas. Yten las casas de morada en que hihian y hella al presente hihe en el dicho lugar de Nozeda con sus huertas, harholes, cortiñas y heredades sitas en el termino del dicho lugar de Nozeda. Yten dos ropillas de paño bueno del cuerpo del difunto. Yten tres capas, dos de paño y una de seda, y calzon e ropilla de seda. Yten tres jubo­nes, uno de tela e otro de seda e ottro de lien\O, digo de picote. Yten una hes­copeta y una espada y una daga de su persona del defunto. Y ten otras cuatro mesas de manteles. Y ten una viña y un lagar en el dicho lugar donde dicen Nogarcdo. Yten una broza y una fouze rozadoira. Yten tres dozenas de pla­tos y cscodillas de Talavera poco mas o nienos. Yten una taza de plata e un barquillo de plata. Yten quatro quatro feixes de lino por ma<;ar y adere<;ar. Yten montara y restara la media dezmeria de pan y trigo y cebada e abenas de benefi~io confforme al arriendo de hizo el cura de lo que le tocava de su niytad duzientas e ~inqüenta fanegas. Yten quatro cazolas de guisar de co­mer. Y ten las costiñas de C:astrelo entran en la renta savida que va declarada. Yten ocho puercos de fuero que se pagan cada año. Ytcn diez y seis serhille­tas de serhii;io de la n1esa alamaniscas e de las otras hordinarias. Y ten un hes­caño de asentarse en el. Yten duzientos reales en dinero poco mas o n1enos porque aunque quedo nias dinero gasto y husco por ello lo necesario para sus obsequias, entierro, honras y zera y otras cosas.

Los quales dichos hienes e cosas de suso declaradas la sobredicha doña Ynes Je Valcar<;c declaro heran los que havian fincado al tie1npo del fales<;im­yento del dicho su marido, suyos e della, e que al presente no se le acuerda de otros algunos e que si se le acordaren los declarara e maniffestara delante el di­cho merino u otro juez competente para que se pongan por reqüento e ynven­tario, y así lo declaro so cargo del dicho juramento que fiso. Y en ello dixo que se affirn1ava e affirmo, ratifficava e ratifico, e no le finno porque dixo no saber escribir, firmolo el dicho merino de su non1bre e dio por fecho el dicho ynven­tario siendo a helio testigos presentes Diego de Lasota, residente en el dicho lu­gar de Nozeda, y Pedro Mendez de Castelo, y el bachiller Alonso Lopez, cura de San juan del dicho lugar e feligresia de Nozeda atrás contenidos, e otros.

Passo ante 1ny, Pedro Arias Fernandez scribano. Ocupen1e en este ynventario con el ca1nuyo de yda y bue Ita a 1ny casa dos

dias con l'a sistencia que hize en hazerlo con el dicho merino que no me taso n1ys derechos porque no los res<;ibi y los quite, de que doy fee.

Arias fcrnandez, scribano"·''.

(8) An:hivo fli:-.túrico Provincial de ()un:n:-.e. Protocolo del e~crihano Pedro Aria~ Fern;índcz, aiio 1623. C:P, Ca::.a del Ca~rro, '.'Joc1.·1.hL Caja n" 43, n" 84.

Page 148: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

FT_ P1\L.4.CJ(_J J)f ,\i(JCFDI\ Lt'"' AS N<JCA/S 351

En nueve de julio de 1694, (:arios Manuel de ()ca y Prada y su esposa C:onstanza María de Annesto y Sangro, sucesora en el vínculo que había fun­dado su abuela paterna Constanza de Quiroga y en calidad de poseedoras de los bienes que habían quedado de María de Losada y del bachiller Jerónin10 de Quiroga y su marido que era señor de la casa y coto de Outarelo en la ju­risdicción de Valdeorras, residente a la sazón en la ciudad de Valladolid, otorgaron todo cuanto poder se requiere a su primo Pedro de lJlloa Ribade­neira, señor de la jurisdicción de Noceda de Doncos, para que en nombre de Constanza María de Armcsto y Sangro pudiera otorgar escritura de concor­

y,;"'''·~__,,. .... -~..,,,,. ~~:ali "~'".'. '': ·±:~

:'lt!' .. ~~·6~~ ;~·;;·:·-~~:: j ~.: ·~c,A:>ol-,¡~~~""~~~

~ ~~ _,._-.,L. ,....C •' ! c<~ ,J ...... J.2_;'-~•-!·._:'._;'~ '-- ,•f'J'"'-:•·,• < '(._<

1..<.l:, ... ..:. p.~~·~-:::;·-;-,;~,,·~-·~- ·::.:~ s:""" '"-e' t-~~·~-. -~. ~ .... !!'~~-~ . ..___ .,..., .... ~'-"'~~··:;o-<"''".~'?!--':'4? 1 _j ~ri_¿,'.'·Y•""'-~•~A"OO;'~-~~~,..___, 1

:: ~:_.~=:· .. ~.:~;·;"'~'.:.\~~~~ :...~---'-'L"\._..-te~'f ...... ,,,..,"~ :~-···'-' ~ '-- "

tf:~¿:t$~If:i~f .· "• '" -lh:!::.;o ~".•"- "'' "'-· ""' l ,_3-A~ .r.f~~-~·: ~::". ·""-i.c:::.~:4-,,_

"""""" e-,'ft~K. 1".~A"''•'"f'r:_·.:"°"I -~.:-f;I.., ''\,""" ,:;..-: ,..-::-~~ -;'q .. -..~";

''~""""'-·'~~....: ""'-~-'' '

~~~:...,¿:;-.~""'. -.L-,_f ~""-"°'r'""'"'""' '

- , .~ ~ - -

Archivo Histórico Provincial de Ourense. Recuento e inventario de los bienes del palacio de Noceda,

realizado el 25 de septiembre de 1623.

dia con Francisco Saco Armesto, se­ñor de Pacios, primo de Carlos Ma­nuel de Oca y Prada sobre la presen­tación del beneficio de san Pedro de Noceda de Courcl, disponiéndose que a partir de ahora y para sie1npre se convenían que dicha presentación se haría alternativamente entre las dos familias. Siendo presentado en esta ocasión y en prin1er lugar el li­cenciado ~1arcos Gón1ez Lodciro, asistente en la herrería de Lousadela, propiedad del presentador; en segun­do Diego González de Ron y llodil, cura de san Vicente de Canday; en tercer lugar los sacerdotes que Pedro Saco de Arn1esto considerase oportu­no, haciendo dicha presentación en tit:1npo y forma'~'.

Archivo Histórico Provincial de Ourense. Recuento e inventario de los bienes del palacio de Noceda, realiza· do el 25 de septiembre de 1623.

En 24 de septiembre de 1714, Pe· dro de Ulloa Miranda y Ribadeneira, dueño de la jurisdicción de Noceda, de la de Fonteita, Castrelo y otras más, hizo donación de dos fanegas de cente·

no con su derecho a propiedad que le pagaba Domingo Vázquez, vecino de Puentes de Gatín, en la jurisdicción de Cancelada de Abajo, a favor del Rdo. Padre Fray José de la Santísima Trinidad de la Orden de los Padres Descalzos y Redención de Cautivos, para ayudar a la fundación de hospi· cio de dicha Orden en la ciudad de Lugo' "".

{9) A. H. P. l.uµ;o. E~cribano de Dom.:o~ Do1nin~o de Vcrnedo, (n:f. 6659/02). ( 10) A. l l. P. Lugo. Fscrihano <le Dom.:o~ Domingo <le Vernc<lo y Quiroga, (Ref. 666 \/041.

Page 149: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

)S2 l.ll/S /,(_)f'LZ I'()i\fRC)

Pedro de Ulloa y Miranda Rivadeneyra, otorgó testamento en la casa palacio de Noceda el uno de abril de 1715 ante el escribano de Doncos Domingo Vernedo y Quiroga; entre las numerosas disposiciones que con­tiene está que su cadáver fuese enterrado en la capilla mayor de la iglesia parroquial de Noceda; asistiesen al funeral la comunidad religiosa del monasterio de San Francisco de Villafranca, o la de Cabeza de Albia, e in­cluso ambas si ello fuese posible, también fuesen llamados todos los sa­cerdotes de las cercanías, se ofreciesen por su ánima y la de sus antepasa­dos cuatrocientas misas; el día del entierro se vistiesen veinticuatro vasa­llos suyos que fuesen los más pobres y asistiesen al funeral; si el óbito era antes del mes de septiembre se perdonase a sus vasallos una tercera parte de las rentas en grano y su ocurría después de dicho mes se perdonase di­cha cantidad al siguiente año.

Manifestaba que su hermana María Lorenza hahía sido dotada para casarse con Álvaro de Navia en la cantidad de nueve mil ducados, los cuales ya había recibido.

Ordena que su mujer una vez fallecido él si quería profesar de monja de clausura fuese dotada con dos mil ducados de una sola vez y ciento cincuenta ducados diarios por el resto de sus días''".

En otros docun1cntos figuran con10 dueños de la villa de Noceda Pedro José de Ulloa Miranda Rivadeneyra Alfonso Flores, hijo de Pedro de Ulloa Miranda Rivadcncyra y Bolaño y de Margarita Alfonso Flores y Omaña, que estaba casado con María Luisa Somoza y Saavedra, hija de Bartolomé Somo­za y Taboada y Juana Francisca Saavcdra Nogueral y Lobera, <lucilos y seño­res de la casa solar de los Somoza y su jurisdicción de Layosa, () Incio~ quit:­ncs fueron padres Je:

Pedro Luis de Ulloa, rnejorado por su ma<lre en el tercio y quinto de to­dos los bienes, muebles, dere(hos, acciones y raíces, st:gún el testan1cnto otor­gado ante el escribano Fran(isco Lorenzo (~ó1nez, t'll la casa torre dt: Noceda el cuatro de noviembre de 1760.

María Joaquina de Ulloa y Son1oza, quien estuvo casada con José Benito Ti­neo, señor de las cin(o villas de las Regueras y Villar de ~1ontoros; siendo hijo legítimo José María Tineo y lJltoa, que llego a ser Regidor Perpetuo de Cangas de Tineo y Salas, en el Principado de Asturias, además de ser setl.or de Noceda, las Regueras y otros pueblos, intendente honorario del ejér(ito, pensionado de la Real Orden de Carlos IIl y de la Orden de Lis de Vcndée, maestrante de la Real de Valt:ncia. Este n1atri1nonio por ausencia del futuro 1narido y no poderse des­plazar a Noceda y Astorga, lugares <londe tt:nían sus residencias los se11.ores de Noceda se hizo 1nediante poderes hasta realizarse el matrin1onio canónico: 12

·•

En la sucesión de la casa de Noceda quedó (orno única heredera María Jo­sefa Rain1unda Tinco y Vigo, que contrajo 1natriinonio con Apolinar Su<irez de

( 11) ,\. H. P. Lugo. Fscnhano de Doncos Domingo Je Vernedo y Quirog:i. ( 12) A. 11. P. de Lugo. Eó.crih,1110 José Antonio Vak;1rce, (Ref. 6687/011 ).

Page 150: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

FI. p,\f.ACJ() /)¡... 1\i'()CJ:L)A /:)'v.' A.~ .1\'(J(;A/\ ) ~3

l)eza y c;aamaño, el cual entre otra:. condct.·oraciones ostentó la c;ran Cruz de la Real Orden de Isabel la Católica, fue Caballero de la Orden Militar <le San Juan, Senador del Reino, Gentilho1nbre de C:á1nara por S.M. se11.or de las casas solares de Láncara y Noceda en la provincia de Lugo; Bergondo y ()seiro en A C:oruña; Graices, la :V1ezquita y ()tarelo en ()urense; Torre de Tebra en la Je Ponteve<lra aden1ás <le otras de 1nenor irnportancia que heredú por línea de sus padres francisco Javier Suárez de {)eza V Antonia Je c:aamaño V Pardo.

En el Padrón ,<le C:alle-Hita de 1737, figura como dueño d~ la jurisdicción de Noceda Pedro José de Ulloa y Miranda, hijodalgo notorio y por tal habi­do de Pedro Ulloa, su padre y nieto de Diego de Ulloa, todos ellos hidalgos notorios y descendientes de tales, dueños de la jurisdicción de Noceda.

Pedro José de Ulloa tuvo por hijo primogénito a Pedro Luis de Ulloa y herrnanos de éste han sido: Juan de Ulloa, Canónigo maestre escuela en la S.I. c:atedral de Santiago de Compostela y rector por S.M. de la Universidad y C:olegio Iv1ayor de Santiago; Enrique de Ulloa, c:anónigo y Arcediano en la catedral de León; y Francisco Manuel de Ulloa, Teniente segundo de los Rea­les c;uardias Españolas.

En el Padrón de Calle-Hita de 1762, figuran en1padronados como hidal­gos Pedro Luis de Ulloa Son1oza y Saavedra, Miranda Ribadeneira Flores y ()111aña de Sierra, señor de esta fortaleza y casa solar de Noceda, con sus ju­risdio.:iún y cotos agregados, la de c:havin, casa de la Cadena sita en la He­rrería de Valcarce con su jurisdicción civil y cri1ninal dentro de ella en virtud de la facultad regia, barón ilustre. Familiares del anterior eran Juan Becerra, Domingo Méndez, Pedro Santín, Dcllningo Álvarez, José liipez 1

;:.

En <le novien1bre de l 760, María Luisa Somoza y Saavedra, viuda de Pe­dro José de Ulloa Miranda y Rivadeneyra, dueño y señor <le la jurisdicción de Noceda, vecina de la villa de Villafranca del Bierzo, otorgó testa111ento en el que disponía referente a su entierro, que su cadáver fuese a1nortajo con el habito <le san Francisco, falleciendo en Noceda se le diese sepultura en la ca­pilla nlayor del te1nplo parroquial en una de las sepulturas dotadas y si falle­cía en Villafranca la enterrasen en la capilla de Ntra. Sra. de la Soledad del convento de san Francisco en la n1isn1a sepultura donde había sido enterrado su 1narido, oficiándose por su ánin1a tres n1il quinientas n1isas, repartidas en­tre varios templos, nlonasterios y altares concretos.

Dejaba a favor del convento de monjas de Villafranca varias prendas <le seda de sus ropas personales, con la finalidad de hacer vestidos para las imá­genes de h1 iglesia, así corno cuatro espejos que tenía en la casa <le su propie­dad en dicha villa y varias lániinas religiosas; ordenaba pagar varias deudas ·y cobrar otras.

Declaraba haber estado legítiman1ente casada con Pedro José de Ulloa Miranda Riba<leneira, <le cuyo n1atrimonio eran hijos: Pedro Luis <le lJlloa Miranda, mejorado en el tercio y quinto de todos los bienes que ella tenía y

Iv1aría Joaquina Ulloa Somoza y Saavedra, casada con José Benito Tineo, se­ilor de las Regueras, vecino de Astorga, cuya hija fue dotada para contraer dicho 1natri1nonio en ocho n1il ducados, una fuente grande de plata de peso

( 13 l A.H.P. Luµ,o. P,1drón de Calle-! iita, afio 1762, folio 22 1. R V.

Page 151: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

354 LUIS /_()f'FZ fl()ÑfHC)

de tres o cuatro lihras, treinta doblones de oro, doce sábanas de lienzo nue­vas, veinte varas de lienzo fino y un corte de la n1ejor seda para casaca.

Nombraba por sus cumplidores testamentarios y albaceas a su cuñado Diego de Ulloa, C:anónigo y Maestre escuela de la catedral de Santiago, a su hijo Pedro Luis de Ulloa, a Pedro Juan Losada, dueño y señor de la jurisdicción de san Sa­turninio y al licenciado Manuel Antonio de Barcia Figueroa, ahogado de la Real Audiencia de c;alicia y vecino de c:ruzul en la jurisdicción del valle de ()selle' 14

'.

En 6 de marzo de 1763 Pedro Luis de Ulloa Miranda Ribadencira Alfon­so Flores Omaña Castro Aro y Pimcntel, vecino dueño y señor de Noceda con sus tierras y jurisdicciones: la de Chahín, Saa de Foxaca y otras, en cali­dad de poseedor de la Herrería de Vega de Valcarce con todas pertenencias, pertrechos, herramientas, atalajes, montes, pastos y minerales que a la misma pertenecían dentro y fuera de su jurisdicción del mismo nombre, conjunta­mente con otras propiedades entre ellas la Casa de las Cadenas y dicha Vega de Valcarce, en facultad regía y su privilegio que gozaba, en virtud del foro perpetuo realizado por la Excma. Sra. Catalina de Moneada y Aragón Luna y Cardona, Marqués a de Villafranca y de los Velez, Duquesa de Montalbo, Binona y Fernándina, Princesa de Paterno y Montalbán, Condesa de Peña Ran1iro y C:artanajeta, por sí y en non1bre de su marido el Excmo. Sr. José Fradique de Toledo Ossorio, gobernadora y administradora de sus estados y

según constaba en el poder otorgado a favor de Pedro José de Ulloa Miranda y Rihadeneira en 6 de 1716, padre del Pedro Luis de Ulloa, dio todo su po­der curnplido para defender dicho foro y la explotación de la vena de mineral que se hacía en el 1nonte Formigueiros (Courel) propiedad del conde de Ma­ceda, a quién se pagaba foro; dicho poder se dio a favor de Joaquín Vecerrei­ro y Francisco Teixeiro' 1

''.

En 28 de octubre de 1764 el escribano de Puehla de Burón Martín ()sorio Santiso, en ncnnbre de su niujer Juliana Vilariño y Baamonde otorgó escritu­ra de hipoteca a Pedro Luis de lJ\loa, dueño de la C:asa Palacio de Noceda y jurisdicción por estar en deuda con él en la cantidad de 8.170 reales de vellón por la compra de varias partidas de hierro producidas en las herrerías del se­ñor de Noceda, hipotecando la mirad enteramente de lugar y aldea nombra­da () Invernal, con sus casas, hórreos, prados, cortiñas, 1nonces bravos y

rnansos y más que en la 1nisn1a hahía, cuyo pueblo forma parte de la feligre­sía de san Juan de Padrón, cuyas tierras trabajaba en calidad de foro Juan (~ómez por la mitad de su producto quien la pagaba anualmente dieciséis fa­negas de centeno; adernás de otras cuatro fincas, una fanegc1 de pan de renta anual y dos soutos de castaños·· 1

"'.

En 24 de junio de 1772, otorgaron escritura de capitulaciones matrin10-niales entre Pedro Luis Sánchcz de Ulloa Miranda y Ribadcneira Bolaño, Castro de Aro, Pimentcl Somoza, Saavedra, Alfonso Flores y Omaña, Ron, Vallarce y Taboada, vecino y señor de la jurisdicción de Noceda en lo c:ivil y

114) 1\. H. P. de Lugo. Fscrihano rr,111ósco Lorenzo Cónie1:. { 15) A.H.P. de Lugo. Escrihano N.ir..::i~o Lúpez Arcn,11, (Rcf. 67()1), en dicho docunientn se h,h:e

una rda..::ic'in de censo~. rentas, forns y po<.,eedores de la mencionada herrcrí,1. ( 16) A. H. P. Lugo. F~..::rib,1110 de Triaca<.,tela JosL; Narci~o Lúpc1 Are11,d, (Ref. 6702, folio" 25127 rv.

Page 152: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

Fl_ I'Al.AC:/() L)E ,1',,;.'(JCFIJA Ll\i AS ,\;'()(;1\IS 355

(~ri1ninal, así rnis1110 de las de Chavin, Sala de foxaca y otras, C:oroncl Je In­fantería Je\ Regimiento Provincial de Lugo y Subdelegado de la reales pobla­ciones de Sierra Morena, electo por S.M. y Manuel Osorio Pimcntcl, vecino y seii.or <le la casa pazo de c:anedo, con su jurisdicción civil y crin1inal, 1nero 111isto in1perio y patrono de Sto. [)01níngo de la villa de Mayorga, con la fina­lidad de contraer n1atrimonio Luis Osorio del Olmo y Pimcntcl, hijo legítin10 del anterior y de su difunta 1nadre Benita del <Jlmo y Sierra, sucesor en sus vínculos y 1nayorazgos, con María Josefa Tineo y Ulloa, hija legítima Je\ di­cho señor José Benito Tineo y de la se11.ora doña María joaquina de Ulloa y So1noza, a la sazón ya fallecida, nieta del señor don Pedro José de lJlloa y de do11.a María Luisa y Somoza y Saavedra, también fallecidos, vecinos y seño­res que han sido de Noceda, padres del recordado caballero coronel, e in1ne­<liato sucesora a sus estados muriendo sin legítima sucesión el scíi.or José ~'la­ría Tineo y Ulloa, hijo hermano y sohrino respectivo. En cuya virtud el recor­dado caballero coronel y del poder que del que queda echo expresión el cual tiene aceptado y nueva1nente acepta por no estarle reconocido como lo con­fiesa y el referido señor Manuel ()sorio Pimentel y el mencionado están con­formados en que no obstante, de los 1nayorazgos que dicho señor Luis tiene para inantenerse y contentarse con la autoridad y decencia correspondiente a su ilustre dicho matrimonio' 1

-'.

En 1806 era apoderado general del palacio de Noceda, su jurisdicción y rentas (:arios Bernardo Siciro Aguiar, quien en nombre de José María Tineo y Ulloa, residente a la sazón en la ciudad de Valladolid, señor de la villa de No­ceda y de1nás pueblas adyacentes, otorgó escritura de arrendamiento de todos los bienes de dicho palacio incluido el mismo edificio a f'elipe Celeiro, vecino del lugar de Quintela, en la jurisdicción de T riacastela. " ... que est~i presente y aceptante por si y quien su derecho huviera a saher. La Casa Palacio que di­cho seíi.or tiene en esta expresada Jurisdición con todos las rentas a ella anexas y pertenezientes, asi en efectos de dinero, trigo y xenteno como en otros qua­lcsquiera expecie dcyerba, lechones, gallinas, carneros, truchas, queso y leña con1prendidos en los distritos y partidos de los lugares de esta jurisiJición, pueblos que resultan de los memoriales cobradores que se le entregó en los que por indentificarse y constar los contribuyentes y su pago respectiva dexa aquí de hazerse expecia\ 1nenzión por ser n1otivo el termino, a que se entiende la facultad, a que debe dirigirse la percepción de dichos efectos en los que ta1n­bién se incluyen los dos ramos de cabañas y sincura de esta parroquial todo ello por tien1po y espacio de cinco años que corren y dan prinzipio con los fru­tos del proxi1no pasado de mil ochocientos cinco y concluyen con los de mil ochocientos nueve an1hos inclusibes, por precio y quantia en cada uno de los de cinquenta y cinco mil (55.000) reales de vellón, cuya cantidad a de poner y pagar irremisiblemente en dos plazos, el prin1ero por el tnes de febrero y el se­gundo en todo el mes de julio del año que viene de 1nil ochocientos siete ... ".

Aparte de esta renta de 55.000 reales, el arrendatario de todos los bienes de dicho palacio debía de cun1plir con todas las fundaciones, aniversarios y obras pías que constaban en los n1en1oriales, entre los dieciséis apartados o

( 1-:'J A.11.P. J,u~o. E~crihall(l Jo~é Franó~co López An:n,11. (Ref. 6702/09).

Page 153: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

356 l.U/S /.()PJ-._'/. J'(JAlB()

cláusulas había algunas que a los tiernpos actuales resultan curiosas, es el caso de que dicho arrendatario tenía que hacer acopio de cuarenta y ocho quesos de treinta libras cada uno y otros doscientos de a cinco libras rodas ellas gallegas, de buena calidad y del país, los cuales tenía que n1andar por di­ligencia a Madrid, León, Valladolid y A Coruña; pagar el costo de sesenta y una n1isas de aniversario, los autos de la fundación, correr con los gastos de cera y aceite de las lán1paras del ten1plo parroquial, pagar a la persona que se encargaba de dar cuerda la reloj que había en el ca1npanario de dicho ten1-plo; colocar más de ochenta vidrios que faltaban en las ventanas y vidrieras de la casa y capilla de la misma, tapar goteras, retejar capilla, adecentar va­rias instancias y así un largo etc.'"'.

En 13 de n1arzo de 1812, José María ·rineo y Ulloa, dueilo y señor de la jurisdicción de Noceda y residente en dicha villa otorgó escritura de dona­ción a favor de su fa1niliar Francisco Foraño, vecino de la villa y corte de Madrid en la que ordena pagarle los salarios que le podían corresponder y además veinticuatro 1nil reales de vellón por una sola vez, después del falleci­miento del ororgante' 1

''1•

La presentación del curato de san Juan de Noceda correspondía a los dueños del palacio y su jurisdicciún, así en 1615 Vasco Sánchez de lJlloa 1'1i­randa y Rivadeneyra, señor de Noceda y otras partes, hace presentación del curato; en 1657 Pedro de Ulloa y Ulloa, seilor de Noceda, hizo presentación a ocupar dicho curato por fallecimiento de Alonso López de Valcarce, siendo elegido Antonio Fernández de Coto.

En 1672 Pedro 1\1iranda y Rivadeneyra, dueño de la casa palacio y sus posesiones, vecino de Villafranca del Bierzo, hizo presentación de dicho cura­to siendo no1nbrado para el mis1no Ignacio del Freijo, por fallecimiento de su último poseedor Olegario Álvarez; ya en 1687 dicha presentación la realizó Pedro de Ulloa Miranda y Rivadeneyra, dueño de las casas de Noceda, Lán­cara, Aro, Fonteita y c:arbrelo, ade1nás de los cotos de Foxaca y Narón con otras i1nporrantes posesiones, siendo nombrado párroco de Noceda el licen­ciado Alonso Várela, cura que era de Santa María de Lama y san Vicente de C:arracedo; en 1712 hace la presentación a dicho curato Pedro de Ulloa Mi­randa Rivadeneyra, dueil.o y señor de la jurisdicción de Noceda, Fonteita, Castrelo y otras parces, siendo nombrado párroco de Noceda Francisco San­tirso que era vecino de dicha feligresía.

En 1718 dicha presentación la hizo Pedro de Ulloa Miranda Rivadeney­ra, dueño del palacio de Noceda y sus posesiones, jurisdicción y cotos, sien­do elegido Diego de Quiroga y Losada, bastantes a1los más tarde concreta-1nente en 1773 hace la presentación de este curato Pedro Luis de lJlloa Mi­rando y Rivadeneyra, Son1oza, Alfonso, Flores, ()1naña, Castro de Aro, Bo­laño y Pimentcl; dueilo y señor de la casa fortaleza de Noceda, hizo dicha presentación por renunciar al n1ismo su últi1no poseedor el licenciado Froi­lán Roca, siendo elegido Juan Cayetano de ()tero. En 1790 la presentación de este curato la realizó José María Tineo, Ulloa, Sierra, Cienfuegos y Boi-

( 18) 1\.H. P. de Lugo, e:-.crihano Felipe López Reyn1óndcf. rl'f. 6604/10). ( 19) A.11.P. I.ugo. F<>crib;1no Jo:-.l· ,\1anucl Vakarce. (Rcf. 6720/010).

Page 154: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

t~I. l'Al.i\Cf() [)/-_,~()CEDA Et\i' AS l\i'(>CA/S 35-;-

sen, señor de Noceda, villas de la:. Arrcgueras, san Martín dl'l Agoste<lo, Lu­ganas de la So1noza, Huerga de i-:railes, Sta. Mónica de Villannonteros, Chavin y Saa de Foxaca, dueño de la casa <le la Cadena de la Herraría del Valcarce; niaestranre de la Real Orden de Valencia, Regidor perpetuo <le! C:oncejo de Salas en el principado de Asturias y <le la ciudad de Astorga, siendo elegido para dicho curato Manuel García Martínez, natural de Vega­ellina de Orbigo en el obispado de Astorga: 2

''·. En 1799 José María Tineo lJlloa, dueño de las villas de Noceda, Rcgueiras de la Somoza y otros pue­blos; caballero de la Real y distinguida orden espaiíola de Carlos lll, !vlaes­trante de la Real de Valencia, vecino y regidor perpetuo de la ciudad de As­torga, presentó para ocupar dicho curato a Simón del C:orral; en 1804 José María Tineo Osorio lJlloa Sierra y Somoza; caballero de la Real ()rden de Carlos 111, dueíl.o y setlor de las jurisdicciones de san Juan de Noceda, Legu­nas de la Somoza, Arregueras, Huerga de Garaballes y otras; regidor perpe­tuo de la ciudad de Astorga y residente en Valladolid presentó en pri1ner lu­gar para ocupar dicho curato a José Pérez, natural de San Román de c:er­vantes~ en 1845 hizo dicha presentación Jacobo Luis Francisco Pablo Stuart Fitz Jan1es, duque de Wervich y Alba, siendo presentado en primer lugar Juan Saco Quiroga; en 1850 Apolinar Suárez de Deza ()ca Sanniento Yehra c:aa1naño Melgar Zúñiga l)íaz de Cadúrniga Pin1entel Benavidc Pérez Riva­deneyra de las Mariñas Aranza1nendi Álvarez de Losada ()sorio Mayorga y Vella; senador del reino, etc., en calidad de n1arido de Josefa Tineo Ulloa Vigo y T ouhes, en nombre de la misma que era a quien correspondía dicha presentación del beneficio curado de la villa de Noceda, por hallarse vacante por fallecimiento de José Pérez, presentó en primer lugar a Doiningo Benito de c:astro, cura que era de san Esteban de Liñares y su aneja Veiga de For­cas; en 1853 el anterior presentador Apolinar de Suárez de l)eza, vecino de la Villa y Corte de Madrid, en calidad de lcgíti1no marido de la Excn1a. Sra. doíla Josefa Tineo Ulloa Vigo y To1nbres, presentó para ocupar dicho cura­to a francisco Celeiro por falleciniientn de su últi1no poseedor l)on1ingo de c:asto; Ya en 1877 la presentación a dicho curato la realizó Aurelia Suárez de Deza y Tineo, hija de los anteriores y residente a la sazón de la ciudad francesa de Bayona, cas<ida con Francisco de C:astro y Mosquera; siendo presentado en pri1ner lugar a dicho curato R.a1nón Novo Fernández, natural de Sta . .M.aría l'v1agdalena de Pena; en 1880 dicha presentación la realizó (;e­rardo Bermúdez de C'astro Suárez de Deza Mosquera Tineo, hijo de los an­teriores, siendo presentado en primer lugar José Antonio Lamela y Rivas.

La últin1a presentación al curato de Noceda se realizó en 1887 por c;erardo Bennúdez de Castro Suárez de Deza, hijo legítimo de Francisco Bermúdez de Castro y Aurelia Suárez de Deza y Tineo, residente en la calle Goya de !vtadrid; siendo presentado en primer lugar .\1anuel Pérez Rodríguez'-' 1

'.

(20) Cuya <H..'t•1 dc pn;<.,i.:ntación tiene un selle en ~ceo con !a" •lnnas que u<.,aha dicho prc.;;cnrador. (21) :\rchivn Diocesano Central del ohi.,pado de l.ugo. Arcipre;,taz~u de h.:rrciros de Balboa, niazo

S ( 15"7) leµ;ajo S, folio;, 39-45. A dich<t prescnrai.:iún por norina general eran presentado;, tres clériµ;o<.,, siendo ca"i ;,iernprc l'lcgido el prin1ero de los tres.

Page 155: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

.118 T.UfS LC)/'/-.Z PC)iVfR()

Abreviaturas:

(q.s.1.1.) =que sigue la línea (generahncnte se refiere al se1ior o en su defecto de la señora que ha quedado por heredera del vínculo, palacio, posesiones, casa o propie­dad)

Bibliografía

Archivo de la Real Chancillería de Valladolid. Sala de Hijosdalgos. Expediente n" 452/12.

Archivo Histórico Provincial de ()urensc. Protocolo del escribano Pedro Arias fer­nández. Año 1623. Caja 43, n" 84.

Archivo. Histórico Provincial de Lugo. Padrón de Calle-Hita, año 1762, folio 221.RV.

Archivo Histórico Provincial de Lugo. Escribano Yebra Bermúdez. Quiroga Verne-do, Domingo. (Rcf. 6661/1.l)

Ídem Escribano Domingo Vernedo. (Ref. 6659/02; 6661/04; 6687/011 ;). Ídem. Escribano Narciso López Arenal, (Rcf. 6701; 6702109; Ídem. Escribano Felipe l.ópcz Reymóndez. (Rcf.6604/1 O). Ídem. Escribano José Manuel Valcarce. (Ref. 6720/010). Archivo Diocesano Central del ()bispado de Lugo. Arciprestazgo de Ferrciros de

Balboa, mazo 5 ( 157). Crespo Santiago, José: Blasones y Linajes de Galicia. A Coruña. 1997. l.S.B.N: 84-

86410-28-2 Pardo de c;ucvara y Valdés, Eduardo. El Mariscal Pedro Pardo de Cela, y la Gali­

cia del fines del siglo XV. Editorial Alvarellos. Lugo. 1981. Vázquez Seijas, Manuel: Fortalezas de Lugo y su Provincia. Lugo. 1962. (Tomo lll).

Page 156: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A CASA TORRE DE LOUSADA UN MODO DE VIDA

Por JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

Coa consol1doc1ón do monarquía dos Re1s Católicos e a pocifrco­ción, somet1mento e posterior acortesanamento da nobleza galaico (o que se coñece como "Doma y castración'), estobleceranse novas me­canismos no adm1n1stroción dos potnmonios eclesiásticos e nobiliarios, dando lugar o todo un renómeno socioeconóm1co causado en gran me­dido polo migración dos altos estamentos á Corte, onde os monarcas poderán exercer un control má1s directo sobre estos "atravesados" per­sonoxes. Esto motivará que cobo/eiros. escudeiros e /obradores acomo­dados se consoliden como administradores de bens, tanto eclesióslicos como nobiliarios, por medio de concesións forales, formándose así unha "clase intermedia" que teró no Caso-torre o seu fito poraxeográ­frco 1nmed1oto.

Esta situación social manterase con lixeiros cambios de matiz ata as primeiras décadas do seculo XX, sohrevivindo a duros golpes -como fo­ron a supresión dos "mayorazgos" (primeira metade do XIX) e as poste­riores leis de redención foral-, adaptándose ós cambios que os novas tempos marcaban cunha capacidade de mutación verdadeiramente admi­rable. Pero quizais o golpe definitivo asestouno a propia lgrexa coa su­presión dos dereitos de presentación de curatos e capelanías, auténtica fórmula de predominio social das chamadas clases intermedias do Antigo Réxime.

Eliximos a Casa Grande de Lousada, como exemplo da vintena de Casas-torre e Casas-grandes que se atopan no espacio que separa a cida­de de Lugo da parroquia de Lousada.

Page 157: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

)60 JOS( MANUH ABU. FXNÍS/TO

U nha orixc familiar

Pellico sabemos dos Lci/>ez de San Martín, da freguesía de San Salva­dor de Castelo, en Guntín, pois deles non atopamos datos fidedignos para emparentarlos coa vella nobleza local representada polos Camba, Taboada ou Bervetouros. O que sí nos consta é a súa emerxente condi­ción nos anos finais do século XVI, que se verá constatada polo enlace

de Catalina López de San Martín con D. Alonso Pardo de Gundín. Catalina era filia de Pedro López de San Mar­tín, dono á súa vez da casa de San Martiño, en Castelo, e partícipe no Beneficio cu­rado da parroquial, tendo nela unha capela colateral. Estes fcitos amósannos máis un poderío económico in1-portante ca unha alcurnia coñecida. Sexa o que fose, con este matrimonio as ven­

taxas para ámbaslas <lúas familias eran manifestamente claras, uníndose por unha parte as terras e dereituras dos López de San Martín e, por ou­tra, o linaxe dos Gundines de "gran sona" nas Terras da Ulloa. Agora só falta o símbolo territorial <leste novo estatus e éste virá da man da funda­ción do Vínculo de Casa e Torre.

Torre

O vocablo "Torre" ou "Casa-torre" define tradicionalmente unha construcción de dous altos ou máis, nunha época en que o habitual eran as edificacións terreas.

As Casas-torre, eran edificios de planta cadrada adosados a unha construcción maior de tipo "payaza". Nesta edificación ou "Corpo de Torre" empregábanse materiais máis sólidos e nobles destinados a dar unha maior solidez que facilitase a súa defensa.

A orige destas construccións teremos que situala nos anos finais da Idade Media, na que as convulsións internas dos órganos de poder dei­xaban indefensa a unha parte importante da la poboación, ó tempo que a expensas dun bandolerismo emerxente, ocasionado por fames e pestes, que eran pauta do clima sociopolítico do momento. Xurden entón ado­sadas ás típicas casas dun andar e cubertas de palla -"Pallazas"- uns en-

Page 158: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

L1\ CASA TC)R.RF DE L()USAL)A 361

gadidos de factura cadrada e de un ou dous altos con fortes muros de mampostería e teito de pedra pizarra, con ventás rasgadas na planta bai­xa e máis amplas nas altas. Estas edificacions tiñan ademais unha parte baixa, onde se situaba o acceso principal, case sempre con arco de medio punto ou, cando menos, adintelado e con canzorros nas mochetas. Aquí, nesta planta, situábanse os almacéns do grao e das colleitas.

A vivenda alta estaba formada por unha soa peza con pequenas fies­tras prosistas dos típicos bancos adosados, os chamados "parladoiros". Era habitual que a esta parte se chegase por unha escaleira exterior que desembocaba nun pequeno rechán -"patín"-, onde se atopaba a porta de entrada a este cuarto alto, coñecido como ''Sala" (sin duda como imi­tación das antigas 1nansións medievais coñecidas na provincia como "Sa­las", término xa consolidado no topónimo Sáa ou Sá). Este patín exte­rior xunto coa súa escaleira, cumplían a función desempeñada nas forta­lezas pola ponte levadiza, defendendo a entrada ás habitacións altas.

Algúns <lestes edificios, como queda <lito, tiñan tamén un segundo corpo ou andar, utilizado con frecuencia para gardar o grao e as carnes para o seu curado. Nalgún caso esta parte cerrábase cunha bóveda de pedra, situándose na parte superior un almenado; nembargantes o máis frecuente é que se cerrase cun tellado a catro augas, que podía sumarse a un corpo almenado. Unha antiga tradición fala dun mestre de obras que, seguindo os dictados do gobernador de Galicia, procedía ó derribo dos elementos defensivos dunha destas torres cando o señor da torre orde­nou, por iso, cercenarlle as mans. Tal tradición parece ser que fai alusión á torre de Saavcdra, en Begonte, relacionada co linaxe dos Ribadeneira, cos que estaban unidos os de Lousada por vínculos sanguíneos e que al­gunha tradición oral relaciona erróneamente con esta casa, moi posterior no tempo ós feitos protagonizados por "El Empozado", protagonista desta historia.

Cumplía, pois, a Casa-torre unha doble función: por un lado a pro­tección, tanto da familia como de la facenda, e por nutro, simbolizar un en1crxente estatus socioeconón1ico, destacando a construcción, non só sobre as humildes vivendas terreas labregas, senón tamén sobre os pro­pios templos parroquiais, os que se verán pronto necesitados duhna pro­tección que "o Dono" da torre lles poderá facilitar, a cambio de manter unha serie de preeminencias dentro do ámbito parroquial, entre as que se incluirá ser "voz" na mesma elección dos propios cregos.

Este estado de cousas non só se mantcrá coa chegada da Idade Mo­derna, senon que irá a máis, considerándose como unha fonna de n1e­drar socialmente. Así, baixo o amparo de fundaciones vinculares, erixi­ranse novas Casas-torre, durante os séculos XVI y XVII, en maior medi­da que nos séculos anteriores, onde teñen a súa orixe.

Page 159: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

~62 /()SÉ i\fANlJFJ, AH/-,L r.XP<)SJT(_)

Ás torres orixinais iranse engadindo outros corpos de servicios, según a economía e as necesidades da familia, sempre tendentes a unha autosu­ficiencia nos mesteres laborais e na variedade de cultivos, creando un modo radial de dependencias. Moitas delas serán a orixe das actuais Ca­sas-grandes, otras, con máis pretensións, serán envoltas por estructuras deseñadas polos mestres do Renacemento e sobre todo do Barroco, dan­do lugar ós pazos que cubren o espacio xeográfico galego.

Tamén nalgúns casos podernos encontrar nunha mesma parroquia <lúas, tres ou catro Casas-grandes. Entramos entón nun fito xeográfico de demarcación ou límite. Dentro dunha fisonomía arquitectónica de Casa-grande, situamos esta de Lousada.

¡ '. \ __ !.... 0

'.)an Xoar.• -<.---01wnt:1 V Mont~ -

E:r1'·amtcasau,a' / " S3niM .. ,i de Camp0 , --¡ -- / ) - _. - '""""" ''"' ""'"' 'r __ $'"/''°"º,' ifoc•'Ode«' -~ ¡_ ~radedai amwJc"-.. / r

G PJTW~ • ¡ 1 Kd!J:Ponrnro

1 ¡ 0 , ,· ,, ] -~~ -- ..... -~ u,~ -"\ - - - '., ,. --,----

... -· G . .m11;;dePallÁa·~- l~usac:hi ¡ ' ~.. ¡ \ / o¡/ é- -- - " ·~ ¡Romo~ F ~ Sec<o Ec<°'" • z;m Gun-illi' de p %11 1 Lo11,, ._. ' ' 1 ¡ -~ ¡ eno• (de FirnJde""

, .a ares , _}" ...... , \ .. --/ ··-· \

/ ,,,1,¡< ¡.-<_~aM'de;

; , .. ,.. _,..~ --( ~erro1~1 Felfe<ra

1 ' _ ~ ._

1 iAMota

/

de Pallares ,.,,- • .. Vilarnerelle , ¡ ¡ 1 11 --.':J-· CNudi

¡

,.,. ¡ ' ,, Santa fax< 1

\ ' ¡ • ' r, ' •-_,..... '' .... \j º" 1 ¡ iioqr•o \ 1 ~'°'"Ad,)¡ ¡ '":ixu~f(' -.. ,.. .. - , v n re • ,. ~ ... ~ .. \idl'"'' 1 f, '"I"' ) /daR•be•ra ¡, ic , - ' •• \...1 '" .. -··' '•, ¡ ,• . e V'"""'°/ , • .,...-<-_

~ , 1 -->-,e"'" --\ ~'\' / J ¡ ,,., \ - ---¡ -.. Rccclle \F

1 H •- i• i A1R1be•ra

\

Nt>sperena - ' "' "f , Fnnco~' )- --__¡_ ¡ rJede __,' J/ \ '------ Pmeir¿Vtlarmosteiro

o¡ • ~~· \ ¡°" • •' \ •• ' """-r/'\ ¡ ) ' Cobo'"°'"' _,' \ ¡,,, \ ¡\ ('.._ J ¡Reeccoc_( /~ e

1

strorna1or¡ ' (Í¡ ' 1Na;allos\' ......_ ,\-

1

A !nnei ' ¡---' \ ( Ved n ' •-, / S1n J1cPnie \ ~ ¡ ¡ ~Gonza~

/ .. )' 1,,._ '.Jl Gondnrm ¡/\da• ----.._r o Treb'olle

, ¡ ( , p PO ~eº"'"'"' . ¡ 11 o~ :ARAMo'

__ r . ¡ ~ \/1l"n1 ----... --.. Portomarm . ¡ Gcrndr i r10' ¡ " ~-) -/-..._,SanMamede) / f,O ¡' kil!•~ ,1 i~•olfe ,/

"'m ¡ / ¡ ~deª'"'¡ ----Pooomo"o • de M"'" f-" k ,' , 1 '.., / ••')•, -- )¡ ' 1 • , .... ,,./ / ~ - .. "Grallás~ .... -.... _ ....... "¡ -- .

A Torre de Lousada

As parroquias de San Mamede e Santa Eulalia de Lousada, perten­centes ó concello de Guntín, están a 12 kilómetros da cidade de Lugo pola estrada que leva á vila de Portomarín. Estas parroquias foron "anexo" da de Santa Cristina de San Román, pertencente esta matriz ó concello de Lugo.

O topónimo de Lousada, e máis concretamente o engadido á parro­quia de San Mamede, chama poderosamente a atención, pois, ademais

Page 160: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LA CASA TC)RRE DE LOUSADA 363

de "Lousada", conóceselle como San Mamede "dos Lagartos", cousa curiosa, como queda dito, recordando que o linaxe dos Losada blasona con dous lagartos atrapados debaixo dunha lousa.

Manuel Vázquez Seijas, en FORTALEZAS DE LUGO Y SU PRO­VINCIA tomo V, Págs. 47-52, explícao "No ya como empizarrado o cu­bierta de losa, sino también, quizás denunciando la vecindad de una cal­zada que antaño pondría en comunicación a Lugo con Portomarín, me­diada la distancia de este lugar, entre la ruta santiaguista y la corriente miñota". A existencia desta calzada é un feito constatado pois, entre ou­tros documentos que nos falan da súa existencia, atópase nos libros pa­rroquiais de San Xnán do Campo a partida de defunción dun peregrino catalán a Compostela.

Pascual Madoz, no seu diccionario catastral de mediados do século XIX, dinos que a Torre de Lousada é unha construcción sólida, propie­dade, por aqueles anos, de D. Juan Seixas y Ulloa.

Pola documentación da Casa-torre, da que tamén fai alusión Vázquez Seijas na obra anteriormente citada, sabemos que en 1 O de febreiro de 1806 otorgouse en Santa Eulalia de Lousada, unha escritura entre D. Juan Bautista de Ulloa e outros a favor de D. Antonio López de Seixas, veciño da casa de Riba de Ferroi, filio primoxénito de D. Francisco Ló­pez de Seixas e de Dna. Catalina de Neira.

A mansión ocupa unha superficie duns trescentos metros cadrados, sendo a súa fachada principal, situada sobre o camiño, de 24 metros li­neais e ocupando a torre adherida á tal fachada na ala dereita, un total de 9 metros de lado en cadro, torre que ten <lúas alturas cubríndose con reilado a carro augas. O corpo da casa presenta na fachada principal ca­tro ventás na parte alta e a porta de entrada xuntamente con tres traga­luces na planta baixa; entre a segunda e a terceira ventá do primeiro an­dar deixouse unha pedra de granito para tallar o escudo de armas, ope­ración que nunca se levou a cabo. A fachada posterior mira ó horto e xardín. Ten unha ampla galería de madeira moi do gusto de finais do sé­culo XIX e, salvo a torre e algúns elementos anteriores, o resto da obra pode datarse polos anos centrais dese mesmo século.

Por un documento de capitulacións matrimoniais da Casa-torre de Lousada, sabemos que D. Juan Pardo de Ulloa y Ribadeneira, en 1611, fixo na persoa de seu filio mellora do tercio e quinto dos seus bens con gravame de vínculo, señalándose asímcsmo a casa terrea conocida con1a "do Curro", dentro da mesma freguesía de Santalla de Lousada, coa súa horra, cortiña, eira e outros bens como son a propia "Casa Solar", co fin de casar o scu filio D. Alonso Pardo de Gundín y Ulloa con Catalina Ló­pez de Sanmartín, filla ésta de Pedro de Sanmartín, fundador da Casa de

Page 161: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

364 JOSF MANl!H AHH EXl'ÓS/10

Castelo. Destes bens era su levador, a finais do século XVIll, D. Manuel de Ulloa y Pardo, así coma da Aniversaria fundada 11'1 parroquial de Castelo por Pedro López de San Martín. Os danos da Casa torre de Lousada seguiron cxcrcen<lo a súa voz no dereito de presentación do cu­rato de Castelo, Zolle e Santa Euxea, ata D. Juan de Seixas Ulloa y Riba­deneira.

A xenealoxía desta casa, según os datos que coñecemos, comeza en:

BLAS SÁNCHEZ DE ULLOA Y RIBADENEIRA, de quen foi filia:

ALDONZA VÁZQUEZ RIBADENEIRA, que casou con Lope Piñci­ro Parragués, rendo por sucesor a:

JUAN PARDO ULLOA RIBADENEIRA, que casou en primeiras nupcias con Francisca Salgado de Gundín, tendo por filio a:

ALONSO PARDO DE GUNDÍN, que casou con CATALINA LÓ­PEZ DE SAN MARTÍN, fila de Pedro López de San Martín, da Casa de San Martiño dos Caxados en Castclo. Alonso, fundou o maiorazgo da Casa torre de Lousada, ano 1611. Descendente de Alonso foi:

PEDRO LÓPEZ DE GUNDÍN Y ULLOA (advírtase que Pedro colo­ca o apelido "López", da casa de San Martín de C:astelo, por diante dos apelidos paternos para chamarse ós dereitos vinculares de Lousada e Castelo, que proviñan da súa liña materna) casou con Catalina Sánchez de Prado, rendo por filio a:

ANTONIO LÓPEZ DE ULLOA, que matrimoniou con Dna. María de Prado y Valcárccl, irmá de Juan Núñez de Vaamonde e fillos ámbolos dous de Pedro Núñez de Vaamonde e de Dna. María de Prado, da casa de Poutomillos. Filio de Antonio e de Dna. María foi:

D. ANTONIO LÓPEZ DE ULLOA "El Mozo", falecido o 25 de de­cembro de 1747, enterrado na capela de San Ramón da parroquial de Castelo, testou ante Benito Díaz Teixeiro. D. Antonio estuvo casado en primeiras nupcias con Dna. Catalina Pardo, filla de D. Juan Antonio Pardo e de Dna. Rosa Bermúdez, donos do coto de Sancha Rodríguez en Ourol. Deste matrimonio quedou unha filia que morreu nova. Este ma­trimonio durou pouco tempo, pois Dna. Catalina faleccu o 4 de decem­bro de 1722. Despois D. Antonio tivo con Jacinta Mourenza, unha filia natural chamada Dna. Eugenia de Ulloa, que casou con D. José Cayeta­no Barreiro. Oeste matrimonio descende Dna. Manuela Barreiro Ulloa, que casou con D. José María Gayoso Crespo, da Casa de Peiteiros. En segundas nupcias, D. Antonio casou con Dna. Liberara Vázquez Gónza­lez Taboada, que faleceu o 28 de febreiro de 1787. Do seu matrimonio con D. Antonio, quedaron por fillos:

Page 162: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

/.A CASA TORRF m UJUSADA

1.- D. Manuel de Ulloa y Taboada.

2.- Dna. Josefa de Taboada.

3.- Dna. Catalina Taboada.

4.- Dna. Juana Taboada.

)fi5

D. MANUEL DE ULLOA Y TABOADA, que no Catastro do Mar­qués de la Ensenada, realizado en 1751 declara ser de 22 anos de idade (naceu, por tanto, hacia 1729), cónstanos que estaba casado e que tiña con el un filio menor, a súa nai e dúas criadas e tres criados. Vivía nunha casa dun alto en Lousada, de 6 varas de frente por 26 de fondo, tiña ou­tra casa terrea no mesmo lugar, de 6 varas de frente por 1 O de fondo, su­mando o rotal do seu patrimonio 92 asentos, ademais doutras casas na veciña parroquia de San Salvador de Castclo, entre as que estaba a sola­riega de San Martiño dos Caxados. D. Manuel casou con Dna. María de Quiroga, que á súa morte, o día 5 de decembro de 1789, deixou por fi­llos a:

1.- D. Juan Bautista de Ulloa y Quiroga.

2.- D. Manuel de Ulloa y Quiroga, cura.

3.- Dna. María de Ulloa.

C.·

D. JUAN BAUTISTA DE ULLOA Y QUIROGA, que faleceu o 8 de decembro de 1818, testando ante D. José Pardo de la Mota. Por unha antiga tradición oral, sabemos que comezou a rcmodelación da antiga casa de Lousada, deixando unha pedra para tallar o escudo, que nunca se chegou a facer, pero que sería cuartelado: !." xadrezado dos Ulloa, 2." lebrel atado a unha árbore dos Quiroga da Puebla, 3." rodas de carro dos Camba e 4." táboas e caldeiros dos Taboada.

Page 163: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

~66 /O.\é. MANllFI ARFI rxr(JSJTCJ

D. Juan estivo casado con Dna. María Rosa de Ulloa y Santiso, ren­do por filia a:

DNA. MARÍA DE ULLOA Y SANTISO, que casou con Antonio Ló­pez de Scixas, da casa de Riba de Ferroi. Antonio era filio de Francisco López das Seixas e de Dna. Catalina de Neira y Gayoso, da casa de Lou­sadela, e neto paterno de Francisco López das Seixas e de Dna. Catalina Pardo Ribadeneira, filia de D. Manuel Pardo de Lama, procedente da fortaleza de Pena da Merla. Fillos de Dna. María e de Antonio foron:

1.- D. Juan Antonio Seixas y Ulloa

2.- Dna. Josefa das Seixas y Ulloa, que casou con Ramón Valiño Orozco, de Santa Euxea.

D. JUAN ANTONIO SEIXAS Y ULLOA, (mencionado no dicciona­rio catastral de Pacual Madoz de 18S 1) que casou con Ramona Váz­quez, tendo por filia a:

DNA. PURIFICACIÓN SEIXAS V ÁZQUEZ, que casou con Segundo Grandío Feás, rendo por fillos a:

1.- Dna. Amparo Grandío Seixas.

2.- D. Manuel Grandío Seixas.

D. MANUEL GRANDÍO Y SEIXAS, que foi pai, entre outros fillos, do pintor de sona Tino Grandío López.

Bibliografía

Blasones y linajes de Galicia P.CRESPO POZO. Fortalezas Je Lugo y ~u provincia. M.VAZQlJEZ SEIJAS. C:atastro de la Ensenada (Parroquia de S. Mame<l <le Lousada) A.H.P. de Lugo. Padrones de Calleita. A.H.P. de Lugo. Protocolos Notariales de Lugo. A.H.P. Libros de Bautismos, Matrin1onios y Defunciones de las parroquias de Lousada y

Castelo A.D.I.. Fondos genealógicos de la Casa de Poutomillos. A.C.F. Fondos genealógicos de la C:asa <le Peiticiros. A.C:.F. Ahreviaturas: A.H.P. Archivo Histórico Provincial. A.[).L. Archivo l)iocesano de

Lugo. A.C:.F. Archivo de la casa de Fontehoa.

Page 164: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A PRÁCTICA DO FÚTBOL SALA EN LUGO ORIXE E FITOS DA HISTORIA DESTE DEPORTE

Por OVIDIO PÉREZ YÁNEZ

A historio do rútbol solo, dende os seus inioos en Sudamérica. nos pn­meiros anos do década dos 30. desenvolveuse sempre con moitos di­(rcultodes e con excesivos polémicos. motivadas basicamente polo control do mesmo. Codo país conta o historia dende o súo óptico. re­clamando a poternidode-maternidode do cnatura e, deste xeito. Uru­guay e Brasil reivindícanse como os berces onxinorios do fútbol solo.

As orixes do fútbol sala

1. - Os seus inicios

A orixe desea práctica deportiva, naturalmente, está ligada ó fútbol. En Uruguay, no 1930, como consecuencia da súa victoria no Campeona­to Mundial de Fútbol, celebrado nese ano en Montevideo, asístese a unha verdadeira paixón pula práctica do fútbol, que facía insuficientes os campos existentes e que favorecía o xogo nas rúas, nos patios dos cole­xios e nas canchas de baloncesto. Esta práctica do fútbol, sen regras de xogo específicas, nas pistas de baloncesto era coñecida inicialmente como "indoor-football".

Observando o xogo dos seus alumnos e interesado en mellorar esa situación, Juan Carlos Ceriani, profesor da Asociación de Jóvenes Ca­tólicos (A.J.C.) de Montevideo, ideou unha modalidade de fútbol que permitía a súa práctica en canchas pequenas destinadas a outros depor­tes. Ceriani baseouse nas regras de xogo do waterpolo, do balonmán, do baloncesto e, por suposto, do fútbol, para preparar o primeiro regu­lamento deste novo deporte en 1933. Deste xeito incorpora elementos diversos:

Page 165: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

i68 ()\'[l_)/() l'/-_'RFZ YA,'\rF7

- Do baloncesto, recolleu o número de xogadores e a súa posición na pista, así como o tempo de xogo (40 minutos).

- Do halonmán, a prohibición de lanzará portería dende calquera po­sición, así como as tnedidas da pista de xogo.

- Do waterpolo, recolleu toda a regulamentación relacionada cos por­te1ros.

- As porterías poderíanse improvisar con ohxectos ou por medio de debuxos nas paredes.

- Finalmente, Ceriani, ideou un modelo de halón máis pequeno e que botara pouco.

~ .......... .# ...

. ,._~ .....

'_, .. ~ ;._: \ .

W<t·~'~:.:

'"' . .

"Historia del

fútbol sala

en Lugo,

1976-1993"',

libro de 416

páxinas con

abundante

infonnación

gráfica e texto,

coordinado

por Manuel

Corral, Francisco

c;arcía

Montenegro e

Manuel Pereira

Destes deportes non só se incorporaron certas regras, senón tamén al­gúns elementos técnicos do xogo, como os bloqueos (baloncesto) e rota­cións (hockey a patíns). Todas estas características fan do fútbol sala un deporte para xogadores con moita hahilidade, ós que lles gusta impoñer o seu dominio sobre da pelota. A velocidadc na execución dos diversos xcstos técnicos, con ou sen balón (pasar, controlar, regatear, chutar, des­marcarse ou apoiar), tén que ser moi elevada debido ás reducidas dimcn­sións da pista e á carencia de espacios. Normalmente adoita considerarse ó fútbol sala como un irmán pequeno do fútbol. Nada máis lonxe da re-

Page 166: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

1\ PRACTICA Dl> F0TJ-H>L SALA r.t\1 LUG() 369

alidade, pois o fútbol sala resulta ser herdeiro doutros moitos deportes e, por suposto, que tamén tén unha raíz importante no fútbol.

O fútbol sala causou auténtica sensación en Uruguay, país dende o que pasou a Brasil, Chile, Arxentina e Perú. Anos máis tarde chegaría a Europa, fundamentalmente ós países do Norde, polas súas especiais con­dicións climatolóxicas e, tamén a España. Pero para os brasileiros, non existen probas documentais das regras de Ceriani, apoiándose ademais en que esta práctica deportiva se realizaba sen control de organismo al­gún. O tamén profesor da Asociación de Jóvenes Católicos (A . .J.C:.) de Sao Paulo, Habib Maphuz, estivo en Montevideo a finais dos anos 40 e o que viu nesa cidade foi unha práctica deportiva sen organización e sen regras de xogo (variando por exemplo o número de xogadores, dende 5, 6 e ata 7). Así que foi no 1952, en Sao Paulo, onde escomenzou a cha­marse "futebol de salao" ou fútbol sala. Maphuz organizou a primeira liga de fútbol sala da A.J.C. de Sao Paulo, impulsando a creación da Fe­deración Paulista de Fútbol Sala, feito que se produciu en xuño de 1955. Un ano antes, en 1954, constituírase a federación de Fútbol Sala de Río de Janeiro, a mais amiga do Brasil. A Associar;ao Cristá de Mozos (A.C.M.) -en castelán, A.j.C.- de Sao Paulo colaborou tamén na elabo­ración das primeiras regras de fútbol sala, das que sí existe total eviden­cia, sendo publicadas en 1956 por Luis Gonzaga de Oliveira, da Federa­ción Paulista de Fútsal, e adoptadas posteriormente pola Federación In­ternacional de Fútsal, aínda que con algunhas modificacións.

Estas evidencias parecen deixar craro que o fútsal é un deporte desen­volvido no Brasil e que, grazas a éste, se foi dando a coñecer no resto do mundo. Outro feito que parece avalar a paternidade-maternidade brasi­leña do fútsal é a data da fundación Federación Uruguaya de fútsal, en 1965, once anos despois. Para darse unha idea da importancia que tiña este tema, tanto para Uruguay como para Brasil, abondaría con dicir que en 1967, Gonzaga, da Federación Paulista, co apoio de Jnao Havelange, entón presidente da Confederación Brasileira de Deportes (que tutelaha o fútsal) e despois presidente da El.EA., organizaron en Rín o 1 Congre­so de Federacións de Fútsal, ó que asistirion catedráticos de Educación Física da A.J.C., tanto de Uruguay como de Brasil. Parece ser que a pri­meira conclusión á que se chegou, foi a de que "o fútsal é un deporte xe­nuinamente brasileiro".

2.- A súa evolución

Diciamos anteriormente que o fútbol sala chegaba a Europa e a Espa­ña anos máis tarde. Os países centroeuropeos, nórdicos e do Leste son testemuñas do auxe deste novo deporte, auxe que se vía favorecido pola súa climatoloxía, pois as baixas temperaturas e a rápida posta do sol

Page 167: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

i;o ()\'llJf() !'f:RF7 YÁ,\iF7

ohrigahan a súa práctica en instalacións cubertas. Mentras tanto, Brasil configúrase como a vangarda da organización e desenvolvemento do fút­bol sala, creando a Confederación Brasileira de Fútbol de Sala (CBFS). En xullo de 1 971, por iniciativa da Confederación Sudamericana de Fút­bol Sala e da Condeferación Brasileña de Deportes, fúndase en Sao Paulo a Federación Internacional de Fútbol Sala (FIFUSA). Participan na súa creación Brasil, Arxentina, Bolivia, Paraguay, Perú, Portugal e Uruguay, nomeando Presidente e Secretario Xeral a Joao Havelange e Luis Gonza­ga, respectivamente, ámbolos dous brasileños. Nestes primeiros anos, FI­FUSA foi dirixida mais por Luis Gonzaga que polo presidente Havelan­ge, imposibilitado éste polo seu traballo na Confederación Brasileña de Deportes e pola súa promoción á presidencia da FIFA, posto para o que foi elixido en xui'ío de 1974. Pero a FIFA, nesa época, non tii'ía interese ningún en que nutro deporte viñese a competir co fútbol, e a FIFUSA es­tivo practicamente paralizada ata xullo de 1980, en que se elixiu como Presidente ó brasileño .Januário D'Alesio Neto, empresario dunha com­pai'íía de seguros e dirixente do PALMEIRAS FC.

Cando D'Alesio tomou posesión do seu cargo de Presidente de FIFU­SA puido comprobar que non había un só céntimo na caixa. O único que lle entregara o presidente saínte fora unha caixa de zapatos que con­tii'ía un sello, un paquete de papel timbrado e unha ducia de sobres. Coa súa chegada e a da nova Xunta Directiva, o fútsal acadou a importancia actual e entrou, definitivamente, no concerto deportivo mundial. O lema de traballo de D' Alesio era: "Nada resiste á forza da razón, e á forza do traballo".

O fútsal chegou a España no inicio da década dos 70. Parece ser que foi no club YMCA (Young M'ens Christian Asocciation) de Madrid o primeiro sitio onde se practicou este deporte. O Consello Superior de De­portes (CSD) decidiu que o fútsal dependera da Real Federación Espai'íola de Fútbol, dando ésta instruccións ás súas Territoriais para que organiza­sen torneos oficiais de fútbol sala. Aínda que éstas non amasaron excesi­vo interese, as competicións foron desenvolvéndose paulatinamente.

Mais, da man de coi'íecidos ex-futbolistas (Amancio, Adelardo, Ufar­te, Jose Luis Peinado, Potele, etc.), e de prestixiosos periodistas (José María García e Juan Manuel Gozalo), o fútsal expándese con forza en Madrid, Catalui'ía e Galicia, fundándose os primeiros clubes: Unión Sport por Juan Manuel Gozalo, e Interviú (actual Boomerang Interviú) por José M" García. As primeiras normas, adaptando e retocando as que operaban no Brasil, son redactadas por Juan Manuel Gozalo, Antonio Res e Joan Camps (máis adiante representante do fútsal español na HFA), conseguindo ademais Gozalo, que posteriormente presidiría a pri­meira Liga Nacional, a integración do FC BARCELONA neste deporte.

Page 168: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A PR:-Í.C.l ICA [)() FUTR()f S1\l.A L:'\' J.UCCJ 371

O fútsal, cntón o "deporte de moda" alcanza unha gran popularidade e anima na súa práctica a moitos cidadáns que atopan neste novo deporte a forma de combinar o tempo de ocio coa práctica deportiva e coa saú­de. En numerosas cidades e vilas escomenzan a organizarse as primeiras competicións locais. Ademais, aprovéitanse as festas en vilas e cidades, inauguracións de polidcportivos, así como os paróns vacacionais (Nada!, Semana Santa ou verán) para a celebración de encontros e de numerosos torneos e maratóns, celebracións que posibilitaban o intercambio de ex­periencias organizativas e de competición entre os diversos equipos.

No inicio dos 80, botan a andar as primeiras competicións nacionais, non exentas de dificultades e controversias motivadas polo seu control, xa que FlfUSA e FIFA, no ámbito internacional, mantiñan eraras dife­rencias. FIFA e as súas federacións nacionais (en España, a RFEF) des­plegaban unha actitude obstaculizadora cara ó fútbol sala, de xeito que os sectores que reclamaban para este deporte a separación do fútbol, cre­an a Federación Española de fútbol Sala (fEFS) e presentan, o 22 de abril de 1982, a súa inscrición no Rexistro do CSD. Este grupo, liderado por Antonio Alberca e Teodosio Carbonell, conta co apoio de José M" García (interviú e 50 equipos máis) e do avogado galego Germán Rodrí­guez Conchado. A división era un feito e víase favorecida nestes anos pola posibilidade que ofrecía o ordenamento xurídico, co traspaso das competencias deportivas ás comunidades autónomas, de crear federa­cións de fútsal de ámbito autonómico. Así, en Galicia créase a Federa­ción Galega de Fútbol Sala (FGFS) presidida por Luis Pena e apoiada por Rodríguez Conchado. Foron anos moi duros para o fútbol sala, e pode asegurarse que non houbo en España un proceso administrativo, xurídico e social tan longo e complexo como o sostido pola RfEf e a FEfS. Aínda hoxe continúa a batalla legal, aminorada, eso si, coa crea­ción da Liga Nacional de fútbol Sala (LNFS), co crecemento dos gran­des clubes nacionais ecos éxitos europeos e a nivel mundial da Selección Nacional, que viñeron a dotar de maior unidade, estabilidade e cohesión ó futbol sala nacional, dende os anos 90 ata o día de hoxe.

3.-A consolidación

Ata mediados dos anos 80, ó futbol sala, controlado a nivel interna­cional por FIFUSA, estivo desvinculado do fútbol. Nesta etapa, a FIFA, conscente da potencialidade <leste deporte, e que xa <lera ordes ás súas asociacións nacionais para impulsar ligas e competicións, remata collen­do as rendas do fútbol sala e crea no seu seo, en 1 986, a Comisión de Fútbol-5. Esto marcou un punto de inflexión no fútbol sala mundial. No seu inicio, o nivel de xogo de FlFUSA era superior ó de FlfA, para que logo esta situación fora revertindo nunha nova, na que a mellor or-

Page 169: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

372 ()\'/[)/() /'Í,RFZ YA,11.,'F7.

ganización, os clubes niáis poderosos e os xogadores máis relevantes, xa quedarán baixo da xurisdicción da FlFA e da UEFA, a súa asociada eu­ropea. A experiencia desenvolvida por Flf'A en Brasilia no 1987, coa ce­lebración do 1 Torneo Internacional de Fútbol-5, resultara sumamente positiva e F!FA organiza en Holanda, no 1989, o 1 Mundial, no que sae vencedor Brasil.

España, onde o fútsal alcanzara un notorio e crecente protagonismo social, dende a súa entrada no inicio dos 70 ata finais dos anos 80, para converterse no ''deporte de moda", reflictía a convulsa situación entre os sectores que se disputaban o seu control. Por unha parte, os que querían seguir un camiño afastado do fútbol (FIFUSA, FEFS e algunhas federa­cións autonómicas); pula outra, os que pensaban que a pesar da súa es­pecificidade e necesaria autonomía, entendían que a tutela da FIFA, UEFA e RFEF, por mor da súa experiencia e da súa estructura organiza­tiva, aseguraban un mellor desenvolvemento en tódolos niveis. A com­plexa situación político-administrativa, derivada da asunción das compe­tencias deportivas polas comunidades autónomas, reforzaba a uns ou outros, indistintamente. En febreiro de 1986, catro anos despois da súa solicitude, o eso inscribe á FEFS no Rexistro Nacional de Asociacións e Federacións Deportivas e o Comité Olímpico Español, en decembro dese ano, recoñece e admite á mesma como membro de pleno dereito. A pesar <lestes recoñecementos legais, dende o fútbol (RFEF) seguíase a obstacu­lizar ó fútbol sala F!FUSA ata o ponto de conquerir a súa desinscrición do Rexistro do eso, o que deixou á FEFS sen subvencións anuais e afo­gada economicamente. Estes acontecementos e o afán de protagonismo de moitos dirixentes da FEFS, xeneraron situacións de gran confusión e tensión, ata que os clubes nacionais das máximas categorías mais impor­tantes dos contendentes en litixio (entre eles, INTERVIU, o club estan­darte da FEFS), moi farros de problemas que entorpecían o seu labor, crean a Liga Nacional de fútbol Sala (LNFS) que, como asociación de clubes (a semellanza da LNFP, AeB ou ASOBAL) é recoñecida pola RFEF no ano 1990. En 1994, a RFEF crea o Comité Nacional de Fútbol Sala (CNFS), co obxectivo de organizar este deporte, a nivel nacional, en tódalas categorías (a LNFS xa o conseguira na alta competición) e lograr a súa unificación definitiva.

O fútbol sala penetraba en tódolos sectores e convertérase, en Espa­üa, nun auténtico fenómeno social. O seu protagonismo producíase nun­ha triple dirección: Un fútbol sala para o divertimento -o fútbol sala re­creativo ou de ocio-, un fútbol sala demandado polos máis pequenos -D

fútbol sala formativo- e o fútbol sala -de alta competición ou competiti­vo-. Os factores fundamentais para que se produza este espectacular avance e de demanda social do fútbol sala en tódolos niveis e, moi espe­cialmente na base, serían basicamente:

Page 170: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A l'RÁCTICA DO flÍTBOL SAi.A EN LUGO 373

- O carácter formativo deste deporte, no currículo de Educación Físi­ca na maioría dos países, que se adapta ás instalacións de colexios e cen­tros educativos.

- O traballo e crecemento dos clubes nacionais no seo de estructuras deportivas e federativas máis estables (especialmente os da LNFS).

- A formación de técnicos e monitores.

- Os éxitos dos equipos españois nas competicións europeas e mun-diais (especialmente da Selección Nacional).

- A chegada de importantes empresas patrocinadoras.

- O tratamento dos medios de comunicación.

- A maior oferta de infraestructuras deportivas cubertas.

A década dos 90 e os inicios da actual supuxeron, como diciamos, un recoñecemento social e deportivo fundamental para este deporte. FlrA, que organizara en Holanda o I Mundial, no que resultara vence­dor Brasil, acomete a organización dos seguintes. Oeste xeito, en Hong Kong 92 e en España 96, Brasil reafirmara a súa situación de liderazgo deportivo, derrotando sucesivamente a Estados Unidos e España. No Mundial España 96, celebrado en Barcelona, o fútbol sala español evi­denciara a súa capacidade de mellara. Aínda que a selección española saiu derrotada, xa advertira do posible cambio de ciclo e liderazgo no fútbol sala mundial. En Guatemala 2000, vence a Brasil e, en China­Taipci 2004, España vence a Italia no encontro final, despois de derro­tar de novo a Brasil en semifinais. A nivel europeo, a UEFA crea o Cam­peonato de Europa de Selección s. Na 1" edición en España 99, celebra­da en Granada, españa é derrotada por Rusia na tanda de penaltys. No Il Campeonato de Europa Rusia 2001, España sae vencedora ó derrotar por 2-1 a Ucrania. En Italia 2003, a selección italiana, despois de vencer a España en semifinais, vence na final por 2-1 a Ucrania. Na 4" e derra­deira edición, disputada na República Checa (Ostrava), España vence a por 2-1 a Rusia. España é a dominadora das competicións internacio­nais no referido ás seleccións nacionais, dominio que se reflicte tamén a nivel de clubes. Nos derradeiros anos, os clubes españois BOOME­RANG INTERVIU, PLAYAS DE CASTELLON, CAJA SEGOVIA e EL POZO MURCIA gañan Copas de Europa, Recopas e incluso unha Copa lntercontinental (CAJA SEGOVIA). A competición de élite da LNFS, a División de Honra, é considerada a mellor do mundo, polo seu nivel organizativo, prestixio de clubes e xogadores, asistencia ós recin­tos deportivos e audiencias televisivas.

O futuro do fútbol sala parece estar asegurado. O seu arraigo entre os xóvenes; a facilidade que presenta a súa práctica; a incorporación da

Page 171: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

374 ()\/ID/() PfRLZ YANF7

O equipo Azkar Lugo de fútbol sala en visita ó Centro Penitenciario de Monterroso e á redacción do Diario Marca, o pasado verán de 2005

Pútbol sala no novo po/ideportivo do Seminari.o de Lugo

Page 172: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

A PRACTICA[)() fÜTHCJJ. SALA L,~ J.UGC) '7S

muller; a aparición cada día máis numerosa de formadores e técnicos; o recoñecemento institucional e tratamento dos medios de comunicación e o constante incremento de licencias federativas garantizan a súa ex­pansión.

O fútbol sala en Lugo.

O primeiro torneo local en Lugo celébrase no ano 1976, segundo é recollido por Manuel Corral, Francisco García Montenegro e Manuel Pereira no libro "Historia del fútbol-sala en Lugo, 1976-1993,.. Neses anos, con moitas dificultades debido á carencia de instalacións axeita­das ou de disponibilidades horarias, deportistas e clubes víronse obriga­dos a buscar nutras alternativas para celebrar as competicións. Rábade, Portomarín, A Campiña, etc., acolleron <leste xeito, durante anos, a rnoitos equipos da cidade.

Foi neste contexto onde naceu o PRONE, agora AZKAR LUGO, nos seus inicios, a mediados da década dos 80, corno un equipo rnáis que participaba nas ligas locais, ata a súa participación nas competi­cións nacionais na tempada 96/97. PRONE fo¡ o verdadeiro motor do posterior auxe e desenvolvemento do fútbol sala, ó anticipar e facer un deseño estratéxico de club deportivo para Lugo, co obxectivo de ser un referente tanto nos aspectos formativos de traballo na base corno no de deporte-competición de alto nivel.

A mediados dos noventa, había na provincia outros focos importantes de fútbol sala que iniciaran con anterioridade ese camiño e tornaran cerra vantaxe: a Mariña Luguesa (CEFIRE BURELA) e Vilalba (HOTEL VI­LLAMARTIN) dispoñían de excelentes equipos en competición nacional. Posteriormente sumouse a este selecto grupo o M. CALOTO, do veciño concello de Láncara, e tamén o PORTO C:ELEIRO (de Viveiro), do que caería en 1999 o HOTEL VILLAMARTIN, que rematou por disolverse.

Houbo gran festexo na afección do fútbol sala de Lugo o 14 de xuño de 2002 polo ascenso do AZKAR (entón CAFE CANDELAS) á Divi­sión de Honra. Nesta máxima categoría da LNFS, militan na actualida­de o AZKAR LUGO e o M. CALOTO ou BARCEL EURO (dende o ano 2004). O BARCEL EURO, na inercia do crecernento de PRONE, aproveitou <leste as súas experiencias e tamén a súa estructura organiza­tiva, directiva e deportiva.

Na División de !'rara atópanse os dous clubes rnariñáns: O PESCA­DOS RUBÉN (Burela) e o PORTO CELEIRO (Viveiro). Nos niveis na­cionais inferiores, a 1·' Nacional A e a 1" Nacional "B", houbo nutro equipo da cidade, o WALI. STREF.T (tarnén desaparecido), e na actuali­dade só compite o 2º equipo de PRONE, o AZKAR LUGO ºB".

Page 173: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

376 OVIDIO PÉREZ YÁNFZ

Ademais das circunstancias comúns que ocasionan a expansión do fútbol sala en España e Galicia, algunhas das claves que explicarían es­tes "intres doces" que vive o fútbol sala en Lugo teñen, naturalmente, moito que ver con este popular club lucense. Estarían relacionadas, por unha banda, cos seus valores e señas de identidade e, por suposto, cos seus resultados deportivos:

A decidida aposta pula base, coa creación da Escota de Fútbol Sala Terra e das categorías inferiores.

A entrada nas competicións nacionais.

A actividade na promoción do fútbol sala de alta competición, acti­vidade que supuxo que viñera a Lugo o mellar do fútbol sala nacional (técnicos, xogadores, clubes e seleccións nacionais).

O sistemático traballo na difusión <leste deporte, con presencia cons­tante en colexios e centros educativos de todo tipo.

O labor sostido, ó longo da súa traxectoria, na formación de técni­cos e formadores, por medio da organización de clinics e seminarios.

O seu compromiso con todo tipo de iniciativas de carácter solidario e social (visitas a centros de xóvenes con minusvalías, centros peniten­ciarios, etc.).

A identificación coa cidade de Lugo.

A súa irrupción na competición de élite española (da LNFS).

A disputa, o 23 de xaneiro pasado en Pamplona, da final da XVI Copa de España, que movilizou a centos de afeccionados, e a moitos milleiros máis, a través das pantallas de TVE.

O fútbol sala en Lugo é unha realidade. Tén historia, tén presente e tén novas obxectivos por <liante. Hai esperanza e hai futuro.

Page 174: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

UN DOCUMENTO DE OSEIRA REFERIDO A BARBADELO (SARRIA)

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Na Colección Diplomática do Mosteiro Cisteroense de Santa Maria de Oseira, publicada por Miguel Romaní Martínez en 1 999, atópose o documento núm. 3, datado en 1 068 --0gosto- 18, con este encabeza­mento: 'Marina Vermúdez vende a seu hirmón García unha herdade de Vilamediana. parroquia de Son Miguel de Barbadelo. por corenta so/dos de prata".

Romaní, no índice, sitúa esta herdade na parroquia de San Miguel de Goiás, concello de Latín, prov. de Pontevedra, quizá debido a que por aquí tiña o mosteiro de Oseira outras poscsións, e no documento menciónase a San Miguel como titular, e porque nel consta o norne de Cotarelo, o cal é un lugar desta freguesía. Sen embargo coido eu que Barbadelo non é outro distinto do que hai en Sarria. Vexamos antes de nada o comido do docu­mento na súa traducción do latín ó galego.

(Crismón) No nome de Deus, eu Mariña Vermúdez a vós, irmán meu García Vermúdez e a vasa muller Codina Odáriz, saúde eterna no Señor. Amén. Xa que e/o me agradou pala miña />ropza vontade e non por impo­sici<ín de ningunha xente nin por arte/lo dun persuasor, senón que veu />ro­piamente de min, que vos fixese ós xa ditos unha carta de venda, así é como a fago da miña vi/a propia que teño por sucesión de meus />ais. E está esa mesma vi/a no lugar que antes se dicía Barbadelo, ó pé do monte Cotarelo, denominada Vilameá, sobre da basílica de San Miguel, /wr onde corre o mesmo regato Barbadelo.

A que foi de Soñarigo Bitoríquiz e da sua muller, toda e/a, e canto foi do meu mérito, e a que comprei a Todemiro Martínez, e a que adquirín eu e o meu home, Oveco Todemíriz, nesa mesma Vilameá, dóuvolas a vós

Page 175: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

10613 - agosto - 18

MARINA VERMUDEZ VENDE 209 SEU HIRMAN GARCIA UNHA HERDADE DE VILAMEDIANA, PARROQUIA DE SAN MIGUEL DE BARBADELO, POR COARENTA SOLDOS DE PRATA.

t.- AHN, 1508/3.- Perg., 170 x 110 mm. Lalin. Visigótica cursiva.

(CHRISTUS) In Dei nomine Ego Marina Veremudiz a vobis iermano meo Garsea Veremudiz et uxor vestra Godina Odariz 1n Domino eterna l'ialut.em amen. Ideo placuii mihi propia mea voluntat.e nullisque gentis imperio neque :;uadentis articulo set propia m1hi haccesit ut facere vobis iam dictis cartula vendictionis sicut et facio de villa mea propia quem abeo de susceptione paren­t.orum meorum, et est ipsa villa in loco predicto in Barvatello, subtus monte Cotarcllo, pernominata Villa rnediana, super baseliga sancti Migaeli discu­rrcnte ipsu ribulo Barbutello, illa quos fuit de Soniarigo Bitoriqui~ et de sua mulier ab inticro, et illa quos quod fuit de meo mitb et illa que ganabi Todemiro Martinic;, et que ganabi ego et viro meo Oveco Todemiric;, in ipsa Villa mediana. Dabo vobis illas ab inticro, casares, terras cultas vel incultas, vel aquas cursiles, vel inmobiles, petras aut imobiles, paduis, pascuis, padulibus, exitus montium, haccessum ve! recesum, arbores fructuosas vel infructuosas, sesecas molinarum, devisas carbaliarum per suis terminis et locis antiquis, quomodo dividet per illa aqua de Exkani et per Nesperaria et per Involata et inde a Portas caballas et per terminum de Villar de Zenti, per illa tlqua de ribulo F'lagiani, per ubi ea potueriiis invenire, abeatis eas ab inticro quantum a prestitum ominis est usque minime rem. Et accepit de vos in precio XL sólidos de argenti per x11m denarios [ ... J leranos, precio que mihi bene com· placuit, et de ipso pretio aput vos nihil remansit in de vito, set completum est. Ita de odie die de iuri meo abrasas et in vestro iure vel domino tradita aque confirmata abeatis vos et ornnis posteritas vestl'a.

Si qui.s tamen, quod fit!ri n11n credo, aliquis orno contra cartula ad inrum­pendum veneri ve! venero, que paie vobis in dubio vel triplo quantum in­quietare volueri et vos perpetim abiture.

Fat:la cartula vendictionis dit.> quud est XVº kalendas septembres era CVJ!! post milesima.

Ego Marina Veremudi<; quo fcre vuluit in hanc cartula vendictionis manu mea (+l.

Pro testes: Rodrigo ts., Eyta ts., Pelagio ts.

Elperigo notuit.

Page 176: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

Li1~' L)(JCUA1f:l\{f'() DF ()SEIRA Kf./<FRfD() A HARRADEL() T79

por completo, casares, terras cultas e incultas, augas correntes e paradas, pedras <mobles> ou inmobles, prados, pastos, brañas, eixidos de montes, acceso e receso, árbores froitosas e non froitosas, asentos de muíños, deve­sas de carhalleiras, polos seus termos e sitios antigos, segundo divide pala auga de "Exkani", e por Nespereira, e por Amboade e de alía "Portas Caballas" e por termo de Vilar Decente, e pala auga do río "Flagiani", por onde a poidéredes atopar, teñádeas totalmente canto é humanamente útil ata a mínima cousa.

E recibín de vós en precio 40 so/dos de prata de 12 diñeiros "/ ... /lera­nos ", precio que me com/Jraceu ben, e deste precio nada quedou indebido de vós, senón que está completo. Así que dende o día de hoxe teñádeas apartadas do meu dereito e pasadas ó voso poder e dominio e confirmadas vós e toda a vosa posteridade.

Pero, o que non creo que se faga, se algún home viñere ou viñere /eu] irromper contra a carta, que vos pague no dobre ou triple canto quixere inquietar, e vós a teñades perpetuamente.

Feita a carta de venda no d1a que é o décimo quinto /antes] das calen­das de setembro na era centésima sexta despois da milésima [= 18 de agos­to do ano 1068].

Eu Mariña Vennúdez, o que quixen se fixese nesta carta de venda, /fir­mo} coa miña man(+).

Por testemuñas: Rodrigo ts. Eyta ts. Pelaio ts.

Elperigo, notario.

Notas a este documento

1.- As Persoas.

Esta Marina Veremudiz e o seu marido Oveco Todemiri(f parecen ser os mesmos que, catro anos antes, figuran nun documento de Samos (Tum­ho n." 71, publicado por Manuel Lucas Álvarez). Ne! a serva de Cristo Mariña Vermúdez, cos seus fillos, Alfonso, Pedro, Vermudo, Mariña e Ónega Ovéquiz dá a Samos o 27 de fehreiro de 1064 a vila de Belantc , xunto á igrexa de Santa María, como expiación polo seu marido Oveco Toimíriz, segundo lle ordenara este mentres viviu, vila que fara de Vermu­do Onoríquiz [o pai de Mariñaj: "ancilla Christi Marina, pro/is Vennuizi, una cum filiis meis nominihus Adefonso Ovequiz et Petro Ovequiz et Ve­remudo Ovequiz et Ge/vira Ovequiz et Onneka Ovequiz ... damus villa de Bellanti prope aulam Sancte Marie pro remedio de viro meo Oveco To­emirizi, sicut ordinauit nohis in vita sua ... et fuit ipsa villa de Vermudo Honoriquizi".

Page 177: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

380 NJCANDRO ARFS VÁZQU~Z

No mesmo Tumbo, n." 75, a citada serva de Cristo Mariña cu seu filio Pedro Ovéquiz, o 1 de decembro de 1078, concede ó mosteiro de Santiago de Barbadelo pola alma do seu filio Vermudo Ovéquiz a vila de Piñeira, no lugar que chaman de Don Soñarigo Menéndez, na ribeira do lríoj Barba­delo, que comprara seu pai Vermudo Onoríquiz a Ermesenda Soñariquiz: "ancilla Christi Marina et fílius meus Petrus Ovequiz concedimus ad ip­sum locum Sancti Jacohi <Barvatelli> villam nostram propiam pro anima filii mei Veremudi, proles Oveci, quam hahemus in loco predicto uhi di­cunt Pinaria, et est ipsa vi/a in loco uhi dicunt villa de domno Sonnarigo Menendiz in ripa Baroatelli ... et comparavit i/la pater meus Veremudus Honoriquiz de Ermesenda Sonnoriquiz". Como se ve aquí, o pai desta Mariña [Vermúdez] era Vermudo Honoríquiz.

Este Veremudus Onoriquiz e a súa muller Onega Garsie, o 11 de abril de 1030, doan ó mosteiro de San Paio de Piñeira vi las en San Miguel 1 de Piñeiraj, outra vila en San Mamede [da Chanca] que fui de Telo e cam­bióullela Soñarigo Bitacoz por outra que lle deron en Vilaragunte: "villas in Sancto Michaele ... que ganavimus de parte Pelagii Egerediz ... aliam villam in Sancto Mamete, que fuit de Te/lo et commutavere nohis illam Sonioricus Bitacoz pro alia quam ei dedimus in villa Aragunti" ... (Tumbo de Samos, n." 73 ). Este Sonioricus Bitacoz parece ser o mesmo ca Soniari­go Bitoriquú; de Oseira (CDO 3 ).

O mesmo Veremudus Honoriquiz e Onega Garsie [pais de Mariña], o 24 de abril de 1031, doan a Santiago de Barbadelo as vilas que adquiriran e compraran en Santa María de Belante, a vila e as herdades que alí mes­mo adquirira seu pai Honorigo Soñaríquez: "villas quas ganavimus et comparavimus in Sancta Maria domni Be/anti; villam et hereditates quas ihidem ganavit genitor meus Honoricus Soniariquiz" (Tumbo de Samos, n." 74).

En resumo. Mariña Vermúdez era filia de Vermudo Honoríquiz e de Ónega García, e neta de Honorigo Soñaríquiz. Estivo casada con Oveco Todemíriz; pero en 1064 xa morrera este, e quedaban entón vivos a viúva e cinco fillos: Alfonso, Pedro, Vermudo, Elvira e Ónega. En 1078 xa mo­rrera Pedro e Vermudo. Do irrnán de Mariña Verrnúdez, que se chamaba García, só ternos a noticia do documento de Oseira.

2.- Os lugares

A "Villa Mediana ... sub tus Monte Cotare/lo ... super haseliga Sancti Michaelis, discurrente ipso rihulo Barbatello ", que lernos na Colección Diplomática de Oseira, ano 1068, debe corresponder a Vilameá en San Miguel de Piñeira, parroquia que confina ó norte con Santiago de Barba­delo, e cerca dela está polo sur o Monte Cotarelo, limitando coa freguesía

Page 178: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

lJN [)()CLJA1f.I\/T() Df_ OSE.IRA Rf,J--FR/DC) A RARBADI:L<) .l8 1

de Santiago de Ncspereira, que era Nesperana no devandito documento 3 de Oseira. No Interrogatorio do Catastro de la Ensenada, ano 17 52, figura o "marco de el alto de Coterelo", como punto divisorio de San Miguel de Piñeira.

Por aquí tamén aparece no Tumbo de Samos (n.º 92), o 9 de xaneiro de 1079, ademais da "villa de Pinaria" [Piñeira], outra vila "in Vil/ar Decen­ti", o cal vi lar ten o mesmo nome ca "Vi/lar de Zenti" que figura no núm. 3 da Colección Diplomática de Oseira, no ano 1068. Igualmente no T um­bo de Samos (núm. 58) consta unha "hereditas in Villare Dizenti" sen data fixa ["h. 1009"]. Máis aínda, no Suplemento 1 ó Tumbo de Samos (p. 440, liña 25), no ano 904, cerca de Barbadelo noméase a "villa que di­citur Dicendi" /Dicenti, leo eu nunha fotocopia do pergamiño].

~ o <

N e o

Mapa tomado da GEG

O "ribulo Barbatello" chámase agora "Río Pequeno", o cal vén dende Piñeira e pasa por Barbadelo ata desembocar no río de Sarria. Acabamos de ver que a villa Pinaria, no ano 1078, estaba in ripa Barbatelli, a mesma localización que tiña no ano 1030 o mosteiro feminino de San Paio de Pi­ñeira: "monasterium Piniaria vocabulo Sancti Pelagii ... territorio Gallecie iuxta rivulum Barvatelli".

Page 179: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

.182 NICANDRO ARES \!ALQUEZ

Quédanme por identificar e localizar "aqua de Exkani" (¿Ascanio?), "Portas Caballas" e o "ribulo Flagiani" (¿Chaián?), que parecen aludir a regatos próximos a Vilameá. En cambio [villaJ Involata debe corresponder ó casarío de Amboade, en San Mamede da Chanca, parroquia que limita con San Miguel de Piñeira (Cf. mapa 124 do Instituto Geográfico y Catas­tral, edic. 1950; A. Díaz Fuentes, Toponimia de la Comarca de Sarria, p. 44 ). Este dato é interesante, porque axuda a confirmar a etimoloxía de Amboade, partindo do xenitivo de Involatus, e non de Ambulatus 'o pere­grino', como suxería Joseph M. Piel de primeiras en Biblos, XXlll, 1947, p. 169, pero corrixíndose posteriormente en Verba, 2, 1975, p. 44, onde explica Involatus como •<nome de inspira~ao mística: 'o que se envolou (evolou)', ou melhor passivamente 'que foi arrebatado' (pela fé, p. ex.), ex­plica~áo que nos parece mais plausível que a concreta de 'o raptado'».

3.- Un hápax no texto de Oseira

A lectura que se ten feito de "illa quos quod fuit de meo mito" (véxase a fotocopia de Oseira), levoume a pensar que ese "mito" podería ser abre­viatura de "marito"; pero a continuación vén a frase "que ganabi ego et viro meo". Por iso cuido que "mito" non é apócope de "marito", senón que debe de estar por "merito" con sentido xurídico (dereito, valor, apre­cio); comp. villa cum omni merito et termino suo ... villa cum omni merito ve/ adjecencias suas, a. 695 ... villa una cum omni merito ve/ soliditate ad se pertinente, a. 717 ... portionemn meam cum omni merito suo, a. 724, etc. etc. (C:f. Niermeyer, Mediae latinitatis lexicon minus, v. meritum). Pou­co verosímil sería que este "mito" fose a palabra do dereito xermánico "mitio '', que significaba a responsabilidade dun señor polos actos dos seus vasalos, conxunto de vasalos polos que un señor é responsable, territorio no que se exerce a responsabilidade dun señor polos actos dos seus vasalos (Niermeyer, v. mithio).

4.- ¿Documento de Oseira ou de Samos?

Esta é a pregunta que se pode un facer, en vista de que non hai outros documentos de Oseira que teñan relación con Barbadelo nin cos mosteiros de Sarria anexionados ó de Samos. ¿Extraviouse quizabes este pergamiño na desamortización cando pasou ó Archivo Histórico Nacional? Queda plantexada esta cuestión. Pero coido que resolta, polo menos en parte, a identificación relacionada coas persoas e cos lugares que figuran no docu­mento 3 da Colección Diplomática de Oseira.

Page 180: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

TEXTO

LIBROS DE LA CATEDRAL DE LUGO EN EL ARCHIVO HISTÓRICO NACIONAL

DEPOSITADOS A RAIZ DE LA DESAMORTIZACIÓN

Por JOSÉ MÉNDEZ PÉREZ

Acercarse o un documento, de lo época que seo, es entrar en lo concepción cós­mico. persono/, económica, politica, simbólico, re/1g1oso del grupo humano que lo ha elaborado. Con su lenguaje comun1ca s1gn1(rcodos y valores que se asientan en pilares de profundo conten1do poro lo comprensión de lo vivenoa del hombre en /os d1st1ntos momentos de su existencia.

Valorando pues, lo riqueza que guardan estos libros de la catedral de Lugo, y lo necesario que es el morco geográfico de su dom1n10 poro conocer lo historio de esta iglesia local, este texto presento un nuevo libro que puede ayudar o la mejor com­prensión de lo historio de lo Iglesia Lucense

AHN, Clero, Lugo, Catedral, Libro 6334.

Titulo: En lomo: "Libro 1 de foros y otros instrumentos". En tapa:"+ Libro 17 de foros y otros instrumentos".

Tamaño: Folio. Foliado en recto del 1 al 538. Al comienzo tres hojas en blanco antes de un índice de ocho folios. Al final tres hojas en blanco.

Conservación: Buena. Tiene dos cintas de cuero para atarlo, una de ellas está rota.

Contenido: Casi todo el libro se reduce a foros de la zona de Belesar, Diomonde y Mourelos.

Comienza con un "Indize". (Seguimos, como en otros casos, no el índice del libro sino su contenido por folios. [)e esta manera ofrecemos datos que nunca aparecen en los índices y una visión más completa del contenido).

16 de febrero 1569. Lugo. El obispo don Fernando de Vellosillo, aforó a "Pero García, el Mo<;o, hijo legítiino de Pero (;arcía el Viejo, vecino de San

Page 181: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

.184 JOSÉ M(NDU: PfRU

Pedro de Líncora'' las viñas do Pontillón (8 Cavaduras' 1·¡ y "<la Cabeaca" {5 cavaduras), en Belesar; así como tres "leiros de viña", uno de ellos está "so­bre la torre alta que es inedia cavadura" y una casa, "por vuestra vida" y dos más, en siete canados de vino. (Finna y sello del obispo en lacre rojo). Folio 1 r-3r. (4 en Blanco).

8 de novien1bre, era de 1404 (atio 1338). Copia simple de una cesión que hizo el conde de Lemos "don Fernando Ruys, Señor de (~astro, Conde de Tras­rámara e de Lemos, e de Sarria, ... por fazer bien e 1ncrced a don frey Pedro Lópcz d' Aguiar, de la orden de los predicadores ... por buenas obras que nos fizo e por muchos daños ... que res~ebió en las heredades e casares de su ygle­sia de Lugo" y "por seruicios e ayudas que nos siempre fizo". Le da "el n1Ío coto e felegresía de San Payo de Diomonde" con toda la jurisdición civil y cri­minal. {En el índice se indica que el original estaba en el libro 1 de pergaminos, en el folio 114 y una copia autorizada en el libro 14 folio 422). Folio 5r-6vtn.

23 de mayo de 1616. San Bartolomé de Belesar. Juan Rodríguez, "clérigo, cura y beneficiado de San Bartolomé de Belesar", subfora un foro que tiene del obispo de Lugo, a Juan da Pena, vecino de Belesar, en el monte do Cas­tro, cerca de la iglesia de Diomonde, por vida de tres reyes, en renta de un ca­nado de vino. Folio 7r-8r.

13 de n1ayo de 1550. En el monasterio de San Payo de Diomonde, com­parece Alonso Lorenzo, vecino de "Santestebo", coto del monasterio de San Salvador de Chantada, ante escribano y testigos para hacer cesión de las vi­ñas de Airoá y da Hermida (Doce cavaduras). Folio 9r y vto. (El folio 1 O tie­ne un resumen en el reverso a cerca del contenido. Esta particularidad esta presente en éste y en otros lihros que venimos comentando por el hecho de tratarse de originales encuadernados en los distintos arreglos que se hicieron del archivo que, en su parte posterior, tenían en el prin1itivo archivo, como era costumbre archivar, una nota, resumen genérico o simplemente el no1n­bre del lugar a que se refiere el contenido y algunos números o letras indican­do una especie de signatura de colocación, etc. dentro del archivo).

23 marzo de 1614. Belesar. Don Juan Rodríguez, vecino da Costa, cura de San Bartolomé de Belesar, cedió y traspasó un foro que tenía de la vi1i.a de Pontillón (()cho cavaduras), la de Cabeanca (Cinco cavaduras), "leiros" y

11) La "cavadura" equivale a ntl'dio ferrado l'n ~uperficie. Fl ferrado no en todas las zonas tiene la misn1.i equivalencia: va de 4 a 6 áreas. En la zona de Chantada equivale a 6,2886 áreas. Así, de 1nodo general, puede establect•rse con10 12,5772 áreas. "Cavadura" suele usarse también en esta documentación como la n1edida de un día de trabajo para un homhre: ''Un dí<l de cava". Por lo que respecta ,1otras111edida~ de capacidad que aparecer~ln en este texto, sin precis;1r nada, pode1nos decir de modo gener.11, siempre teniendo en cuenta las graandes variaciones de una zona a otra, lo siguiente: "cintara"= 15,50 litro~. "Canado" = 42 litro~. "Ferrado" como 1nedi­da de -~uperficie oscila entre 400 y 500 1netros cuadrados. Usado como rr1edida de C<lpacidad para grano~. depende de las co1narca~. pero puede establecerse entre 13 litros y trece centilitros, hasta 16 litros y quince centilitros. Si es de 111aí1. tiene 20, 87 litros. Asimilado a kilos puede e~ta­hlecer~t·: 14 kilos dt· centeno "rapado" y 18 de 111aíz "acuguh1do". ReiteranHls que en cuestiún de 111edid;1~ habla111os en general, pw:~ la variaciún es grande de unos lugares a otros ~· l<l preci­~iún difiere mucho de! uso con1lm. Por esto, en varios casos, la docun1e11taciún precisa e indica Je qué medida se tr,1ta y cuál es ~u capacidad. Una bibliografía referente a! tema de las "medi­das" poden10~ encontrarla en: ALVAREZ DE LA gRANA, "La igualación de pesos y medid;1s por Alfonso X el Sabio" B()LFTIN DE LA REAL ACADE.\tlA DE LA HISTCH\IA, XXXVIII ( 190 l) 134-144. FERNAt'-:DEZ JU.':iTO, La rnerrologi,1 tradicional gallega Madrid 1990.

Page 182: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LIBROS [)f /,A CATEDRAL DE ruco EJ\l EL ARCHI\'(_) HISTC)R/C() J8S

una casa a Suero de Moure Villa1narín. Folio 11 r-12vto. 26 de mayo de 1540. Lugo, Palacios Episcopales. El licenciado Bautista,

vicario general y provisor, aforó a Alvaro López de Soto, y a dos personas después de él, el lugar llamado de "Porto tide" (feligresía de San Julián de Mourelos), una casa con una bodega, la viil.a llamada da "Cerdeyra" (C:inco cavaduras), la de "Fahas"(Tres cavaduras), una viña de dos cavaduras, otras de una, leiros en Veiga y una cavadura de viña, en renta de siete cántaras de vino. Folio 13r-14vto .

... Enero 1515. C:opia simple de la concordia hecha entre don Rodrigo Enrí­quez, conde de Lemos, y el obispo don Pedro de Rivera, sobre los cotos de Dio­monde , Porcis, Vilar de ()rtelle, Orgainza, acordando que la iglesia de San Martín de Pantón, con sus diezmos y heredades, que era del conde, pasase a la [)ignidad y se acudiese a su Santidad, a costa del conde, para notificar la cesión y como le concedía "la jurisdicción criminal de los dichos cotos", excepto cuando el conde estuviese en ellos, así como otros derechos. Folio 15r-18vto.

9 enero 1569. Don Fernando de Vellosillo aforó, a Catalina Rodríguez, viuda de Francisco Rodríguez, vecina de Belesar y a su hijo Antonio Rodrí­guez, por sus vidas y dos más, la viña "da Seara" (Ocho cavaduras), "da Pe­reira "{Ocho cavaduras), "da Maseira"(Diez cavaduras), la de "Poa"(Diez ca­vaduras), la de "Cadobó" con el "quinon" (Nueve cavaduras, la viña "das Pra¡;as"(Cinco cavaduras), dos leiros que hacen una cavadura, la viíia "da Cabin¡;a"(l)iez cavaduras), la viña de "Entra1nbas agoas"(Cuatro cavadu­ras), la viña de la Hermida (Una cavadura), la huerta de "Pela1nio", en Belc­sar tres "casillas", una bodega, "un cortello de puercos'', "un patinillo con un moral", una pesquera y un leiro de dos cavaduras llamado dos "Laga­llos", en renta de noventa y ocho cantaras de vino. Folio l 9r-20r .

... 6? Enero 1519. Lugo, Palacios Episcopales. El ohispo don Pedro de Ribera aforó, a Luis Lagoa, las casas y heredades de la iglesia de Santiago de Lourido, en renta de trece tegas de pan. Folio 21r-22vto. (Deteriorado).

21 de diciembre 154 7. Chantada. El licenciado Jerúnimo V aliña, provisor del obispo C:arvajal, aforó a Alonso de Moure, juez de Chantada, una viña en el coto de Diomonde, en renta de dos canados de vino. Folio 23r-24vto. (Deteriorado).

2 de septiembre 1543. El licenciado Juan Bautista, provisor de Lugo, afo­ró a Lorenzo da Portela y a Don1inga su mujer, el lugar da Portela, por sus vidas y dos más, en renta de diecisiete tegas de centeno y nueve cantaras de vino. Folio 25r-26vto.

21 de septiembre de 1547. El licenciado Baliñas, provisor y vicario gene­ral, aforó a Alonso de Moure, juez de la villa de Chantada, por su vida y tres n1ás, la viña da Moreira (C:on1enzaba en Balesar y llegaba, con n1onte, a Dio­mondc) en renta de dos cantaras de vino. Folio 27r-28vto. (Original, con se­llo de lacre del obispo, deteriorado).

16 de febrero 1556. Don Fernando de Vello:.illo aforó, a Pedro c;arcía "el Mo¡;o", hijo legítin10 de Pedro (~arcía "El Viejo", vecino de San Pedro de Líncora, la viña de Pontillón, por su vida y dos más en seis canados de vino. Folio 29r-33r. Folio 34 en blanco. (Hay otros asuntos referentes a secuestro de renta dentro de estos n1isrnos folios).

1586. información de la jurisdicción de l)iomondc que tiene el obispo y se la usurpa, en varios casos, el conde de Lemos. Folio 35r-54r.

Page 183: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

386 JOSf MfNDEZ PfRL,'

2 Je noviembre de t 602. Lugo. El obispo don Pedro de C:astro aforó a Pedro López de Orhazay, vecino de Diomonde, por su vida y dos n1ás, la viña de Penarrocha, de veinte cavaduras {C~oto de Dio1nondc), en renta del séptimo del fruto. Folio 56r-59vto.

26 de abril 1677. Bcsteiros. Pedro Alvarez, vecino de Santa Cecilia <le Frc­án, en nombre de su hijo, "hierno de Bartholome c;onzálcz, difunto", pide copia de un foro { 14 de Agosto de 1543) que había hecho el licenciado Juan Bautista, provisor, a Alonso de Adegas, de una bodega en Bclcsar y otros bie­nes anejos a la capilla de Santa C:atalina, inclusa en la iglesia de L)iornonde, en ocho cántaras y n1edia de vino y siete tegas de castañas. Folio 61 r-64vto.

30 de octubre 1649. Palacios Episcopales, Lugo. l)on fray Juan del Pozo, obispo de Lugo aforó, a Gregorio de Mooure y Pedro Vázquez Somoza, el lugar de Pacios y granja de Torno, en San Julián de Mourelos, por vida de tres reyes, en diez cantaras de vino y siete tegas de centeno. Folio 66r-67vto. (El 68 nota referente al contenido).

29 de enero de 1669. Lugo. Ante el escribano público, acompañado de testigos, con1parece el licenciado Pedro Cortés Fuentemayor, vecino de San Payo de Diomonde, y por "dexación" del lugar de Salcedo, pide a Don Marí­as de Moratinos, obispo de Lugo, se lo afore. Foro de dicho lugar por vida de tres reyes, en renta de siete tegas de pan. Folio 69r-70vto.

14 de marzo de 1677. Palacios Episcopales, Lugo. El obispo donjuan de Aparicio aforó, a Alonso de Moure y lJlloa, la viña da Maseira, de cincuenta cavaduras, y otras heredades, casas y bodegas en el coro de Diomonde, por vida de tres reyes, en renta de veintitrés canados de vino. Antes del foro hay otros asuntos con los llevadores de esta viña y bienes. Folio 71r-83r. (FI folio 84 está en blanco).

23 de niayo de 1531. CJ1antada. Cesión que hace Francisco de Balhís, ve­cino de San Fiz de Asma, de la cuarta parte de la viña y lugar de Toal<le, a Roy de Moure de Somoza e Isabel de Castro, su mujer, de quienes llevaba esa cuarta parte de viña. Folio 86r-87r.

25 de febrero de 1541. Puente de Belesar. Traspaso que hicieron Pedro do Bañal y su mujer Constanza Vázquez del fuero que les había hecho el obispo "Calvete"(1516) del lugar de Toalde, a favor de Alonso Vázquez Varela, ve­cino del lugar de Piñeiro, coto de Pesqueiras. Folio 88r (El folio que respon­dería al 89 no está nun1erado quizás por encontrarse en blanco).

16 de febrero 1540. Piñeiro, coto de Pesqueiras. Venta que hizo Pedro do Baña!, vecino del coto de [)iomonde, a Alonso Vázquez Varela, vecino del coto de Pesqueiras, del foro que tenía del obispo de Lugo, de los sotos de To­alde y la viña de Airoá, en diez ducados, por el tiempo y voces que él lo tenía. Folio 89r-90vto.

25 de fehreero de 1541. Poder que dio Pedro do Baña! a Alonso Vázquez para que pudiese recibir nuevo foro de los lugares de Toalde. Folio 91r-92r.

20 de dicien1bre de 1536. Lugo. (Pergamino original) El obispo don Tristán C:alvete aforó, a Pedro do Baña! y a su mujer C:onstanza Vázquez, vecinos de la Puente de Belesar, por sus vidas y dos 1nás, el lugar de Toalde con sus casas, casares, bodegas, viñas y sotos en renta de seis canados de vino, puesto en la bodega de Diomonde o de Belesar: "qua! nos quisierc­mos", dos tocinos por Navidad y tres tegas de castañas. Se cuenta corno fo­lio 93.

Page 184: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

f_fRR()S DF !.A CATFDR:\f. DF f.UCC) F,'\; Ff. :\RCll/\!() 11/STC>RICCJ 387

12 de 1narzo de 1569. Lugo. El obispo <lon Fernan<lo <le Vellosillo aforó, a juan Vázquez de Marcas, vecino del coto de l)ion1onde, el Soto Viejo con su 1nonte, la viüa de Villa Vella, por su vida y dos m<.ls, en renta de seis tegas de castailas y tres canados de vino. Folio 94r-vto. (En el folio 95 solan1ente existe una nc.>ta referente al foro).

16 de febrero de 1569. Lugo. El obispo don Fernando de Vellosillo aforú, a Pedro Vázquez, vecino del coto de Dio1nonde, por su vida y dos niás, varias vi1las, "casillas" y algunos árboles, en veinte cántaras de vino. Folio 96r-97r.

5 de febrero de 1569. Lugo. El obispo don Fernando de Vellosillo aforú, a Pedro Vázquez, vecino del coto de Dio1nonde, por tres vidas, la viña das Plazas, la viña da C:ainza, el terreno de Po1nbas, la viüa de Hern1ida, la huer­ta <le Bao con su pesquera, el terreno de Airoá, el terreno de Figueiredo y do c:astro, en renta de treinta y tres cántaras de vino puestas en Belesar. Folio 98r-99r.

18 de febrero de 1569. Lugo. El obispo don Fernando de Vellosillo aforó, a "Esteuo" Vázquez y a ~1aría Pérez su n1ujer, vecinos del coto de l)iornon­de, la viila do Castro con su monte, por sus vidas y dos n1ás, en renta de 6 canados de vino. folio 1OOr-1O1 r.

10 de julio de 1493. Alvaro de Aguiar, clérigo de Santa María da Pena, comparece ante el obispo de Lugo don Alonso Enriquez y testigos, con un foro que, en el ano 1440, había hecho el obispo don Alvaro Osorio a Vasco Fiz de Lohelle y a Mila López su 1nujer, a otra persona y veinte y nueve atlos más, de los casares de "Sant Ma1nede", de "Sant Cos1nede" de Piñeiro con la leira <le "Mayños", del casal de Cacabelos, <lel casal de Meiríriz, del casal de Villatcí.n y del casal de Quinte. Sitos en las feligresías de San "Paio" de f)io­monde", de San Fiz, <le San juan de Villarán y San Pedro de Besteiros, en renta de dos "n1oio" de vino, un "moio" de pan y diez n1arave<lís para hacer esta copia. Folio 102r-l 02vto. ( 103 en blanco).

27 de febrero <le 1569. Lugo. El obispo <lon Fernando de Ve\losillo aforó, a Bias Vázquez y a Inés Fernández vecinos de Belesar, por sus vidas y dos más, una casa con su celeiro, "un hexido con una rnorcyra ", un cortello con otro 1noral, en renca de dos cana<los <le vino pago en la bodega de Belesar. Folio 104r-I 05r.

24 de septien1bre de 1612. Lugo. Don juan García de Val<len1ora, obispo de Lugo, aforó a Juan Rodríguez, clérigo, cura de San Bartolo1né de Belesar y, en su no1nhre, al licenciado Francisco Martínez, cura de San Pedro de .'viera, el lugar do Reguengo (Coto de Dion1onde), por vida de tres reyes, en renta de veinte tegas de pan, dos tocinos y ocho cana dos de vino. Folio 106r- l l l vro.

17 de abril de 1612. Lugo. Don c;arcía de Valden1ora aforó, a l)iego Fer­nc-índez de Rubián, vecino <le la feligresía de Santiago de "Renche" (Abadía de San1os) y a su 1nujer c:aralina Fernández, el lugar de San I'vtan1ed, sito en la feligresía de San Payo de l)iomonde, el lugar <le San Cosn1é do Piñeiro, con la leira de I'vtoiños, sit;1 en la n1is1na feligresía, el lugar de c:acahelos, el de Meiteriz, sito en "Sant Fins da Lage", el lugar de Villatán y el lugar de Me;_-Ín, sito en la feligresía de Santiago de Louredo y el lugar de "Bezan'', siro en la feligresía de San Pedro <le Besteiros, por vida de eres reyes, en renta de veinti­cinco cana<los de vino tinto y veinticuatro tegas de pan. Folio 112r- 117vto.

27 de agosto de 1612. Lugo. Don Juan c;arcí'-1 de Valde1nora aforó, a Juan do Outeiro, vecino <le c;alegos (San Payo de Dion1onde), la vi1la de Pla-

Page 185: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

388 ;osf MfNDFZ PFRU:

zas, el lugar de Millarada y el lugar de ()uteiro, por los lugares pagará de renta veinte tegas de pan y por las den1is heredades siete canados de Vino. (Se indican las heredades de los lugares). Folio 118r-127vto.

4 de rnarzo de 1569. Mourelos. Apeo del lugar de Vilar de Mourelos. Fo­lio l 28r- l 34vto.

4 de tnarzo de 1569. Argemil. "San c;i!Iao de Mourelos". Apeo del lugar de "(;on~an" (Gonzán). Folio 135r-139vto.

1569. Puente de Belesar. Nomhra1niento de la Tercera voz que hizo Se­hasrián Méndez, en no1nbre de Leonor Gonzálcz, (Heredera de Bartolon1é da Pena), su hijo y de Fernando da Pena difunto, del foro del lugar Balboa en (;onzán. Folio 140r.

2 de 1narzo de 1569. Portotide (Feligresía de Mourelos). Apeo de la viña llamada "Leira do Obispo". l4lr-145r.

17 de junio de 1580. Lugo. Don Fernando de Vellosillo aforó, a Juan da Rigueira Quiroga, vecino de Lugo, las viñas de Recesende (San Payo de Dio­monde), por su vida y dos más, en renta de cinco "moios y cuatro canados". Folio 150r-153r.

31 enero 1602. Palacio Episcopal, Lugo. El obispo don Pedro de Castro aforó, a Juan Rodríguez da Costa, clérigo, vecino de Diomonde, los lugares da Costa y da Portela, ambos en el coto de l)iomonde, y una casa en la Puen­te de Belesar "con un horno que está dentro d' ella "' 2

', la viña do c:astro con su monte y la viña do Peago, sito todo en el coto de Dion1onde, en renta de diez y siete tegas de centeno por el lugar da Portela, por el da Costa diez, por la viña do Castro ocho canados de vino y por la de Peago tres cántaras de "n1ui buen vino rosete". Folio 154r-159r.

21 de agosto 1602. Palacios Episcopales. Lugo. Don Pedro de (~astro afo­ró, a Juan Rodríguez, clérigo, los mismos bienes de la partida anterior a1la­diéndole la vi1la de Compostela por la que pagará tres cántaras de vino. Folio 160r-16.lvro.

24 de septiembre de 1590. Apeo que hizo Baltasar de Farnadeiros, a peti­ción de don Juan López Ventosinos y en nombre del obispo don "Laurencio As~ensio de ()tadui", del lugar de Reguengo en Mourelos. Folio 166r-210r (El 111 blanco).

4 de dicie1nbrc 1602. Lugo. Don Pedro de Castro, obispo, aforó a Alonso Vázqucz y a su mujer María Vázquez, vecinos del coto de Diomonde, la casa donde viven, con su bodega y "Casarón" detrás de ella, los !ubios que tiene alrededor y parten con la Puente de Belesar, la huerta de Veiga, la viña de Ai­roá, de cavadura y media, el monte do (:astro, "o tarreo do Cobodo", de cinco cavaduras, la viña da Cerdeira, de dos cavaduras "sohre la bodega de la Horden de Belesar, por sus vidas y dos más, en renta de cinco canados de vino". Folio 212r-215vto.

23 de nlarzo de 1695. Monforte. Foro que, con poder del obispo fray t\..1i­guel Fuentes, hizo el P. Fray (:risústo1no Pinilla (De la Orden del C:ister), ad­n1inistrador del obispo, del foro que llevaban Alonso Vázquez y su nlujer M'' Vázquez, bisabuelos de don Alvaro Son1oza, a quien se hace el foro, en las 1nisn1as condiciones que el anterior. folio 216r-219r.

(2) H.1y hasunte Jrn.:wnentaciún en la 4ue se confirma que los horno-. aforados de Belesar, cuando el obispo de Lugo c;.taha en !os pabcios de Diomonde, tenían la ohligaciún de cocerle el pan.

Page 186: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LIBROS DF LA CATLDRAL Dt: LUGU FN U ARCH/\'CJ HISTÓRICO 389

5 de febrero 1569. El obispo don Fernado de Vcllosillo aforú, a Pedro Vázquez de "Esterdeiro", vecino del coto de L)io1nonde y a Ana Vázquez, la viña das Plazas, la viña da Cainza, el terreno de Po1nhal (En San Bartolomé de Belesar), la viña de "Ermida", el terreno de Figueredo, la viña de Castro, una bodega y un trozo de viña, en renta de treinta y tres canados de vino. Fo­lio 220r-224r (225 en Blanco).

5 de junio de 1695. Lugar de Casanova. Fray (:risóstomo Pinilla, admi­nistrador del obispo don Miguel de Fuentes, aforó a Alvaro Somoza, la viña das Plazas, de siete cavaduras (San Bartolomé de Belesar), la viña da "C:ai­za", el terreno do Pombal, el terreno de Airoá con su "pesqueira", el terreno de Figueiredo, una bodega y "morales"{moreras), en el terreno que se dice dos Frades, y dos bodegas, "sitas en Santa Lucía", en renta de 16 canados y medio de vino. Folios 226r-23 lr.

Copia de este mismo foro en los folios 232r-237r. 28 de agosto de 1602. Dentro de los Palacios Episcopales. Lugo. El obispo

Pedro de Castro aforó, a Pedro "de Avila nuestro aguacil mayor", la granja de San Mamed, Casares de Cacabelos y C:asares de Meitíriz, Casares de Quinte, el soto de Figueiroa con sus bodegas, sitos en el coto de San pedro de Besteiros, San Juan de Villatán y Santiago de Louredo, por sus vidas y dos más, en renta de tres moios y un canado y nueve tegas de centeno. Folio 238r-241 veo.

11 de enero de 1603. Dentro de los Palacios Episcopales. Lugo. Don Pe­dro de Castro aforú, a Alvaro Gómez y a su mujer M·' Rodríguez, vecinos de Santa c:ecilia de Freán, los siguientes bienes: la granja de San Mamed y (~asa­res Je Cacabelos y Meitíriz, de Quinte y Villacán, Meán, lugar de Bexán, soto de Figueiroa con sus bodegas, sito en el coto de Dion1onde, San Pedro de Bes­teiros, San juan de Villacán, Santiago de Louredo, por sus vidas y dos 1n;is, en renta de tres moios y un canado de vino y nueve tegas de centeno. Folio 242r-246vtn (247 blanco).

20 de febrero de 1585. Dentro de los Palacios Episcopales. Lugo. Don Fernando de Vcllosillo aforó, a Alonso Fernández, clérigo, cura de San Pedro de Besteiros, por su vida y otras dos, la parte de la "devesa da Costa", que pertenece a la dignidad, en renta de dos canados de vino puestos en la bode­ga de Diomonde. Folio 248r-249vco.

17 de junio 1603. Lugo. Don Pedro de Castro, obispo de Lugo, aforó, a Alonso Fernández, clérigo, cura de San Payo de Dion1ondc y San Pedro de Besteiros y a Bias (;ómez, "vuestro sobrino", por sus vidas y dos más, la viña "Vella", de treinta cavaduras, en renta de 8 canados de vino, puestos en la bodega de Diomonde. Folio 250r-255vto.

1699. Ejecutoria por denuncia puesta por el obispo don Fray Miguel de fuentes, a través de Andrés de Villar Vaamonde, a Gregario da c:al y Bárbara Vázquez, por llevar Bienes de la dignidad en Ver, San Cosn1e, Viña Vella y otros

(Se da lista de 23 partidas) sin título alguno. folio 256r-309vto. 20 de diciembre de 1601. [)entro de los Palacios Episcopales. Lugo. Don

Pedro de Castro aforó, a Alonso Fernández, cura de San Pavo de Diomonde y San Pedro de Besteiros, por su vida y dos niás (Se afora ta1;1bién a su sobri­no Bias Gó1nez que, junto con Alonso, hacen an1bos una sola voz), el lugar de Ver y el de San (~osme, sito en Piñeiro, en renta de veinte canados de vino por el lugar de Ver y doce tegas de centeno por el lugar de San "Cos1nede" de Piñeiro. Folio 31 Or-317r.

Page 187: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

390 ¡<>Sf._· iVfÍ'1\,'Dt.L /'{RFZ

1692. El obispo Miguel Fuentes aforó, al licenciado don José C:ortés ()so­rio y Son1oza y a su mujer Catalina Francisca Saavedra los lugares de Ver y san Cosn1e de Viiia Vella y otros, por vida de tres reyes, en renta de treinta y tres canados de vino y doce tegas de pan puesto todo en el palacio <le [)io­tnonde. Folio 318r-327r.

9 de novien1 bre 1701. En la casa nueva de "Pardellas", Coto de l)io1non­de, aparecen ante notario: don Jacobo Antonio Pallares y Somoza y doiía C:a­tallina Francisca Saavedra y Seixas, su mujer, vecinos de Lugo, diciendo que ella y su primer n1arido, don José Cortés ()sorio y Son1oza (Difunto), tenían fuero del obispo de los lugares de Ver, con sus pertenencias, y lo subforahan a Mateo Rodríguez da C:al y a su mujer Lucía Rodríguez de Puga, en renta de cuatro tegas de pan centeno y tres ferrados de trigo. Folio 328r-331 r.

20 de dicien1hre de 1577. Dentro de los Palacios Episcopales. Lugo. Don fernan<lo de Vellosillo aforó, a Bartolomé C;onzález y a su mujer Isabel c;on­zález, vecinos de la Puente de Belesar, por sus vidas y dos 1nás, una bodega y una casa al lado de la puente de Belesar, la viña da Chamorra de tres cavadu­ras, la viña de "()bas" de tres cavaduras y niedia, la viña da Cerdeira de seis cavaduras, El lugar de Vilar, sito en el coto de Diomonde y el lugar de "San Cosmede", por su vida y dos más, en renta de veinte tegas de pan centeno y quince cantaras de vino. Polio 332r-333vto.

5 de octubre de 1613. Lugo. Presentación de segunda voz del foro ante­rior, hecha ante el obispo López Gallo. Folio 336r.

Diligencias para la cobranza de siete canados y medio de vino de la renta del foro anterior. Folio 338r-344vto.

29 de junio de 1603. Lugo. El Dr. don Antonio de Castro, magistral de Lugo, aforó, en non1hre del obispo don Pedro de Castro, el lugar de Toalde a don Pedro Rodríguez de la Rivera, escribano, y a su n1ujer Constanza de "(;alloso", por su vida y dos 111ás, en renta de tres moios de vino, dos toci­nos, tres tegas de castañas secas, pagos los tocinos y las castañas en el mes de enero. Folio 345r-348vto.

31 de enero de 1618. Lugo, dentro del Palacio de Miraflores. El obispo don Alonso López (;;:dio aforó, las viñas do Mato y C;ranja, con lo a ellas "anexo y perteneciente", sitas en san "Jillao de Mourelos", a Domingo Gon­zález de Guitián, por su vida y dos más, en renta de quince canados de "vino rosette". Folio 349r-352vto.

Papel simple tocante al foro anterior y viñas do Mato. Folio 353r y vto. 6 de junio de 1695. "(:asa Nova", en el coto de Diomonde. Fray (:risós­

ton10 Pinilla, con poder del obispo fray Miguel de Fuentes, aforo, a Alonso So1noza, vecino de Santa María de Marrube, el Soto Viejo y Viña Vieja, con su monte, en renta de ocho ferrados de castañas y tres canados de vino. Folio 3S4r-355vro.

C:opia del foro anterior con algunas variantes. Folio 356r-359r. 13 de 111arzo de 1670. Belesar, coto de Dio111onde. C:esión ante testigos y

escribano que hizo Pedro Pereira, vecino de Vilar de Abajo, feligresía de San­ta María de c:amporra1niro, de bienes que tenía en foro de la Dignidad. Los bienes eran: la viña "do Toleyro", de doce cavaduras; la bodega de la cal, con su "ygido", "lohios" y parral en el ca1nino que va para el 111onte de Roca; los n1ontes da Maseira (Había sido viña de setenta cavaduras), por lo que paga de renta veinte canados de vino tinto puesto en la bodega del pala-

Page 188: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

1.1/lRCJS l.JF J.A CATHJRAl. IJF l.llGCJ EN fl. ARCf!J\'CJ f!J.\T(JRJC:CJ 191

cio de [)io1nondc y el séptin10 de la uva, y no pudiendo pagar y estar deudor en mucha renta, lo cede a don Juan López Son1oza. Folio 357r-363r.

4 de dicien1bre 1602. Palacios Episcopales de Lugo. Don Pedro de (-:astro aforó, a Bartolomé Fernández y a su mujer Inés Fernández, por su vida y dos n1ás, la viña de Airoá, de diez cavaduras, en el n1isn10 lugar otra de cinco cava­duras, la viña do C:astro, una casa y una bodega en Belesar, el "lohio do Pela-1nio", "un formal de casa con horno", la Viña do "Chanbón", de dos cavadu­ras, la viña da Veiga de cavadura y media, la viña de "C:obodo "de cinco cava­duras, por sus vidas y dos más, en renta de veinte canados de vino tinto puestos en la bodega de Dion1onde. Folio364r-367vto. 14 de agosto de 1695. c:asano­va coto de Diomonde. Fray Crisústo1no Pinilla, con poder del obispo Fuentes aforó, los bienes del foro anterior, a Inés Lorenza. Folio 368r-373vto.

15 de febrero 1602. Palacios episcopJ.les de Lugo. El obispo don Pedro de c:astro aforó, a Pedro López de f\.'1oure y a su n1ujer f\.1argarita de T aboada, vecinos del lugar de Gonzán, feligresía de Santiago de Louredo, por su vida y dos rnás, el lugar de Balboa, feligresía de San Pedro de "Vesteiros", en renta de treinta y cuatro cántaras de vino puestas en Diomonde y un tocino, paga­do en Lugo, por Navidad. Folio 374r-379r.

15 de febrero 1602. Lugo. "Acogin1iento"del foro anterior por Pedro López de Moure y, responsable con él "acoxia y acoxio", a Gregorio da Lama. Folio 380r-383r. 17 junio de 1603. Palacios episcopales de Lugo. El obispo don Pedro de Castro aforó, a Alonso Fernández, clérigo y cura de Sc1n Pedro de Bestciros y a Bias c;oméz su Sobrino, por sus vidas y dos más, el lugar de Montecelo, en el coto de Dion1onde, con sus "casas y casarcs"y todo lo a él anexo, en renta de diez tegas de pan y el séptiino de la uva por las viñas. Folio 384r-388vto.

27 de agosto 1696. C~asanova. C:oto de Dio1nonde. José C:ortés ()sorio y Somoza, mayordomo mayor del obispo fray Miguel de Fuentes, aforó al li­cenciado Antonio de Prado , presbítero, vecino del coto de Diomonde, el lu­gar de "Montezelo"y biene~ anexos, por vida de tres reyes, en renta de diez tcgas de pan. folio 388r-395r.

El 17 de enero de 1601, en Nuestra Sef1ora de f\r1oncecelo, Francisco (;on­zález renunció y traspasó, el foro que tiene de iv1ontccelo, a Francisco Gonz;l­lez y a su n1ujer. Folio 394r-395r.

4 de junio de 1695. Casanova. Coto de [)ion1onJe. El Rv<lo. P. Fray Cri­sósro1no Pinilla, con el poder del obispo <lon !\ligue! <le Fuentes, aforó a <lon Alonso de Losada y Moure, vecino de la casa de Herhedeiro, bienes en Bele­sar; casas; la viila "do c:odo", de dos cavaduras; la "viña Bella", de siete ca­vaduras; la virla de "tras la casa Alta"; la viila de Pontillón, de diez cavadu­ras, en renta de doce canados de vino pagado en las bodegas que tiene la dig­nidad en Belesar. Folio 396r-40lr.

Copia del foro anterior. Folio 402r-405r. 18 de febrero de 1605. IJentro de los Palacios Episcopales. Lugo. Don

Juan c;arcía de Valdemora aforó (renovó foro por tres voces), a Alvaro Ló­pez y a su 111ujer c:aralina López, vecinos de Santa María de Nogueira, el lu­gar de Portotide, sito en la feligresía de San .Julián de iviourelos, una casa, bo­dega y viña da "Zerdeira", de cinco cavaduras, la vii'ta de Fabas, "que topa en el río iv1irlo", de tres cavaduras; la vitla do "Petclo", de dos cavaduras; va­rios "leiros sitos en el Bao <la Veiga", con otros leiros pequeños, por tres vo­ces, en renta de <liez c;intaras de vino. Folio 406r-411 vro.

Page 189: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

392 JOSt /1,1(,~'J)EZ PÉRFZ

JO de octubre 1649. Dentro de los Palacios Episcopales de Lugo. El obis­po don fray Juan del Pozo aforó 1 a Grcgorio de Moure, vecino de "San Gi­llao de Mourelos", el lugar de Pacios, en la granja de Torno, por vida de tres reyes y en renta de dieciocho cantaras de vino, "que hazcn nueve cañados y siete tcgas de pan que ha zen catorze ferrados", según 1nedida del Condado de Lemos. Folio 412r-413vto. (Faltan los folios 414-423. Estos folios sin que podamos dar más detalles que los del simple índice del libro contenían dos foros del obispo "Pozo" a Gregorio Moure Somoza del lugar de Castro de Roca, en Mourelos. Y del obispo Vellosillo a Domingo Vázquez del lugar del iglesario en San Payo de Diomonde).

19 de julio 1502. Dentro de los Palacios Episcopales. El obispo don Pedro Rivera aforó, a Mayor Ares, el lugar das C:ortes, en Diomonde, por su vida y dos más, en renta de veintisiete tegas de centeno y un canado de vino. Folio 424r-425r.

22 de agosto 1616. Lugo. l)on Alonso López Gallo aforó, a don Juan Rodríguez, clérigo, cura de San Bartolomé de Belesar, lo lugares de Millara­da, Otero y das (~ortes, por vida de tres reyes, en renta de dieciocho tegas de pan centeno, puestas en el palacio de Diomonde. Folio 426r-437vro. (Faltan los folios 438-441. Estos folios contenían un foro de 1695 hecho por fray Crisósto1no Pinilla a Juan Rodríguez Arias de Prado del lugar de "Villar do Piñeiro").

3 de junio de 1580. Lugo. Dentro de los Palacios Episcopales. Don Fer­nando de Vellosillo aforó, a López Sánchez de Quiroga, señor de Tor, y a su mujer Ana María de c:astro, vecinos del lugar de "Polbar", por sus vidas y dos más, el lugar de "Sauzedo" (Salcedo), sito en Diomonde, en renta de siete tegas de pan. Folio 442r-444vto.

29 de noviembre de 1661. Monforte. Venta que hizo don Francisco Gar­cía Quiroga y Sarmiento, "señor de los cotos de S. Jullao y Tor y Torre da Candaira", al licenciado Pedro (~ortés, vecino de Diomonde, del derecho del referido foro del lugar de "Sacedo" (Se habían hecho varias ventas del dere­cho de este lugar entre diversos llevadores). Folio 445r-446.

26 de enero 1599. Lugo. El obispo don Lorenzo Asensio ()tadui aforó, A Pedro Mirarte y a María Miguélez, su n1ujer, por sus vidas y dos más, los lu­gares de Gonzar y de Villar y heredades de Mourclos, sitos en el coto de L)io­n1onde. Folio 447r-452r.

28 de agosto 1602. Lugo. Don Pedro de (:astro, obispo, aforó a Pedro de Avila, aguacil mayor del obispo, y a Francisca de Rivera, su 1nujer, por sus vidas y dos más, el lugar de "(;onc;:an" y el lugar de Villar de Mourelos, en renta de diez tcgas de pan puesto en la tulla del palacio de Diomonde. Folio 453r-4S8vto.

29 de noviembre de 1602. Dentro de los Palacios Episcopales. Lugo. El obispo don Pedro de Castro aforó, a Francisco Pércz de los "Lczis" va Anto­nia Álvarez su 1nujer, por sus vidas y dos m<is, los lugares de "Gon~ó.n", Vi­llar de Mourelos y heredades de Piñeiro, sitos en la feligresía de Louredo y en San Payo de Diomonde, en renta de quince tegas de pan puestas en Diomon­de. Folio 459r-466vto. (Faltan los folios 467-486. En ellos había un foro del obispo Moratines y del cura de San Fiz de Laxe, don Alonso c;onzález, del lugar del iglesario de dicha feligresía, a don Pedro Suárez Nogucrol, dueño <le la casa de la Pousa de Pezouco. C:esión que de este foro hizo don Pedro a Ni-

Page 190: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

L/BR(JS DE J,A CATEDRAL /)E LUGC) FI'.J f~L ARC/fl\'() HIST()RJCC) 393

colás Gónzalez. Cesión que Nicolás hace (1673) a su hijo Pedro González. Cesión que hace Pedro de algunas heredades ( 1682). Subforo de este lugar da Iglesia, del año 1741. Foro que hizo el obispo "Sr. Castro" del lugar de Lou­redo, el año 1602).

1599. El obispo don Lorenzo Asensio de Otaduy aforó, a Rodrigo de "Bal" y a su mujer Catalina "do Baal", vecinos de San Juan de "Beiga", "Ju­risdicción del Monasterio de Osera", por sus vidas y dos más, varias viñas y una casa, todo sito en la feligresía de Dion1onde, en renta de veinte cántaras de vino tinto, puestas en la bodega del Palacio de Diomonde. Folio 487r-492r.

20 de abril 1570. Lugo, dentro de los Palacios Episcopales. Don Fernan­do de Vellosillo aforó, a Juan de Roya y a su mujer Inés de Vilar, vecinos de San Fiz de Laje, por sus vidas y dos más, la viña de Peago (Junto al Miño y cerca de San Bartolomé de Belesar), de siete cavaduras, y la hodega de San Mamede con la "campac;a" que está junto a ella, en renta de siete cántaras de vino puestas "en la bodega del nuestro monasterio de Diommonde". Folio 493r-496vto.

El obispo don Fernando de Vellosillo aforó, a "Jillao" Vázquez, "sastre" y a Mª Rodríguez, vecinos del coto de Diomonde, por sus vidas y dos más, diversas heredades en el coto de Diomonde, en renta de tres fanegas de pan centeno puestas en el "monasterio" de Diomonde. Folio 497r-500vto.

19 de marzo de 1577. Lugo. Don Fernándo de Vellosillo aforó, a Julián Vázquez y a su mujer María Rodríguez, vecinos del coto de Diomonde, di­versos bienes en dicho coto, por sus vidas y dos más, en renta de fanega y media de pan puesta en el monasterio de Diomonde. Folio 50lr-506r.

18 de febrero de 1605. Lugo, dentro de los Palacios Episcopales. Don Juan García de Valdemora aforó, a don Alonso Fernández, cura de San Pe­dro de Besteiros y a su sobrino Bias Gómez, por sus vidas y dos más, las lei­ras de "Pereira"y la leira de "Albar", sitas en las "agras de Piil.eiro", coto de Diomonde, en renta, cada dos ail.os, de una fanega de centeno, puesta en la tulla de Diomonde. Folio 507r-510r.

16 de febrero de 1585. Lugo. Don Fernando de Vel!osillo aforó, a Pedro Sánchez da Somoza, "'criado y sobrino de Francisco de Quiroga", vecino del coto de T or, por su vida y dos más, la viil.a do C:astro, de veinte cavaduras, con su bodega y un "vazelo" (Majolar donde puede haber cepas, pero se de­dica a huerta), en el coto de Dion1onde, en renta de nueve canados de vino cada ail.o. Folio 511r-514vto.

20 de diciembre de 1577. Lugo dentro de los Palacios Episcopales. Don Fernando de Vellosillo aforó, a Bartolomé González y a su mujer Isabel Gonzá­lcz, vecinos de la Puente de Belesar, por sus vidas y dos más, una bodega, una casa en la Puente de Belesar con su "lobio" y "hepidos al derredor"; la viña de la Chamorra de tres cavaduras; la viña de Cobas de tres cavaduras y media; la viña da Cerdeira, cerca del "rigueiro da Cabemea", de seis cavaduras en el lu­gar de Vila, sito en el coto de Diomonde, en renta de veinte tegas de pan, quin­ce cántaras de vino puestas en la bodega de Belesar. Folio 515r-522vto.

7 de junio de 1603. En Lugo dentro de los Palacios Episcopales. Don Pe­dro de c:astro, aforó a Gó1nez das Seixas y a su mujer Marina Fernán<lez, ve­cinos de la feligresía de Santiago da Riha, jurisdicción del 1nonasterio de Chantada, por sus vidas y dos más, la viña de Janeiro (Al lado del Lugar de (;oxeba), de veinte cavaduras, con su huerta; siete pies de castiñciros en el

Page 191: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

194 f()Sf i\1(,'\:n¡...:z 1-'fRFZ

mis1110 lugar de Goxcha y unos leiros de vi1la (Fajan y Anduriila). Uno de ca­vadura y media y otro de cuatro, en renta de dieciocho cantaras de vino 1

"por la tncdida derecha del corto del n1onasterio de Chantada donde están si­tas las dichas viñas". Folio 523r-528r.

1611. Don Juan Rodríguez da C:osta, cura de Belesar, subforó a Alonso da (~osta y a María fernández su nu1jer, unos hienes con10 suyos y otros del convento de Mellid y otros co1no de la Dignidad y, el año de 1656, Juan Ro­dríguez da Costa, cura de C:arhalledo, "sohrino del antezcdcnte", pidió ejecu­ción por renta atrasada en virtud de dicho subforo. Folio 529r-538vto (En el folio 529r-53lvto. está el foro original hecho en Belesar, el 12 de mayo de 1611, por Alonso López escribano del monasterio de C:hantada).

ONCE SÉCULOS 00 PASAMENTO OE SAN FROILÁN

LVCENSIA adica á efeméride do patrono de Lugo -cidade e diocese- a portada deste número 31, reproducindo a urna que garda as súas reliquias. no altar maior da catedral de León. Pola súa parte, o Excmo. Concello de Lugo acaba de honrar este "milcentenario" coa decisión máis acertada e proveitosa. Na mesma data do pasamento do Santo -e das honras que se lle fan en Lugo e León- sacou do prelo unha excelente bio­grafiado lucense por antonomasia. Trátase dun estudio histórico, unha verdadeira necesidade, que se ven a remediar de xeito espléndido. Velaquí a ficha bibliográfi­ca do libro:

GONZÁLEZ LOPO, Domingo L.: Froilán de Lugo; biografía e culto dun home santo (ensaio de revisión haxiográfica). Ed. Excmo. Gonce/Jo de Lugo, Concellería de Cultura e Turismo; Lugo, 2005, 134 páxinas.

Este feliz acontecemento bibliográfico prodúcese cando a Revista está xa impri­míndose; non é posible a descripción e análise do seu interesante contido. Felici­támonos e felicitamos ó Excmo. Concello de Lugo por esta publicación, e copia­mos tan só dous párrafos introductorios: da presentación que fai o Sr. Alcalde, e do Limiar da Sra. Concelleira de Cultura e Turismo.

"Outros contaron a historia de San Froilán desde o punto de vista da devoción. O profesor González Lopo, sen excluír de ninguhna maneira esa devoción, estuda a vida e circunstancias de San Froilán desde o rigor da análise hitórica e da utiliza­ción crítica das fontes, e o seu libro constitúe unha achega trascendental a un tema non só importante para os lucenses, senón para todos os interesados na his­toria da lgrexa Católica e nos estudos da historia medieval"

Clemente López Orozco, Alcalde

"É certo que non hai libros definitivos en case ningún tema, e desde logo en His­toria aínda menos que neutras disciplinas. Pero este libro, Froilán de Lugo, supe­ra, e ó mesmo tempo inclúe toda a historiografia anterior sobre o seu asunto, e desde a súa publicación será imposible achegarse á figura de San Froilán sen ter en canta as súas formulacións."

Concepción Burgo López, Concelleira de Cultura e Turismo

Page 192: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

LIBROS

L()PEZ ARIAS, X.: A primeira Deputación Provincial de Lugo (Nacen1ento e n1orte da "noz 1a prouincia de Lu,Ro") (1822-1823). Seruicio de puhlicaci<íns da Deputaciún Pro1 1incia! de Lugo. Lugo 2004. 335 /J/J.

A existencia dunha "prin1cira depuración" de Lugo é a te1nática histórica sobre a que versa este libro. Chán1ascl\c pri1neira <leputaciún a aquela que funcionou <lende o 16 de maio de 1822 ata que os (;en núl fil/os de Si.lll /.uis traian a volta ó absolurisn10 tnonárquico. llaberá logo que esperar ó 11 de nove1nbro <le 1835 para que scxa unha institui.:ión que se instale e cheguc ata os nosos <lías.

() significado que ten a formación da Depuración hai que buscalo na nova n1a­neira de organiza-lo territorio. Ata o ano 1822 a provincia era unha das sctc do reino de (;alicia. José 1 Bona parte ordenara tarnén doutra 111aneira o territorio che­gando a ser Lugo a capital do Departanzento do Miño Alto. No ano 1810 diví<lese a nazón en prefecturas. A raíz da C:onstitución <lo a no 1 812 establécese a provin­cia de Lugo co scu órgano <le goberno (a l)eputación Provincial). Pero dita expe­rienci;.1 <lurou pouco -co1no xa dixen1os-.

Este é o telón de fondo no que se desenrola este libro. Nas priineiras 133 páxi­nas narra o autor o sucedido neste ano <lo século XIX: cstablece1nento de leis rela­tivas ó comportan1ento social; regulación e control das quintas; freo <le certos nio­vementos revolucionarios -sobre todo na terra de Burón-.

()resto do libro rccollc docun1entación da época, así con10 111apas.

Óscar González Murado

MLJSEO PROVINCIAL DE LlJC;(): c;ofecL·ión de Lucernas "José Antonio Vareta [)afonte··. Scri 1i:::o de ¡n1/Jlic<.1cirú1s da Exn1a. L)cµutacilín I'rol'inci.d de Lugo 2005. J 58 fhÍX.

Percorrcndo as ilustracións e os textos desta publicación, o lector ponse <le se­guido en contacto coa realidade de referencia: a colecciún de lucernas de D. Xosé Antonio Varela Dafontc, incorporación recente ós fondos do \1useo Provincial de Lugo por xencroso legado da súa viúva, 1)'1 Sarah Álvarcz de l\1iran<la. ,;-\través <le cada unh;.t das pezas que confonnan este valio<.,o conxunto, é posible achegarse ó sin1holisn10 da luz e á historia da súa procura e xeración <'i longo do'í tetnpos. Así o pon de 111anifesto ;1 presentación de .i\'1'1 Encarnaciún Lago, Xerente dos I'v1uscos da i)iputación Provincia\, que afinna clararnente que cada peza desta colección en­cerr<1 "unha n1ensaxe de uida, de euo/uciún histí)rica e sobre todo unha procura da luz corno n1ctáfora que pode e debe dtir sentido ,i 11itf.1 hu11i.1na ".

Page 193: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

396 UBROS

A presente obra-catálogo ábrese coas palabras agradecidas do Presidente da Depuración Provincial, que lembra brevemente a figura do Sr. Varela Dafonte, na súa vertente diplomática profesional, na súa dimensión cultural e na súa pern1a­nente conciencia lucense, que explica agora esta inxente doazón. Seguen as pala­bras da Sra. Xerente dos Museos, e a publicación recolle tan1én a intervención da viúva de D. Xosé Antonio no acto de presentación da colección, onde recolle ta-1nén trazos ben significativos da historia do candil.

A catalogación das pezas está introducida por un lin1iar de C;onzalo H. R. Amorín, no que se esbozan os principais criterios clasificadores, pola procedencia e pola estructura das pezas. Estos criterios están concretados despois por Enrique Alcorta, e distribúen a colección de 131 lucernas en seis bloques, segundo a orixe cultura: sirio-palestinas, helenísticas, ron1anas, bizantinas, islámicas e varias. A presentación de cada peza consta de: fotografía de cor, cultura, datación, dimen­sións e peso, aden1ais dunha breve descripción da forma, o material, a construc­ción. Pecha o libro a traducción dos textos, tanto das introduccións como dos da­tos explicativos de cada peza, ú castelán.

Agradecemos ó Servizo de Publicacións da Exn1a. Depuración Provincial de Lugo a oportunidade que esta publicación nos oferta para achegarnos a esta gran mostra de lucernas que o Sr. Varela Dafonte foi reunindo e estudiando ó longo da súa vida. As súas páxinas son exitoso símbolo, e éstes, cando son verdadeiros, fan presente e remiten á realidade que si1nbolizan. Visitado o libro, queda agora visi­ta-lo Museo.

David Vare/a Vázquez

GONZÁLEZ BALASCH, María Teresa: Tumbo ll de la Catedral de Santiago, Estudio y Edición, 24x17 cn1s., 748 fJáxs, Seminario de Estudos Ca/egos, (~ahildo de la S.A.M.I. Catedral, Santiago 2004.

Anque o título desta obra parece que nada ten que ver con LVCENSIA, sen em­bargo de fa1nilia lucense é a autora, profesora titular da Universidade de Granada; referencias lucenses hainas neste to1no, que fai o nún1ero 3 da "C:olección histórico­docu1nental de la Iglesia Compostelana"; e ademais latexa algo de corazón lucense na empresa que patrocina esta publicación: "Edicións do Castro, da Fundación Sargadelos". Por iso cabe aquí a súa reseña.

Tras un breve prólogo do arquiveiro con1postelán José M.ª Díaz fernández, vén unha presentación do contexto histórico no que xorde o Tumbo B, ano 1326, en tempos do arcebispo Berenguel de Landoira, a cargo do profesor 1nedievalista Javier Rey Souto (pp. 13-27), e segue unha introducción da autora cun estudio codicolóxi­co, paleográfico e diplon1ático para a presente edición (pp. 31-44).

A continuación transc..:ribe 371 docu1nentos, anque non en ordc cronolóxica, por respectar a do Tumbo, dende o ano 844 ata 1464, ós que engadc unha "Regesta" enunciadora de máis datos recollidos en 291 folios (páxs. 673-698).

Non falta a parte da bibliografía (6 páxinas), nin tres índices: o cronolúxico, o onomástico, e o toponímico. Nestes é precisan1cntc onde se pode ver a sucesión tem­poral dos docun1entos, alusións a personaxes de Lugo (bispos, condes, etc.) e luga-

Page 194: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

/.IBROS 397

res, co1no Pacios en Bcgonte; Árhol, Sanraballa, Torre e Vilapedre en Vilalba; Reigosa e Santalla de Rioaveso; Corno do Boi; Palas de Rei; c:esar; Recelle; Lagostelle; Laxosa, C:hamoso e C:ela; Muro e A Pohra de San Xiao; e 1nesrno Lugo con case un cento de citas.

Por todo elo hai que agradecer e felicitar a autora dcsta moi estimable publica­ción, que forn1a parte da súa tese doctoral na Universidade de Santiago.

Nicandro Ares

RODRIGUEZ COLMENERO, A., FERRER SIERRA, S. y ÁLV AREZ ASO REY, R. Calleciae et Asturiae itinera romana. Miliarios e outras inscripcións uiarias roma­nas do Noroeste hispánico. Lugo 2004.

Tal como afirn1an os autores, na nota previa desta monumental obra, o estudio cénrrasc en tres puntos fundan1entais: "determinación xeral, o máis segura posible, do percorrido da ruta, existencia ou non de variantes, valor da nlilla romana en1pre­gada na n1esuración de cada unha das calzadas e determinación das n1ansións de cada percorrido". No primeiro capítulo pode1nos estudiar o contexto xeográfico­histórico e as características das terras sobre as que se construíron as vías romanas, o trazado e dificultades do terreo, todo isto ilustrado con mapas topográficos e nu­tras ilustracións de gran interese.

()s autores chegan á conclusión de que os enxeñeiros romanos souberon aprovei­tar os pasos naturais dos que xa se serviran en épocas anteriores os indíxenas. Un es­tudio interesante, a vez que ben argun1entado e documentado é o referente aos diver­sos valores da 1nilla romana e mes1no o problema de fixar as mansións das distintas vías. Ternos que salientar o estudio que fan do nliliario romano nas <lúas vertentes de monumento e documento. A obra é tan densa e tan ben estructurada que aquí abon­da con enun1erar só os capítulos que abranguc e que son: o capítulo segundo, no que se estudian os n1iliarios de Braga, cincuenta en total e <lúas aras aos deuses viais.

C~ada n1iliario ou monumento da ohra descríbenno deste xeito: características ex­ternas, hihliografía (se a hai), interpretación e anotacións. O capítulo terceiro cén­trase no estudio da Via a Bracara Asturican1 (XVII do Itinerario de Antonino).() se­guinte trata da nlesma vía por Lugo (XIX do mesn10 itinerario). A Vía Nova (XVIII do devandito itinerario) está recollida no capítulo quinto. O seguinte capítulo trata en profundi<lade o estudio da fa1nosa ruta Per loca maritin1a do mesmo itinerario e xa advirten os autores que "en realidade" resulta unha fraude, xa que de marítima non ten máis có tra1no correspondente a dúas mansións. O capítulo oitavo refírese ás comunicacións de Asturica Augusta con Lusitania para ren1atar o capítulo nove­no dedicado ao epicentro viario Flaviense e o décimo ao Lucense. Recollen un toral de 687 monun1entos, case to<los eles miliarios, segue unha ampla bihliografía e índi­ces 1noi completos.

Estan1os diante dun traballo de a1nplo alcance para o estudio e entendc1nento da ro1nanización da Gallaecia, que como é ben sabido era un territorio moito máis an1-plo có que ocupa a actual (;alicia. .

Manuel Rodríguez Sánchez

Page 195: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

.198 l.IHROS

N()VO, Oiga: Uxio Novoneyra. Lingua Loaira. XVIII Premio Literario Ánxel Fo/e. Colección Xornadas, Conferencias, premios. Fundación Caixa Ga/icia 2004. 20S páxs.

O 7 de maio do 2004 fallábase o 18" premio literario "Anxel Fole», convocado pola Fundación Caixa Galicia e o diario El Progreso de Lugo. A obra que estamos presentando é o traballo gañador <leste certamc; ten a Oiga Novo por autora e a Uxio Novoneyra por protagonista principal. Trátase dunha interesante e valiosa aportación -froito de unha coidadosa investigación e do concurso de mútiples contribucións- ó coñecemento do poeta courelao. Sen dúbida, a través <leste tra­ballo, poderen1os acceder de modo novo á súa figura e á significación que ten para a poesía galega do s. XX.

O estudio que nos ocupa comprende duas partes ben diferenciadas. A primeira delas ensaia unha aproximación á vida e á obra de Uxío Novoneyra. C:onsiste -como moi ben expresa o Limiar da obra- nunha "achega analítica á biografía do escritor e ás grandes liñas temáticas que marcan o conxunto da obra publicada polo poeta do Courel". Emprega unha "perspectiva metodolóxica integral" na que se vai combinando investigación literaria e análise dos distintos planos da obra estudada. Os epígrafes son verdadeiramente suxerentes: "a casa e o hercio dos carro avós", "a teoría da ollada", "as mensaxes da vida", "perdurar dentro da lingua". Nun segundo momento, o libro ofrece a recolleita e o estudo da obra dispersa ou inédita de Uxío Novoneyra. Compoñen este conxunto diversas cola­boracións en revistas de postguerra, galegas ou foráneas, tales como Vida Gallega, Aturuxo, Atlántida, Nordés, Poesía Españuna, Signo ... Esta sección complétase con algúns textos xa rescatados por outros autores, ademais de varios apéndices textuais e de variantes inéditas.

Lingua "Loaira" é o acertado título, e aínda mellor resumo, ó mensaxe <leste li­bro. Con este termo "eufónico, lixeiro e elegante" é a mellor expresión da poesía de Uxio Novoneyra: "unha sucesión infinda de intres de intensa iluminación espi­ritual e idiomática".

Dauid Vare/a Vázquez

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique: DOMVS OCEANI Aproximación á arqui­tectura don1éstica de Lucus Augusti. N." 2 de la serie "Trabal/os de Arqueoloxía ", 27x20, 150 págs.; Lugo, 2005.

En el N." 27 de Lucensia, tuve el honor de hacer la recensión del primer número de esta serie arqueológica de Lugo. Ya allí anunciaba el compromiso del Sr. Alcalde, Don José Clemente López Orozco, de darle continuidad a la serie. Ahora tengo tam­bién la satisfacción de presentar este N." 2 de "Traballos de Arqueoloxía".

Se recoge aquí el resultado de las recientes excavaciones en el solar n." 20-22 de la calle Doctor Castro. Se descubren allí los restos de una rica casa romana. Fue de un gran in1pacto en el grupo de los arqueólogos lucenses y en el mundo de los inte­resados por nuestro patrimonio romano.

Page 196: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

UBROS .199

Con este estudio pudo el autor adelantar datos sobre la doméstica arquitectura romana de Lugo, según él realizada, en este caso, desde finales del siglo Ill hasta la primera mitad del V.

De mucho interés es ambién el haber descubierto aquí un muy importante con­junto de elementos decorativos. Resaltan, además de algunas pinturas parietales, unos muy especiales mosaicos, comparables a los mejores de la España romana.

En esta singular decoración musiva es muy sugestiva la representación personifi­cada del dios Océano. De ahí el que el autor del libro lo titulase con el nombre ''Domvs ()ceani" (Casa de Océano).

Sintetizando, pero a la vez divulgando con claridad este yacimiento arqueológico, en cuatro capítulos desarrolla todo el contenido.

En el primero se dan unas ideas básicas sobre el origen y evolución de aquel pri-1ner Lucus Augusti.

El segundo está titulado "Restos arqueolóxicos da rúa l)r. Castro: precedentes e proceso de excavación''. Trata del ya precedente mosaico de Batitales, del proceso de la excavación y de las fases constructivas de esta "Don1vs Occani".

En el capítulo 111, núcleo fundamental del estudio, se hace el análisis detallado de los distintos espacios del edificio y el de sus estructuras. Y dedica el cuarto a los te­n1as decorativos de sus pavimenta/es mosaicos y murales pinturas.

Por último, dedica un muy breve C:apítulo V con una serie de interesantes con­clusiones. Le sigue un glosario con una lista de términos arqueológicos para ayuda del lector menos impuesto en estas materias, una amplia bibliografía y el índice de figuras que ilustran el estudio.

Sólo me resta ya felicitar al autor por tan especializada obra y al Concello de Lugo por patrocinar esta interesante serie arqueológica.

Jaime Delgado Gónzez

LÓPEZ c:ALO, José. ()bras musicales de juan Montes (Vol X) ()bras vocales e ins­tr1anentales de inspiración popular (IV). Edita: Xunta de Galicia (Consellería de Cultura, Con1unicación Social e Turismo). Graficolor Minerua, S.L. Santiago de Compostela, 2004.

A obra de Montes, volve estar presente en Lucensia, gracias ó traballo de estu­dio/investigación do P. López C:alo. A aparición do volume X trae gratas sorpresas. Estaba previsto que fose o derradeiro da gran colección das Obras Musicais de J. Montes do P. Calo; pero, por sorte, non foi así: anúnciase que o vol. XI (Vísperas en la Catedral) xa está no prelo, e moi pronto estará o XII (Otras obras menores de J. Montes), derradeira entrega da colección.

O volume X leva por título Obras musicales de Juan Montes (X) Obras uocales e instrumentales de inspiración poµular(IV). Acolle carro obras: Balada Gallega e Muiñeira la Gallega ("Un hico"), Rapaciña, si quixeres e Alborada Gallega (versión banda). A Balada Gallexa e Muiñeira foi composta adrede e adicada "a la Sra. Abadesa y a su queridísi1na sobrina y ahijada Sor Natividad del Niño Jesús del

Page 197: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

400 l.IHROS

C:onvento de Santa (~lara de Monfortc de Lemos, en el día del Santo de ellas, sep­tiembre de 1895". Versión arn1onio. Da versión instrumental (arco, frauta, armo­nio e piano) só aparcceron as partichelas no Seminario de Lugo e foi arrincada por Santiago Pérez que !la adicou ó seu paisano e amigo D. lndalecio Varcla Len za no (21-05-1 913 ). A muiñeira La Gallega ("Un bico" ), segundo Juan Bautista Varela Vega, "primeiro foi a música e logo a letra", original do rnédico e literato lucense D. Jesús Rodríguez López ( 1859-1917), sacada da antoloxía Gallegadas (Madrid, 1908). A versión é coral (para orfeón) da que aparecen <lúas fontcs: a da Biblioteca Provincial de A Coruña, procedente do legado do editor c:anuto Berea e a do Manuscrito do copista do Catálogo de Dolores Liaño. Hai tamén versión para piano.

Rapaciña, se quixeres. A letra é un poema de Aureliano J. Pereira (Antroidada) e forn1a parte <la antoloxía poética (~ousas da aldea (A Coruña t 881) na que aparece esta nota: "Puesta en música para el Orfeón (;allego por el Maestro J. Montes". (~orno dato curioso, Montes permitíuse a liberdade de lle mudar o texto. A fonte é un manuscrito autógrafo que está no Museo de Lugo.

Alborada Gallega. Da versión para banda só se coñece un único exemplar (en perfectas condicións) que está na Biblioteca/Arquivo do amigo de J. Montes, D. Anselmo González del Valle, na súa casa de Oviedo. Todas as partituras conteñcn dedicatorias personais de Montes a González, pianista e compositor, que era seu gran amigo. A Alborada Gallega levou o 1 º premio nun Certame de Vigo.

A parte musical (esplendidamente estructurada e graficamente perfecta) ocupa da páx. 47 á t 86 e contén estas versións: Balada gallega e Muiñiera: armonio e instru­n1ental (para sexteto e piano). Muhleira La Gallega, tres versións: coral/orfeón (4 v.g.), piano con letra e handa. A Rapacúla, si queixeres: para orfeón (4 v.g.). Alborada Gallega (a xoia desco11.ecida) na súa versión para banda, en 3 tempos ben definidos (a1nanecer, plegaria e alborada). ¡lJn bo complemento á recompilación fei­ta polo P. Calo! ¡Un orgullo para a Biblioteca do Seminario de Lugo, herce e garda <leste gran tesouro!

jesús Mato Mato

H.()DRIGUEZ LÓPEZ, Isolina: Pasado uivo; Piorneda de Donís. Ed. Fxcnza. Deputación Prouincial, Lugo 2004, 101 páx.

O conxunto etnográfico de Aneares, a medio camiño entre Galicia, León e Asturias, resulta, sen dúhida, singular. Neste libro, con1posto de 1nedio cento de fo­tografías de fai un século, recupéranse tanto as imaxes dos labregos na facenda cotiá corna a añoranza por un tempo pasado e perdido. Está escrito na variedade dialectal do galego propio da comarca, con abondosas descripcións de carácter intimista.

As irnaxes rnanteñen un diálogo paralelo: son as persoas, as súas miradas e os seus anceios que causan unha certa iniquedanza por un estilo de vida no ca1npo, que xa se pcrdeu. A xcnte das pallozas --da e1nigración- constituí u, xa hai ten1po, un nú­cleo de intensa raizame fa1niliar onde os "tíos", os maiores, son os que reciben unha rnerecida homenaxc polo scu esforzo.

Miguel Leit1a ·r urrciro

Page 198: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

llBROS 401

RIVERA c:ASÁS, Francisco M: Fnseilanza, n1ar y cultura en San Ciprián. Ed.Excn1a. De{J. Provincia/, Lugo, 2005, 164 páx.

San Ciprián, típica villa marinera, es conocida como "Península de la paz", por el sosiego y bienestar. La vida en esta encantadora villa estuvo siempre relaciona­da con el mar. Con la in1plantación de Alúmina-Aliminio, se ha sumado la faz in­dustrial.

El profesor Rivera Casás, fundador y director honorario del Museo provincial del Mar, inuestra en este libro autobiográfico la historia de San C:iprián y de sus gentes. En la priinera parte narra sus vivencias educativas en San Ciprián, tales como su ac­ceso a la carrera de magisterio en los albores de la República, su tarea docente y los actos n1ás significativos, corno la Navidad o Reyes: ensciianzas caracterizadas por su sentido práctico y por fomentar la disciplina y el a1nor al trabajo. Por su labor do­cente recibe, en el año 1963, la c:ruz de Alfonso X el Sabio. En la segunda parte se recogen los trabajos sobre el San Ciprián 111arítin10, tal como la pesca de la ballena o el Musco del Mar, con fotografías de piezas existentes en este n1useo pennanente­n1entc abierto al público. Y, finaln1ente, la tercera parte es una recopilación de refle­xiones, artículos y poesías que con1plemcntan las explicaciones del libro.

Según nos dice el autor (que fue proclamado "Lucense del año" en 1999), este li­bro está destinado esencia\111ente a los que de él recibieron sus enseñanzas de educa­ción ele1nental, n1edias y especiales, n1ercantiles, formación profesional, orientación 1narítiina, pesquera y náutica.

M" Dolores Carnzona Áluarez

M()NTENE(;R() RÚA, Enrique Jorge. El descubrimiento y las actuaciones arqueo­lógicas de Santa Eulalia de Bóveda (Lugo). Estudio historiográfico y docun1ental de los auatares de un Rien de Interés Cultural. Excn10. Concello de Lugo, 200S.

Después de la Presentación, Prólogo, Introducción y Agradecimientos sigue el cuerpo de la obra conformado por cinco capítulos diacrónicos que versan en torno a los avatares de tan singular monumento. Los aspectos analizados son los siguientes: Los práneros protagonistas ( 1926-1949). En este capítulo encontra1nos los estudios de seis investigadores entre los que resaltamos al alemán Helmut Schlunk. Dilucidando el origen ( 1945-1960). Aquí se reseñan los trabajos de conservación y restauraciún. Buscando soluciones ( 1974- 1983) Buscando el n1onun1ento original ( 1983-1993) y Conclusiones.

El libro está profusamente ilustrado con fotografías, setenta y una en concreto. Lla1na la atención el pie de la foto 5 donde al pez, si de pez se trata, que en la cultu­ra cristiana simboliza a Cristo Salvador, se le llame jeroglífico. Cuenta tamhién con abundantes planos y dibujos ilustrativos. C~ree1nos que no estaría de

Page 199: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

402 UBROS

n1ás dar a conocer el nomhre del párroco del lugar, que a la sazón lo era don José t\...1aría Penado Rodríguez, quien guiándose por ciertas tradiciones orales del lugar así con10 por los datos del libro de fábrica de la parroquia, sospechó de la existencia de un monumento y, hechas las correspondientes excavaciones, lo encontró tal como se relata en la obra que reseñamos.

La presente obra constituye un laborioso trabajo de investigación que nos ofrece abundante 1natcrial gráfico y escrito, a la vez que sienta unas sólidas bases para un estudio más an1plio de tan singular n1onu1nento sobre el que se han dado las más variadas interpretaciones, véase a este respecto la nota 129 de la página 107, unas muy creíbles y otras un tanto folclóricas. Todo esto nos viene a indicar que Santa Eulalia de Bóveda sigue siendo un monumento cargado de "enigmas", tal como afir­man los prologuistas.

Manuel Rodríguez Sánchez

GARCÍA FERNÁNDEZ, M'. Luz: La Villa-jardín de Portomarín. Ed. F.xcma. Def'· Provincial, Lugo 2004, 95 páx.

O interesante e fermoso pobo de Portomarín é, de novo, tema para un libro de investigación de Mª. Luz García Fernández, boa coñecedora da vila, que fai unha len1branza da historia de Portomarín, acompañada dun estudo moi completo da xe­ografía, clin1atoloxía e orografía. Son de gran interese as aportacións no eido da sol­cioloxía, analizando a evolución poboacional, así co1no a súa distribución por ida­des e sexos.

(~ontinúa cunha relación das actividades productivas do municipio nos diferentes sectores: agricultura, gandeiría, viticultura, avicultura, construcción, industria, co­n1ercio e servizos. Finaliza sinalando o turismo e o ocio co1no medio de diana1niza­ción cultural. Deste xeito, e con verbas da autora, Portomarín ven reafinnando a súa indentidade como vila-xardín, dotada de grandes riquezas artísticas, folclóricas e nledioambientais; todos eles aspectos chave no desenvolvcmento e pron1oción tu­rística.

Marisol López Rodríguez

Page 200: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

ÍNDICE POR AUTORES

(NÚMEROS 22-31)

ABEL EXPÓSITO, José Manuel Mostras heráldicas do Cunee/lo de ¡:riol 22 97-110; Escudos de Lugo 25 279-292; Heráldica do (;oncello de Guntín 26 67-80; Mostras heráldicas do Concello de Pul 27 287-294; Arntas de fago na armería tradicional lucense 29 295-308; A casa to­rre de Lousada 31 359-366.

ABEL VILELA, Adolfo de A Muralla de Lugo: datos pouco cuñeci­dos 22 9-28; Remates ou "improperios" do coro da (~atedral de Lugo 26 9-20; () Corpus en Lugo na Idade Moderna 30 29-44

ALBERRO, Manuel Viajes n1arítimos de Celtas Britones a Ga­llaecia en el s. V 27 239-260

ALÉN, María Pilar Correspondencia de juan Montes a Canu­to Berea 22 123-142

ÁLVAREZ ASOREY, Rubén Abastecemento de auga a Lugo en época moderna 27 213-238

AMIGO GONZÁLEZ, Anabel: Cervantes (Lugo), un concello de lenda 24 167-176

ANTONIO RUBIO, M' Gloria de ¿Judíos en Begonte? 28 89-106

ARES V ÁZQUEZ, Nicandro Toponinúa do concello de C'hantada 22 71-96; Revisión dun diplonta lucense do rei Fernando 11 22 153-160; Toponimia do Conce/lo de Fonsagrada 23 317-336; lgrexas de Lentos doadas á se Dumiense 23 365-374; Arrihas Arias-Blanco Prado: (;ruceiros de Begonte, Cospeito e Rábade (Recensión) 23 398-399; Toponimia do

Concello de Ribas de Sil 24 99-108; O rei Fernando JI dóalle a un coengo lucense un n1osteiro 24 159-166; Toponimia do Con­cello de Fríol 25 292-318; Fundación do mosteiro de S. Estevo de Rivas do Mifío 25 359-368; Delgado Gómez, Jaime: El Ro­nuinico de Lugo y su Provincia (Recen­siún) 23 397-398i Abelleira, J: Dicciona­rio del Quijote (Rcccnsiún) 25 399-400j Un epígrafe singular en Pacú>s (Begonte, Lugo) 26 14 7- 152; Toponimia do (~once­/lo de Becerreá 26 95-110; Tu¡1onánia do Concello de Palas de Rei 27 295-326; Po­lín, R: Camiño a Lugu. Guía histórica e cartográfica do Camiño Prinútivo de San­tiago e señorío lucenses (Recensión) 27 395-396; Alfodi, Ceza: Provincia Híspa­nia Superior (Recensión) 27 398-399; To­fHJniniia do Cancel/o de Pedrafita do c;e­hreiro 28 77-88; () n1osteiro de Santiago de "Mortolanes" 28 153-162; Toponúnia do (;once/lo de ()uteiro de Reí 29 263-282; "Maiobre" e "Luhre"no epitafio de dúas mozas célticas 29 349-354; Espiño Matos, Xosé: CristcJbal Colón, natural de Ponteuedra (Recensión) 29 393-394; Ro­maní Martínez, Miguel y otros: Colección Diplontática do Mosteiro de Santa María de Oseira (Ourense) (Recensión) 29 395; Romaní Martínez, Miguel y Otros: Tum­bo de Pergamino; un códice medieval del Monasterio de Oseira (Recensión) 29 394; Toponimia do Concello de Carba/ledo 30 59-80; A granxa cisterciense de Costantin en Begonte 30 147-158; Fernándcz de Via­na y Vicites, José Ignacio; Gonzálcz Ba­lasch, Mª Teresa: Perganli1los so/tos do Mosteiro de Caaveiro, Tirada aparte de (_~átedra, Revista f.umesa de Estudios (Re­censión) 30 194; Delgado Gómez, Jaime: El Románico de Lugo y su Prouincia, to-1110 V(Recensión) 30 195-196; Toponintii.1

Page 201: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

404 /ND/CF P<)R AUTCJRLS

do mncello de Sober 31 245-280; Un do­c111nento de ()seira referido a Barbadelo .l l 377-382; González Balasch, M.' Tere­sa Tu1nho B de la Catedral de Santiago (Recensión) 31 396-397

ARIAS BAL, Javier Jesús Bal y Gay, nuí.sico lucense 31 299-308

ARIAS VILA, Felipe A Marúla Lucense na época Galaico-Ro­mana 27 239-260

BELLÓN VALENTÍ, Fernando Contanzinaciún por nieta/es pesados en Lugo 22 2 9-46

BERZOSA MARTÍNEZ, Raúl 1'ofnás de Aquino: nzenzoria y actualidad 28 61-76

BESTEIRO, Celia A nzeiofauna das praias de A Rapadoira e Altar (Ría de foz, l.ugo) 26 51-66

BLANCO PRADO, J. Manuel Fondos etnográficos na Biblioteca 22 111-122

CABANA, Darío Xohán Nouo Acadéntico da Língua 31 337-342

CARMONA ÁLVAREZ, M" Dolores López Gonzáles, Alejandro: As actiuida­des terciarias nas uilas do sur da provin­cia de Lugo (Rencensión) 22201 h; El ga­binete de Física del Seminario 23 337-346; Ínsua Lúpez, Emilio e Nuevo (~al, Carlos: O prinieiro Ant()n Vilar Ponte (Recen­sión) 28 195-196; Fxpedientes de explo­tación núnera no A.H.P. de Lugo, Mina­ría (Recensión) 29 399; E/ castaño en la vida y en la cultura de Galicia 30 81-94; Ribera C:asás, F.: Enseñanza, mar y cul­tura en San Ciprián (Recensión) 31 401

CARREÑO GASCÓN, Covadonga Abastecemento de auga a Lugo en época moderna 27 353-362

CARRIEDO TEJEDO, Manuel Cronología de los obispos lucenses del s. X 23 381-396; La coronación de Ranúro 1 en l.ugo 25 345-358

CARVALHO, L. H. A meio/auna das fJraias de A Rapado1ra e Altar (Ría de foz. Lugo) 26 51-66

CASTRO ALBA, José Manuel Secretariado diocesano de MCS do bispa­do de l.ugo 27 353-362

CASTRO FERNÁNDEZ, Celia Pintores lucenses del s. XX 23 301-316; Pintores lucenses en la segunda nútad del s. XX 24 39-62

DELGADO GÓMEZ, Jaime BAC: Historia de las diócesis de l.ugo, Mondoñedo y Ourense (Recensión) 25 396-397; La Biblia en la iconografía pé­trea lucense (ficha 20) El tetran1orfo de San Julián de Lobios 26 152-162; 1.a Bi­blia en la iconografía pétrea lucense (fi­cha 19) Cristo aclamado por la Iglesia en una piedra marmórea en Monforte 23 287-.lOO; l.a Biblia en la iconografía pé­trea lucense (ficha 21 ): l.a piedad .de San Pedro de Monforte 27 277-286; Alvarez Asorey, Ruhén: AQUA URBI (Recensión) 27 396-397; Iconografía de Cristo: teo­centrisn10 y antropocentrismo 28 4 7-70; Vázqucz Santos, Rosa: Arte, Culto e Ico­nografía del Cantino francés en la Pro­l'Íncia de Lugo (Recensión) 28 189-190~ El floclore lúdico "A ueria" ¿originado en el pril1ilegio de las "iglesias de re{ztgio .. ? 29 331-340; La Biblia en la iconografía pétrea lucense (ficha 22): La Última Cena del Pinjante de la (;atedral de Lugo 30 107-116; Alvarellos, Enrique: c;alicia en cen prodixios (Recensión) 30 194-195; La ll.11caristía en Lugo y en el arte lucense 31 281-298; González Fernández, Enrique: Aproxúnación á arquitectura d(nnéstica de Lucus Augusti {Recensión) 31 398-399

DIÉGUEZ, Lois A casa berce e lama no poe111ario "()nfa­los .. 24 125-130

DIÉGUEZ DIÉGUEZ, Javier Francisco Vales Faílde 2 7 341-352

DIÉGUEZ RODRÍGUEZ, Ana Retablos Mayor y de la Inmaculada en S. Antonio de Monfortc 23 263-286

Page 202: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

/J'\'D/Cf: /'()R AUTC)RFS 405

EUGENIO, W. A nzeiofauna das praias de A Rapadoira e Altar (Ría de foz. Lugo) 26 51-66

FERNÁNDEZ PULPEIRO, José Carlos La Diputación de Lugo y su heráldica 24 Lll-140

FERREIRO FENTE, Grcgorio Lorenzo Vare/a. Unha pequena cala na ui­da e n.z ohra 30 L19-146

FRAGA VÁZQUEZ, Gonzalo A l'ida eclesiástica en Ventosa 23 243-262; O arciprestado de Rehoredo-Ventosa (ll) 24 125-130; O arciprestado de Ulloa­Repostería 26 35-50; Vida parroquial do arciprestado de Monterroso 28 35-46; Vintecinco anos na diocese de Lugo 30 117-124

GARCÍA BERRIOS, Julián \ 1ii"íedos en el Can1pus de Lugo 25 265-278

GARCÍA GARCÍA, Daniel Fanzilia e n1atrin1onio ¡1ara o terceiro nú­lienio 24 109-118; ()s n1ol'en1entos reli­xiosos e as sectas 28 t 23-136

GARCÍA ORO, José f,/ señorío de c:astrouerde }' [ ,uaces 26 81-94

GARCÍA PORRAL, Juan Carlos Men1oria das rel'oltas carlistas nas cruces de Goiás 24 141-158

GIL MATO, David Transmitir a fe no século XXI 22 47-60

GÓMEZ BUXÁN, Cesar O pazo pontevedrés de Beilás 29 309-320; (Js Paxaro de Parteme e Carragoso 31 309-320

GÓMEZ VILA, Javier Leguarios no c:amiñu Real a c;a/icia 23 347-356; Focos cristianos en la vía Lucus Augusti Querqucnis 25 227-240; Un pon­dus romano en (:astro de Amarantc ( An­tas de U/la, Lugo) 26 163-168

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Begoña Rodríguez Rivas, Ana María: Xosé Tra­pero Pardo (Recensión) 22 198-199; Ri-

vera C~ela, Francisco y Rivera de la Cruz, Marta: Lucenses 2 (Recensión) 22 202; Don Alfredo Lorenzo ("(;ornide") 24 119-124; Don José de Arxeriz. Larsa e Ta­blicia 26 169-178; VV.AA.: Cadernos de Ramón Páieirok (Recensión) 28 195; Sán­chcz A1neijeiras, Rocío y Senra (;abriel y Galán, José Luís: fl Tímpano románico (Recensión) 29 397-398;

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique Abastece1nento de auga a [ ,ugo en éfJoca moderna 27 213-238

GONZÁLEZ MURADO, Óscar Sancristóbal, Santos: Pedras da Catedral (Recensión) 22 196~ Sancristóhal, Santos: f,f Montasteriu de Lorenzana (Recensión) 22 197; Pardo de Guevara, Eduardo: Los secretos de Galicia (Recensión) 22 197~ Souto Blanco, M.1. Jesús: Los apoyos al ré­gin1en franquista en la prouincia de / ,ugo 19.l6-1940 (Recensión) 23 402-40.l; Por­tilla, Pedn> de: Miscelánea san1onense (Re­censión) 24 t 96; C)nega Lópcz: Poi, país de colinas (Recensión) 24 197-198; Arias Vila y otros: Historia de Lugo (Recensión) 24 198-199; A rama materna de S. José María de Suegos 25 241-250; Rodríguez Bicito, Rosina: Ferias y fiestas de S. Froi­lán (Recensión) 26 193-194; Fernándcz Díaz, ~1aría del Carn1en: c;ultura e ideo­logía francesa en Lugo durante la ilustra­ción y la época isahcli11a (Recensión) 26 195-196; García Porra\, Xoan C:arlos: Goiás, uida dunha parroquia rural galega (Recensión) 26 196-197; Ahel Vilela, Adolfo de v otros: As casas da Praza do Campo (Récensión) 27 401-402; San Xi­llao de Bocan1aos: un hospital de Lugo 28 163-170; López Pombo, Luís: Lucenses de cuna o vínculo (Recensión) 28 191; San­tos Alfonso, A: La Guerra Civil en Lugo (Recensión) 28 192-193; Obras da igre­xa de Meilán no século XVIII 29 355-366; Varela Aenlle, c:arlos: Ríotortv; guía do concello (Recensión) 29 398-399; Mole­jón Ratlón, José: Relación del personal eclesiástico del Cabildo Catedralicio (1669-18S1) (Recensión) 29 399; famo­leiros da Virxe en c;alicia. Tentativa de ex­plicación da devociún á Virxe de Guada-

Page 203: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

406 INDICE POR AUTCJRFS

íupe 30 95-106; A bilioteca priuada do bis­/JO Armañá 31 321-336

GONZÁLEZ-REDONDO, Santiago De la flor y del fuego 27 363-368

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Camilo (~astro López, Ramón: Reseña de Vi/ar de ()rtelle y su Co111arca (Recensión) 22 200; c;onzálcz Rchoredo y otros: Antropología de los Aneares (Recensión) 22 200; fer­nández García, M·' Bego1i.a: A in1axinería relixiosa na Senzana Santa de Viueiro (Re­censión) 23 403; Guerra Mosquera, J.: El coro de la Catedral de Lugo (Recen­sión) 24 197; Sancrisróbal, S.: Monasterio de la Concepción de Mondoñedo (Recen­siún) 25 395; Abuín, V.: Historia du (~or­go 1(Recensión)25 395; PANTÓN: A ro­ta do rornánicu (Recensión) 25 399; Mar­tínez Martínez, Faustino: O estado n10-

derno e os seilorios na An1érica Hispana {Recensión) 26 199-200; Celeiro Álvarez, Luis: Fiz Vergara Vilariiío, poeta nos cidos da Bremanza (Recensión) 27 399-400; Sá­cz c;onzález, M.: La Platería en Terra de Lentos (Recensión) 28 196-197; Festival de Música Cidade de Lugo, XXXII Se­n1ana do c;orpus (Recensión) 29 397; Ló­pez Mourelle, juan Manuel: A figura do heroe na narrativa de Áluaro c:unqueiro 30 202

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, María Teresa Boletín de estudios del Instituto Fonstán Sarnúento (Recensión) 22 199; Balseiro c;arcía, Aurclia: Diaden1as Aureas I're­rronzanas (Recensión) 22 199; (;arcía v (;arcía, Antonio: Historia de Bretaña (R~­censión) 23 404; A. X. Estraloxos: Lendas e tradicións da Ribeira Sacra (Recensión) 24 200-201; Vázquez, H.: Héroes del Ter­cio de Gallegos (Recensión) 25 395-396; López Pombo, Luis: Fidalgos e casas se­iíoriais da provincia de Lugo (Recensión) 26 199; Informes de Literatura 199S-2001 (Recensión) 27 402; Celso Matalo­bos, Manuel: Papel e pincel, pintores e es­cultores do Instituto de Lugo (/ES Lucus Augusti) (Recensión) 29 397; Lousa Ro­driguez, Manoel: Torres-Fortaleza de Pu­nzares 30 201

GORGOSO V ARELA, José Javier Presente y futuro del a/Jedu/ en Galicia 28 23-34

GUERRA MOSQUERA, Jesús D<)n Avelino Gonz.ález López 28 145-152

IGLESIAS ALMEIDA, Ernesto Nuevos datos sobre San Antonio de Mon­forte 25 329-.B6

IGLESIAS DOBARRO, Baldomero A nuísica popular galega nas últin1as dé­cadas 28 9-22

LEIVA TORREIRO, Miguel Otcro-Yglesias, J.: Museum )Recensión) 24 202; López Presedo, N.: Angel johan, retrato de un artista (Recensión) 25 397-398; Santiso, M·' José: c;atálogo de Obras pictóricas y escult<Jric,1s (Recensión) 2 9 399-400; Moreiras, Baldomcro: Catál<)go da colección de pintura "Merlín e familia" (Recensión) 29 400; Fernandez-Albalat Ruiz, Mª Paz: Desuerado por ultrafiltra­ciún de un queso (~ehreiro 30 200-201; Rodríguez Lópcz, lsolina: Piornedo de Donís (Recensión) 31 400

LÓPEZ POMBO, Luis Palacio de Noceda en As Nogais 31 343-358

LÓPEZ RIV AS, Argimiro A relixión e a fe no s. XXI 26 1 11-124; Teoloxía da Resurrección 27 369-374; () lucense Juan Rof Carhallu 31 213-230

LÓPEZ V ALCÁRCEL, Amador Dos milenios de cristianisn10 en /,1tgo 22 61-70

LÓPEZ RODRÍGUEZ, Marisol Pén:z Rodríguez, Modesto: Alx1úzs chiscos da presna uivairense (Recensión) 22 196; Estudios de C:on1unicación: Revista do c:onsello de (;u/tura Galega (Recensión) 24 201; Vázquez García, Carlos: Toponi­núa de Monterroso (Recensión) 26 195; Guía do Museo Prouincial de Lugo (lle­ccnsión) 27 397; López Pomho, Luis: O Incio (Recensión) 27 400; c;a!icia - Fin­landia: Modos de pensara, Actas do (,'on­,greso (Recensión) 27 401; Basanta Mar-

Page 204: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

ÍN'D/CF P(>R AUTC>Rl-.S 407

tínez, Xesús: Foz, historias, contos e len­das (Recensión) 28 190-191; W. AA.: Da (ala dos hrañegos {Recensión) 29 394; Blanco Amor, Eduardo: Artigas en "La Nación" 30 199-200; c;arcía Fernández, M." Luz: La uilla-jardín de Portomarín (Recensión) .11 402

LÓPEZ V ÁZQUEZ, Monserrat Vales Villamarín, F.: Poesía inédita en ga­lego e castelán (Recensión) 23400-401

LORENZO SÁNCHEZ, Angel La indiferencia religiosa hoy. Te1na de las XIX Xornadas de Teoloxía en Lugo 30 125-132

LUGILDE RODRÍGUEZ, M" Jesús Abrindo as porras ao San Froilán 1999 (Recensión) 24 199; Abrindo as portas ao San hoilán 2000 (Recensión) 24 200

MATO MATO, Xesús López-C:alo, José: Juan Montes, se1nina­rista de I.uf{O (Recensión) 22 195; Reco­pilación de Mini e Mero: c;antos, Coplas e Ronzances de c:ego (11) {Recensión) 23 401; Equipo de Nonnalización Lingüís­tica C~. P. Veleiro do c:ampo: Anacos da nasa cultura (Recensión) 23 401-402; Ló­pez-C:alo, José: Obras niusicales de Juan Montes (Recensión) 24 195-196; Abrin­do as portas ao San Froilán 2001 (Re­censión) 25 394; Ilegal Ledo, Manuel: Roxelio Subiela Ledo, A gracia dun ho­me de aldea (Recensión) 28 190-191; A nuísica no c;anliiío de Santiago 29 321-332; Lópcz Calo, José: ()hras nzusicales de fuan Montes (Vol X) (Recensión) 31 .199-400

MÉNDEZ PÉREZ, José I.ibros de la c;atedral de Lugo en el AHN 22 177-194; l.ibros de la Catedral de l.u­go en el AHN 24 177-196; Libros de la Catedral de Lugo en el AHN 26 179-192; Libros de la (~atedral de Lugo en el AHN 28 179-188; Libros en el AHN (Texto) .l l 383-.194

MOSQUERA LOSADA, M. Rosa; Los lodos de la depuradora de J .ugo y las praderas 24 91-98

NAVARRO LONGO, Ricardo Escuelas, acade1nias y pasantías 24 63-74

OTERO PIÑEYRO MASEDA, Pablo ¿Judíos en Begonte? 28 171-178; La cruz grande de la Catedral de Lugo 28 171-178

PARADA SEQUEIROS, Eva A asistencia social en Galiciana idade mo­derna 24 9-26

PÉREZ PRIETO, Victorino Hin1nos galegas da liturxia do Nada/ 23 243-262

PÉREZ Y ÁÑEZ, Ovidio Práctica do fútbol sala m 1.ugo .l l 367 376

PIN DÍAZ, Alejandro O lugués Luis Trelles, fundador da A.NE 25 369-375

POLÍN, Ricardo c:arballo, X. !v1.: C~ontrato nulo (Recen­sión) 25 393-394

PORTILLA, Pedro de la Sa111os y el Canúno de Santiago 23 357-364; Martín Sarnúento, n1onje benedicti­no 24 27-38

PRESEDO GARAZO, Antonio l.a capacidad crediticia de la Nobleza de Galicia 29 231-244

PUENTES COLORADO, Santiago Euolución urbanística del entorno del Se­núnario 26 21-34

QUINTAS FERNANDEZ, José Carlos Fstructura sa1zitraria en el área de Lago capital 31 231-244

RIGUEIRO GÓMEZ, Antonio Los lodos de la depuradora de Lugo y las praderas 24 91-98

RIV AS CRUZ, Xosé Luís A 1núsica popular galega nas últinzas dé­cadas 28 9-22

RODRIGUEZ GAVÍN, Verónica c;ran Fnciclopedia (;afega-Siluerio C~a­i1ada. LJnh'1 fonte doc11n1e11tal clásica 110

sérnlo XXI 30 133-138

Page 205: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

408 ÍNDIU l'OR A lJTORFS

RODRIGUEZ RODRIGUEZ, Daniel Guerra Mosquera, Jesús: Tras las huellas del anzadu (R.ecensión) 27 398

RODRIGUEZ SÁNCHEZ, Manuel Los .. Elzeuiros" en la biblioteca del Semi­n<Zrio 2S 31-328; Obras de c:ovarntbias en la hiblioteca del Sentinariu 27 327-340; Arribas Arias, F., Blanco Prado, J. M. e Sa­avedra Pérez, M.: Catálogo de cruceiros da Yerra (~ha (Rei:cnsión) 26 197-198; Lópcz Pon1hn, Luis: La enconúenda de Quiroga y sus docun1entos (1186-1831) {Recen­sión) 26 198-199; La ca/Ji/la de la "Puer­ta Nuel'a" de Luxo 29 283-294; Restau­raci<)n de lihros de la Biblioteca del Senti­nario 28 137-144; Ediciones del Quijote en h1 Biblioteca del Senúnario de I ,ugu 30 45-58; Oxea llodríguez, Sabela: Versos do silencio roto 30 198-199; Arribas Arias, fernando; Rbnco Prado, José Manuel: C<l­tálogo de cruceiros da Terri.l Cha. C'rucei­ros, Cristos e ()uces de Xern1ade 30 199; Rodríguez Colrnencro: Calleciae et Astu­riae itinera ron1anu (Recensión) 3 l 397; 1\ilontenegro Rúa, Enrique: El descubri­núento )'actuaciones de Sta. Eulalia de Bó­ueda (H.ecensiún) 31 401-402

RUBAL, M. A n1eiofauna das praias de A Rapadoiri.1 e Altar (Ría de fóz, Lugo) 26 51-66

SAMPA YO YAÑEZ, Mercedes Vicente Vázquez Queipo (1804-1891) 29 243-260

SÁNCHEZ RANGEL, Hipólito (Fray) Pastoral en "Verso sencillo" 26 125-146

SINEIRO GARCÍA, Francisco Futuro da gandeiría luguesa 23 231-242

SOMORROSTRO FDEZ., J.M. Bolos en Sta. María de Orrea 22 143-152

V ARELA DE VEGA, Juan B.: El lucense J. A. Rivadeneyra, últitno obis­po de Valladolid 25 251-264; La música

en la Catedral de Lugo (V. García ]u/he, J. A, Moreno Fuentes) 29 367-370

V ARELA V ÁZQUEZ, David Instituto T eolúxico C~o1npostelano Antro­pologia y fe cristiana. IV Jornadas de Te­ología (Recensión) 28 193-194; Vázqucz c;arcía, c:arlos: T oponúnia de Guntín de Pilllares (llecensión) 28 197; D. E1nilia Pardo Bazán en Lugo (Recensiún) 29 395; ()s Estraloxos (Recensión) 29 401; Lúpez González, F. J.: Potencial Turístico de A Pontenova. Servicio de Publicaciones (Re­censión) 30 t 96-197; Exmo. c:oncello de Lugo: 250 anos das feiras do Sun Froilán 30 197~ Biblioteca Pública Provincial de Lugo: Os nenos e o Nada/ (Recensiún) 30 198; (~olección de lucernas "José An­tonio Vare/a Dafonte" (Recensiún) 31 395-396; Novo, Oiga: Uxío Nouoneyra (Rccrnsión) .l I 398

V ÁZQUEZ RODRÍGUEZ, J.Manucl F.n1barcacións fiuviais no p.iís dos encoros 22 161-176

V ÁZQUEZ SOTELO, Octavio FcononlÍa del Ahorro en General y del lu­cense en particular 29 213-230; Sánchez Vilariil.o, Guillern10: El Unil'erso En1fJre­sarial de la prouincia de Lugo (Recensión) 30 193-194

VEIGA, P. A rneiofauna das fJraias de A Rapadoira e Altar (Ría de Foz, Lugo) 26 51-66

VIVERO MOGO, Prudencio Xénese da prouincia de Lugo (1812-1833) 23 213-230

XIZ, Xulio Historia de Televisión Lugo 25 215-225; Semana Internacional de Cine de Autor de Lugo 27 375-382; O Canúño Primitivo a Santiago 28 107-122

XOCODERAO Poesías na Revista "Tío Pepe" 25 337-344

Page 206: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

ÍNDICE DE TEMAS

(NÚMEROS 22-31)

Agricultura

- García Berrios, Julián: Vifíedos en el Campus de Lugo 25 265-278 - Riguciro, A. y Mosquera, M.R.: Los lodos de la depuradora de Lugo y las praderas 24 91-98 - Sineiro (;arcía, francisco: Futuro da gandeiría luguesa 23 231-242

Arqucoloxía

- Abel Vilela, Adolfo de: A Muralla de Luxo: datos pouco coñecidos 22 9-28 - Álvarez Asorev, Rubén e nutras: Abas­tecemento de a~ga a Lugo en época nzo­derna 27 213-238 - Ares Vázqucz, Nicandro: "Maiohre" e "Luhre "no epitafio de dúas nzozas célti­cas 29 349-354 - Arias Vila, Felipe: A Mariña Lucense na época Galaico-Romana 27 239-260 - Delgado Gómez, Jai1ne: Iconografía de Cristo: teocentris1no y antropocentris­mo 28 47-70 - c;ómez Vila, Javier: focos cristú1nos en la z1ía l"ucHs Augusti Querquenis 25 227-240; Leguarios no Caniálo Real a Galicia 23 347-356; Un pondus ro1na­no en (~astro de An1arante (Antas de Ulla, Lugo) 26 163-168

Arquitectura

- Gón1cz Buxán, César: () pazo ponte­vedrés de Beilás 29 309-320 - c;onzálcz Murado, C)scar: Obras da igrexa de Meilán no século XVIII 29 355-366 - Abel Expósito, José Manuel: A casa torre de l.ousada 31 359-366

Arte

- Ahel Vilela, Adolfo de: Remates 011 "inzproperios" do coro da Catedral de Lugo 26 9-20

- Castro Fernández, Celia: Pintores lu­censes del s. XX 23 301-316; Pintores lucenses en la segunda mitad del s. XX 24 39-62 - Delgado c;ómez, Jaime: La Biblia en la iconografía pétrea lucense (ficha 20) El tetran1orfo de San Julián de Lobios 26 152-162; J,a Biblia en la iconografía pétrea lucense (ficha 19) (~risto aclania­do por la Jglesia en una piedra marnzó­rea en Munforte 23 287-300; La Biblia en la iconografía pétrea lucense (ficha 21 ): La piedad de San Pedro de Mon­forte 27 277-286; La Biblia en la icono­grafía pétrea lucense (ficha 22): La Últi­n1a Cena del Piniante de la (~atedral de Lugu 30 107-116; La Eucaristía en l.ugo y en el arte lucense 31 281-298 - Diéguez Rodríguez, Ana: Retablos Mayor y de la lnnzaculada en S. Anto­nio de Mon(orte 23 263-286 - Iglesias Aln1cida, Ernesto: Nuevos da­tos sohre San Antonio de Mon(orte 25 329-336

Asistencia social - Parada Sequciros, Eva: A rJsistencia so­cial en (;LElicia na idade n1oderna 24 9-26 - (~uintas Fernández, José Carlos: Es­tructura sanitaria en el área de Lugo ca­pital 31 231-244

Bibliografía

- Blanco Prado, J. Manuel, Fondos et­nográfú·os na Biblioteca 22111-122 - Méndcz Pérez, José: Libros de la c;atc­dral de Lugo en el AHN 24 177-196; Lihros de la Catedral de Lugo en el AHN 22 177-194; Libros de la Cate­dral de /.11go en el AHN 26 179-192; Libros de la Catedral de Lugo en el AHN 31 383-392

Page 207: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

410

- Rodríguez Sánchez, f\..1anuel: Los "El­zeuiros" en la hiblioteca del Serninario 25 31-328; CJhras de c:ovarrubias en la hihlioteca del Seminario 27 327-340 - Gonzcllez Murado, Osear: A biblioteca priuada du lnspo Armañá 31 331-336

Biografía

- Diégucz Diéguez, Javier: Francisco Va­les Faílde 27 341-352 - Ferrciro fcnte, (;regorio: Lorenzo Va­re/a. Unha pequena cala na vida e na obra 30 139-146 - González Fernández, Begoña: L)on Al­fredo Lorenzo ("Cornide ") 24 119-124; Don fosé de Arxeriz, Larsa e Tahlicia 26 169-178; El gran alcalde lucense Don Ángel Ld¡1ez Pérez 30 11-28 - (;uerra Mosquera, Jesús: Don Avelino Gonzá/ez López 28 145-152 - Pin Díaz, Alejandro: O lugués Luis Trelles, fundador da A.N.E. 25 369-375 - Portilla, Pedro de la: Martín Sarmien­to, monje benedictino 24 27-38 - Sa1npayo Yá!lez, Mercedes: Vicente Vázquez Quei/10 (1804-1891) 29 243-260 - Varela de Vega, Juan A.: El lucense]. A. Riuadeneyra, último obispo de Valla­dolid 25 251-264 - López Rivas, Argi1niro: O lucense Juan Rof Carhallo .l 1 21.l-230

Ciencia - Bcllón Valentí, Fernando: (~onta1nina­ción por 1"netales pesados en Lugo 22 29-46 - Carn1ona Álvarez, M·' Dolores: El ga­!Jinete de Física del Sen1inario 23 337-346

Comunicación - Castro Alba, José Manuel: Secretaria­do diocesano de MCS do bispado de Lugo 27 353-362

Xiz, Xulio: Historia de Televisión Lugo 25 215-225 - Xiz, Xulio: Se1nana Internacional de Cinc de Autor de Lugo 27 .'75-382

Economía - Presedo Garazo, Antonio: La capaci­dad crediticia de la Nobleza de Galicia 29 231-244

Vázquez Sotelo, ()ctavio: Econon1la del Ahorro en (;eneral y del lucense en particular 29 213-230

Educación - Na\'arro Longo, Ricardo: Escuelas, academias y pasantías 24 63-74

Ediciones - Rodriguez Gavín, Verónica: Gran En­ciclopedia c;afega-Sill'erio Callada. [Jnha fonte docuniental clásica no sécu­lo XXI .JO 133-138

Epigrafía

- Ares Vázquez, Nicandro: Un epígrafe singular en Pacios (Begonte, Lugo) 26 147-152

Etnografía

- So1norrostro Fcrnández, J.M.: Bolos en Sta. María de Orrea 22 143-152 - Vázquez Rodríguez, J.Manuel: Embar­cacións fluuiais no país dos encoros 22 161-176

Folclore e Tradicións - An1igo González, Anabcl: Cervantes (J.ugo), 1111 concello de lenda 24 167-176 - l)elgado Gún1ez, Jain1c: E/ floclore lú­dico "A ueria" ¿originado en el priuile­gio de las "iglesias de refugio"? 29 331-340

Heráldica

- Abé\ Expósito, José Manuel: Escudos de l.ugo 25 279-292; Heráldica do (;011cello de Guntln 26 67-80; Mostras heráldicas de Friol 22 97-11 O; Mostras hcráld1cas do Concello de Poi 27 287· 294

Fernández Pulpeiro, José Carlos: La [)iputació11 de Lugo y su heráldica 24 131-140

Page 208: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

Historia

- Ahel Vilela, Adolfo de: O Corpus en /,ugo na Idade Moderna 30 29-44 - Alberro, Manuel: Via¡es marítinios de Celtas Britones a (;allaecia en el s. V 27 239-260 - Ares Vázquez, Nicandro: A granxa cisterciense de Costantín en Begonte 30 147-158; Fundación do n1osteiro de S. Esteva de Riuas do Milio 25 359-368; O mosteiro de Santiago de "Mortola­nes" 28 153-162; () rei Fernando 11 dó­alle a un coengo lucense un mosteiro 24 159-166 - C:arriedo Tejero, Manuel: La corona­ción de Ramiro 1 en Lugo 25 345-358 - fraga Vázquez, Gonzalo: O arcipres­tado de Reboredo-Ventosa (Il) 24 125-130; O arciprestado de U/loa - Repos­tería 26 35-50 - García Oro, José: El señorío de Cas­troverde y Luaces 26 81-94 - García Porra!, Juan Carlos: Menioria das reuoltas carlistas nas cruces de Goiás 24141-158 - c;onzález Murado, Óscar: Esmoleiros da Virxe en Galicia. Tentativa de expli­cación da devoción á Virxe de Guadalu­pe 30 95-106; San Xillao de Bocanzaos: un hospital de Lugo 28 163-170 - López Pon1bo, Luis: Palacio de Noce­da en As Nogais 3 l 343-358

López Valcárcel, An1ador: Dos núle­nios de cristianisnzo en Lugo 22 61-70 - Otero Piñeyro Maseda, Pablo: ¿judíos en Begonte? 28 1 71-178 - Pércz Yáñez, Ovidio: Práctica do fút­bol sala en Lugo 31 367-376 - Portilla, Pedro de la: San1os y el (~anú­no de Santiago 23 357-364 - Rodríguez Sánchcz, Manuel: La capi­lla de la "Puerta Nueua" de Lugo 29 283-294 - TEXTC): Adl'ocaciones de Iglesias que se 1nencionan desde el siglo V 111 al XI V inclusive con10 pertenecientes a la Dió­cesis de l .ugn. Manuscrito de Ventura Cmiizarcs del Rey 30 159-192; Cente­nario de la (;oronación de la Virgen de /os O¡os Grandes 29 375-392

411

- Vivero Mogo, Prudcncio: Xénese da provincia de Lugo (1812-1833) 23 213-230

Investigación - Ares Vázquez, Nicandro: Revisión dun diploma de fernando II 22 153-160; lgrexas de Lentos doadas por Ordoño JI á sé Duntiense 23 365-374; Un docu­n1ento de ()seira referido a Barbadelo 31 377-382 - C~arriedo T ejedo, Manuel: Cronología de los obispos lucenses del s. X 23 381-396 - Gómcz Buxán, C:ésar: ()s Paxaro de Parten1e e Carragoso 31 309-320

Libros

- Rodríguez Gavín, Verónica: Gran En­ciclopedia Galega-Silverio Cañada. Unha fonte documental clásica no sécu­lo XXI 30 133-138 - Rodríguez Sánchez, Manuel: Ediciones del Quiiote en la Biblioteca del Se1nina­rio de Lugo 30 45-58; Restauraciún de libros de la Biblioteca del Seminario 28 137-144 - TEXTO (José Méndez Pérez): Libros de la Catedral de Lugo en el A H N 28 179-188

Medio ambiente

- Besteiro, C:elia e outros: A nteiofauna das praias de A Rapadoira e Altar (Ría de foz, Lugo) 26 51-66 - Carmona Alvarez, M·1 Dolores: El cas­ta1lo en la uida y en la cultura de Gali­cia 3081-94 - Gorgoso Varela, José Javier: Presente )'futuro del abedul en Galicia 28 23-34

Música - Alén, t\.-1aría Pilar: Correspondencia de Montes a (;anuto Berea 22-123-142 - Arias Bal, Javier: Jesús Bal y (;ay, n11í­sico lucense 31 299-308 - Mato Mato, Xesús: A nuísica no (;a­nziño de Santiago 29 321-332 - Varela de Vega, Juan B.: La n11ísica en la (;atedral de Lugo (V. Garcla Julbc y

Page 209: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

412

J. A. Moreno Fuentes) 29 367-374 - Mini e Mero: A 111úsica popular galega nas últhnas décadas 28 9-22

Poesía

- c:ahana, l)arío Xohán: Nor 10 Acadé­mido da Língoa 31 377-342 - Diéguez, Lois: A casa berce e lama no /)()emario "Onfalos" 24 125-130

González-R.edondo, Santiago: De la flor y del f11ego 27 363-368 - Pérez Prieto, Victorino: llúnnos gale­gos da lit11rxia do Nada/ 23 243-262 - Sánchez Rangel, Hipólito (Fray): Pas­toral en "Verso sencillo" 26 125-146 - Xoco de Rao: Poesías na Revista "Tío Pepe" 25 337-344

Vida eclesiástica - Abel Vilcla, Adolfo de: O Corpus en Lu¡;o na 1 dad e Moderna 30 2 9-44 - Fraga Vázqucz, c;onzalo: A vida ecle­siástica en Ventosa 23 243-262; Vida parroquial do arciprestado de Monte­rrnsn 28 35-46; Vintecinco anos na dio­cese de Lugo 30 1 17-124 - García García, Daniel: ()s ntouen1en­tos relixiosos e as sectas 28 123-136 - (;onzález Murado, Óscar: Esn1oleiros da Virxe en c;alicia. Tentatiua de expli­cación da deuociún á \1irxe de c;uadalu­pe 30 95-106 - ()tero Pií'ieyro Mascda, Pablo: La cruz grande de la Catedral de Lugo 28 171-178

Xiz, Xulio: () (~anúño Printitil'o a Santiago 28 107-122

Tcoloxía - Berzosa Martínez, Raúl: Tunrás de Aquino: mcn1oria y actualidad 28 61-76 - Gil Mato, David: Transmitir a fe no século XXI 22 47-60 - López Rivas, Argimiro: A relixión e a fe no s. XXI 26 111-124; Teoloxía da Resurrección 27 369-374 - Lorenzo Sánchez, Angel: La indiferen­cia relif{iosa hoy. Ten1a de las XIX Xornadas de Teoloxía en Luf{o 30 125-132

Toponimia - Ares Vázquez, Nicandro: Toponinlia do Cancel/o de Chantada 22 71-96; To­poninúa do c:oncello de Funsagrada 23 317-336; Toponimia do c:oncello de Ri­bas de Sí/ 24 99-108; Toponimia do Concello de Friol 25 292-3 l 8; Tof1oni-1nia do Concello de Becerreá 26 9.5-11 O; Topnninlia do c:oncello de Palas de Rei 27 295-326; Toponimia do Concello de Pedrafita do Cebreiro 28 77-888; Toµonirnia do Concello de ()u­teiro de Rei 29 263-282; Toponúnia do Concello de Carba/ledo 30 59-80; To­ponímia do f:oncello de Soher 31 245-280

Urbanismo Puentes C:olorado, Santiago: Euolu­

ción urbanística del entorno del Senzina­río 26 21-34 - Varios: AntefJroyectos de abasteci­núentu y depuradora de aguas para la ci11dad de Lugo 27 383-394

Page 210: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

COLABORARON

JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

NICANDRO ARES V ÁZQUEZ

JAVIER ARIAS BAL

DARÍO XOHÁN CABANA

JAIME DELGADO GÓMEZ

Topógrafo e investigador

Lic. en Filosofía e investigador

Musicólogo

Poeta

Profesor; Li( en Arqueoloxía;

Asesor <lo Patrin1onio H." A."

CESAR GÓMEZ BUXÁN Lic. en Historia e investigador

OSCAR GONZÁLEZ MURADO Lic. en Estudios Eclesiásticos

LUÍS LÓPEZ POMBO Investigador

ARGIMIRO LÓPEZ RIVAS Lic. en Teoloxía

JOSÉ MÉNDEZ PÉREZ Lic. en Tcoloxía e en C:iencias Morais

OVIDIO PÉREZ YÁÑEZ Ex-presidende do Azkar-Logo

JOSÉ CARLOS QUINTAS FERNÁNDEZ Médico; Responsable <lo Servicio <le Me<l.

LIBROS

PreventivJ de Lugo.

Jv1anucl Rodríguez Sánchez, :--Jicandro

Ares, C:anlilo c;onzález Rodríguez, Mari­

sol López Rodríguez, JeslÍs l\1aro !Y1aro,

1\.1:' Teresa c;onzálcz Rodríguez, ()scar

C~onzálcz .\1urado, L)avid Varcla Vúzquez,

Miguel Leiva ·rorreiro

Page 211: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún
Page 212: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · PDF fileOutra área -xeográfica-cultural salientable da nosa provincia é, sen dúbida, a chamada "Ribeira Sacra", co seu centro -dalgún

Edición patrocinada por:

EXCMO. CONCELLO DE LUGO

XUNTfl DE GALICIACONSELLERÍA DE EDUCACIÓNE ORDENACIÓN UNIVERSITARIADirección Xeral de Política Lingüística

EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO

GFUNDACÍON CAÍXAqALICIA