LÃOTỬ–ĐẠOĐỨCKINH

Chúdịchvàgiớithiệu:

NguyễnHiếnLê

Nhàxuấtbản:VănhoáThôngTin

Nămxuấtbản:2006

(cósửachữavàbổsung)

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Ebookthựchiệndànhchonhữngbạnchưacóđiềukiệnmuasách.

Nếubạncókhảnănghãymuasáchgốcđểủnghộtácgiả,ngườidịchvàNhàXuấtBản

MỤCLỤC:VàilờithưatrướcPHẦNI.ĐỜISỐNGVÀTÁCPHẨM§I.ĐỜISỐNG1.SựtíchLãotử2.Quêquán3.Tênhọ4.Chứctước5.LãotửvớiKhổngtửcógặpnhaukhông?KhổngtửcóhỏiLãotửvềlễkhông?6.LãotửcóphảilàLãoLaitửkhông?7.LãotửcóphảilàtháisửĐam儋không?8.Tuổithọ§II.TÁCPHẨMA.XUẤTHIỆNTHỜINÀO?1.Vềnộidung2.Vềhìnhthức3.DưBồiLâmcònđưaralídonàynữaB.DOAIVIẾT?C.BẢNLÃOTỬLƯUHÀNHNGÀYNAYD.CÁCBẢNCHÚTHÍCHPHẦNII.HỌCTHUYẾT§I.ĐẠOVÀĐỨCLãotửlàngườiđầutiênluậnvềvũtrụA.ĐẠO:BẢNNGUYÊNCỦAVŨTRỤBảnthểcủađạoDụngcủađạoB.ĐỨC:SỰTRƯỞNGTHÀNHCỦAVẠNVẬTMộthọcthuyếtvôthần§II.TÍNHCÁCHVÀQUILUẬTCỦAĐẠOa)Phácb)Tựnhiênc)LuậtPhảnphụcQuikếtI:SựluânphiênvàsựtươngđốicủacácluậttươngphảnQuikếtII:Tổnhữudư,bổbấttúcd)Vô–triếtlíVô§III.ĐẠOỞĐỜIXãhộitheoKhổngLậtngượcnềnluânlícủaKhổngLậtngượcchếđộtônticủaKhổngXửkỉTiếpvật

Dưỡngsinh–Ngườiđắcđạo§IV.ĐẠOTRỊNƯỚCHữuvithìhỏng–TrịnướcphảinhưnấucánhỏChínhsáchvôviNgănngừatrướcbằng“phác”TưcáchôngvuaQuốcgialítưởngKẾTPHẦNIII.DỊCHĐẠOĐỨCKINHTHIÊNTHƯỢNG1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37THIÊNHẠ38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79,80,81

Vàilờithưatrước

VềcuốnLãotử–ĐạoĐứckinh(LT-ĐĐK),trongbộHồikí(NxbVănhọc–1993),cụNguyễnHiếnLêchobiết:

“ChúngtađãcóvàibabảndịchĐạođứckinhrồi.

Tôigópthêmmộtbảndịchnữa,vớimộtphầngiớithiệukhoảng100trangvềhọcthuyếtcủaLãotử.

TheocáchọcgiảTrungHoagầnđây,chorằngLãosinhsauKhổng,Mặc,trướcMạnh;vàbộĐạođứckinhxuấthiệnsauLuậnngữ,vàothếkỉthứIVhaythứIII,trướcTâylịch,domônsinhcủaLãotửchéplạilờithầy;tuycókhoảngmười chương của người đời sau thêm vào nhưng tư tưởng vẫn lànhấttrí.

LãotửlàtriếtgiađầutiêncủaTrungQuốcluậnvềvũtrụ,cómộtquanniệmtiếnbộ,vô thầnvềbảnnguyêncủavũ trụmàônggọi làĐạo.Ông lạixéttínhcáchvàquiluậtcủaĐạo,dùngnhữngquiluậtđólàmcơsởchođạoởđờivàđạotrịnước,tứcchomộtnhânsinhquanvàmộtchínhtrịquanmớimẻ.Dođómàhọc thuyếtcủaônghoànchỉnhnhất, cóhệ thốngnhất thờiTiênTần.

Ông tặng cho hậu thế những tư tưởng bình đẳng, tự do, trọng hoà bình,khôngtranhgiànhnhaumàkhoandungvớinhau(dĩđứcbáooán),trởvềtựnhiên,sốngthanhtịnh.Trởvềtựnhiêntheoôngkhôngphảilàtrởvềthờiănlôngở lỗ, sốngbằngsănbắnvàhái tráicây,mà trởvềbuổiđầu thờiđạinôngnghiệp,thờibộlạc,cótùtrưởngnhưngtùtrưởngcũngsốngnhưmọingườikhác,khôngcanthiệpvàođờisốngcủadân.Nướcthìnhỏmàdânít;cácnướclánggiềngtrôngthấynhau,ngheđượctiếngchosủa,tiếnggàgáycủa nhaumà dân các nước không qua lại với nhau, có thuyền có xe mà

khôngngồi,dùnglốithắcdâythờithượngcổmàkhôngcóchữviết(chương80).Thờiđócó thể là thờiNghiêuThuấnmàtấtcảcác triếtgia thờiTiênTầnđềucholàhoàngkimthờiđại.DĩnhiênnhânloạikhônglùilạinhưvậyđượcvàđọcLãotửchúngtachỉnênnhớrằngôngmuốncứucáitệđươngthờilàđờisốngđãphúctạpquá,từkinhtếtớilễnghi,chínhtrị,tổchứcxãhội;conngườiđãgiantham,xảotránhiều,dođómàloạnlạc,nghèokhổ.

HọcthuyếtcủaôngbổtúcchohọcthuyếtcủaKhổng,nénbớttinhthầnhăngháihữuvi,quáthựctiễncủaKhổng.HiệnnayngườiphươngTâychánnảnnềnvănminhcơgiới,sảnxuấtđểtiêuthụrồitiêuthụđểsảnxuất,muốntrởlạiđời sống thiênnhiên,giảndị, nênĐạođứckinh lại đượcnhiềungườiđọc[1].Nhưngcácchínhtrịgiakhôngaitheobàihọccủaôngcả;tôinghĩnhữngcâunhư:“Càngbannhiềulệnhcấmthìdâncàngnghèo”(Chương57), “Can thiệp vào việc dân nhiều quá thì dân sẽ trá nguỵ, chống đối”(Chương60)rấtđángchohọsuyngẫm”.

TrongLão tửvàĐạoĐứckinhnhìn từvănminhLạcViệtđăng trênDiễnđànLíhọcĐôngphương,tácgiảNguyễnVũTuấnAnhchorằngcuốnLT-ĐĐKcủaNguyễnHiếnLê(NxbVănHóaThôngTin–1994)“làcuốnsáchtập hợp khá nhiều tư liệu, phân tích sâu sắc và được biên dịchmột cáchkhách quan…”[2]. Một người khác cũng đánh giá cao bản dịch của cụNguyễnHiếnLê.TrongĐạoĐứckinhdễhiểu,PhanNgọcbảo:“Trongviệcdịch này tôi cảm ơn các bản dịch tiếng Việt của Nguyễn Hiến Lê, ThuGiang,GiápVănCườngmà tôiđều thamkhảovới tinh thần“Hư tâmcầuhọc”.Đóđềulànhữngbảndịchtốt,biểuhiệnmộttrìnhđộHánhọcsâuvàmột công phu khảo cứu hết sức nghiêm túc. So với nhiều bản dịch tiếngPháp,tiếngAnh,tiếngĐức,tiếngNgathìnódễhiểuhơn”[3].

LT-ĐĐKgồmcó3phần:

PhầnI:Đờisốngvàtácphẩm

PhầnII:Họcthuyết

Chương1:Đạovàđức

Chương2:Tínhcáchvàquiluậtcủađạo

Chương3:Đạoởđời

Chương4:Đạotrịnước

PhầnIII:Dịchđạođứckinh

Thiênthượng:từchương1đếnchương37

Thiênhạ:từchương38đếnchương81

TrongphầnIII,mỗichươnggồmcácphầnnhỏmàtôi tạmgọi là(vì trongsáchkhôngghi):

-NguyênvănchữHán

-Phiênâm

-Dịchnghĩa

- Lời giảng (từ này của cụ Nguyễn Hiến Lê, xem tiết Tư cách ông vua,chươngIV,phầnII)

Nhưngcũngcóchương,nhưchương71,cụlạiđặtphầndịchnghĩaởcuối;cũngcóchương,nhưchương12,chương40…khôngcólờigiảng.Tuyphầndịchnghĩađượcinnghiêng,nhưngtrongeBooknày,tôicũngghithêmdấuhoathị(*–[trongeBookmới,tôithaybằngđườngvạchngang.QuocSan])đểphâncáchcácphầnnhỏđórachotiệnphânbiệt.

Trướcđâytôiđãchéplại46chươngcủaphầnIIIđăngtrênWebsiteHoaSơn

Trang.Cuối tháng 12 năm2009, tôi đãmua được cuốnLT-ĐĐK, nên tôichép trọnphần III:DịchĐạoĐức kinh trước, sau đómới chép phần I vàphầnII.Ngoàilídosẵncó46chươngtrongphầndịch,cònmộtlídonữalàsaukhichépxongphầndịchrồi,đếnkhichéphaiphầnkia,gặpnhữngcâutríchdẫntừphầndịch,tachỉcầncopyrồidánvàolàxong,rấttiệnlợi.Mộtlídonữa,đólàvì tôinghĩrằngnếuchúngtađọcphầndịchtrướcrồisauđómớiđọccácphầnkiathìsẽdễhiểuhơn.

BảnHoaSơnTrangtuychỉmớicó46chương,màphầnLờigiảng(HoaSơngọi là Lời bàn) trong nhiều chương bị lược bỏ vài chữ, vài câu hoặc vàiđoạn; phầnNguyên văn và phầnDịch nghĩa cũng không giống hẳn trongsách(trongsách,nguyênvănchữHánvàphiênâmcónhiềuchỗcũngkhôngkhớpnhau),nhưngnhờcóbảnHoaSơnTrangmàviệcchéplại46chươngđầunhanhchóngvàdễdànghơnsovới35chươngcònlạirấtnhiều.

XinchânthànhcảmơnHoaSơnTrangvàxintrântrọnggiớithiệucùngcácbạn.

Goldfish

Tháng01năm2010

Sửachữavàbổsungđầutháng12năm2011

PHẦNI:ĐỜISỐNGVÀTÁCPHẨM

CHƯƠNGI:ĐỜISỐNG

Lãotửlàmộthiệntượngkhálạtronglịchsửtriếthọccủanhânloại.Ônglàmột triếtgia lớn, ảnhhưởng tới cảĐôngÁngangvớiKhổng tử, thờinàocũngđượcdântộcTrungHoatôntrọng[4]khôngnhưMặctửmàtêntuổibịchìmluôntronghaingànnăm;cóphầncònhơnKhổngtửnữavìchưahềbịmạtsáttànnhẫnnhưhọKhổngtrongbảytámchụcnămnay;màtừnăm165(đờiHậuHán) lại cònđượcĐạogia tôn làmTháiThượngLãoquân,mộttrongbavịthầntốicaocủahọ;đềnthờông,Đạithanhcung[5],tươngtruyềndựngở tạinơiôngsinh,hiệnnayvẫncònở tỉnhHàNam,hươngkhói lúcnàychắcđãlạnh,nhưngphotượngcaobốnmétcủaôngthìmayravẫncòn.Vậymàchúngtakhôngbiếtgìchắcchắnvềđờiông,vềcảtácphẩmbấthủmangtênôngnữa,mặcdầuTrungHoalàdântộcsớmbiếttrọngsửnhấtthếgiới ngay từ đờiChu, ba ngàn năm trước, họ đã có các sử quan ghi chépnhữngbiếncốquantrọngtừngnămchomỗitriềuđại.

TừthờiTưMãThiên,baonhiêungười tracứuđủcácsáchcổđể tìmhiểuLãotửtênthậtlàgì,sốngởthờinào,làmgì,tiếpxúcvớinhữngai,nhưngchỉđưarađượcnhữnggiả thuyết,vàcàngbàn lạicàng thêmrốivìýkiếnmâuthuẫnnhau,tớinỗicóngười–mộthọcgiảNhậtBảntênlàTânĐiềnTảHữuCát – phủ nhận hết thảy, bảo Lão tử làmột con người huyền thoại,khônghềcó!

NgayđếntácphẩmLãotử(ĐạoĐứckinhlàtênđờiHánđặtcho)rấtngắn,màmỗinhàchấmcâumộtkhác[6],tớinayđãcótrênhaitrămbảnhiệuđính,giảithích,làmtốnkhôngbiếtbaonhiêugiấymực.Lạithêmtácphẩmđódoaiviết,xuấthiệnthờinào,cũnglàvấnđềnangiảinữa.RiêngLaCănTrạch,

trong cuốnChư tử khảo sách (Nhândânxuất bảnxã–BắcKinh–1958)cũngđãviếtbabài,tổngcộngtrên30.000chữđểgópýkiếnvềconngườiLãotửvàtácphẩmLãotửvàđãlàmmộtbảngkiệtkêkiếngiảicủatrênbachụchọcgiảtrướcôngvàđồngthờivớiông.Màrốtcuộc,cácnghivấncủangười trước nêu ra vẫn còn là nghi vấn, có thể sẽ vĩnh viễn là nghi vấn,khônglàmsaogiảinổi.Mộttriếtgiavớimộttácphẩmchỉkhoảngnămngànchữ–mươi,mười lămtrangsách–màlàmchohậuthế thắcmắc,haotốntâmtrínhưvậy,cóthếnóilàkhôngtiềnkhoánghậutronglịchsử.

1.SựtíchLãotử

ĐờisốngcủaLãotửđượcchéplầnđầutiêntrongbộSửkícủaTưMãThiênphầnLiệttruyện, thiên63:Lão tử,Trang tử,ThânBấtHại,HànPhi.Toànvănnhưsau:

1.LãoTửlàngườilàngKhúcNhân,hương[7]Lệ,huyệnHỗ,nướcSở;họLí,tênNhĩ,tựlàĐam(聃)[8],làmquansử,giữkhochứasáchcủanhàChu.

KhiKhổngtửquaChu,lạihỏiLãotửvềlễ,Lãotửđáp:

“Nhữngngườiôngnóiđó,thịtxươngđềuđãnátthịtcảrồi,chỉcònlạilờicủahọthôi.Vảlại,ngườiquântửnếugặpthờithìngồixengựa,khônggặpthờithìđộinónlámàđichân.Tôinghenóingườibuôngiỏithìgiấukĩvậtquí, coingoàinhưkhôngcógì;ngườiquân tửđứccao thìdongmạonhưnguđộn.Ôngnênbỏcáikhíkiêucăng,cáilòngđadục,cáivẻhămhởcùngcáichíquáhăngcủaôngđi,nhữngcáiđókhôngcóíchgìchoôngđâu.Tôichỉkhuyênôngcóbấynhiêuthôi”.

Khổngtửvề,bảomônsinh:“Loàichim,tabiếtnóbayđược;loàicátabiếtnólộiđược;loàithútabiếtnóchạyđược.Chạythìtadùnglướiđểbẫy,lộithì tadùngcâuđểbắt,baythì tadùngtênđểbắn.Đếnloàirồngcưỡigiómâymàlêntrờithìtakhôngsaobiếtđược.HômnaytagặpôngLãotử,ông

talàconrồngchăng?”.

Lãotửtraugiồiđạođức;họcthuyếtcủaôngcốtởchỗgiấumình,ẩndanh.ÔngởnướcChuđãlâu,thấynhàChusuybènbỏđi.Đếncửaquan,viêncoiquanlàDoãnHỉbảo:“Ôngsắpđiẩn,ránvìtôimàviếtsáchđểlại”.ThếlàLãotửviếtmộtcuốngồmhaithiênthượngvàhạ,nóivềýnghĩacủa“Đạo”và“Đức”,đượctrênnămngànchữ.Viếtxongrồiđi,khôngaibiếtchếtrasao,ởđâu.

Cóngườibảo:LãoLaitửcùnglàngườinướcSở,viếtmườilămthiênsáchnóivềcôngdụngcủaĐạogiacũngđồngthờivớiKhổngtử.

ĐạikháiLãotửsốngtrên160tuổi,cóngườibảotrên200tuổi,nhờôngtuđạođểkéodàituổithọ.

SaukhiKhổngtửmất129năm,sửchéprằngviênThái tửnhàChutên làĐam儋,yếtkiếnTầnHiếncông[9], tâu:“MớiđầuTầnhợpvớiChu,hợpđược500nămrồithì táchra,táchđược70nămthìcómộtbávươngxuấthiện”.

CóngườibảoĐamđó tức làLão tử,cóngười lạibảokhôngphải.Khôngbiếtsựthựcđórasao.

Lãotửlàmộtbậcquântửởẩn.ConôngtênlàTôn,làmtướngquốcnướcNguỵ,đượcphongđấtởĐoạnCan[10].ConcủaTônlàChú,concủaChúlàCung,chútcủaCunglàGiả(hayGiá).GiảlàmquandướitriềuHiếuVănđếnhàHán.ConcủaGiảlàGiảilàmTháiphócủaGiaoTâyvươngtênlàNgang,dođómàcưtrúởTề.

NgườiđờihễtheothuyếtcủaLãothìchêbaiNhohọc,màtheoNhohọcthìcũngchêbaiLãotử.“Đạokhácnhauthìkhócùngbànvớinhauđược”,lànghĩavậychăng?LíNhĩchủtrươngchỉcần“vôvi”màdânsẽtựcảihoá,“thanhtĩnh”màdânsẽtựnhiênthuầnchính[11].

CũngtrongbộSửkícònmộtđoạnnữachéplờiLãotửkhuyênKhổngtử:

“Tôi nghe nói người giàu sang tiễn nhau bằng tiền bạc, người nhân tiễnnhaubằnglờinói.Tôikhôngphải làngườigiàusang,mạnphéptựcoi làngườinhânmàtiễnôngbằnglờinày:kẻthôngminhvàsâusắcthìkhósốngvìhamphêbìnhngười;kẻgiỏibiệnluận,biếtnhiềuthìnguytớithânvìhaynêucáixấucủangười.Kẻlàmconvàkẻlàmtôiđềukhôngcócáchgìđểgiữmìnhcả”.(PhầnThếgia–Thiên47–Khổngtử).

Đểviết hai đoạn trên,TưMãThiênđãdùngnhiều sử liệuvềLão tử thờiTiênTầnđể lại;đặcbiệt làcácsử liệu trongbộTrangtử (các thiênThiênđạo,Ngoạivật,Thiênvận…),cácbộsửcổhoặcgiaphảhọLão,cóthểcảtrongcuốnQuanDoãntửnữa(coiLaCănTrạch–sáchđãdẫn–tr.255).

Ngoàira,cácbộTuântử,HànPhi tử,ChiếnQuốcsách,LãThịXuânThucũngnhắcđếnLãotử,nhưngchỉphêbìnhhọcthuyếtchứkhôngchobiếtgìthêmvềđờisốngcủaôngtrừđiểmnày:LãotửlàthầyhọccủaKhổngtử(LãThịXuânThu,thiênĐươngnhiễm)màkhôngaicóthểtinđược.

Phải đợi tới khoảng hai thế kỉ sau khi bộSử kí của TưMãThiên ra đời,chúngtamớithấyđượcmộttàiliệunữatrongbộTiểuĐáikí[12],thiênTăngtửvấn,thuậtlạiviệcKhổngtửhỏiLãotửvềlễ.Tấtcảgồmbốncốsự,đềudoKhổngtửkểlạilờicủaLãotửvềviệcgiữbàivịcủatổtiên,vềviệcchôncất,vềviệcđểtang(cốsự1,3,4).Duycócốsự2đángchotađểý:LầnđóKhổngtửtheoLãotửlàmtrợtángởHạngĐảng,giữađườnggặpnhậtthực.Lãotửbảo:“Khâu!Ngừnglại,đặtquantàiởlềđườngbênphải,ngưngtiếngkhócđểđợi sựbiếnđổi”.Khihếtnhật thực rồi,đám tángmới tiếp tụcđi.Lãotửbảo:“Nhưvậylàlễ”(…).

ĐạikháinhữngtàiliệuchúngtabiếtđượcvềLãotửchỉcóbấynhiêu.

TưMãThiênđãtốncôngtracứutrongtấtcảcácsáchcổ,thậntrọngghihết

nhữngýkiếnkhácnhaucủanhiềungườivàgợichongườisaunhiềuđiểmnghivấnmàchúngtôisẽlầnlượtxétcùngvớiýkiếncủamộtsốhọcgiảgầnđây.

2.Quêquán

CácbảnSửkílưuhànhhiệnnayđềuchéplàLãotửgốcởlàngKhúcLí[13],hươngLệ厲[14],huyệnHỗ苦[15] nướcSở.Nhưng cónhànhưLụcĐứcMinh,KhổngDĩnhĐạt…lạibảoSửkíchéplànướcTrần,huyệnTương相,hươngLại賴hoặc瀨[16].VậycónhiềubảnSửkídongườisauđãtựýsửalại.Khôngsaobiếtđượcbảnnàolàgốc;chỉbiếtTưMãThiênkhôngđưaramộtgiảthuyếtnàokhác,khôngcoiquêquáncủaLãotửlàmộtnghivấn,màđasốhọcgiả từ trước tớinayđều theo thuyết:nướcSở,huyệnHỗ,hươngLệ.

Thựcravềđịađiểm,cácthuyếtđóđềugiốngnhau,chỉcótêngọilàkhác:

-厲賴瀨[17]thờixưađọcnhưnhau,thaychonhau.

-Huyện相cũngchínhlàhuyện苦, thờiChiếnQuốcgọilàHỗ,thờiXuânThugọilàTương.

-VàTrầncũnglàSở:thờiXuânThulànướcTrần,năm478[18],tứcsaukhiKhổngtửmấtđượcmộtnăm,TrầnbịSởdiệt.

Vềđịađiểmmỗicáchgọicómộtýnghĩaquantrọng;gọilàSởlàHỗ,cóthểngầmnhậnrằngLãotửlàngườithờiChiếnQuốc,màgọilàTrần,Tươngthìcó thểngầmnhậnrằngông làngười thờiXuânThu.Nhưngchúng tôichorằngTưMãThiêncólẽkhôngdùngchữchínhxáctớimứcđó;vìmộtmặtôngkhẳngđịnhLãotửlàngườinướcSở(chonênởdướiôngmớiviết:“LãoLai tử cũng (亦)[19] là người Sở”), huyện Hỗ, tức dùng những tên thờiChiếnQuốc;mộtmặtônglạibảoLãotửgặpKhổngtửởthờiXuânThu.Cóthểđóchỉlàdoôngsơýchứchúngtachưanênvộichoônglàmâuthuẫn

vớichínhông.

3.Tênhọ

TưMãThiênbảoLãotửhọLí,tênNhĩ,tựlàĐam;ôngcóvẻtinnhưvậynhưngcũngđưathêmhaithuyếtnữamàôngnhậnrằngkhôngbiếtđúnghaisai:một thuyếtLão tử làLãoLai tử,cũngngườinướcSở,cũngviết sách,đồngthờivớiKhổngtử;mộtthuyết,LãotửlàviêntháisửnhàChucũngtênlàĐam,nhưngchữĐamnày儋,yếtkiếnTầnHiếnCôngvàokhoảngnăm350thờiChiếnQuốc.

Họ, tên,và tên tựđórất thôngdụng từxưa tớinay.Tên làNhĩ (tai), tự làĐam聃(taidài)thìrấthợp.TheotruyềnthuyếtLãotửlạirấtthọ,chonênngườitacòngọiLãoĐam(ônggiàtaidài),vàvìtôntrọngmàgọilàLãotử.

Ngườiđầu tiênchúng tôiđượcbiếtđãbác thuyết “họLí” làDưBồiLâm(sáchđãdẫn).Dưbảo:

“TrakhắpcácsáchcổthìthờiXuânThukhôngcóhọLí,mãiđếnthờiChiếnQuốcmớicóLíKhối,LíKhắc,LíMụcv.v…,nhưvậyđủbiếthọLíxuấthiệnrấttrễ.LãotửphảihọLão.SáchTảtruyện,năm15đờiThànhcôngcóLãoTá,năm14đờiChiêucôngcóLãoKì,LuậnngữcóLãoBành,SửkícóLãoLai.KhôngthểtrakhảođểbiếtLãotửcóthuộcdònghọnhữngngườiđókhông,nhưngkhôngcònnghingờgìnữa,thờicổđãcóhọLãorồi.VảlạicáctriếtgiathờiTiênTầnđềugọibằnghọ,nhưKhổngtử,Mặctử,Trangtử,Tuântử,Hàntử,khôngnhànàokhôngnhưvậy.Lãotửkhôngrangoàilệđó.GọilàLãotử,chứkhôngLítử,làLãoĐamchứkhôngLíĐam,nhưvậyrõrànglàhọLãochứkhôngphảihọLí.HọLão,màgọilầmrahọLí,dolẽhaichữLão,Líđọchơigiốngnhau,cũngnhưTuân荀KhanhbịgọinhầmlàTôn孫Khanhvậy”[20].

DưBồiLâmcólítrừđiểmcuốicùng:LíkhólầmvớiLãođược.Thuyếtđó

ôngmớiđưaranăm1973ởĐàiLoan,khôngbiếtđãcóaiphêbìnhchưa.

4.Chứctước

Lãotửlàmquansử,giữkhosáchcủanhàChu,tứcnhưchứcGiámđốcthưviệnQuốcgiangàynay.Điểmnày,TưMãThiênchéptheothiênThiênđạotrongTrangtử[21].ĐờisaukhôngthấyainghingờmàcũngkhôngaitìmrađượcdướithờivuanàocủanhàChu(sửChukhôngchép).

5.LãotửvớiKhổngtửcógặpnhaukhông?KhổngtửcóhỏiLãotửvềlễkhông?

Vấn đề này gây nhiều cuộc tranh luận nhất, tới nay vẫn chưa giải quyếtxong.

ChúngtahãyđểriêngrachủtrươngcủaDiệpThích,TốngDậtDanh,ĐàmGiớiPhủ,TiềnMụcchorằngcóhaiLãotử:mộtLãotửgiảnglễchoKhổngtửvàmộtLãotử,tácgiảcuốnLãotử.Chủtrươngđócơhồkhôngaichấpnhận.

Cònlạicáchọcgiảkhácthìxétchung,trướcđờiThanhhầuhếtaicũngtinrằngKhổngtửcóyếtkiếnLãotửđểhỏivềlễ;từđờiThanhmớicóvànhàngờrằngkhông,gầnđâysốngườichủtrương“không”đônghơnsốngườichủtrương“có”.

Trong phái chủ trương “có”, phải kể Hồ Thích, Cao Hanh, Quách MạcNhược;trongpháichủtrương“không”,cóTấtNguyên,UôngTrung,LươngKhảiSiêu,CốHiệtCương,LaCănTrạchv.v…

Chúngtôinhắclại,nhữngđoạnghicuộc“vấnlễ”(hỏivềlễ)đóchéptrongSử kí vàTiểuĐái kí,mà chúng tôi dẫn ở trên.Ngoài ra còn những thiênThiênđịa,Thiênđạo,Thiênvận,ĐiềnTửPhương,TríBắcdutrongTrangtử và thiên Đương nhiễm trong Lã thị Xuân Thu, cũng nhắc qua nhưng

khôngchobiếtthêmgìcả.

Đạikháipháichủtrương“có”đưaranhữnglílẽnày:

1. SáchthờiChiếnQuốccótớibảytámchỗnóivềviệcvấnlễđó,khôngthểlàbịahếtđược.

2. TưMãThiênlàmộtNhogiarấtsùngbáiKhổngtử,lạilàmộtsửgiarất có lương tâm, nếu không có tài liệu chắc chắn thì sao lại chéptruyệnvấnlễđó,nólàmgiảmgiátrịcủaKhổngtửđi;hơnnữaởbàiTựatrongthiênTrọngNiđệtử(phầnLiệttruyện),ôngcònkểtênmấyngườimàKhổng tử rất trọng:Lão tửởChu,CừBáNgọcởVệ,ÁnBìnhTrọngởTề,LãoLaitửởSở,TửSảnởTrịnh,MạnhCôngXướcởLỗ.Nămngườisauđềulànhânvậtcóthật,sửchéprõràng,khôngcólígìduyLãotửlạikhôngcóthật,vậythìviệcvấnlễcũngcónữa.

3. Lễkí làmộtbộkinhcủaNhogia,nhữngngườibiên tậpbộđó(LưuHướng,ĐáiĐức,ĐáiThánh) tất phải là nhữngNho gia thận trọng,nhấtlàtrongthiênTăngtửvấncóchéprằngLãotửvàKhổngtửđitrợtángởHạngĐảng,giữađườnggặpnhậtthực.Việcđótấtcóthực,chứngườitabịaratruyệnnhậtthựclàmchi.

DưBồiLâm(sáchđãdẫn)chorằngKhổngtửgặpLãotửtớihailần:lầnthứnhấtnămông34tuổi,lầnsauhồiông51tuổiởđấtBái(theoTrangtử[22]).NhữngcuộcđàmthoạichéptrongSửkívàviệctrợtángchéptrongTăngtửvấnđềuxảyratronglầnthứnhất;cònlầnthứnhìthìchưatìmthêmđượctàiliệugìcả.

Pháichủtrương“không”bácnhữnglẽđó:

1. SáchthờiChiếnQuốccónhiềuchỗnóivềviệcvấnlễđóthực,nhưngđềuởtrongNgoạithiên,TạpthiênbộTrangtửvàTăngtửvấnbộTiểuĐáikí,những thiênđó trongTrangtử đềukhôngđáng tin, cónhiềuphần chắc rằng tác giả làĐạogia ở cuối thờiChiếnQuốc chịu ảnh

hưởng củaNho gia chứ không phải củaTrang tử[23] và của nhữngNhogiachânchính.CâuKhổng tửbảoLão tử làconrồngrút trongthiênThiên vận, sáchTrang tử, truyện đó chỉ đáng coi là một ngụngôn.

2. Còn chuyện đi trợ táng ởHạngĐảng (trongTăng tử vấn) gặp nhậtthực,cóđiểmđángnghilàHạngĐảngởđâu,khôngaibiết;cóngườingờlàởLỗ,cóngườingờlàởTống,chứkhôngphảiởChu.

3. VảlạingayviệcKhổngtửquaChunghiêncứuvềLễcũngchưachắcđãđúng.Khổng tử thếgia bảoNamCungKínhThúcxinLỗChiêucôngcấpphương tiện choKhổng tử sangLạc ấpởChukhảovề lễ.NămđólànămChiêucông24,tứcnăm-518,Khổngtử34tuổi.VuaLỗ cấp chomột cổ xe với hai ngựa vàmột đứa nhỏ rồiNamCungKínhThúccùngđivớiKhổngtử.NhưngtheoLaCănTrạch(sáchđãdẫn – tr.254), năm đó Nam Cung Kính Thúc tuổi mới 14, làm saođượcvàoyếtkiếnvuađểxinviệcđó, làmsaovuaLỗchoquaChuđược.

4. DưBồiLâmcònnóiKhổngtửquaChulầnthứnhìhồiông51tuổi.Điều này càng khó tin hơn nữa.Năm này (Định công 9)Khổng tửthăngchứcTưkhông,bậnviệctriềuđình,thìgiờđâumàquaChuvàquaChuđểlàmgì?

5. NếuLãotửhồiđóđãnổidanh,đượcKhổngtửkínhtrọngnhưvậythìtại saobộLuậnngữ (bộ sáchđáng tinnhấtvềđờiKhổng tử)khôngthấychép,màtấtcảcácsáchđầuđờiChiếnQuốcnhưMặctử,Mạnhtửnữacũngkhôngthấychép?

6. TrongLuậnngữchỉcómỗimộtđoạnởđầu thiênThuậtnhi nói đếnmộtngườihọLão,tứcLãoBành.Đoạnđónhưsau:

7. Tửviết:“Thuậtnhibấttác,tínnhihiếucổ,thiếttỉưngãLãoBành”.(Khổngtửnói:Tathuậtlạiđạocủathánhhiềnchứkhôngsángtácgìmới;tatinvàhâmmộđạocổnhân.TatrộmvítavớiôngLãoBành).

8. KhôngaibiếtchắcôngLãoBànhđólàai.CóngườibảolàBànhTổ,

mà Bành Tổ sống bảy tám trăm tuổi, là bề tôi của vua Nghiêu; cóngườibảolàmộtđạiphuđờiThương;cóngườibảoLãoBànhlàLãoĐam,tứcLãotử,nhưngBành彭màsaothànhĐam耼được?LạicóthuyếtLão,Bànhlàhaingười:LãoĐamvàBànhTổ.Thuyếtnàycàngvôlíhơnnữa.

9. VảlạiLãotửcựclựcphảnđốilễ.Chương38sáchLãotửchép:“Thấtđạonhihậuđức,thấtđứcnhihậunhân,thấtnhânnhihậunghĩa,thấtnghĩanhihậulễ.Phùlễgiả,trungtínchibạc,nhiloạnchithủ”.(Đạomấtrồisaumớicóđức,đứcmấtrồisaumớicónhân,nhânmấtrồisaumớicónghĩa,nghĩamấtrồisaumớicólễ.Lễlàbiểuhiệnsựsuyvicủatrungtín(trunghậu,thànhtín),làđầumốicủasựhỗnloạn).

10. Mộtngườimạtsát lễ làmầmloạn trongxãhộimà lạiủnghộcái lễphiềntoáicủanhàChunhưTăngtửvấnchép,thìthậtlàngượcđời.VìvậymàđờiTốngđãcóngườibảo:“ÔngLãotửtuyệtdiệtlễnhạcvớiôngLãotửmàKhổngtửtớihỏilễ,khôngphảilàmộtngười”(trongcuốnLâmhạngẫuđàm củaNgôTửLuông–doLaCănTrạchdẫntrongChu tử khảo sách tr.253).Chủ trương cóhaiLão tử củaDiệpThích,TốngDậtDanh,ĐàmGiớiPhủ,TiềnMục(coilạiđầutiếtnày)cólẽbắtđầutừđó.

11. Tôimuốnnóithêm:“ÔngKhổngtửtrongLuậnngữđềcaolễnghĩa,coitrọngđạotrunghiếuvớiôngKhổngtửhỏilễLãotửcũngkhôngphải là một người”. Khổng tử trọng các ẩn sĩ nhưng vẫn giữ chủtrươngcủamình: tận tâm loviệcnướcnhà,giáohoámọingười, lậptrậttựtrongxãhội,dùbiếtđạomìnhkhôngaitheothìcũngcứgắngsứclàm.ChonênkhiTửLộbảohaiẩnsĩlàTràngThưvàKiệtNịchchêôngphícôngvôích,khôngsaođổiđờiloạnratrịđược,ôngngậmngùi than: “Người ta không thể làm bạn với cầm thú được. Nếu tachẳngsốngchungvớingườitrongxãhộithìsốngvớiai?Vảlạinếuthiênhạtrịrồithìtacầngìphảisửađổi?”(Vitửbài6).ÔngKhổngtửđómàlạicóthểngheđượclờikhuyênnàycủaLão:“Kẻlàmcon,kẻ

làm tôi đềukhôngcó cáchgì đểgiữmìnhcả”, nghĩa làbỏđạo làmcon,làmtôimàởẩnmộtmìnhtrongrừngnúi,làmbạnvớicầmthúư?CònôngLãotửkiađươnglàmquansửchonhàChusaocóthểnóicâuđómàkhôngngượng?

12. Vìvậytruyệnhỏilễđódùđượcnhiềusáchchép,dùđượccácnhàNhovàTưMãThiênnữathuthập,cũngkhôngđángchotatin.

13. Nhữnglílẽcủahaiphái“có”và“không”đưarachỉlànhữngsuyluận,khôngthểgọilàchứngcứxácthựcđược;khôngbênnàothuyếtphụcnổibênnào,nhưngriêngphầnchúngtôithìchorằnglậpluậncủaphái“không”dễchấpnhậnhơn.

14. Khi thấynhàChusuy rồi,Lão tửbỏđi, tớicửaquan,viênquancoicửalàDoãnHỉyêucầuôngviếtsáchđểlại.Ôngviếtxongrồiđi,saukhôngbiếtởđâu,rasao.

15. Sửkíchỉchéplàtớicửaquan,khôngnóilàtớicửaquannào.Nhưngthờiđónói“cửaquan”thìngườitahiểulàcửaHàmCốc,cửangõquaTần.

16. CònDoãnHỉ là ai?Chúng ta cũngkhôngbiết chắc.VũĐồng trongTrungQuốctriếthọcđạicương(quyểnThượng–tr.25–Thươngvụấnquán)khôngrõcăncứvàođâubảoDoãnHỉsinhvàokhoảng440đờiChuKhảovuơng,mấtvào360đờiChuHiểnvương,và làđồngbốicủaDươngtử,Lãotử,Liệttử.TheoHánchíchutửlượcthìDoãnHỉsoạncuốnQuanDoãntửgồm9thiên(đãthấttruyền,bảnlưuhànhngàynaylànguỵthư)rồicùngvớiLãotửđiởẩn.

17. Đi qua cửa Hàm Cốc là vào đất Tần. ThiênDưỡng sinh chủ trongTrangtửbảo:“LãoĐamchết,TầnDật(cósáchchéplàTầnThất)lạiđiếu,khócbatiếngrồira”.DưỡngsinhchủởtrongphầnNộithiên,doTrangtửviếtchỉcó thể tinđượcmộtphầnthôi[24].Trangtử làmộttriếtgia,thíchthểngụngôn,chứkhôngphảilàmộtsửgia.MộtsáchkháccònchobiếtLãotửchếtởPhùPhong,chônởHoèlí(làngHoè).Chi tiếtđókhôngcócáchnàokiểmtrađược,chỉnênghi lạichođủ

thôi.

6.LãotửcóphảilàLãoLaitửkhông?

TưMãThiênngờlàkhôngphải.TrongthiênTrọngNiđệtử,ôngbảoKhổngtửvốntrọngLãotửởChu,(…),LãoLaitửởSở;nhưvậyôngcoiLãotửvàLãoLaitửlàhaingườirồi.

TrongtruyệnLãotửôngviết:“Cóngườibảo:LãoLaitửcũnglàngườinướcSở,viếtmườilămthiênsáchnóivềcôngdụngcủaĐạogia,cũngđồngthờivớiKhổngtử”;cònLãotửviếthaithiênnóivềýnghĩacủaĐạovàĐức;nhưvậycũnglàhaingườinữa.

ÔngbảoLãoLai tửđồng thờivớiKhổng tử; như theoVũĐồng (sáchđãdẫn)thìsáchKhổngTùngtửbảoLãoLaitửđồngthờivớiTửTư,cháunộiKhổngtử,cólầnvấnđápvớiTửTư.

VậyLãoLaitửlàngườicóthật,nhưngchỉgiốngLãotửbađiểm:cùnghọLão,cùnglàngườiSở,cùngthuộcpháiĐạogia;khôngthểbảoLãoLaitửlàLãotửđược.

TưMãThiêncólíkhinghingờthuyết trên,ôngchỉchéplờingườitađồnthôi.Khôngmộthọcgiảnàotinthuyếtđóhết,khôngnêncoilàmộtnghivấnnữa.

7.LãotửcóphảilàtháisửĐam儋không?

TưMãThiên theo truyền thống sửgia củaTrungQuốc, giữđúngnguyêntắc:“XuânThuchinghĩa,tíndĩtruyềntín,nghidĩtruyềnnghi”(CốcLươngtruyện),chonênchépthêmcảthuyếtLãotửlàtháisửĐamnhàChu,màôngphêbìnhgìcả,chỉbảo“sựthựcrasao”.

NhưvậythuyếtđóđãcótừđờiTâyHán;nhưngtớithếkỉXVIIImớiđược

TấtNguyên (trongĐạoĐức kinh khảo dị) và Uông Trung (trongLão tửkhảodị)chủtrương,vàgầnđâyhọcgiảbênhvựcnómạnhnhất,kiênkìnhấtlàLaCănTrạch(trongsáchđãdẫn).

ĐạikháiLađưaranhữnglídonày:

1.聃với儋đồngâm,thờixưadùngnhưnhau;2. cảhaingườiđềulàmsửquannhàChu;3. cảhaiđềuquacửaHàmCốcvì tháisửĐamđãcó lầnsangTầnyết

kiếnTầnHiếncông;4. thuyếtđórấthợpvớisựkiệnnày:hậuduệđờithứ8củaLãotử(tênlà

Giải) đồng thời với hậu duệ thứ 13 của Khổng tử (tên Khổng AnQuốc).

TưMãThiênchắcđãtracứutronggiaphảhọLão,bảoconLãotửlàTôn,làm tướng nướcNguỵ, được phongởĐoànCan[25].TheoLụcquốcniênbiểutrongSửkí thì“concủaLãotử”làmtướngquốcnướcNguỵnăm273(ChuXávương,năm24).ConcủaKhổngtửlàLísinhnăm532,mấtnăm484.Haingườisinhcáchnhaukhoảnghai trămnăm,bằngsáubảythếhệ,cũnggầnđúng:mỗithếhệkhoảng30năm.TừKhổngtửtớiKhổngAnQuốc(hậuduệ13đời)ởtriềuHánCảnhđế,Vũđế,vàokhoảng400năm,mỗithếhệcũngkhoảng30năm.

Vảlại“SaukhiKhổngtửmất129năm”–tứcvàokhoảng479–129=350,thái sửĐamquaTầnyết kiếnHiếnCông;giả sửnămđó thái sửĐam30tuổi,haibachụcnămsausinhraTôn(vàokhoảng330hay320,thìkhiTônlàmtướngquốcnướcNguỵ,tuổivàokhoảngbốnnămchục(330–273=57,hay 320 – 273= 47); nếu năm350 đã sinh raTôn rồi, thì khi làm tướngNguỵ,Tônvàokhoảng80tuổi(350–327=77),cũngvẫncóthểđược.

Balídođầu,xétriêngtừnglídomộtthìkhôngcógiátrịgìcả,gồmcảbathìcũngcógiátrịmộtphầnnào.Lídothứtưcógiátrịhơncả,nhưngCaoHanh

khôngbiếtcăncứvàođâumàlạibảoTôntướngNguỵđượcphongởĐoànCankhôngphảilàconmàchỉlàhậuduệcủaLãotử(SửkíLãotửtruyệntiênchứng–doDưBồiLâmdẫn).

NgoàiraDưBồiLâmcònđưarahailídonàyđểbácLaCănTrạch:

ViệctháisửĐamquayếtkiếnTầnHiếnCông,sửChuvàsửTầnđềucóchép,nhưngkhônghềghiđólàLãotử;Thái sửĐamyếtkiếnTầnHiếnCông106chứkhôngphải129nămsaukhiKhổngtửmất,lúcđóLãotửkhoảng200tuổi,saomàsốnglâunhưvậyđược?

Cảhailídonàyđềukhôngcógiátrị:sửTầnvàsửChukhôngghiĐamlàLãotửcóthểvìkhôngcầnthiết,ngayđếnhọcủaviêntháisửđócũngkhôngchépnữakiamàvàDuBồiLâmchêLaCănTrạchchoLãotửsốngtới200tuổilàchêbậy:LađâucóchủtrươngnhưDưrằngLãotửsinhtrướcKhổngtử,đãgiảngvềlễchoKhổngtử.

Dư Bồi Lâm kết luận: Thái sửĐam chỉ làmột hậu duệ của Lão tử, chứkhôngphảiLãotử,màTônlàconcủatháisửĐamchứkhôngphảiconLãotử.

VũĐồng (sáchđãdẫn)đưamột lídonữađểbácLaCănTrạch.ÔngbảotheoSửkícủaTưMãThiênthìtháisửĐamđưarathuyếtTầnvớiChuhợprồili,rồisaucómộtbávươngxuấthiện,thuyếtđókhônghợpvớitưtưởngtrong sáchLão tử.Nhưvậykhông thểbảoLão聃 vớiLão儋[26] làmộtngườiđược.LídođóchúngtôichodễdàngchấpnhậnhơnnhữnglídocủaCaoHanhvàDưBồiLâm.

8.Tuổithọ

Đếnnaykhôngcầnphảibàn.Khôngbiếtnămsinh,nămtử,khôngbiếtsốngởđờinàothìtấtnhiênkhôngbiếtđượctuổithọ.Nhữnglờiđồn160tuổi,200

tuổi,TưMãThiênchỉghilạichođủ,chứôngkhôngtin.Cónhiềulắmcũngchỉkhoảng90tuổithôi.

Tómlại từ trước tớinaycóhaipháichốngđốinhau,mộtpháibảoLão tửđồngthờivớiKhổngtử,lớntuổihơnKhổng;mộtpháibảoLãotửphảisinhsauKhổngtử.Phái trênxuấthiệntrước,pháisauđạikhái tới thếkỉXVIIImớixuấthiện (TấtNguyên,UôngTrung)vàcànggầngầnđâycàngđượcnhiềungườitánthành,lílẽcàngdồidàohơn.

PháitrênchỉcăncứvàohaiđoạntrongSửkíchépnhữnglờiLãotửkhuyênKhổngtửnghĩalàtinchắcrằngKhổngtửcóquaChuhỏiLãotửvềlễ.ThiênTăngtửvấntrongLễkícàngkhiếnchongườitatinhơnnữa.

Pháidướingượclại,khôngtinnhữngtàiliệuđóvìcăncứvàotínhtìnhcũngnhưtưtưởngcủahainhà:Khổngtửkhôngkhinàotrọngmộtngườimạtsátlễtớimứccoinhưthầyhọccủamìnhđược,màmộtngườiđảđảochínhsáchdùnglễnhạcgiáohoádân,chínhsáchtrọngngườihiềnkhôngthểnàorađờitrong thờiXuânThuvà trướcKhổng tử,Mặc tửđược (chính sách thượnghiền,theohọ,chỉxuấthiệnsaukhiKhổngtửđàotạonênmộtgiaicấpbìnhdâncótàiđức(kẻsĩ)ragiúpnước);nghĩalàLãotửphảilàngườithờiChiếnQuốc,sinhsauKhổngtửvàMặctử.

Họđưaravàichứngcứ:

- Lão tử sinh ở nước Sở, huyện Hỗ, chứ không phải nước Trần, huyệnTương,vậy là sinh saukhiSởdiệtTrần, saukhiKhổng tửmất, tứcở thờChiếnQuốc.

-theogiaphảhainhàKhổngvàLãothìđờithứ13củaKhổngtửngangvớiđờithứ8củaLão,vậyLãokémhơnKhổngsáuthếhệ;vảlạiconcủaLãotửlàTônlàngườiChiếnQuốc(thếkỉthứ3trướcT.L).

CóngườicònbảohọctròcủaLãotửlàHoànUyên,sốngởthếkỉthứ4(390-300?),vậyLãotửcũngsốngởthếkỉđó,vàVũĐồngđoánrằngôngsinhvàokhoảng430,mấtvàokhoảng340.

Cóngười:TấtNguyên,UôngTrung,LaCănTrạch lạidựavàomột thuyếtcủaTưMãThiên còn tồn nghimà bảoLão tử chính là thái sửĐam thờiChiếnQuốc.Nhữngsuyluậncủahọchỉcólímộtphầnthôi,chưathểtinlàđúngđược,vàhaipháitrên(tứcpháichủtrươngcóviệcvấnlễ)tìmcáchbáchết.

Nhữngcáchbáccủapháinày–nhất làDưBồiLâm–khôngcó tinh thầnkháchquan.Họchưachứngminhđượcgìđãvộicholàđốiphươngvôlí,vìhọkhăngkhăngchủtrươngrằngviệcvấnlễlàcóthực,vậyLãotửlớntuổihơnLão tử;nhữnggì tráivới sựkiệnđó là saihết, cảnhữngđiềuTưMãThiênđưaranữa.

Chẳnghạn,họcăncứvàođâumàbảoTônkhôngphải là concủa thái sửĐam,chỉlàhậuduệcủatháisửĐam,màtháisửĐamlạilàhậuduệcủaLãotử;TưMãThiênbảo “huyền tôn (chút) củaCung làGiả”, họbảo “huyềntôn”đólà“viễntôn”làcháuxa,cóthểđờithứ8,thứ9chứkhôngnhấtđịnhlà đời thứ 4 củaCung.Rồi Lão tử là người huyệnTương nướcTrần chứkhôngphảilàhuyệnHỗnướcSở,vậylàsốngởthờiXuânThu.VàkhiDưBồiLâmtìmrađượcrằngthờiXuânThukhôngcóhọLíchỉcóhọLão,thờiChiếnQuốcmớicóhọLí thìông tinngayrằngTưMãThiênđãchépsai:Lão tửhọLão tênNhĩ, chứkhôngphải họLí tênNhĩ;màkhônghềnghĩrằngcóthểsinhởthờiChiếnQuốc,nênmanghọLí.

Tranhluậnnhưvậythìcókéodàithêmngànnămnữacũngkhônggiảiquyếtđược.

Ngoàiracònmộtnhómthứbanữa,ítngườithôi,muốndunghoàhaipháitrên,bảoôngLãotửgiảnglễchoKhổngtửlàmộtngườivàôngLãotửviết

cuốnLãotửlàmộtngườikhác.

PhùngHữuLan(sáchđãdẫn)cũngđứngởgiữa,nhưngchủtrươngkhác:LíNhĩlànhânvậtcóthật,làm“thủlãnhLãohọc”ởthờiChiếnQuốc,cònLãoĐam chỉ làmột nhân vật truyền thuyết,mà LíNhĩmượn tên để cho họcthuyếtcủamìnhđượcngườiđờitôntrọng;nhưngôngcũngnhậnrằngkhôngthểcoilàđịnhluậnđược.VàôngchútrọngtácphẩmLãotửhơnconngườiLão tử,chonênkhixéthọc thuyết,ôngghi rõ làhọc thuyết trongLão tử,chứkhôngviếthọcthuyếtcủaLãotử.Giảiquyếtnhưvậycóphầnkhéohơncả,nhưngchúngtôingạiítngườichịutheo:từhaingànnămnay,ngườitavẫngọibộMặctửcủaMặctử,bộMạnhtửcủaMạnh tử,bộTrangtử củaTrangtử,bộTuântửcủaTuântửv.v…,mặcdùnhữngbộđódomônsinhviết(Mặctử,Mạnhtử)hoặccónhữngthiêndongườisauthêmvào(Trangtử,Tuântử);theoPhùngthìkhôngnênbảoLãotửcủaLãotửviết,vậyphảibảosao?củaLíNhĩviếtà?Bấttiệnởchỗđó.

CHƯƠNGII:TÁCPHẨM

A.XUẤTHIỆNTHỜINÀO?

Tôichorằngđiềugìsángsủa,dễhiểu,đượcngườiđờidễchấpnhậnthìmớigầnchânlí.Càngphảidẫngiải,chứngminhdàidòng,dẫnnhiềusáchvởthìcàng tỏ rằng thuyết củamìnhkhôngvững, khônghợp tìnhhợp lí.Mặc tửdùngcả“babiểu”–tứcbatiêuchuẩnđểbiệnluận–rồiviệndẫnhànhvicủacác thánhvươngđờiTamđạiđể thuyếtphụcmọingườiphảikiêmái,yêungườinhưyêubảnthânmình,yêuchamẹ,vợconngườinhưchamẹ,vợconcủachínhmình,màvẫnthấtbại,vẫnbịchêlàkhôngtưởng.PhechủtrươngKhổngtửquảcóvấnlễLãotử,nóigìthìcũngkhótinmàLaCănTrạchviếtcảvạnchữđểchứngminhrằngLãotửlàtháisửĐamcũngtốncôngvôích.Cuộctranhluậncủahọkhôngcókẻthắngngườibạimàvấnđềtớinayvẫngầnnhưnguyênvẹn:khôngbiếtđượcLãotửlàai.

TráilạivấnđềtácphẩmLãotửxuấthiệnthờinàothìkhônggâysónggiógìnhiều.

Xưakia,ngườitatinTưMãThiên,chorằngchínhLãotửviếtdolờiyêucầucủaDoãnHỉ,nhưvậylàtácphẩmxuấthiệnvàothờiXuânThu.CólẽtớithếkỉXVIIImớicóngườinghingờthuyếtđó(TấtNguyênhayUôngThông),rồi gần đây Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu, Tiền Mục, Trương TâyĐường,PhùngHữuLan,CốHiệtCương,LaCănTrạch,VũĐồngv.v…(coiLaCănTrạch–sáchđãdẫn–tr.278-79),mỗinhàđềugóptiếng,đồngthanhnhậnrằngLãotửxuấthiệntrongthờiChiếnQuốc,kẻthìcholàsauMặctửtrướcTrangtử,kẻthìbảotrongkhoảngtừTrangtửtớiTuântử.Cókẻcònbảotrễhơnnữa,saubộLãthịXuânThuvàtrướcbộHoàiNamtử,nghĩalàvàođầuđờiTiềnHán,nhưngthuyếtnàykhôngvững.

Họlậpcảtrênhaiphươngdiệnnộidungvàhìnhthức.Đạikháinhưsau:

1.Vềnộidung:

BộLãotử:Hữuvậthỗnthành,tiênthiênđịasinh(chương25).

a)phủnhậntrờilàđộctôn,màtrêntrờicòncóĐạo,Đạomớilàgốccủatrờiđất(Cốcthầnbấttử,thịvịhuyềntẫn,huyềntẫnchimôn,thịvịthiênđịacăn–chương6).ThờiXuânThu,ngaycảđầuđờiChiếnQuốc(Mặctử)aicũngthờtrời,tôntrọngtrời,khôngthểcóthuyếtđóđược.

b)phảnđốichínhsáchthượnghiền(trọngngườihiền)(Bấtthượnghiền,sửdânbất tranh – chương 3).Mà theo họ chính sách thượng hiền (nghĩa làdùngngườihiền,có tàiđức,bấtkì tronggiaicấpnào,đểgiaochoviệc trịdân,chứkhôngnhấtthiếtchỉdùngbọnquítộc,dùbấttài,vôhạnh)xuấthiệnkhátrễ,vàothờiMặctử(MặctửcóthiênThượnghiền)cùngvớigiaicấptânđịachủvàgiaicấp“sĩ”doKhổngtửđàotạo(Khổngtửdạycácmônsinhđasố tronggiới bìnhdân, tânđịa chủđểhọ thànhnhững chính trị gia có tàiđức).PhảicóchínhsáchthượnghiềnrồiLãotửmớiđảnóđược,vậyLãotửphảixuấthiệnsauKhổngtử,Mặctử.

c)đảđảolễ:“lễgiả,trungtínchibạc,nhiloạnchithủ”(đãdẫnởtrên);tưtưởngđókhôngthểxuấthiệntrongthờiXuânThuđược;màđảđảolễ,nhân,tức làđảđảoKhổng,Mặc,vậyLão tử theohọphải xuất hiện sauKhổng,Mặc.

Lídoa)cóthểchấpnhậnđược.QuảthựcvũtrụquantrongLãotửtiếnbộhơncủaKhổng,Mặc(coiphầnsau)vàtheo“diễntiếntưtưởng”(VũĐồng–sáchđãdẫn–tr.11)thìLãotửphảixuấthiệnsauKhổng,Mặc.

Cònhai lído sau thìkhôngvững.Dân tộcTrungHoacó tinh thần“tuyểnhiền”rấtsớm,cácvuachúacủahọcũngbiếtdùngchínhsáchtruyềnhiền,trễnhấtlà6-7trămnămtrướcKhổngtử,Mặctửrồi.Khôngkểnhữngtruyện“truyềnhiền”(NghiêutruyềnngôichoThuấn,ThuấnchoVũ)màchúngtacóthểcholàtụclệdướichếđộbộlạc,hoặcnhữngtruyềnthuyếtdonhàNho

tạora;ngaytừđờiChu,VănvươngvàVõvươngđãbiếtdùngngườihiềntronggiớibìnhdânlàLãVọng(TháiCôngVọng)đểđánhbạinhàÂn,rồiphongcholàmvuanướcTề;rồitrướcKhổngtửkhoảngtrămnăm,TềHoàncôngcũngnhờQuảnTrọng,mộtngườihiềntrẻnghèokhổ,bándầu,màlậpnghiệpbá,QuảnTrọnglạiđềcửmấyngườihiềnnữanhưNinhThích,mộtngườichănbò…Hoàncôngđềutrọngđãihết.Điềuđódễhiểu: trongthờiloạn,chưhầunàomuốnmạnh lên, làmbáchủhoặc thôn tínhcácchưhầukhác,thìđềuphảidùngngườihiềntàitronggiớibìnhdân,nếukhôngkiếmđượctronggiớiquítộc.

Lãotửmạtsátlễ,thìMặctửcũngmạtsátlễ,màngaythờiXuânThuchắccũngđãcónhiềungườithấycáilệcủanhàNholàphiềnphứcđâuphảiđợiđến thời Chiến Quốc. Không thể bảo chủ trương đó phải xuất hiện sauKhổng,Mặc.

d) theoNgôTấtTố (sáchđãdẫn[27]– tr.15) thìPhùngHữuLancòndẫnthêm đoạn này trong Sử kí để chứng rằng Lão tử ra sau Luận ngữ: “Vềphương diện thực hành, họ (pháiĐạo gia) theo luật thiên nhiên của “ÂmDương”, lượmnhặt những chỗ hay củaKhổnggiáo vàMặcgiáo để dunghợpvớinhữngđiềucốtyếucủaDanhgiavàPhápgia”.

Lídonàyvững,vàcònchứngtỏ thêmrằngLãotửkhôngphảichỉdomộtngườiviết–chúngtôisẽtrởlạivấnđềnàytrongmộtđoạnsau.

2.Vềhìnhthức:

Ýkiếncủacáchọcgiảnhưsau:

a) Trước Khổng tử không có trường hợp nào tư nhân trứ thuật. Vì theoChươngThựcTrai,một sửgiađờiThanh, thờiđócácnhàcầmquyềngiữđiểnchương,còncácsửgiathìchépcácviệcxảyra.Bọnđóđềulàquítộccóhọcthức,loviệctrịdân,đâucóthìgiờnghĩtớiviệcviếtsách;vảlạinếuhọcóchủtrươnggìmớithìcóđủphươngtiệnđểthihành,khôngcầnphải

viếtsách.Tớikhixãhội loạnlạc,mộtsốquítộcmấtđịavị,suyvi,khôngđượccầmquyền,màlạicóhọcthức,lítưởngmớidạyhọcnghĩcáchcảitạoxãhội, lập rahọc thuyết riêng.Khổng tử làngườiđầu tiênmởđườngchoviệctrứthưlậpngônđó.

VìvậybộLãotửkhôngthểxuấthiệntrướcbộLuậnngữ.

b)Xétvềvănthể:TheocáchọcgiảTrungHoagầnđâythìtronghaithếkỉthứIII tới thếkỉ thứII trướcT.L,văncủa“chưtử”tứccáctriếtgiaTrungHoađãtiếnbộgầnnhưliêntục.MớiđầulàbộLuậnngữchỉdùngmộtthểđơngiảnnhấtlàkíngôn:mônsinhcủaKhổngtửghinhữnglờicủathầy.RồitớiTrungDung,Đạihọc cũngvẫn làkíngôn, thêmnhữngđoạnnghị luậnngắn.BộMặctửmởđầuchothểnghịluận–haybiệnluận–nhưnglíluậnlắmchỗngâythơvàrườm.MạnhtửcũnglàkíngônnhưLuậnngữ,đúngralàghinhữngđốithoạigiữMạnhtửvàmộtsốvuachưhầu,mộtsốtriếtgiađươngthời.Trangtửdùngbalối:kíngôn,líluậnvắntắtvàngụngôn.TớiTuântửmớibỏhẳnlốikíngônmàdùngthểlíluậntheođềtài.SaucùnglàHànPhitửdùnghếtcácthểcủangườitrước,cóthểnóilà“tậpđạithànhbútphápthuyếtlícủachưtửTiênTần”.

BộLão tử dùngmột thể văn đặc biệt, xen nhiều châm ngôn, chương nàocũng có những vế đối nhau, nhiều chỗ có vần, gần như thể phú, cho nênkhôngthểxuấthiệntrướcLuậnngữ,Mạnhtửđược.Lờirấtvắntắt,hàmsúc,giống thể“kinh”,nhưMặckinh chẳnghạn, chonên, theohọ,Lão tử nhấtđịnhphảixuấthiệnvàothờiChiếnQuốc.Riênglídosaucùngnàychúngtôicholàkhôngđúng:kinhXuânThucủaKhổngtửđâucóxuấthiệnvàothờiChiếnQuốc?

3.Ngoàira,DưBồiLâm(Sáchđãdẫn–tr.89)cònđưaralídonàynữa:

Cóngườiđã làm thốngkê thấy rằngcác sách thờiTiênTầndẫn lời trongLãotửkhánhiều;cuốnđầu tiên làTrangtử,nhưngchỉ trongNgoại thiên,

Tạpthiên,chứkhôngphảiNộithiên,nghĩalàtrongnhữngthiênkhôngphảicủaTrang tửviếtmàcủangườiđời sau,mônđệgầnxaviết, cókhi cũngchẳngphảimônđệnữa.

-Ngoạithiêndẫntấtcả19lần:Khưkhiếp4,Tạihựu2,Thiênđịa2,Thiênđạo1,Chílạc3,Đạtsinh1,Sơnmộc2,ĐiềnTửPhương1,TríBắcdu3.

-Tạpthiêndẫn5lần:CanhTangSở2,TắcDương1,Ngụngôn1,Thiênhạ1.

ChiếnQuốcsáchdẫn2lần,1trongTềsách,1trongNguỵsách.

HànPhitử,ngoàinhữngthiênGiảiLão,DụLão(chuyêngiảngvềLãohọc),còndẫnLãotử1lầnởthiênNgoạitrữthuyếttảhạ,1lầnởthiênLụcphản.

Lã thịXuânThudẫn4 lần trong4 thiên:Quísinh,Chếnhạc,Nhạc thành,Quânthủ.

Tấtcảnhữnglídođưaraởtrên,nếuxéttừnglídomộtthìkhôngđủvững,nhưngnếugồmcảlạithìchophéptakếtluậnmộtcáchgầnchắcchắnrằngLãotửphảixuấthiệnsauKhổng,Mặcvà trướcMạnh,Trang(hainhànàyđồngthờinhau),tứctrongthếkỉthứIVtrướcT.L.

B.DOAIVIẾT?

ThếlàgiảiquyếtxongđượcvấnđềLãotửxuấthiệnthờinào?Cònvấnđềaiviếtbộđó?Mọingườiđềuchorằngdomônsinhviết.

ĐọccáctácphẩmtriếthọcthờiTiênTần,chúngtakhôngnênquênbađiềunày:

córấtnhiềunguỵthư,nghĩalànhữngsáchdođờisau(Hán,hoặcsauđờiHán)viếtnhưbộQuảntử,bộÁnthịXuânThucólẽcảbộLiệttửnữamàcóngườicholàcủađờiNguỵ,Tấn…

ngaycảnhữngbộchânthưnhưMặctử,Trangtửcũngcónhiềuthiênnguỵ tác, như trongMặc tử, chỉ có những thiên Kiêm ái, Thượngđồng,trongTrangtửchỉcónhữngthiênTềvậtluận,Tiêudaodumớiđáng tin làcủaMặc,củaTrang;còncảphầnMặckinh,vàcácphầnNgoạithiên,Tạpthiênđềulàcủangườisaucả.ngaynhữngthiênđángtinnhấtđócũngchưahẳnlàdochínhtayMặctử,Trang tửviếtmàcónhiềuphầnchắc làdomôn sinhchép.TheoPhùngHữuLan(tr.45)điểmđóngườitrướcđãnóinhiềungười.TônTinhDiễn(cólẽởđầuđờiThanh)bảo:“Phàmgọilàsáchcủachưtử,phầnnhiềukhôngphảilàchưtửtựviết”.NghiêmKhảQuâncũngbảo:“CácsáchcủachưtửđờiTiênTầnđềulàdomônđệhoặctânkhách,hoặcconcháusoạn,khôngphảitựtaychưtửviết”.

Những sách thờiđó, tớiđờiHán lạiđượccáchọcgiả sắpđặt, chỉnh lí lạinữa;vànhữngbảnMặctử,Trangtửlưuhànhngàynay,đờiTiênTầnkhôngcó.Khichỉnhlí,họthuthậptấtcảcácthiênhọcholàcủamộthọcpháinàođó,gomcảvàomộtbộ,đặttênlàMặctử,Trangtử,Tuân tử…ngầmhiểurằngđólàtácphẩmcủacảhọcpháiMặc,Trang,Tuânchứkhôngphảicủamộtngười.Họtuyệtnhiênkhôngcoitrọngquanniệmtácgiảnhưchúngtangàynay,màchỉchútrọngtới tưtưởngcủamỗiphái.Họchỉcốt thuthậpchođủ, không cóócphêphán, khôngđặt vấnđề chânhaynguỵ, chonêntrongHànPhitửtathấycótưtưởngcủaĐạogia(nhưnhữngthiênGiảiLão,DụLão);trongTrangtử,NgoạithiênvàTạpthiên,tathấytưtưởngcủaNhogia(nhưthiênThiênđịa).GầnđâymớicómộtsốhọcgiảnhưLươngKhảiSiêu,DiệpQuốcKhánh,LaCănTrạch,HồChiTân…rán tìmxemđâu làchân,đâu lànguỵđểđịnhđược tư tưởngcủamỗinhàởmột thờiđạinhấtđịnhchứkhôngphảitưtưởngcủacảmộtpháitrongbabốntrămnăm.Côngviệcđócựckìkhó.

CuốnLãotửcũngvậy,khôngphảicủaLãotửviết–vậytruyệnDoãnHỉyêucầuôngchéplạihọcthuyếttrướckhiquaảichỉlàmộttruyềnthuyếtvôcăn

cứ–màcủamônsinh.

Cóđiềunàyhiểnnhiên:cónhữngchươngdongườiđờisauthêmvào;vàđạikhái thìnóxuấthiệnvàothếkỉ thứIV,nhưngcóthểquathếkỉ thứIIInómớicóhìnhthứcnhưchúngtathấyngàynay.

Thuyếtđóngheđược,nhưngchúngtôivẫnthắcmắc:mônsinhviếtmàtạisaokhôngnhắcđếntênthầy,khôngghi“Lãotửbảo”hoặc“thầybảo”(nhưbộMạnhtử,Mặctử…)?HaylàLãotửđọcchomônsinhchép?Nếuvậythìchínhôngviếtrồi.Điểmđóvẫncònmộtnghivấn.

Tuynókhôngphảicủamộtngườiviết,nhưngnócũngkhôngphảilàmộttậplục, thu thập hết tư tưởngĐạo gia (vìĐạo gia gồmLão, Trangmà tuyệtnhiênkhôngchứatưtưởngcủaTrang);khôngkểmươichươngdongườisauthêmvào,cònthìtưtưởngtrongLãotửvẫnnhấtquán,vẫnlàcủamộtbậcthầymàmônđệđãchéplại.

Bậcthầyđó,chúngtakhôngbiếtchắcchắntênlàgì,sinhnămnào,chếtnămnào,nhưngchúngtacóthểcứgọilàLãotử,hayLãoĐam,nhưtừtrướctớinay,nhưvậycóhạigìđâu.MànếuđúngnhưlờiPhùngHữuLanđoán,tácgiảLãotửlàLíNhĩ,nhưngmượntênmộtđạichânnhânthờicổlàLãoĐam,đểgiấutênthậtcủamìnhvàđểchohọcthuyếtcủamìnhđượctôntrọnghơn,thìsaotalạilàmtráiýmuốncủaLíNhĩ?

Tớiđâychúngtathấybaonhiêucôngtrìnhkhảocứutronghaingànnămnaycủacảtrămhọcgiảđưađếnkếtluậnnày:gầnhếtnhữngđiềuTưMãThiênviếtvềLãotửđềukhôngđángtin,maylắmlàgiữđượcítđiềuvềquêquán,tênhọ,dòngdõi,tưcách(mộtquântửởẩn)củaLãotử.Nghềsửgiabạcbẻothật!

C.BẢNLÃOTỬLƯUHÀNHNGÀYNAY

CónhiềubảnLão tử, bảndài nhất gồmkhoảng5.200 chữ, bảnngắnnhất

khôngđầy5.000chữ.Bảnlưuhànhngàynaydàihơn5.000chữ,chialà81chương ngắn, nhiều chương chỉ có trên 40 chữ, như chương 19, 24, 26;chươngngắnnhấtlàchương40chỉcó21chữ;nhữngchươngdàinhấtnhưchương20,chương38,cũngchưađầy150chữ[28].

CólẽtừthếkỉthứII trướcT.L,HánCảnhđế(156-140)choýnghĩatrongLãotửthâmthuý,nêngọilàkinh;vàtừđóLãotửcòngọilàĐạoĐứckinh(cũngnhưTrangtửcòncótênlàNamHoakinh).SởdĩcótênĐạoĐứckinhlàvì:

81chươngchiathànhhaithiên,thiênthượngtừchương1đếnchương37gọilàĐạokinh;thiênhạtừchương38trởđigọilàĐứckinh.Sựđặttênthiênnhưvậychỉdolẽchương1(chứkhôngphảitrọnthiênthượng)nóivềĐạovàmởđầubằngcâu:“Đạokhảđạophithườngđạo”;chương38(chứkhôngphảitrọnthiênhạ)nóivềĐứcvàmởđầubằngcâu:“ThượngĐứcbấtĐức,thịdĩhữuĐức”,vìnộidungcácthiênphứctạpvàcácchươngkhôngsắpđặttheomộtthứtựnàocả.

ĐạoĐứckinhmớiđầucóbaonhiêuchương,chúngtakhôngsaobiếtđược.ĐờiHáncómộtbảncủaNghiêmTuângồm72chươngnhưngbảnđónguỵtác,khôngđángkể.Bản81chươngngàynaylàcủaHàThượngcôngvàcủaVươngBật.

Tácphẩmkhôngthuầnnhấtcảvềhìnhthứclẫnnộidung.

1)Vềhìnhthức,thểvăn,xétchungthìnhữngcâuhayvếsốchữthườngcânđối,nhưcâuđầu:

Đạokhảđạo,phithườngđạo;danhkhảdanh,phithườngdanh.

Vô,danhthiênđịachithủy;hữu,danhvạnvậtchimẫu…[29]

hoặcnhưtrongchương38:

…Thấtđạonhihậuđức, thấtđứcnhihậunhân, thấtnhânnhihậunghĩa,thấtnghĩanhihậulễ...

Nhiềuđoạncóvần,nhưtrongchương2:

…hữuvôtươngsinh,

nandịtươngthành,

trườngđoảntươnghình,

caohạtươngkhuynh…

Hoặcchương39:

…thiênđắcnhấtdĩthanh,

địađắcnhấtdĩninh,

thầnđắcnhấtdĩlinh,

cốcđắcnhấtdĩdoanh,

vạnvậtđắcnhấtdĩsinh,

hầuvươngđắcnhấtdĩvithiênhạtrinh.

Nhưngchúngtanhậnthấy tiếtđiệukhôngđều:bốncâu trên, tiếtđiệu là5chữ;câuthứnămgồm6chữ;câuthứ6gốm9chữ.

Rồiđoạnsaucùngchươngđó,lạiđổivần,đổitiếtđiệu:

…Thiênvôdĩthanhtươngkhủngliệt,

địavôdĩninhtươngkhủngphế,

thầnvôdĩlinhtươngkhủngyết,

cốcvôdĩdoanhtươngkhủngkiệt,

vạnvậtvôdĩsinhtươngkhủngdiệt,

hầuvươngvôdĩquícaotươngkhủngquyết.

bốncâutrên7chữ,câu5có8chữvàcâucuối9chữ.

Cóthểbảonhữngđoạncóvầncóđiệuđó,làbướcđầucủathể“từphú”hìnhthànhởcuốithờiChiếnQuốc,đầuđờiHán,màcũnglànguồngốccủabiềnvănthịnhhànhđờiLụctriều.

2)Vềnộidung,chúngtathấy:

a)nhiềuýtrùngđiệp:Chẳnghạncónămsáuchươngkhuyêntanênkhiêmnhượng,đừngtranhvớingười:

Chương7:Thánhnhânđặtthânmìnhởsaumàthânlạiđượcởtrước(thánhnhânhậukìthânnhithântiên).

Chương67:Khôngdámđứngtrướcthiênhạ(bấtcảmvithiênhạtiên).

Rồichương68tiếptheo:Ngườikhéochỉhuytựđặtthânmìnhởdướingười,nhưvậylàcócáiđứckhôngtranhvớingười(Thiệndụngnhângiả,vichihạ,thịvịbấttranhchiđức).

Chương73:Đạotrờikhôngtranhmàkhéothắng(Thiênchiđạobấttranhnhithiệnthắng).

Nhấtlàchương22và66,lờigiốnghệtnhau:

Chỉvìmìnhkhông tranhvớiainênkhôngai tranhvớimình (Phùduybấttranh,cốthiênhạmạcnăngdữchitranh–ch.22).

Không tranhvớiainênkhôngai tranhvớimìnhđược (Dĩkìbất tranh,cốthiênhạmạcnăngdữchitranh–ch.66)

b)tưtưởngcóchỗnhưmâuthuẫn:

-Chương39nói:thầnđượcđạomàlinh(thầnđắcnhấtdĩlinh).

Chương60 lạibảo:dùngđạomà trị thiênhạ;chẳngnhữngquỉkhông linhmàthầncũngkhônglàmhạiđượcngười;chẳngnhữngthầnkhônghạiđượcngườimàthánhnhâncũngkhônglàmhạingười(đạolịthiênhạ,kìquỉbấtthần. Phi kì quỉ bất thần, kì thần bất thươngnhân.Phi kì thần bất thươngnhân,thánhnhândiệcbấtthươngnhân[30]).

-Chương19bảophải“tuyệtnhânkhínghĩa”màchương8lạikhenngườirấtthiệnthìkhéogiữlòngnhân.

-Chương5:Trờiđấtbấtnhân,coivạnvậtnhưchórơm(thiênđịabấtnhân,thườngdữthiệnnhân).

Mà chương 79 thì: Đạo trời không tư vị ai, chỉ gia ân cho người có đức(Thiênđạovôthân,thườngdữthiệnnhân).

Rồi chương 74 lại bảo: Có đấng ti sát (tức đạo trời) chuyên lo việc giết(nhữngkẻphạmpháp).

c)cóchươngdiễntưtưởngcủabinhphápgia,nhưch.69:

Thuậtdụngbinhcócâu:Takhôngdám làmchủmàchỉmuốn làmkhách,khôngdámtiếnmộttấc,thàchịulùimộtthước(Dụngbinhhữungôn:“Ngôbấtcảmvichủnhivikhách,bấtcảmtiếnthốnnhithoái[31]xích”).

d)cóchươnggiọnggaygắtnhưgiọngMặctử,Mạnhtử,khôngphảigiọngLãotử;nhưchương53:Triềuđìnhthậtôuế,đồngruộngthậthoangvu,kholẫm thật trống rỗng;màhọbận áogấm thêu, đeokiếm sắc, ănuống chán

mứa, của cải thừa thãi. Như vậy là trộm cướp chứ đâu phải là hợp đạo!(Triềuthậmtrừ,điềnthậmvu,sươngthậmhư;phụcvănthái,đáilợikiếm,yếmẩmthực,tàihoáhữudư,thịvịđạokhoa,phiđạodãtai!).

e)cónhữngchươngkhôngliênquangìđếnhọcthuyếtLãotử,như:

Chương44khuyêntakhinhvậtquísinhnhưDươngtử,

Chương74cảnhbáonhàcầmquyềnđừngdùngtửhìnhmàdoạdân(Nho,Mặccũngchủtrươngnhưvậy).

ĐiềuđóchứngtỏrằngĐạoĐứckinhcónhiềuchỗdongườiđờisau thêmvào.

AicũngnhậnvănĐạoĐứckinhrấtcôđộng,nhiềucâurấtvắntắtmàthâmthuýnhưchâmngôn,chẳnghạn:

Khúctắctoàn,uổngtắctrực(ch.22)

Đạiquânchihậutấthữuhungniên(ch.30)

Trinhângiảtrí,tựtrigiảminh(ch.33)

Nhunhượcthắngcươngcường(ch.36)

Tritúcchitúc,thườngtúchĩ(ch.46)

Trigiảbấtngôn,ngôngiảbấttri(ch.36)

Báooándĩđức(ch.63)

Thiênvõngkhôikhôi,sơvibấtthất(ch.73)

Thiênchiđạotổnhữudưbổbấttúc(ch.77)

Tínngônbấtmĩ(ch.81)

…

TheoMaxKaltenmax(trongLaoTseuetleTaoïsme–Seuil–1965)thìmộtsốcáchngônđóđãxuấthiệntrongdângiantrướcthờiLãotửvàĐạoĐứckinh,cóthểcoilàmộttúikhôncủadântộcTrungHoa.

D.CÁCBẢNCHÚTHÍCH

VăntrongĐạoĐứckinhgọnquá;ngườiviếtcốtchỉgợiýhoặcghilạichodễnhớchứkhôngphảiđểchongườikhácđọc[32],nênnhiềucâutốinghĩa,mỗingườicóthểchấmcâumộtkhác,hiểumộtkhác.

-Vídụ,chương1cóhaicâu,VươngBậtchấmcâunhưsau:

Vôdanh,thiênđịachithủy;hữudanhvạnvậtchimẫu.

Cốthườngvôdụcdĩquankìdiệu;thườnghữudụcdĩquánkìhiếu.

Chấmnhưvậythìcâusau,“vôdục”,“hữudục”nhiềungườihiểulàkhôngcólòngdục(khôngcảmđộng),cólòngdục(cảmđộng).

TưMãQuan,VươngAnThạch,TôThức,LươngKhảiSiêuchấmkhác:

-Vô,danhthiênđịachithủy;hữu,danhvạnvậtchimẫu.

-Cốthườngvô,dụcdĩquankìdiệu;thườnghữu,dụcdĩquánkìhiếu.

Ngắt câu sau chữ “vô”, “hữu” thì hai chữ đó có nghĩa khác hẳn: từ “chỗkhông”,từ“chỗcó”màxét…(tựanhưcâu:tựkìbiếngiả…,bấtbiếngiảnhiquanchi…trongbàiTiềnXíchBíchphúcủaTôThức).

-Dùchấmcâunhưnhau,ngườitavẫncóthểkhácnhaurấtxa.

Thídụcâuđầuchương50:

-Xuấtsinhnhậptử.Sinhchiđồthậphữutam,tửchiđồthậphữutam.

Ngườithìhiểulà:

Rađờithìgọilàsống;vàođấtthìgọilàchết.Rađờirồithìthọmườiphầncóba;yểumườiphầncóba.

Ngườithìhiểu:

Rachỗsống,vàochỗchết.Theoconđườngsống,toànsốngmườiphần,cóbaphầnchết…

Ngườilạigiảng:

“Cáichếtdocáisốngmàra.Nhưngđivàochỗchết,tấtđirachỗsống,đạiướcmườiphầnthìcóđếnchín.Cònmộtphầnkhôngthuộcvềsinhtử”(NgôTấtTốdẫn–tr.8).Khôngbiếtởđâurasố9đó?

Cóngườidịch:

“Sốngtứclàra,chếttứclàvào.Đồđệcủasựsống,mườicólẽba,đồđệcủasựchếtmườicólẽba”(NgôTấtTố–tr.8).

HànPhitửbảo:“thậphữutam”tứclàtứchivàcửukhiếu(haitay,haichân,vàchínlỗ:miệng,tai,mắt,mũi…).

Ngườikháclạibảo“thậphữutam”đólà“13điều,13phươngtiệnđểđạtđếnđạoSống:hư,vô,thanh,tịnh,nhu,nhược,từ,kiệm,bấtcảm,vithiênhạtiên,tritúc,trichỉ,bấtdụcđắc,vôvi.VàtráilạilàđạoChết”(NguyễnDuyCần–Lãotử–ĐạoĐứckinh.QuyểnII,tr.59.KhaiTrí–1961).

Cònvôsốcáchgiảngnữa,khônglàmsaochéphếtđược[33].Cóđiềuđáng

mừnglàkhôngnhànàochỉtríchnhànàocả,chonênkhônggâynhữngcuộctranhluậnsôinổi, tốngiấymựcnhưvấnđềđờisốngcủaLãotử.VìcóaidámchắcrằngmìnhhiểuđúngtưtưởngLãotửđâu,màLãotửvàmônsinhchếtcảrồi,ailàngườichỉrađượcđâulàphảiđâulàtrái.

RốtcuộcngườitaphảinhậnrằngđọcĐạoĐứckinhkhôngnêncăncứvàochữnghĩa,chỉnêncoitácphẩmgợiýchotathôi,vàmỗingườicứhộiýtheo“trựcgiáclinhcảm”củamình.Cáchđọcđó,từđầuthếkỉthứV,ĐàoTiềmmột thinhân,ẩnsĩ, theoLãoTrang,đãchỉcho ta trongbàiNgũLiễu tiênsinhtruyện(NgũLiễutiênsinhchínhlàông):“…Đọcthưbấtcầuthậmgiải,mỗihữuhộiý,tiệnhânnhiênvongthực”:đọcsáchkhôngcầnthâmcứuchitiết(tìmhiểunghĩatừngchữ,chỉcầnhộiýthôi),mỗilầnhộiýđượcđiềugìthìvuivẻquênăn.

Dĩnhiên,mỗingườituỳbảntính,sởhọc,kinhnghiệmcủamình,hộiýmộtcách.NhàNhohiểu“vôvi”củaLãotửtheođạoNho,PhápgianhưHànPhihiểu“vôvi”theoPháp,Binhphápgiahiểutheobinhpháp,màpháitutiênhiểutheođạotrườngsinh,PhậtgiahiểutheoPhậthọc;vàgầnđâycómộtsốhọcgiảtheo“lôgích”củaTâyphươngphêphánĐạoĐứckinh theolôgích.Cóthểđemtấtcảcáctriếtthuyếthiệnđạinhấtnhưtriếtthuyếthiệnsinh,haycơcấu[34]màgiảithíchĐạoĐứckinhđềuđượccả.TronglịchsửtriếthọcĐôngTây,chưacótácphẩmnàongắnnhưvậy,màđượcđờisaugiảithích,dịch,phêbìnhnhiềubằng.

NghiêmLinhPhong,mộthọcgiảTrungHoahiệnđạiđãlàmthốngkêcácthưmụcvềĐạoĐứckinh,thấyrằngtừđờiHánđếncậnđạiđãcó283cuốnchú thíchvàbàn thêm(hiệncòngiữđược);ngoài racòn282cuốnnữađãthấttruyềnchỉcònghilạitên,đólàởTrungHoa;ởNhậtcótới192cuốntrứthuậtnữa, tổng cộng755cuốn.Nếukể cảnhữngcuốn luậnvềhọc thuyếtLãotửthìconsốđólêntới1.600hay1.700.

Nghenói riêngởPháp, từ trước tớinayđãcó60chụcbảndịchĐạoĐức

kinh;ởAnh,Đứcsốbảndịchnếukhônghơnthìcũngkhôngkém.Ởnướcmình,mới chỉ cómột cuốn giới thiệu đạo Lão tức cuốn củaNgô Tất Tốchúngtôiđãdẫn,mộtbảndịchvàgiảithíchcủaNghiêmToản(BộQuốcgiaGiáodục–1959),vàmộtbảndịchnữacủaNguyễnDuyCần (KhaiTrí–1961).

ỞTrungHoa,bảnvăncổnhấtgiải thíchĐạoĐứckinh là bộHànPhi tử,thiênGiảiLãovàDụLão,nhưngchỉgiảithíchmộtphầnnhỏĐạoĐứckinhthôi,màlạikhôngchắcHànPhiviết.

Haibảncổnổitiếnghơnlà:

LãotửchươngcúcủaHàThượngcông(ôngởtrênbờsông),khôngbiếttênthậtlàgì,tươngtruyềnlàmộtẩnsĩsốngđờiHánVănđế(180-157),nhưngcóphầnchắclàởcuốiHậuHán(thếkỉIIsauT.L).

BàiTựa bản đó chép rằng Hán Văn đế thích đọc Lão tử, gặp nhiều chỗkhônghiểumàkhôngbiếthỏiai.KhinghenóicómộtĐạogiảởtrongmộtcáichòitranhtrênbờsông,khônglúcnàorờicuốnĐạoĐứckinh,ôngpháimộtsứgiảlạihỏinghĩanhữngđoạnkhó;nhưngHàThượngcôngbuộcnhàvuaphảithânhànhtới.Nhàvuađànhphảitới,nhưngtráchngayHàThượngcônglàkhôngbiếtphépvuatôi:“Khắpgầmtrời,khôngđâukhôngphảiđấtcủavua,khắpmặtđất,bếnnước,khôngngườinàokhôngphảilàbềtôicủavua[35]…Thầy tuyhiểuđạo,nhưngchỉ làmộtbề tôicủa ta.Tháiđộnhưvậykhôngphảilàtựcaoquá,khôngbiếtuốnmìnhư?[36].Nênbiếtrằnglàmchoaigiàuhoặcnghèo,sanghoặchèn,đềulàquyềncủatacả”.TứcthìHàThươngcôngbaybổng lêncao, lơ lửngởgiữa trời, rồiđápnhàvua:“Tôibâygiờkhôngởtrêntrời,cũngkhôngởdướiđấtgiữaloàingười,nhưvậycócònlàbềtôicủanhàvuakhông?”.VănđếbiếtHàThượngcônglàmộtsiêunhân,lúcđómớikhúmnúmxinlỗivàđượcHàThượngcôngtraochomộtbảnĐạoĐức kinh với lời chú giải. (Theo bản dịch củaKaltenmark trongsáchđãdẫn,tr.23-25).

Một bản nữa là bảnLão tử chú của Vương Bật (226-249). Ông này cựcthôngminh,mới23tuổimàđãchúgiảiDịchkinhvàĐạoĐứckinh,sinhđờiNguỵVănđế(TamQuốc),làmthượngthưlang,rấttiếclàquáyểu.Bảnchúthíchcủaôngcótínhcáchhuyềnhọc,cònbảncủaHàThượngcôngcótínhcáchthựcdụng.

CóvàivịhoàngđếTrungHoacũngchúthíchĐạoĐứckinh,nhưLươngVũđế (502-549) đời Nam Triều, soạn hai bộ Lão tử giảng sớ, Lão tử sớ lícương;vàHuyềnTônđờiĐườngmà, theoKaltenmark,bảnchúgiảiđượcnhiềungườithích.

Ngoàiracóthểkểthêm:

TôThức:Lãotửgiải,

TấtNguyên:LãotửĐạoĐứckinhkhảodị,

CaoHanh:Lãotửchínhhỗ,

DiệpMộngĐắc:Lãotửgiải…

vânvân…

Chúng tôikhông thu thậpđượcnhiều,ngoàinhữngcuốncủaNgôTấtTố,Nghiêm Toản, Nguyễn Duy Cần, Kaltenmark đã dẫn trên, và không kểnhữngcuốnviếtchungvềtriếthọcTrungHoa,nhưcủaPhùngHữuLan,VũĐồng…chỉcóthêmnhữngcuốnnày:

LãotửbạchtângiảicủaLưuTư–VănNguyênthưcục–ĐàiLoan–1969.LãotửtriếthọccủaTrươngKhởiQuân–ChínhTrungthưcục–ĐàiLoan–1968.Lão tử độc bản củaDưBồi Lâm – TamDân thư cục –Đài Bắc –

1973.Lao Tseu – Tao To King của Liou Kia-hway – Galimard – Paris –1967.L’EspritduTaocủaJeanGrenier–Flammarion–Paris–1957.

Từmườinămtrước,saukhiđãchoracuốnNhogiáomột triết líchínhtrị(1958)vàbộĐạicươngtriếthọcTrungQuốc (soạnchungvớiGiảnChi–CảoThơm1965-66),chúngtôiđãcóýlầnlầntìmhiểuthêmvàgiớithiệuriêngtừngnhàmộttấtcảcáctriếtgialớnthờiTiênTần.Vìvậynăm1972,chúngtôiđãsoạnNhàgiáohọKhổng (nhàxuấtbảnCảoThơm,cuốnnàychỉ mới vẽ lại chân dung của nhàgiáo, chứ không phải của triết gia họKhổng),vàcuốnLiệttửvàDươngtử(nhàxuấtbảnLáBối),đầunăm1975lạichorathêmcuốnMạnhtử(CảoThơm).

Trướcnăm1975,chúngtôiđãviếtxongbộTrangtử,chưakịpin;trongbanămnaymặcdầubiếtkhôngcòncơhộixuấtbảnđượcnữacũnghợpsoạnvớiôngGiảnChiđượcthêmhaibộ:Tuântử,vàHànPhitử.BâygiờviếtnốtvềLãotửđểgiữtrọnlờitựhứavớimình[37].Màcũngđểhọcthêmvàtiêuhết24giờmộtngày.

SàiGòn,PhậtđảnĐinhTị

1er.6.1977-

N.H.L-

PHẦNII:HỌCTHUYẾT

CHƯƠNGI:ĐẠOVÀĐỨC

ĐạoĐứckinh gồm81 chương, nhưng chỉ cókhoảng50 chươngđộ3.000chữ là quan trọng, còn những chương kia hoặc lặp lại, hoặc diễn thêm ýtrongcácchươngtrước,khôngcógìđặcsắc.Cácchươnglạisắpđặtrấtlộnxộn,vậymàhọcthuyếtcủaLãotửđượccoilàmmộttriếtthuyếthoànchỉnhnhất, có hệ thống nhất thờiTiênTần.Hoàn chỉnh nhất vì chỉLão tửmớitrìnhbàyrõràngmộtvũtrụquanlàmcơsởchomộtnhânsinhquanvàmộtchínhtrịquanmớimẻ,baphầnđóquantrọngngangnhau;cóhệthốngnhấtvìphầnnhânsinhquanvàchínhtrịquanchỉlàtựnhiênquikếtcủaphầnvũtrụ quan; tư tưởng gắn bó với nhaumột cáchmật thiết tới nỗi trongmộtchươngdùrấtngắn,câutrênhayđoạntrênnóivềvũtrụquanthìcâudướihayđoạndướinóingayvềnhânsinhquanhaychínhtrịquan;màrấtnhiềuchươngnóivềnhânsinhcũng tứccũng lànóivềchính trị,hayngược lai,khôngthể táchđượcđâulàchínhtrị,đâulànhânsinh,đâulàđạocủanhàcầmquyền,đâulàđạocủadân,cảhaiđềuphảithuậntựnhiên,đềulànhữngápdụngcủaphầnvũtrụquancả.

TrongphầnHọcthuyếtnày,chúngtôibấtđắcdĩphảitáchvũtrụquan,nhânsinhquanvàchínhtrịquancủaLãorachỉđểchodễtrìnhbàythôi.

Lãotửlàngườiđầutiênluậnvềvũtrụ

Các triết gia Hy Lạp thời thượng cổ, ngang với thời Xuân Thu ở TrungQuốc, thườngbànđếnvấnđềbảnnguyêncủavũ trụ,vũ trụ sinh thành rasao,bảnchấtlàgì…,nhưThalèse(640-480)chonướclàbảnchấtcủavạn

vật, Anaximène (540-480) cho không khí là nguyên tố của vạn vật,Anaximandre(610-547)bảovũtrụhồiđầulàmộtkhốilửabaobọchếtthảy,trời là nhữngvòmhơi nước,màngười từđất bùn sinh ra;Héraciite (576-480)đồngthờivớiKhổngtử,bảovũtrụkhôngdoThượngđếtạoramàtừhồinàotớigiờ,nóvẫncó,nósẽvĩnhviễntồntại,mànguyêntốtrongvũtrụlàlửa.

CáctriếtgiaTrungHoathờiXuânThuvàthờiChiếnQuốc,chỉtrừLãotử,đềukhôngbàntớivấnđềkhởithuỷđó.

DântộcTrungHoacũngnhưmọidântộckhác,tincóTrờivàthờTrời,từthờinào, takhôngbiết.HọchoTrời là“gốc”củavạnvật(Vạnvậtbảnhồthiên–Lễkí), làđấngchúa tể,có taimắt,ýchí, tri thức,đủ tìnhcảmnhưngười,lạicũnglàmphúclàmoainhưcácvuachúavậy.TrongkinhThicóvôsốcâudiễnlòngtintưởngđó:

Thiêngiámtạihạ(Trờisoixuốngdưới–Đạiminh)ĐếvịVănvương(TrờibảovuaVăn–Hoànghĩ)Thượngđế…giámquantứphương,cầudânchimạc[38](Thượngđếxemxétbốn–phương,tìmsựkhốnkhổcủadânđểcứugiúp–Hoànghĩ)Kính thiênchinộ,vôcảmhí[39]dự (Phải sợsựgiậnghétcủaTrời,khôngdámđùavui–Bản)Thiêngiángtángloạn,cơcậntiếntrăn(Trờigieovạloạn,đóikémđếnluôn–TiếtNamSơn)[40]

Nhưngđóchỉ là tínngưỡngchungcủanhânloại thờibánkhai,chứkhôngbàngìtớisựsinhthànhcủavũtrụcả.

TrungHoacũngcóthuyếtngũhành:kim,mộc,thuỷ,hoả,thổ,vàokhoảngthế kỉ thứ V trước T.L; nhưng không chomột hành nào có đầu tiên, màthuyếtđómớiđầuápdụngvàolịchsử,sauvàokhoahọc,yhọc,lísốhọc,

chứkhôngdùngđểgiảngsựtạothànhcủavũtrụ.

Ngoàiracònthuyếtâmdươngnữa,cũngkhôngbiếtxuấthiệntừthờinào.CứtheosáchQuốcngữthìnămthứbađờiChuUvương(-779)xảyramộtcuộcđộngđấtvàBáDươngPhủcholà“dokhídươngbịnénkhôngthoátrađược,khíâmbịnénkhôngbốcrađượcmàcóhiệntượngđó”.Nhưngcáigìsinhrahaiđộnglực thiênnhiênấythìchưathấynói tới,phảiđợikhixuấthiệnDịchtruyện,ngườitathêmquanniệmtháicựcnữarồimớivạchđượclịchtrìnhcuộcbiếnhoátrongvũtrụ.Hệtừthượngtruyệnnói:

“DịchcóTháicựcsinhLưỡngnghi,LưỡngnghisinhraTứtượng,TứtượngsinhraBátquái”.Lưỡngnghilàâmdương,tứtượnglàbốnmùa,bátquáilàCàn (trời),Khôn (đất),Chần (sấm sét), Tốn (gió),Khảm (nước), Li (lửa),Cấn(núi),Đoài(chằm).

Nhưng về tác giả củaKinhDịch thì nhiều người còn thắcmắc. Từ trướcngườitatinrằng10thiênThậpdực,tứcDịchtruyện(Thoántruyệnthượng,hạ; Tượng truyện thượng, hạ;Hệ từ truyện thượng, hạ;Văn ngôn truyện,Thuyếtquáitruyện,Tựquáitruyện,Tạpquáitruyện)doKhổngtửviếtthêm;ngàynaynhiềuhọcgiảchorằngđiềuđósai.PhùngHữuLanbảoThậpdựcdocácnhàNhothờiđầuHánviết;VũĐồngbảoChuDịchdomột sốnhàNhođồngthờivớiTuântửsoạn;QuáchMạcNhượccũngbảoThậpdựccủamônđệTuântửviết,màtưtưởngtrongDịchtổnghợptưtưởngKhổng,Lão.

VìvậychúngtôichorằngLãotửlàngườiđầutiênbànvềnguồngốccủavũtrụ.Trướcôngchưacóaiđặtracâuhỏivũtrụcó“thuỷ”có“chung”không.Ôngchorằngvũtrụcókhởithuỷvàcơhồkhôngcóchung.

A.ĐẠO:BẢNNGUYÊNCỦAVŨTRỤ

Chương25ôngbảo:

Cómộtvậthỗnđộnmàthànhtrướccảtrờiđất(…)cóthểcoinólàmẹcủavạnvậttrongthiênhạ[41].

Chương52ôngnóirõthêm:

Vạnvậtcónguồngốc,nguồngốcđólàmẹcủavạnvật.

Cáiđó,ôngkhôngbiếtnólàconai,cólẽnócótrướcthượngđế(chương4).

VậyLãotửbácbỏthuyếttrời(thượngđế)sinhravạnvật,màcócáigìkhácsinhravũtrụ,cótrướcthượngđế.

Cáiđó,ôngkhôngbiết tên làgì, tạmđặt tênchonó là“đạo”(ch.25).Ôngkhôngtạoramộttiếngmớimàdùngmộttiếngcũđểdiễnmộtýmới.Chữđạo{道}[42]mớiđầutrỏmộtđườngđi,rồisautrỏcáilíphảitheo,nhưkhingườitanói:đạolàmngười,đạolàmcon…;saucùngnghĩamởrộngranữa,vàđạo trỏ luật, trật tự thiênnhiên.Lão tửcó lẽđã lựachữđạođể trỏbảnnguyêncủavũ trụvìcáinghĩasaucùngđó.Nhưngôngnhậnrằng tênđó,ôngdùngtạmvậythôivìkhôngthểtìmđượcmộttênnàothíchhợp,vàngaycáibảnnguyêncủavũtrụđócũngkhôngthểnàodiễntảđược.ChonênôngmởđầuĐạoĐứckinhbằngcâu:

Đạomàcóthểdiễntảđượcthìkhôngphảilàđạovĩnhcửubấtbiến;tênmàcóthểđặtrađểgọinó(đạo)thìkhôngphảilàtênvĩnhcửubấtbiến.

Ôngthúthậtvớitarằngcáiđạođóhuyềndiệuvôcùng,vĩnhcửubấtbiến,côngdụngcủacóvôbiên,ôngkhônghiểubiếtnóđược(vìconngườichỉlàmộtphầntửcựckìbénhỏcủanó,đờisốnglạicựckìngắnngủisovớisựvĩnhcửuvôchungcủanó)vàchỉcóthểtruyềnchotaítđiềuôngsuytưvềnó, để ta dùng trực giácmà lĩnh hội được phần nào thôi, chứ ông khôngchứngminhgìcả.

Muốnđặt tênchomộtvậtgì thìphảicóhình tượng,phảikhôngđồngthời

vừaởchỗnàyvừaởchỗkhác;màđạothìkhôngcóhìnhtượng(ch.14),“lantrànkhắpnơi,cóthểquabêntrái,quabênphải”(ch.34),“khôngcógìgiốngnócả”(ch.67);nhưvậylàmsaotìmđượcmộttênthíchhợpvớinóđược.

ĐọcĐạoĐứckinhchúngtathấyôngdùngnonbảychụclầntiếngđạo,gầnnhưchươngnàocũngnóivềđạo,nhưngcácchươngsắpđặtkhôngcóthứtựgìcả,cơhồnhưôngsuytưtớiđâu,phátkiếnđượcgìthìghilại,mỗibướctiếnlạigầnđạomộtchút,cókhilậplạinhữngýtrước,cólúclạinhưlùiraxa,cólúclạinói lửng, thànhthửchúngtarấtkhócómộtýniệmrõrệtvềđạo.Mộtphầncóthểlàdongườisaukhôngbiếtsắpđặt;mộtphầncũngcóthểlàchínhôngkhôngthể–haykhôngmuốn–trìnhbàychorõrànghơn.

Dướiđâychúngtôirántổnghợpmộtsốchươngquantrọngvề:

-bảnthể

-diệudụng

củađạotheosựlĩnhhộirấtcóthểthiênlệchcủachúngtôi.

Bảnthểcủađạo

ỞtrênchúngtôiđãnóiLãotử(ch.25,52)chođạolà“mẹcủavạnvật”,vậynólàkhởithuỷcủavũtrụ.Nhưngchương4ônglạibảo:“takhôngbiếtnólàconai”,nghĩa làôngngờ rằng trướcnó, còncócáigìnữamàôngkhôngquanniệmnổicáigìđórasao.

-Cònđạocó“chung”khôngthìôngkhẳngđịnhlàkhôngcó.Hễnóitớiđạo,ôngnhiềulầndùngchữ“thường”(thườngđạo)nghĩalàvĩnhcửubấtbiến:ch.1–đạokhảđạophithườngđạo;ch.32–đạothườngvôdanh;ch.37–đạothườngvôvinhivôbấtvi;v.v…Lạithêm,ch.14ôngbảo:“theonó(đạo)thìkhôngthấyđuôi”(tuỳchi,bấtkiếnkìhậu).Mộtlẽnữalàôngbảovạnvậttừ

đạosinhra,biếnhoárồilạitrởvềđạo;“luậtvậnhànhcủađạolàtrởvềlúcđầu”(phảngiảđạochiđộng–ch.40).Vậycơhồôngchorằngkhônggianthìcóthểhữuhạn,nhưngthờigianthìvôcùng.

Trêndòngthờigianvôchungđó,đạoxuấthiệnvàomộtthờiđiểmnàođóvàôngtạmlấyđiểmđólàmkhởithuỷ,chonênbảo:“Takhôngbiếtnólàconai”.

Tómlại,chúngtôiđoánLãotửchorằngvũtrụkhôngcóchung,màcómộtkhởithuỷ–ônggọilàđạo–nhưngôngcũngngờcòncómộtcáigìtrướccáikhởithuỷđó,màôngchưasuyrađược.

SaunàyTrangtửkhẳngđịnhhơnLãotử,trongthiênTềvậtluậnbảonếucókhởi thuỷ thì đương nhiên phải có cái gì trước khởi thuỷ đó, cứ như vậyngượclênhoàisẽthấythuyếtcókhởithuỷlàkhôngthoảđoán(Hữuthuỷdãgiả,hữuvịthuỷhữuthuỷdãgiả,hữuvịthuỷhữuphùvịthuỷhữuthuỷdãgiả[43]).

ĐếnpháiTranghọcđờisaunữa,thìhọcdứtkhoáthơn,chẳngcócáigìgọiđượclà“khởithuỷ”màcũngchẳngcócáigìgọiđượclà“chungcùng”(vôcổvôkim,vôthuỷvôchung–TríBắcdu–Ngoạithiên).

Saucùng, trongTạp thiên, thiênTắcDương, cũngpháiđóbảo loàingườikhôngthểbiếtđượccáithuỷcáichungcủavũtrụ(chungthuỷbấtkhảtri).Vậychẳngnênbàntới[44].

-Nóivềđạo,Lãotử,ngoàichữ“thường”ra,còndùngthêmchữđại (lớn),nhưtrongcácchương25,67:đạođại;ch.34:đạiđạophiếmhề(đạolớnlantrànkhắpcả)…Điềuđórấtdễhiểu:đạosinhravạnvật,nuôidưỡngvạnvật(coiđoạnsau),vạnvậtcuốicùngđềutrởvềđạo,thìtấtnhiênkhônggìlớnbằngđạo,chúngtakhỏiphảibànthêmnữa.

-Nhưngđạocóhìnhtrạnggìkhông?Cógiốngcáigìkhông?Ôngchỉđáp:

cơhồkhôngcógìgiốngnócả(ch.67đãdẫn),nhưngôngkhông thể tảnóđượcvìnhìnnókhôngthấy,nghenókhôngthấy,nắmnókhôngđược.

Chương14ôngviết:

“Nhìnkhôngthấygọilàdi,nghekhôngthấygọilàhi,nắmkhôngđượcgọilàvi.Bacáiđó(di,hi,vi,tứcvôsắc,vôthanh,vôhình)truycứuđếncùngcũngkhôngbiếtgìđược,chỉthấytrộnlộnlàmmộtthôi.

Ởtrênkhôngsáng,ởdướikhôngtối,thâmviễnbấttuyệt,khôngthểgọitên,nólại trởvềcõivôvật,chonênbảolàcái trạngkhôngcóhìnhtrạng,cáitượng không có vật thể.Nó thấp thoáng,mậpmờ.Đónnó thì không thấyđầu,theonóthìkhôngthấyđuôi”.

Chương21ôviếtthêm:

“Đạolàcáigìchỉmậpmờ,thấpthoáng;thấpthoángmậpmờmàbêntrongcóhìnhtượng;mậpmờ,thấpthoángmàbêntrongcóvật;nóthâmviễn,tốitămmàbêntrongcócáitinhtúy;tinhtúyđórấtxácthực,vàrấtđángtin”.

Hai chươngđóvới câuđầuchương25: “Hữuvật hỗn thành, tiên thiênhạsinh”(cómộtvậthỗnđộnmàthànhtrướccảtrờiđất)rấtquantrọng,chúngtacầnphântíchđểtìmhiểucái“thể”củađạo.

Hai lần Lão tử gọi đạo, bản nguyên của vũ trụ, là “vật”: đạo chi vi vật(ch.21),hữuvậthỗnthành(ch.25).Chữ“vật”đóchúngtakhôngnênhiểulàmộtvậtnhưcáibàn làmộtvật,bônghoa làmộtvật…màchỉnênhiểu làmột “cái gì đó”. Cái gì đó (đạo)mênhmông “thâm viễn” (chữ này cũngđượcdùnghailần),tốităm(ch.21),hoặckhôngsáng,khôngtối,thấpthoáng,mậpmờ(ch.14).

“Nóhỗnđộnmàthành”.Chữ“hỗn”cũngđượcdùnghailần(ch.14và25)cóthểhiểulàhỗntạp,trộnlộnnữa.

Nhưngcáiđạođóvôsắc(di),vôthanh(hi),vôhình(vi)chonênkhôngthểthấyđược.Nólà“vật”thìnólà“hữu”(có)rồi.Nhưngnóvôsắc,vôthanh,vôhình,thìnócơhồlà“vô”(không).Sựthựcnókhônghẳnnhưvậy.Thậtkhógiảng.HailầnLãotửbảonó“hốthoảng”,nghĩalàthấpthoángmậpmờ.Lần trước (ch.14) ông cho nó là cái trạng không có hình trạng, cái tượngkhôngcóvậtthể(vôtrạngchitrạng,vôvậtchitượng).Lầnsau(ch.21)ôngbảoởtrongnócóhìnhtượng,cóvật(kìtrunghữutượng,kìtrunghữuvật);hơnnữaôngtinchắcrằngởtrongnócócái“tinh”(kìtrunghữutinh,kìtinhthậmchân).Chữtinh{精}đócóngườigiảnglàkhí,nhưngcũngcóthểhiểulànguyênlíhaynguyênchất,nguyêntốcủavạnvật.Cólẽnhờcái“tinh”đómàđạosinhravạnvật.Vậyđạotựanhưcó,lạitựanhưkhông.Bảolàkhôngthìkhôngđượcvìnólà“vậthỗnđộnmàthành”,nólạicó“tinh”;màbảolàcó thì sắc, thanh,hìnhcủanó ra sao,khôngbiết.Chỉbảonó“hoảnghốt”,mậpmờ,thấpthoángthôi.Mậpmờthấpthoángtứctựanhưcólạitựanhưkhông,ởgiữakhoảngcóvàkhông.Nóthậthuyềnbí.

Chương1,Lãotửbảo:

“Không”làgọicáibảnthủycủatrờiđất;

“Có”làgọimẹsinhramuônvật.

cũnglàdiễncáiýtựanhưcó,tựanhưkhông,vừakhôngvừacó.Khôngvàcó(vôvàhữu)ởcâuđótrỏ“cáchthức”(mode)củađạo.Xétcáicáchthứcvidiệucủađạothìcoinólà“không”;màcáicáchthứcsinhhoátớicùngmànó–nhờcáitinhhoacủanó,nhưtrênđãnói–thìcoinólà“có”.

NhữngđoạnLão tử rán tả cái đạođó, khiến chúng tôi liên tưởng tớiđịnhnghĩadanhtừnébuleusecủangườiÂu:mộtkhốimênhmôngtrongvũtrụ,mờmờ,hìnhrấtkhácnhau,nhưmâynhưkhói,gồmnhiềuchất,khí.

Tớiđây,chúngtacóthểbảorằngtheoLãotử,đạolàbảnnguyêncủavũtrụ,

cũngcóthểlàtổngnguyênlíhaynguyêntốcủavũtrụ.

Dụngcủađạo

Thểcủađạolàhuyềndiệu;màdụngcủanóthìvôcùng(dụngchihoặcbấtdoanh–ch.4),nósángtạovạnvật(dĩduyệtchúngphủ–ch.21),vạnvậtnhờnómàsinh(vạnvậtthịchisinh–ch.34).

Nósinhvạnvật rasao, theo trình tựnào?Vềđiểmnày,Lãotửnóirấtmùmờ,chỉtronghaimươilămchữđầuchương42,màchúngtôidịchlà:

Đạosinhramột,mộtsinhrahai,haisinhraba,basinhvạnvật.

Vạnvậtđềucõngâmmàômdương,điềuhòabằngkhítrùnghư.

vàthúthậtchẳnghiểumột,hai,balàgì,khítrùnghưlàkhígì.

Cóngườigiảngđạolà“không”,“không”sinhra“có”,vậymộtđólà“có”;hoặcđạolàvôcực,vôcựcsinhtháicực,mộtđólàtháicực;lạicóngườibảođạolàtổngnguyênlí,lísinh“khí”,vậymộtđólàkhí.

“Hai”thìaicũngđồngýlàâm,dươngvì“vạnvậtcõngâmmàômdương”nhưLãotửnói.

Còn“ba”thìlàkhítrùnghưdoâmdươnggiaonhaumàsinhrachăng?Haylàcáinguyênlínólàmchoâmdươnghoàvớinhau?

Cònmộtthuyếtnữa:một,hai,bakhôngphảilàbảnsố(sốnhiều,ít)màlàsốthứtự:mớiđầuđạosinhracáigìđó(chẳnghạnlàkhídương),rồisausinhracáigìđónữa(khíâm),rồisaunữalạisinhracáigìnữa…nhưvậychotớivôcùng.

Aimuốnhiểusaothìhiểu,vàchúngtachỉcầnnhớmỗiđiềunàylàđạosinh

ravạnvật.

Chương25,Lãotửbảo:

Ngườibắtchướcđất,đấtbắtchướctrời,trờibắtchướcđạo,đạobắtchướctựnhiên

“Đạobắtchướctựnhiên”phảihiểulàđạovớitựnhiênlàmột,đạotứclàtựnhiên,vìngoàiđạokhôngcógìkháccả.Nhưvậytathấyđạolàmphéptắcchotrời,chođất,chongười,chovạnvật.

B.ĐỨC:SỰTRƯỞNGTHÀNHCỦAVẠNVẬT

Nóivề sự sinh racủavạnvật,Lão tử rấtmùmờ,nhưngnóivề sự trưởngthànhcủavạnvậtthìlờiôngvừagọn,vừađầyđủ.

Chương51ôngviết:

Đạosinhravạnvật,đứcbaobọc,bồidưỡng,nuôi lớntới thànhthục,chechởmỗivật(…);vậtchấtkhiếnchomỗivậtthànhhình;hoàncảnh[khíhậu,thuỷthổ]hoànthànhmỗivật.[45]

Đạocócôngsinhravạnvậtthôi;côngnuôidưỡng,chechởmỗivậtchotớilớnlàvề“đức”.

Chữ“đức”ởđâyLãotửdùngvớimộtnghĩarấtmới,khôngphảichữđứcmànhàNhothườngdùngnhưđứcnhân,đứctín,đứctrung,đứchiếu.

Cứ theođoạndẫnở trên–đứcnuôi lớnmỗivật -,vàcâuđầuchương21:“Khổngđứcchidung,duyđạothịtòng”:nhữngbiểuhiệncủađứclớnđềutuỳtheođạo;cứtheonhữngcâuđóthìchúngtađoánrằng“đức”làmộtphầncủađạo:khichưahiểnhiệntrongmỗivậtthìlàđạo,khiđãhiểnhiệnrồithìphầnhiểnhiệntrongmỗivậtlà“đức”.Mỗivậtđềucó“đức”màđứccủabấtkìvậtnàocũnglàtừđạomàra,làmộtphầncủađạo,chonênđứcmớinuôi

lớnmỗivậtmàluônluôntuỳtheođạo.

Lãotửkhôngthểgiảngrõhơnđược.Tuỳchúngtamuốnhiểusaothìhiểu.

Cóngườichođạolàtổngnguyênlícủavạnvật,màđứclànguyênlícủamỗivật.Cũngkhôngrõgìhơn.

Cóngườichođứclàtácdụngcủađạo.

Ngườikhácbảođứclàtínhnăngđộngcủađạo.

Vàihọcgiảchonólà“nănglựcngấmngầmmàcũnglàcôngdụngcủađạo”.

Mộtnhàkhácchonólà“áilực”,mộtsứcgiữchovậtchấtkhỏitanrã,nhờđómànguyêntốđạocấuthànhmuônvậtmớikhôngbịrãrời.

Cũngcóthểcoinólàbảnnăngsinhtồncủamỗisinhvật:đóithìkiếmăn,khátthìkiếmuống;bảnnăngtựvệ,mệtthìnghỉngơi,tìmsựantoàn,tránhnguyhiễm;bảnnăngtruyềnchủngv.v…Nhờnhữngbảnnăngđómàsốngđược, lớnđược, tựbồidưỡng, tựbảovệ;mànhữngbảnnăngđóđềuphúbẩm, nên rất thuận luật tự nhiên, rất hợp với đạo, luôn luôn “duy đạo thịtòng”.Cóthểnhưvậykhông?

Vềhaiđiểmcuốitrongđoạnđãdẫn:vậtchấtkhiếnchomỗivậtthànhhình;hoàncảnh[khihậu,thuỷthổ]hoànthànhmỗivật,thìrấtdễhiểuvàrấtđúng.Vậtnàocũngnhờmộtsốhoáchấtmàthànhhìnhvàcũngchịuảnhhưởngcủahoàncảnh,biếnđổitheohoàncảnh:cádướinướcthìcómang,ngườithìcóphổi,vậtxứlạnhthìlôngrậmvàdài,xứnóngthìlôngthưa,ngắnv.v…

Mộthọcthuyếtvôthần

Khingười takhenEinsteinđã tìmrađượccôngthứcE=mc²(cơbảncủakhoahọcnguyêntử)vàthuyếttươngđối,ôngmượnlờicủaNewton(người

đãtìmraluậthấpdẫnvạnvật)đểđáp:“Tôichỉnhưmộtemnhỏmaymắntìmđượcmộthòncuộitrênbờmộtđạidương”.

Lờiđápkhiêmtốnđóchínhlàsựthực.Chẳngnhữngsựhiểubiếtcủahaivĩnhânđó,màtoànthểsựhiểubiếtcủanhânloạingàynaysovớisựbímậttrongvũtrụchỉnhưmộthòncuội,mộthạtcáttrênbờmộtđạidương.Chúngtamớibiếtđượcmộtphầnrấtnhỏtrongcơthểcủachínhchúngta,mớibiếtđượcmộtphầnrấtnhỏcủalớpvỏtráiđất,mớichỉđặtchânlênmặt trăng,chụpđượcíttấmhình,đemđượcítcụcđávề…màvũtrụthìcótỉtỉngôisaovàhànhtinh,sâurộngcảtỉ tỉnămánhsángvàcótừthờinàothìkhôngaibiếtđược,khôngthểnàođoánđược.

Trướcsựbímậtđócáctriếtgiađặtcâuhỏivàchỉcóthểđưaranhữnggiảthiếtthôi.Mộttrămgiảthiếtkhôngchắctrúngđượcmột,nhưnghọvẫncứnặnócmàđưara.Họcaoquíhơnchúngtaởđiểmđó.

TrướcLão tử có thể đã có người không tin rằng ông trờimà họ là thiên,hoàngthiên,đế,thượngđế,thiênđế…sinhravạnvật,nuôinấngvạnvật;vàchắcchắn từ thờiTâyChu,đãcóôngvuakhông thờ trờinhưvuaTrụ,cónhữngngườioántrời,nhưtrongkinhThiđãchép:

Dudusương[46]thiên,hạtkìhữusở?

悠悠蒼天，曷其有所?

Vằngvặctrờixanh,ôngởnơiđâu?

(ĐườngPhong)

Dânkimchivôlộc,thiênyêuthịtrác

民今之無禄，天天是琢

Dânnayđãkhôngcólộcmàvạtrờilạicứđẽo

(TiểuNhã)

Khôngsợtrờimàoántrờithìcũnggầnnhưkhôngtincótrờinữa.

Khổngtửítnóitớitrờivàquỉthần,cơhồtránhvấnđềsiêuhìnhđó,nhưngchắcchắnlàôngsợtrời,tincótrời.Chỉcóđiềulàôngkhôngnghĩrằngtrờicótaimắt,mũimiệngnhưngười(ôngbảotrờikhôngnóigìmàbốnmùavẫnxoayvần, trămvậtvẫn sinhhoá–DươngHoá – 19); vànói đến trời ôngthườngdùngchữ“thiênmạng”,mạngtrời,tứcnhưthiênlí,luậttựnhiêncủahoá công, như khi ông bảo: “Ta… năm chục tuổi biết được mạng trời”(Ngô…ngũthậptrithiênmạng–Vichính–4).Cáithiênmạngđólàcáiluậttựnhiênkhiếnchomọisựbiếnhoáhợpvớilẽđiềuhoà.

Quan niệm đó củaKhổng tương đối tiến bộ và gần giống quan niệm củaLão.

NhưngtớiMặctử,thìlạithụtlùi,trởvềtínngưỡngthờithượngcổ,chotrờilàchủtểduynhấtcủatoànthểnhânloại,làmộtđấngtốicao,rấtnghiêm,rấtcôngbằngnhưgia trưởng trongnhà,quốcquânmộtnước,hễmắc tộivớitrờithìkhôngtrốnđiđâuđược,vìởđâutrờicũngthấy,nghethấyhết(Thiênbấtvilâmcốcumônvônhân,minhtấtkiếnchi天不爲林⾕幽⾨無⼈，明必⾒之Thiênchí,thượng).Kếtluậnlàngườinàocũngphảituyệtđốiphụctùngtrời.

Lão tử gạt bỏ hẳn quan niệm đó, cả bộĐạo Đức kinh chỉ có mỗi mộtchương,chương4,lànhắctới“đế”(trời),nhưnglạiđặt“đế”dướiđạo.Ôngbảo:“Đạo…tượngđếchitiên”:Đạocólẽcótrướcthượngđế,nghĩalàsinhrathượngđế(vìđạolàmẹcủavũtrụ,cáigìcósauđạothứclàdođạosinhracả).

Có nhiều chương ông dùng chữ “thiên”, nhưng với nghĩa vòm trời nhưch.52:“thiênhạhữuthuỷ”(nhữngvậtdướivòmtrờiđềucónguồngốcđạo),

hoặcvớinghĩađạotrời nhưch.5: “thiênđịabấtnhân” (đạo trờibấtnhân)[47];ch.73:“thiênchiđạo,bấttranhnhithiệnthắng”(đạotrờikhôngtranhmàkhéothắng).

Cònquỉthầnthìchúngtôichỉthấyôngnóitớihailần(ch.39vàch.60)màtrongchương60ônglạibảo“Dùngđạomàtrịthiênhạthìquỉkhônglinh;chẳngnhữngquỉkhônglinhmàthầncũngkhônghạiđượcngười”(Dĩđạolịthiênhạ,kìquỉbấtthần.Phikìquỉbấtthần,kìthầnbấtthươngnhân).

Ônghoàntoàncótinhthầnvôthần,vềđiểmđósuốtthờiTiênTầnkhôngaihơnông,vìngayTuân tửcuối thờiChiếnQuốc, tuybàixíchdịđoan,chủtrươngrằngviệctrờikhôngliênquangìtớiviệcngười, trờikhônglàmhạingười–tráihẳnvớiMặctử–nhưngvẫncònchotrờilàcaohơncả.

Lãotửlạicótháiđộrất“triết”,khônglớntiếngmạtsát,đảđảotínngưỡngcủangườiđươngthời,chỉsuytư,tìmhiểu,đưaramộtgiảthiếtvềvũtrụ.

Giảthiếtđóthậtmớimẻ,độcđáo,cáchmạng.Ýniệm“đạo”và“đức”củaông,ngàynaychúngtachấpnhậnđượcmộtphần,hơihợpvớikhoahọc.Nóivậychúngtôikhôngcóýbảorằngkhoahọcđãhiểunổivũtrụđâu–cònlâu,lâulắm!–màchỉmuốnkhenLãotửđãsángsuốthơnngườiđươngthờicủaôngnhiều.

Ônglạikhiêmtốn,thậntrọng:khiêmtốnkhiôngnhậnngayởchươngđầurằngvũtrụvôcùnghuyềnbí,khôngthểhiểuđược,giảngđược;thậntrọngkhi ông nói về đạo, ông dùng những tiếng lửng: tượng (có lẽ), tự (giốngnhư),nhược(hìnhnhư),hoặc(hoặclà).Ôngchỉthànhthựctrìnhbàyýnghĩcủaông,dòdẫmtìmchữđểdiễntảhìnhảnhvềđạohiệntrongócông,nhưtrongcácchương14và21,vừacôđộng,vừathâmthuý,vừabóngbẩy,hiếmthấytrongtriếthọcTrungHoa.

CHƯƠNGII:TÍNHCÁCHVÀQUI

LUẬTCỦAĐẠO

Chươngtrên,chúngtôiđãđãdịchchữ“thường”(thườngđạo)làvĩnhcửu,bấtbiến.Chữđóxuấthiệnrấtnhiềulần trongĐạoĐứckinhvàcònnghĩanữalàphổbiến.Nhưcâu:

“Dânchitòngsự,thườngưcơthànhnhibạichi”(ch.64),chúngtôidịchlà“Ngườitalàmviệc,thườnggầntớilúcthànhcônglạithấtbại”,cũngcóthểhiểulà:cómộtđiềuphổbiếnlàngườitalàmviệcgầnđếnlúcthànhcôngthìthấtbại.

Hoặcnhưcâu:

“Thiênđạovôthân,thườngdữthiệnnhân”(ch.79),cóthểdịchlà:“đạotrờikhôngtưvịai,luônluôngiaânchongườicóđức”,nghĩalàcómộtluậtphổbiếnlàngườicóđức[48]thìđượctrờigiaân.

Mộtthídụnữatrongchương16:

“Phục mệnh viết thường. Tri thường viết minh, bất tri thường, vọng táchung.Trithườngdung”.

Cónghĩalà:“Trởvềmệnhlàluậtbấtbiến(hayphổbiến)củavật.Biếtluậtbấtbiến(phổbiến)thìsángsuốt,khôngbiếtluậtbấtbiến(phổbiến)thìvọngđộngthìgâyhoạ.Biếtluậtbấtbiến(phổbiến)đóthìbaodung.

Luậtbấtbiếntrongchươngđótứclàluậtbiếnhoáphổbiếntrongvũtrụ,nóchỉhuytấtcảmọisự.

Chương trên,Lão tửdùngócsuynghĩvà trí tưởng tượngmàđoáncái thểcủađạo,trongchươngnày,ôngdùngócquansátvũtrụđểtìmratínhcáchvàquiluậtcủađạo.Đạolàmẹcủavạnvật,chonênvạnvậtcónhữngtínhcáchcủađạovàphảitheonhữngquiluậtcủađạo.

A)PHÁC

CóthểLãotửnhậnthấyrằngtrongvũtrụ,sinhvậtnàocàngnhỏ,càngthấpnhưconsâu,thìcơthểvàđờisốngcàngđơngiản,chấtphác;cònloàingườithìthờithượngcổ,tínhtìnhchấtphác,đờisốngrấtgiảndị,tổchứcxãhộirấtđơn sơ; càngngàyngười ta cànghoá ramưumô,xảoquyệt, gian trá, đờisốngcàngphúctạp,xaxỉ,tổchứcxãhộicàngrắcrối,màsinhraloạnlạc,chiếntranh,loàingườichỉkhổthêm;rồitừnhậnxétđómàôngchorằngmộttínhcáchcủađạolà“phác”(mộcmạc,chấtphác),loàingườicũngnhưvạnvậtdođạosinhrađềuphảigiữtínhcáchđóthìmớihợpđạo,mớicóhạnhphúc.

Chương32,ôngviết:

“Đạothườngvôdanh,phác”:đạovĩnhviễnkhôngcótên,nóchấtphác.

Chương37,ôngbảo:

“Trongquá trìnhbiếnhoà, tưdục củachúngphát ra thì tadùngcáimộcmạcvôdanh(vôdanhchiphác)–tứcđạo–màtrấnáphiệntượngđó”.

Chương28ôngkhuyênta“trởvềmộcmạc”(phụcquiưphác).

Nhưvậy“phác”làmộttínhcáchcủađạo,hoặcmộttrạngtháicủađạo.Lãotửdùngchữđóđể trỏchínhcáiđạonữa,vìôngchonó là rấtquan trọng,tượngtrưngchođạo.“Trởvềmộcmạc”cũngtứclàtrởvềđạo.

VũĐồng trongTrungQuốc triếthọcđại cương (Thươngvụấnquán)cho

rằng“phác”làchấtliệucơbảncủađạo,chấtliệuđókhitảnmácrathìthànhnhữngvậtcụthể(vạnvậttrongvũtrụ):“pháctántắcvikhí”(ch.28).Chấtliệuđóphải chăng lànhữngđơnchất (corps simples).HiểunhưVũĐồngcũng có thể được. Trong chương sau chúng tôi sẽ xét sự áp dụng qui tắc“phác”trongcáchxửthếvàtrịnước.

B)TỰNHIÊN

Mộttínhcáchnữa–cũngcóthểnóimộtquiluậtnữa–củađạolàtựnhiên.Phác là một hình thức tự nhiên, nhưng tự nhiên không phải chỉ là phác.Nghĩarộnghơnnhiều.TrongĐạoĐứckinh,tiếngtựnhiênđượcdùngnhiềuhơn tiếng phác; tự nhiên làmột điểm quan trọng vào bậc nhất trong họcthuyếtLãotử,nênchương25ôngbảo:“đạopháp[49]tựnhiên”,nghĩalàđạotheotựnhiên,đạovớitựnhiênlàmột.

Mộtvậtgìtrờisinhra,khôngcóbàntayconngười,tagọilàtựnhiên;mộtcửđộng,ngônngữphátratựlòngramàkhôngtínhtoántrước,tacũnggọilàtựnhiên.

Đạosinh ravạnvật rồi,đểchochúngvậnhành,diễnbiến theo luật riêng,theobảnnăngcủachúng,chứkhôngcanthiệpvào,chonênLãotửbảođạolàtựnhiên.

Chương51ôngviết:

Đạosinh ravạnvật,đứcbaobọc, vật chấtkhiếnchomỗivậthình thành,hoàncảnhhoànthànhmỗivật(…)đạovàđứckhôngcanthiệp,chiphốivạnvậtmàđểvạnvậttựnhiênpháttriển.

Chương37ôngbảo“vạnvật tương tựhoá” (vạnvật sẽ tựbiếnhoá). “Tựhoá”tứclà“tựnhiênpháttriển”trongch.51.

Chínhvìđạođểchovạnvật“tựhoá”,khôngcanthiệpvào,nênđạokhông

nhậncôngcủanó:“vạnvật thịchi sinhnhibất từ[50], công thànhnhi bấthữu”–ch.34.

Đạosởdĩkhôngcan thiệpvàođời sốngcủavạnvậtvìnókhôngcónhâncách,khôngcóýchí,khôngchủquan.Ýđókhôngphải riêngcủaLão tử.Khổng tử cũngđãnói rồi: “Tứ thờihànhyên, báchvật sinhyên, thiênhàngôntai!”[51](DươngHoá–19).

Bốnmùacứ thayđổinhaumàvậnhành,vạnvật cứ theobảnnăngmà tựthíchnghivớihoàn cảnh: cá cứ tựmọc ravây, chim tựmọc ra cánh, connòngnọckhi lênở trêncạn thì tựđứtđuôimàmangbiến thànhphổi;contầmtựlàmkénđểsauđụckénramàbiếnthànhconbướm;vàloàivậtnàocũngđóithìtìmăn,norồithìthôi,lúcnàomệtthìnghỉ…

Điềuđóaicũngthấy.Đạovôtrivôgiác,cốnhiênlàkhôngcanthiệpvàođờisốngvạnvậtrồi,nhưngloàingườihữutrihữugiáclạicanthiệpvào,màcanthiệpvào thì thường rất taihại: chẳnghạnconnòngnọccònnhỏmàchặtđuôinóđithìnósẽchết;contầmmớilàmxongcáikén,tựnhốtmìnhtrongđómàtađụckéngiảithoátchonóthìnósẽchếtmàkhôngthànhbướm;nhấtlà loàingười rất thườngcan thiệpvàođời sốngcủanhau,gây ra loạn lạc,chiếntranh;Lãotửthấyrõcáihạiđóhơnaihết(chương29ôngbảo:“thiênhạlàmộtđồvậtthầndiệukhôngthểhữuvi”–tựýthayđổinóđược),nênmớinhấnmạnhvàoquiluậttựnhiên,dùngmộthìnhảnhrấtmới,đểđậpvàođầuóccủata,bảo:

“Trờiđấtbấtnhân,coivạnvậtnhưchórơm”(ch.5),nghĩalàluậtthiênnhiên–tứcđạo–khôngcótìnhthươngcủaconngười(bấtnhân),khôngtưvịvớivậtnào,cứthảnnhiênđốivớivạnvật.

Khôngcanthiệpvàođờisốngvạnvật,tứcvôvi.Vôvicũnglàmột thuyếtchủyếucủaLãotử,đượcôngnhắcđinhắclạinhiềulần.Cuốichươngnàyvàtronghaichươngsauchúngtasẽxétkĩthuyếtđó.Ởđâychúngtôixinnói

vắntắtrằng“vôvi”khôngphảilàkhônglàmgìcả,màcónghĩalàcứthuậntheotựnhiênmàlàm.

Chương37rấtquantrọng,ngắnmàtómđượchếtbaýtrongtiếtnàyvàtiếttrênchotathấyphác,tựnhiênvàvôviliênquanmậtthiếtvớinhau:

“Đạovĩnhcửuthìkhônglàmgì(vôvi–vìlàtựnhiên)màkhônggìkhônglàm(vôbấtvi–vìvạnvậtnhờnómàsinh,màlớn);bậcvuachúagiữđượcđạothìvạnvậtsẽtựbiếnhóa(sinh,lớn);bậcvuachúagiữđượcđạothìvạnvậtsẽtựbiếnhoá.Trongquátrìnhbiếnhóa,tưdụccủachúngphátrathìtadùngcáimộcmạcvôdanh(tínhcách,bảnchấtcủađạo)mà trấnáphiệntượngđó, khiếnchovạnvật khôngcòn tưdụcnữa.Khôngcòn tưdụcmàtrầmtĩnhthìthiênhạsẽtựổnđịnh”.

Khôngcanthiệpvàođờisốngvạnvậtcòncónghĩalàđểchovạnvậttựdopháttriển.VậyLãotửcóthểlàngườiđầutiênchủtrươngchínhsáchtựdo,một thứ tựdochonhânquần,xãhội,khácsự tựdochocánhân,chobảnthân,củamộtnghệsĩphóngđãngnhưTrangtửtrongthiênTiêudaodu.

C)LUẬTPHẢNPHỤC

Tínhcáchvàquiluậtthứbacủađạo,quantrọngnhất,làphảnphục,tứclàquaytrởvề.

Chương5,Lãotửviết:

“Đạiviếtthệ,thệviếtviễn,viễnviếtphản”.

([Đạo]lớn(vôcùng)thìlưuhành(khôngngừng),lưuhành(khôngngừng)thìđixa,đixathìtrởvề).

Chương40nóirõhơn:

“Phảngiả,đạochiđộng”.

(Luậtvậnhànhcủađạolàquaytrởvề).

Vạnvậtdođạosinhravàdođức(chúngtôinhắclại,đứclàmộtphầncủađạo,từđạomàra,cócôngnuôilớnvạnvật)màtrưởngthành,tấtnhiênphảitheoquiluậtphảnphục,chonênchương65bảo:

“Huyềnđứcthâmhĩ,viễnhĩ,dữvậtphảnhĩ,nhiênhậunãichíđạithuận”.

(Đứchuyềndiệusâuthẳm,cùngvớivạnvậttrởvề,rồisaumớiđạtđượcsựthuậntựnhiên).

Trongmấychươngđó,chúngtathấyLãotửdùngchữphản;chương16,ôngdùngthêmchữphục:

“Vạnvậttịnhtác,ngôdĩquanphục”.

(Xemvạnvậtsinhtrưởng,chúngtathấyđượcquiluậtphảnphục).

Phảnhayphụcthìnghĩacũngnhưnhau,đềulàquaytrởvềcả.

TrongkinhDịch,luậtphảnphụcđượctượngtrưngbằngquẻPhục.Quẻnàygồmnămhàoâmởtrênvàmộthàodươngởdưới.Khikhíâmđãphátđếncựcđiểm(sáuhàocùng làâmcả, tức tháng10âl, thángngườiTrungHoacholàlạnhnhất)thìmộthàodươngxuấthiệnởdưới,nghĩalàkhídươngbắtđầusinhtrởlại.DođómàquẻcótênlàPhục(trởlại).Phụcthuộctháng11âmlịch,ngàyđôngchí(solsticed’hier).

Luậtphảnphụccủađạođó–tứcluậttuầnhoàncủavũtrụ–loàingườiđãnhậnthấytừhồisơkhai:mặttrờimọc,lêntớiđỉnhđầurồixuống,lặn,hômsau lại như vậy; mặt trăng tới ngày rằm thì tròn, rồi khuyết lần tới cuối

tháng,rằmsautròntrởlại;bốnmùathayphiênnhau,rồinămsautrởlạimùaxuân;thuỷtriềulênlênxuốngxuống;câycốitừđấtmọclên,lárụngtrởvềđất,thànhphânnuôicây;conngười“từcátbụitrởvềcátbụi”.Vìvậymà:gió lốc không hết buổi sáng, mưa rào không hết ngày (phiêu phong bấtchungtriêu,sậuvũbấtchungnhật–ch.23).

“Phùvậtvânvân,cátphụcquikìcăn”(ch.16).

(Vạnvậtphồnthịnhđềutrởvềgốc(cănnguyên)củachúng).“Gốc”đótứclàđạo.

Mộttínhcáchcủađạolà“phác”,chonênquicăn(trởvềgốc)cũngtứclàtrởvề“phác”:“Quiưphác”(ch.28).

Chương14,ôngbảo“đạotrởvềcõivôvật”(phụcquiưvôvật);vậythìvạnvậttrởvềvớiđạo,tứctrởvềcõivôvật.Ýđódiễnlạitrongchương40:

“Luật vận hành của đạo là trở lại lúc đầu (…)Vạn vật trong thiên hạ từ“có” mà sinh ra; “có” lại từ “không” mà sinh ra.” (Phản giả đạo chiđộng…thiênđịavạnvậtsinhưhữu,hữusinhưvô).

Thậtminhbạch,màcũng thật là“lôgích”.Khởi thuỷ là“vô”.Từ“vô”màsinh“hữu”,sinhravạnvật;vạnvậtbiếnhoá tớimột trạng tháinàođórồiđềuquaytrởlại,trởvềvới“vô”.Rồitừcái“vô”lạisinh“hữu”,ynhưgiaiđoạntrước…[52]Cónhưvậyđạomớiứngdụngvôcùngđược,màđạomớicó thể“thường”(vĩnhcửu)được.Màqui luậtphảnphục,quicănđócũngvĩnhcửu,bấtbiến(thường).Biếtđượcluậtbấtbiếnđólàsángsuốt,khôngbiếtthìvọngđộngmàgâyhoạ:

“Quicăn…thịvịphụcmệnh.Phụcmệnhviếtthường.Trithườngviếtminh,bấttrithườngvọngtáchung”.

“Trởvềgốc(cănnguyên)…gọilà“trởvềmệnh”.Trởvềmệnhlàluậtbất

biến (thường) của vạn vật.Biết luật bất biến thì sáng suốt, khôngbiết thìvọngđộngmàgâyhoạ”(ch.16).

Tómlại,Lãotửchủtrươngcóluật“phảnphụcbấttuyệt”.Nhưngchúngtađừngnênhỏirằngmỗivậtkhibiếnhoáđếntậncùng,trởvề“vô”,về“đạo”,hếtmộtvòngrồi,tớivòngthứnhì,đạocótáitạochínhnhữngvậtnhưtrongvòngtrướckhông,haynhữngvậtkhácđimộtchút;mànếulàchínhnhữngvậtnhưtrongvòngtrước,thìchínhnhữngvậtđó,lầnnàycóbiếnhoácũngyhệt như kiếp trước của chúng không, như Virgile đã nghĩ trong bài caEglogue(bàicathứtưcủamụcđồng).

ThihàocủaLaMãởthếkỉthứItrướcT.L.đóbảomộtngàykiatoànthểvũtrụbiếnđổihếtcáchrồi,đihếtvòngthứnhấtrồi,sẽcốýhayngẫunhiêntrởlại y hệtmột tình trạng rất xa xăm trong dĩ vãng, rồi domột địnhmệnhkhôngsao tránhđược,sẽdiễn lạiđúng từng tiểu tiếtcácbiếncốxảyra từthờitrước:

“RồisẽcómộtTiphus(nhàtiêntri)khácvàmộtchiếctàukháctênlàArgosẽ chở các đấng anh hùng nổi danh khác (như Jason…), lại sẽ có nhữngchiến tranh khác,màAchille vĩ đại (một vị anhhùngHiLạp, theo truyềnthuyết,màHomèređãtảtrongthiênanhhùngcaIliade)sẽđượcpháiquađánhthànhTroienữa”[53].

Lãotửkhôngđặtravấnđề“lịchsửtrùngdiễn”đómàdântộcTrungHoacónhiều lương tri cũng không tin rằng tới một ngày nào đó sẽ có một vuaNghiêu nhường ngôi cho vua Thuấn, có một vua Trụ vương bị vua Võvươngdiệt,cómộtChucông,vàmộtKhổngtửcũngsinhởnướcLỗ,cũngdayhọc,cũngchuduthiênhạtìmmộtôngvuađểthờ.HọchỉtinđạikháinhưMạnhtửrằngsaumộtthờitrịlàbaonhiêulâuđó,lạiđếnmộtthờiloạnbaonhiêulâunữa,rồitrởlạimộtthờitrị,cứtuầnhoànnhưvậy.

LãotửkhôngphảilàmộtthisĩnhưVirgile,mộtsửgia,cũngkhôngphảilà

mộtchínhtrịgianữa,màchỉlàmộtnhàtưtưởng,mộttriếtgia.Ôngquansátvũtrụ,thấynhữngluậtbiếnthiênhiểnnhiênmàaicũngchấpnhận,vàôngkhuyênchúngtasốngtheonhữngluậtđó,nếukhôngsẽbịhoạ.Thếthôi.

Hìnhnhưôngnghĩrằngcácloàivậtkhácnhauđềusốngtheoluậttựnhiêncả,đềugiữđượccái“đức”đạobancho;chỉduyloàingườilàđánhmấtcái“đức”đó,rồimỗingàymộtsađoạthêmmàtớixãhộimớihoáraloạnlạcnhưởthờiông.

Chương38,ôngviết:

“Chonênđạomấtrồisaumớicóđức,đứcmấtrồisaumớicónhân,nhânmấtrồisaumớicónghĩa,nghĩamấtrồisaumớicólễ.Lễlàbiểuhiệnsựsuyvicủasựtrunghậuthànhtín,làđầumốicủasựhỗnloạn.”

Chương18cũngdiễnýđó:

“Đạolớnbịbỏrồimớicónhânnghĩa”.

Chorằngloàingườiđánhmấtcái“đức”,lạitinrằngconngườicóthểtìmlạiđượccái“đức”domộtcáchtudưỡngnàođó(chúngtôisẽtrởlạivấnđềnàytrongmột chương sau), tức lànhận rằng chúng ta có tựdoý chí; cóđịnhmệnhlàquicănnhưngcũngcótựdoýchítớimộtmứcnào;cóthểlàmcholuậtphảnphục,quicănđótiếnmauhơnhaychậmhơn.Lãotửkhôngnóira,nhưngcó lẽôngnghĩnhưvậy, tinnhưvậychăng?Nếukhôngtin,màchorằngcáigìcũngcóđịnhmệnhcả,xãhộithịnhhaysuy,trịhayloạnđềudoluật tự nhiên, tuần hoàn, con người không thể cưỡng lại được, thì tất ôngkhông viết sách. Nhưng có điểm quan trọng này ông lại không xét: loàingườidođạosinhrathìdođâumàđánhmấtcáiđức?Dođâumàđánhmấtcáiphácdođạophúcho?Doócthôngminh?Nhưngócthôngminhcũngdođạophúchonữa.Donhàcầmquyềngợilòngdụcchodân?Nhưngdânphảicósẵnlòngdụcthìmớigợiđượcchứ?

QuikếtI:Sựluânphiênvàsựtươngđốicủacácluậttươngphản

Phảncónghĩalàtrởlạimàcũngcónghĩalàtráilại.Vũtrụtiếntớicùngcựcmộttrạngtháinàođóthìquaytrởlại,tứclàchuyểnquamộttrạngtháitráilại, ngược lại trạng thái trước:nhưmặt trời xếngược lại vớimặt trời lên,trăngkhuyếtngượclạivớitrăngtròn,thuỷtriềuròngngượclạivớithuỷtriềudâng,đêmngượclạivớingày…

ĐólàsựluânphiêncủanhữngcáitươngphảnmàPhùngHữuLan(sáchđãdẫn – tr.230) so với thuyết chính (thèse),phản (antithèse), hợp (synthèse)của Hegel. Phùng dẫn câu “đại trực nhược khuất, đại xảo nhược chuyết”(cựcthẳngthìdườngnhưcong,cựckhéothìdườngnhưvụng)trongchương45đểchứngthựcrằngLãoquảcóchủtrươngchính,phảnthànhhợp.Ôngbảo:“Nếuchỉcóthẳngkhôngthôithìtấtbiếnthànhcong,nếuchỉcókhéokhông thôi thì muốn cho khéo quá rốt cuộc hoá vụng” (lộng xảo thànhchuyết);nhờtrongcáithẳngcócáicong,trongcáikhéocócáivụng,chonên[Lão tử]mới bảo là cực thẳng (đại trực), cực khéo (đại xảo), như vậy làchính,phảnhợpnhauđấy.Chonêncựcthẳngkhôngphảilàcong,chỉdườngnhưcongthôi;cựckhéokhôngphảilàvụng,chỉdườngnhưvụngthôi”.

GreniertrongcuốnL’espritduTao(Flammarion–1957),trang51chorằngPhùngsosánhnhưvậychỉlàxétbềngoàithôi.HọcthuyếtcủaLãotửngượchẳnvớiHegel.Hegeltincómộtsựtiếntriểnhoàilầnlầntớituyệtđối(tronggiai đoạn trước, chính, phản thành hợp; qua giai đoạn sau hợp đó thànhchính,rồi lạicóphản, lại thànhhợpnữa,cứnhưvậymàtiến lần lên);cònLão tử,ngược lại, chủ trương“qui căn”, trởvềđạo.VậyHegelđềcao sựtăng tiến,Lãođề cao sự giảm thoái.Thuyết củaHegel có tính cách “dịchhoá”(dialectique),cònthuyếtcủaLãocótínhcáchthầnbí(mystique).

Chúng tôi cho rằngGrenier có lí.Một sốcác triếtgiađông, tây, cógiốngnhau,thìthườngcũngchỉgiốngnhaubềngoàithôimàtinhthầnvẫncóchỗkhác.

Phải đặt câu “đại trực nhược khuất, đại xảo nhược chuyết” vào chương45[54],rồisosánhchươngnàyvớichương41,mớiđoánđượcýcủaLãotử.

Chương45:

“Cáigìhoàntoànthìdườngnhưkhiếmkhuyếtmàcôngdụnglạikhôngbaogiờhết;cáigìcựcđầythìdườngnhưhưkhôngmàcôngdụnglạivôcùng;cực thẳng thì dường như cong, cực khéo thì dường như vụng, ăn nói cựckhéothìdườngnhưấpúng”.

Chương41:

“Sáchxưacónói:đạosángthìdườngnhưtốităm,đạotiếnthìdườngnhưthụt lùi, đạo bằng phẳng dễ dàng thì dường như khúc mắc; đức cao thìdườngnhưthấptrũng;caokhiếtthìdườngnhưnhụcnhã[cũngcóthểhiểu:thậttrongtrắngthìdườngnhưdơbẩn];đứcrộnglớnthìdườngnhưkhôngđủ,đứcmạnhmẽ thìdườngnhưbiếngnhác,đứcchấtphác thìdườngnhưkhônghư[cóngườidịchlàhaythayđổi].

Hìnhvuôngcựclớnthìkhôngcógóc[nóivềkhônggian,nókhôngcógócvìkhôngbiếtgócnóđâu];cáikhícụcựclớn[đạo]thìkhôngcóhìnhtrạngcốđịnh; thanhâmcực lớn thìnghekhông thấy,hình tượngcực lớn thì trôngkhôngthấy,đạolớnthìẩnvi,khôngthểgiảngđược…”.

Tronghaichươngđó,Lãotửđềunóivềđạovàvũtrụ,đềudùngnhiềutiếng“dườngnhư” (nguyênvăn lànhược) để so sách hai cái ngược nhau: hoàntoànvớikhiếmkhuyết,đầyvớihưkhông,thẳngvớicong,sángvớitối,tiếnvớilùi,caovớithấptrũngv.v…đểchothấytínhcáchẩnvi,bímật,khôngthểgiảngcủađạo.ChonênGrenierbảothuyếtcủaLãocótínhcáchthầnbílàthế.

Sựluânphiêncủacáctươngphản–tứcsựtuầnhoàncủavũtrụ–làmộtđiều

aicũngthấy,triếtgianàocũngnhắctới;Lãotửsâusắchơn,cònnóiđếnsựtươngđốicủatươngphản.

Chương2,ôngviết:

“Có”và“không”sinhlẫnnhau;dễvàkhótạonênlẫnnhau;ngắnvàdàilàmrõlẫnnhau;caovàthấpdựavàonhau…;trướcvàsautheonhau”.

“Có”và“không”,dễvàkhó,ngắnvàdài,caovàthấp,trướcvàsaulàtuybềngoàitráinhau,nhưngthựclàsinhthànhlẫnnhau,vìkhôngcócáinàythìkhôngcócáikia:“không”sinhra“có”tứcvạnvật,vạnvậtbiếnhoátớicựcđiểm rồi lại trở về “không”; vả lại phải có rồimới thấy không, ngược lạicũngvậy;cũngnhưphảicómộtvậtdàimớithấymộtvậtkhácngắn,mộtvậtcaorồimớithấymộtvậtkháclàthấp.

Cáiđẹpcáixấucũngvậy,cáithiệncáiáccũngvậy.

“Aicũngchocáiđẹplàđẹp,dođómàphátsinhraquanniệmvềcáixấu;aicũngchođiều thiện là thiện,dođómàphátsinhraquanniệmvềcáiác”.(ch.2).

Đẹpxấu,thiệnácđềulàquanniệmcủaloàingườicả;đạokhôngphânbiệtnhưvậy, chỉvậnđộngkhôngngừng thôi,hếtgiaiđoạnnày tiếpngaygiaiđoạnkhác,mỗigiaiđoạncómộtnhiệmvụcủanólàchuẩnbịchogiaiđoạnsau, cuối cùng là trởvềđạo.Khôngcógiai đoạnnàoquan trọnghơngiaiđoạn nào: tuổi trẻ chuẩn bị cho tuổi già,màmùa đông chuẩn bị chomùaxuân.Xétchocùng thìvạnvậtcũngvậy,khôngcóquí tiện:khôngcóvậtnàokhôngcó ích trongvũ trụvềphươngdiệnnàyhayphươngdiệnkhác,cho loài nàyhay loài khác; chẳnghạnkhidùngchất hoáhọcdiệt hết loàimuỗi,loàisâuởmộtcáihồthìcásẽchết,hồsẽchết,diệthếtchimtrongmộtkhuvựcnàođóthìsâusẽsinhsôinẩynởmàmùamàngsẽbịhại…Vàaikhôngbiết rằngonggiúpchohoakết trái,hoagiúpchoongcómật?Loài

nàocũngcócônggiữsựquânbình,điềuhoàtrongvũtrụ.

Đốivớiđạo,vậtnàocũngngangnhau,khôngcóquítiện,khôngcóhoạphúcvì“hoạlàchỗdựacủaphúc,phúclàchỗnấpcủahoạ”(hoạhềphúcchisởỷ,phúchềhoạchisởphục–ch.58),“chínhcóthểbiếnthànhtà,thiệncóthểthànhác”(chínhphụcvikì,thiệnphụcviyêu–ch.58).Tấtcảchỉlàtuỳthờibiếnhoá,lúcnàylàquí,làphúc,làchính,làthiệnthìlúckháclàtiện,làhoạ,làtà,làác.Tươngđốihết.

Đólàmộtquikếtcủaluậtphảnphục,củaluậttựnhiên.Vàchúngtacóthểbảothuyết“tềvật”(mọivậtđềungangnhau),TrangtửđãmượncủaLãotử,chỉ triển khaimột cách tài tình hơn thôi. Lão tử là triết gia đầu tiên chủtrươngtựdo(coitr.76-77ởtrên[55])vàbìnhđẳngchăng?

Những lờicủaôngchúng tôidẫn tiếtnàyvàcònnhiều lờikhácnữa (như:nhunhượcthắngcươngcường,tuyệtthánhkhítrí…)cóvẻngượcđời.ChínhLãotửcũngnhậnvậy,nênchương78,ôngbảo:“Chínhngônnhượcphản”(lờihợpđạonghenhưngượcđời).Ôngbiếtrằngnhiềungườichothuyếtcủaônglàquáiluận,chêcườiông:

“Kẻhạsĩ– tứckẻ tối tămhiểubiết thấpnhất–ngheđạothìcườirộ.Nếukhôngcười thìđạođâucòn làđạonữa.” (Hạsĩvănđạo,đại tiếuchi.Bấttiếu,bấttúcdĩviđạo–ch.41).

QuikếtII:Tổnhữudư,bổbấttúc

Mộtquikếtnữacủaluậtphảnphụclà“tổnhữudư,bổbấttúc”.

Vạnvậttừ“không”màsinhra,mớiđầuconnhỏ,yếu(nhưvậylàbấttúc),lầnlầnlớnlên,mạnhlên–tứclàđượcbồibổ;khilớn,mạnhtớicựcđiểmrồi(nhưvậylàhữudư)thìtrởngượclại,nhỏđi,yếuđi–tứclàbịgiảm,tổnđi;giảmlần,suylầntớikhitrởvề“không”,thếlàxongmộtvòng.ChonênLão

tửnói:

“Đạotrờigiốngnhưbuộcdâycungvàocungchăng?Dâycungởcaoquáthìhạnóxuống,ởthấpquáthìđưanólên;dàiquáthìbỏbớtđi,ngắnquáthìthêmvào.Đạotrờibớtchỗdư,bùchỗthiếu”(Thiênchiđạotổnhữudưnhibổbấttúc–ch.77).

Vậythì trongvũtrụ tuyvậtnàocũngngangnhau, trạngtháinàocũngcầnthiếtnhưnhau,nhưngLãotửvẫnthích,mếncáinhỏ,cáiyếu,cáivơi,cáiít,cái tối tăm, cái khiêm…hơn vì những cái đó gần với đạo hơn, được đạo“bù”cho.

Quitắcnàycóvôsốápdụngtrongđờimàchươngsauchúngtôisẽxét.Ởđâytôichỉdẫnthêmmộtcâunữa,tiếpvàođoạntrên(ch.77):

“Đạongười thìkhôngvậy[thói thườngởđời thìkhôngnhưđạo trời],bớtchỗ thiếu mà cấp thêm cho chỗ dư. Ai là người có dư mà cung cấp chonhữngngườithiếuthốntrongthiênhạ?Chỉcóngườiđắcđạomớilàmđượcnhưvậy.”(Thụcnănghữudưdĩphụngthiênhạ?Duyhữuđạogiả).

Thậtlàmộtlờinhântừ,đầytìnhthương,mộtchủtrươngcôngbằngxãhộihiếmthấytrongtriếthọcTrungHoathờiChiếnQuốc.“Thụcnănghữudưdĩphụngthiênhạ?”.Tôi thíchcâuđóhơnnhữngcâu:“dânviquí,xã tắc thứchi,quânvikhinh”[56]hoặc“Dânchisởhiếu,hiếuchi,dânsởố,ốchi”[57],vìnólàmộtlờithanthởpháttừđáylòng.

D)VÔ–TRIẾTLÍVÔ

Vạnvậtkhiđãpháttriểnđếncựcđiểmthìbị“tổn”lầnlầnchotớikhitrởvề“vô”.Vậy“vô”làchungcụctrongmộtgiaiđoạnmàcũnglàkhởiđiểmgiaiđoạnsau.Hơnnữanócònlà“bảnthuỷcủatrờiđất”(ch.1),nhưchươngtrênđã nói.Vì vậyLão tử rất quí “vô”; có thể nói học thuyết của ông là họcthuyết“vô”,ngượchẳnvớihọcthuyếtcủacácnhàkhác.

Vôkhôngcónghĩalàhoàntoànkhôngcógì,tráihẳnvớihữu.Vôlàvôsắc,vôthanh,vôhìnhđốivớicảmquancủata,nhưđạo.Vôcótínhcáchhuyềndiệu,huyềnbí,nósinhrahữu,rồihữutrởvềvô, thànhthửvô,hữukhôngtươngphảnmàtươngthành.

Đểcho ta thấycái côngdụngkìdiệucủavô,Lão tửdùngnhiềuhìnhảnhmớimẻ,tàitình.

Chương11ôngviết:

“Bamươitayhoacùngquivàomộtcáibầu,nhưngchínhnhờkhoảngtrốngkhông trongcáibầumàxemớidùngđược.Nhồiđất sétđể làmchénbát,nhưng chính nhờ khoảng trốngở trongmà chén bátmới dùngđược.Đụccửavàcửasổđểlàmnhà,chínhnhờcáitrốngkhôngđómànhàmớidùngđược.Vậyta tưởngcái“có”[bầu,chénbát,nhà]cólợichotamàthựcracái“không”mớilàmchocái“có”hữudụng”.

Chương5ônglạivíkhoảngtrốngkhônggiữatrời–tứckhônggian–nhưcáibễ,“hưkhôngmàkhôngkiệt,càngchuyểnđộnghơilạicàngra”.

Thậtlàngượcđời.VươngAnThạchđờiTốngđãphảnđốiông,đạiýbảo:

“Côngdụngcủacáibánhxetuyởchỗtrốnggiữabamươisáucáirẻquạtchâu lại, nhưngởngoàiphải cóvành tròn thìmới cóchỗ trốngấy.Côngdụngcủacácđồđạttuyởchỗtrốngcủanhiềuthứđó,nhưngphảicócáivỏchungquanhthìđồđạcmớicóchỗtrống.Côngdụngcủacáinhàtuyởchỗtrốngtrongnhànhưngphảicótường,vách,nền,máithìcáinhàmớicóchỗtrống.Nhưvậythìnhữngcôngdụngcủacácvậtkiaphảiởcáicó,khôngởcáikhông”[58].

Lãotửsốngởthờiloạn,thấyngườitacàngcứuloạnthìcàngloạnthêm,chonênôngchủtrươngđừnghữuvi,đừnglàmtráithiênnhiên,tứcphảivôvi,dođóôngtrọng“vô”;VươngAnThạchsốngởthờiTrungHoasuynhược,

muốncứunguychoquốcgia,phảigiảmquyềnlợicủaquítộcmàtăngquyềnchotriềuđình,nênôngchủtrươngcựchữuvi,canthiệpnhiềuvàođờisốngcủadân,đặcbiệtlàcủagiớiquítộc,địachủ,thươngnhân,dođómàtrọng“hữu”.“Đạokhácnhauthìkhôngcùngbànvớinhauđược”.VươngphảnđốiLãolàlẽđươngnhiên,nhưngôngđãbấtcông,khôngchịuhiểusâutưtưởngcủaLão:Lãotrướcsauvẫnnghĩrằng“hữuvôtươngthành”,phảicócảhai,không có cái “không” thì cái “có” vô dụng,mà không có cái “có” thì cái“không”cũngvôdụngnhưVươngnói.GiánhưVươngkếtluậnrằng:“Nhưvậythìnhữngcôngdụngcủacácvậtkiađềuởcảcáicólẫncáikhông”thìchúngtahoàntoànđồngývớiông.

Vì lấy“vô” làmgốc,Lão tửmớikhuyên tavôvi,vôngôn,vôdục,vôsự(ch.57); cũng chính lấy “vô” làm gốc nên ôngmới chủ trương tuyệt học,tuyệtthánhkhítrí;cũngchínhvìlấy“vô”làmgốcnênôngmớitrọngsựhưtĩnh,tinhthầnbấttranhvàôngmới“ngoạikìthân,hậukìthân”(ch.7).Mộtnửanhânsinhquan,chínhtrịquancủaôngxâydựngtrênchữ“vô”.

CHƯƠNGIII:ĐẠOỞĐỜI

(Trongchươngnàyvàchươngsau,chúng tôibắtbuộcphảidùngchữ đạokhi thì với nghĩa thông thường, khi thì với nghĩa riêng của Lão tử: bảnnguyêncủavũtrụ;nhưnghainghĩađórấtkhácnhau,khólầmđược).

LãotửcũngcóthểnóinhưKhổngtử:“Ngôđạonhấtdĩquánchi”[59] (Línhân–15).ĐạocủaôngcònnhấtquánhơnđạocủacủaKhổngnữa.Haichữ“trungthứ”[60] tóm tắtđượchếtnhân sinhquancủaKhổng, cònchính trịquancủaKhổngkhôngphảichỉcó“trung thứ”,màcòn“chínhdanh”, tônquân, thứ, phú, giáo v.v… nữa. Đạo của Lão tử thì hai chữ “phản phác”(phácvớinghĩa làđạo– trởvềphác tức trởvềđạo) tómtắtđượccảnhânsinhquanlẫnchínhtrịquancủaông.Khiôngkhuyênphảithuậntựnhiên,vôvi, tránhcựcđoan,khiêm,nhu,khí trí,quảdục…làkhuyênngườiđờitrong cách xử thế mà cũng khuyên nhà cầm quyền trong phép trị nước.Chúngtôiphảitáchralàmhaichương:đạoởđờitrongchươngnàyvàđạotrịnướctrongchươngsauchodễtrìnhbày,nhưngvẫnthấylàmiễncưỡngmàkhôngsaotránhđượclờilậplại.

XãhộitheoKhổng

Dân tộcTrungHoa tớiđầuđờiChu (thếkỉ thứXII trướcT.L)[61]đãvănminhlắm:xãhộiđượctổchứchoànchỉnhtrêncơsởtônquânquyền,phụquyềnvànamquyền:Quyềntrịdânthuộcvềgiaicấpquítộc,họnắmluônquyềntôngiáo(chỉthiêntửmớiđượctếtrờiđất,bốnphương,chưhầuchỉđượctếphươngmìnhở,ngườidânchỉđượctếtổtiên);họcóbổnphậnchechởdân,dânphảinuôihọ,tuânlệnhhọ.Trongnướcthìnhưvậy,còntrongnhàthìngườichanắmquyền,đànôngcóquyềnhơnđànbà.Trongxãhộithìkẻsĩđứngđầu,rồitớinôngdân,côngđứngsaunông,thươngbịcoirẻhơncả.Tổchứcđóchặtchẽ,cótôntihẳnhòi,xãhộinôngnghiệpnàohồiđầu

cũngnhưvậycả.

Tụclệ,lễnghi,luânthườngtớiđầuđờiChu,cũngđượcChuCôngĐánquiđịnhthànhmộthệthốngmàđờisaugọilàđạoNho–ChuCôngđượctônlàôngtổđạođó–vàtớithếkỉthứVItr.T.L,Khổngtửghichéplại,pháthuythêm,dođóđạoNhocũnggọilàđạoKhổng,màKhổngtửthànhmộtôngtổnữacủađạoNho,danhcònhơnChuCông,chonênHànPhitử,trongthiênHiếuhọcbảo:“ĐạttớimứccaonhấtcủaNholàKhổngKhâu”(Nhochisởchí,KhổngKhâudã).Nhân,lễ,nghĩa,trí,tín(ngũthường–chữthườngnàycũngcónghĩa làvĩnhcửu,bấtbiếnnhưchữ thường trongĐạoĐức kinh)thànhnhữngđứccănbảntrongphépcưxửgiữavuatôi,chacon,chồngvợ,anh em, bè bạn (ngũ luân); các đức trung, hiếu, tiết, nghĩa và cần, kiệm,liêm, chính được đề cao; suốt hai nghìn rưỡi năm sau, cho tới thế kỉ củachúngta,nềnluânlíKhổngMạnhđó,thờinàocũngđượctôntrọng.

ThờiChiếnQuốc,donôngnghiệptiếnbộ,mộtgiaicấpmớixuấthiện,giaicấptânđịachủ–mộtphầnlàcácquítộcsasút,mộtphầnlàbìnhdâncótàitrí–muốnthốngnhấtTrungHoachohếtchiarẽ, loạnlạcđểdễphát triểnkinhtế;họtranhđấuvớigiaicấpquítộc,giànhmộtphầnquyềncaitrịchomình,đặtraluậtpháp,tổchứclạihànhchánhvàkinhtế(coibộHànphitửchúngtôisoạnchungvớiGiảnChi);nhưngdùhọlàMặcgiahayPhápgia(Danhgiaítbànđếnchínhtrị),cócanhtânhaycáchmạnggìthìcũngvẫntônquânquyền,phụquyền,namquyền,vàvẫncoi trọngnhữngnétchínhcủađạoKhổng,củanếpsốngtheoKhổng,màhọcholàkhôngcầnphảibànlạinữa.HọngoàimiệngchêbaiđạoKhổnglàmmấtnước(Mặctử),choNhogialàmộttrongnămloạimọt(ngũđố)củaxãhội(Phápgia),nhưngthựcrahọchỉmuốnsửalạiđạoNhochohợpthời,chothựctiễnhơn(PhápchoNholí tưởngquá)vềphươngdiệnchính trịđể thốngnhấtquốcgia thôi;vàkhiTrungHoa thốngnhất rồi, nhàTầnđóngxongvai trò rồi, thì đạoNho lạiđượctônsùngsaumộtthờibịchìmtrongmấychụcnămdướiđờiTầnThuỷHoàng.

Triếtgiaduynhấtkhônghềnhắc tới tênKhổng tử,cũngkhônghềámchỉđạoKhổng (haymộtđạonàokhác),chỉôn tồnvớimột tháiđộ rất“triết”,trìnhbàyhọcthuyếtcủamình,chẳngđảai,cũngchẳngkhenai,màchỉtrongkhoảng5.000chữđã làmmộtcuộccáchmạng lớnvề tư tưởng, lậtngượchẳnlạiđạoKhổng,cảvềvũtrụquanlẫnnhânsinhquan,chínhtrịquan,triếtgiaduynhấtđólàLãotử.

LậtngượcnềnluânlícủaKhổng

ĐạoĐứckinhmởđầubằngmấylờiLãotửbáotrướcchochúngtarằngđạolàmộtcáigìrấthuyềnvi,chínhôngkhônghiểurõđượcvàloàingườikhôngcóngônngữgìdiễntảđược,chonênôngkhôngthểgiảngchotađược,chỉgợiýchotađượcthôiđểtatựtìmhiểulấy.

Rồiquachương2,ônglạibáotrướcchotamộtđiềuquantrongnữa:phảibỏquanniệmsailầmvềthiện,áccủaxãhộiđươngthờitứccủaKhổngMặcđi,trướckhitìmhiểuđạo,tìmhiểuhọcthuyếtcủaông.Ôngviết:

“Aicũngchocáiđẹplàđẹp,dođómàphátsinhraquanniệmvềcáixấu;aicũngchođiềuthiệnlàthiện,dođómàphátsinhraquanniệmvềcáiác[62].Làvì“có”và“không”sinhlẫnnhau;dễvàkhótạonênlẫnnhau;ngắnvàdàilàmrõlẫnnhau;caovàthấpdựavàonhau;âmvàthanhhòalẫnnhau;trướcvàsautheonhau”.

Nghĩalàtrongvũtrụkhôngcógìvốntốt,vốnxấu;đạokhôngphânbiệttốtxấu,nhưchươngtrênchúngtôiđãnói.Vậythìthánhnhân–tứclàngườiđãhoàđồngvớiđạo,hoàntoànhưtĩnh,theotựnhiên–chỉcómộtcáchxửsựlà:

“…theo tháiđộvôvi,dùng thuậtkhôngnóimàdạydỗ,đểchovạnvật tựnhiênsinhtrưởngmàkhôngcanthiệpvào…”.

Ôngchưaphảilàbậcthánhnhânđó,màlạimuốnsửalạisựlầmlẫnquáhữu

vicủangườiđờingàycàngxađạo,thìkhôngthể“vôngôn”đượcvàtấtphảivạchrađiềunàonêntheo,điềunàokhôngnênnghĩalàđưaranhữnggiátrịkhác,hợpvớiđạo.

Ôngchênhữngđứcnhân,nghĩa,lễ,trí,tín,vàtrunghiếucủađạoKhổng:

“Chonênđạomấtrồi,saumớicóđức”(Đạoởđâylàtổngnguyênlícủavạnvật, đức lànguyên lí củamỗivật, tứcmộtphầncủađạo;đứccũngcó thểhiểulàbảnnăngsinhtồncủamỗivật).“Đứcmấtrồisaumớicónhân,nhânmấtrồisaumớicónghĩa,nghĩamấtrồisaumớicólễ[63].Lễlàsựbiểuhiệncủasựsuyvicủasựtrunghậuthànhtín,làđầumốicủahỗnloạn.Dùngtrítuệmàtínhtoántrướcthìchỉlàcáiloèloẹtcủađạo,màlànguồngốccủangumuội”(ch.38).

Chương18ônglạinói:

“Đạolớnbịbỏrồimớicónhânnghĩa;tríxảoxuấthiệnrồimớicótrángụy;giađình(chamẹ,anhem,vợchồng)bấthòarồimớisinhrahiếu,từ;nướcnhàrốiloạnmớicótôitrung”.

Haiđoạndẫntrênlàlờimạtsátchungcácnềnluânlícủacácdântộc,mạtsátsựvănminhcủanhânloạitừxưatớinaychứchẳngphảicủariêngTrungHoathờiđó.TheoLãotửthìloàingườibẩmsinhcólòngyêuchamẹ,yêucon, yêu đồng loại, tôn trọng bề trên v.v… cũng như loài chim, loài naichẳnghạn,không loàinàokhôngnuôinấng,chechởchoconkhiconcònnhỏ, không quyến luyến với mẹ, không hợp đoàn, không theo con đầuđoàn…; đạo và đức khiến như vậy. Những tình cảm đó hồn nhiên, trongsạch,khôngsuytính.

Loàingườiđểmấttìnhcảmhồnnhiênđórồi,mớiđặtranhân,nghĩa,lễ,trí,tín,hiếutrung;bảophảihànhđộngrasaomớilànhân,nghĩa,hiếu,trung,làcố ý rồi, nhắmmộtmụcđích rồi, không thành thực nữa; nếu lại bắt buộc

người ta làmnhưmình, thìđâucònlàđạođứcnữa,màlàsađoạ,dùngtríxảo,trọngsựloèloẹt,đầumốicủahỗnloạnrồi.

Vậyphải“tuyệtthánh,khítrí”,“bấtthượnghiền”,màgiữsựchấtphác.

Chương19,Lãotửviết:

“Dứtthánh,bỏtrí,dânlợigấptrăm;dứtnhânbỏnghĩa,dânlạihiếutừ;dứt[trí]xảo,bỏlợi,khôngcótrộmgiặc”.

Chương3:

“Khôngtrọngngườihiềnđểdânkhôngtranh”.

Khổng,MặcđềucoiNghiêu,Thuấnlàthánhnhân,coithờiNghiêu,Thuấnlàhoàngkimthờiđại.NgayPhápgianhưHànPhicũngcólúctrọngNghiêu,Thuấn;TrangtửcũngnhắcđếnNghiêu,Thuấn.Khôngcóchínhtrịgianàothời ChiếnQuốc không tin huyền thoạiNghiêu, Thuấn; duy có Lão tử làtuyệtnhiênkhôngnóiđếnNghiêu,ThuấnhaybấtkìôngthánhnàokháccủađạoNho,nhưHoàngĐế,PhụcHi,ChuCông…ÔngcoihọlàkhôngnhữngkhôngcócôngmàcòncótộivớidântộcTrungHoa,nhưngkhôngmạtsáthọ,khôngcóhọthì“dânlợigấptrăm”.Cơhồtháiđộcủaônglàkhôngcầnnhắctớihọ.ĐólàđiểmđặcbiệtcủaôngvàcủaĐạoĐứckinh.

Dứtthánhrồibỏtrínữa.

Khổng tử coi trí làmột trong năm đức quan trọng nhất, ngang với nhân,nghĩa, lễ;vìkhôngcótrí,nghĩa làkhôngbiếtrộnghiểunhiều,khôngsángsuốtthìkhóđạttớimứccaocủanhân,nghĩa,lễđược,khôngbiếtnhânvớitừnghạngngười–thânhaysơ,thiệnhayác–rasao,khôngbiếthànhđộngthếnàomớihợpnghĩa,khôngbiếtgiữlễcáchnào,tómlạikhôngbiếttrungdung, tuỳ thời, tuỳhoàncảnh.Chonênông rất trọng sựhọcvàôngcó lí.Ôngrấthiếuhọc,suốtđờitậntâmdạyngười.Ôngtựxétmìnhlà“họcnhi

bấtyếm,hốinhânbấtquyện”(họcmàkhôngchán,dạyngườimàkhôngmỏi–Thuậtnhi–bài2).

ThiênDươngHoábài8,ôngbảo:“Muốnnhânmàkhôngmuốnhọc thìbịcáichemờlàngu;muốntrímàkhôngmuốnhọcthìbịcáichemờlàcaokìtháiquá;muốntínmàkhôngmuốnhọcthìbịcáichemờlàhạinghĩa;muốntrựcmàkhôngmuốnhọcthìbịcáichemờlàngangngạnh;muốncươngmàkhôngmuốnhọcthìbịcáichemờlàtáobạo,khinhsuất”.

LãotửphảnđốithứtríđócủaKhổng,vìcănbảncủanódựngtrênsựphânbiệtsailầmcủaKhổngvềthịphi,thiệnác,trênnhữnggiátrịgiảtạonhưôngđãvạchratrongchương2(đãdẫntrên).

Vả lại “tri thức tựbản thâncủanó làđối tượngcủa lòngdục rồi” (PhùngHữuLan–tr.235)mànhưđoạndướichúngtôisẽtrìnhbày,ôngchủtrương“quảdục”(giảmdụcvọngchotớimứcgầnnhư“vôdục”).Càngbiếtnhiềungườitalạicànghammuốnnhiều;hơnnữacàngbiếtnhiềungườitalạicónhiềukhảnăngthoảmãndụcvọng:chẳnghạnchúngtavìbiếtđượcnhiềutiện nghi của khoa học (đèn điện, xe hơi,máy thu thanh, thâu hình,máylạnh…)nênmuốncóđủcáctiệnnghiđó;sựhiểubiếtcủaloàingườivềkhoahọccàng tăng thì loàingườicàngnghiêncứu,phátminh thêmnhữngmáymócmỗingàymộttânkì.Nhưvậyhoài,khôngbiếtthếnàolàđủ,màcũngkhôngthểngừngđược.

“Vihọcnhật ích”(ch.48) lànghĩavậy:TheohọcnhưKhổng,Mặc thìmỗingày[dụcvọngvà tinh thầnhữuvi]một tăng.Còn theođạo thìmỗingày[dụcvọngvàtinhthầnhữuvi]mộtgiảm:“Vihọcnhậttổn”.

Càng nhiều hammuốn – ham danh, ham lợi, ham quyền – thì con ngườicànghoáratríxảo,cótinhthầnganhđua,hiếuthắng,dânhoárakhótrị,tránguỵ:

“Thờixưa,ngườikhéodùngđạotrịnướcthìkhônglàmchodânkhônlanhcơxảo,màlàmchodânđônhậu,chấtphác.Dânsởdĩkhótrịlàvìnhiềutrímưu”(Dânchinantrị,dĩkìtrídã–ch.65).

“Tríxảoxuấthiệnrồimớicótránguỵ”(Trítuệxuất,hữuđạinguỵ–ch.18).

TrongTrang tử có kể truyệnmột ông lão làmvườn chịumúc từng thùngnướcgiếngđi tướirauchứkhôngchịudùngmộtcáimáyđể lấynướcvừanhẹnhàngvừamau(máyấyđằngsaunặng,đằngtrướcnhẹ,có lẽnhưcáicầnvọtcủata),vìlẽ:“Máytứclàcơgiới,kẻcócơgiớitấtcócơsự,kẻcócơsựtấtcócơtâm”,màcơtâmlàđiềulàmôngtaxấuhổ.“Cơxảo”,khônlanhtứclàcólòngmáymóc,tứclàcó“cơtâm”.ÔnglãolàmvườnđótheođúngđạoLão[64].

Hễcó“cơtâm”thìsinhranhiềulolắngvềnỗiđắcthất,thuakémngười,truynguyênđềudohọc(theocáchcủaKhổng).Muốnchokhỏilo,chỉcócáchlàdứthọc:

“Tuyệthọcvôưu”(ch.20).

VàrốtcuộcLãotửbảochỉcómộtcáchhọclà:

“Họcbấthọc”(ch.64).

Nghĩa làhọcsaochođượcvô trivô thức;nóicáchkhác là lấysự“khônghọc”làm“học”,nhưvậymớigiúpđượcmọingườitrởvềvớiđạo,giúpvạnvậtpháttriểntheotựnhiên(phụcchúngnhânchisởquá,phụvạnvậtchitựnhiên–ch.64).

Cách học đó trái hẳn cách học củaKhổng tử, không dùng sách vở, cũngkhông“cáchvật”(nghiêncứutừngsựvậtmột–Đạihọc),nhưvậylàphânbiệtphiềntoái,chilichỉthêmmêhoặcmàgiữtâmhồnhưtĩnh,dùngtrựcgiácđểhiểuđạo– tổngnguyên lí củavạnvật–hiểumình,mộtphầncủa

đạo,dođạosinhrarồitrởvềvớiđạo,mụcđíchlàtìmmộtlốisốnghợpvớiđạo.

Họctheocáchđóthì:

“Khôngrakhỏicửamàbiếtđược[sựlítrong]thiênhạ;khôngdòmrangoàicửamàbiếtđượcđạo trời.Càngđixacàngbiếtđược ít (vìchỉbiếtđượcnhữnghiệntượngtrướcmắt thôi,biếtđượcphầntử,khôngbiếtđượctoànthể).Chonênthánhnhânkhôngđimàbiết,khôngnhìnmàthấyrõ,khônglàmmànên”.(ch.47).

LậtngượcchếđộtônticủaKhổng

TớiđâychúngtađãthấyLãotửlậtngượcnềnluânlíKhổnggiáo.Ôngcònlậtngượccảchếđộtônti,phongkiếncủaKhổngnữa.

Lãocoivạnvậtnhưnhau,khôngphânbiệtquí,tiện,nhưvậylàchủtrươngbìnhđẳng;ônglạibảophảiđểchovạnvậttựnhiênpháttriểntheobảntínhcủachúng,khôngcanthiệpvào,nhưvậylàchủtrươngtựdo.Bìnhđẳngvàtựdolànhữnggiátrịngượcvớichếđộphongkiếndựngtrênquânquyền,phụquyềnvànamquyền.

Lão tửkhôngcựcđoannhưTrang tửmàđưarachủ trươngvôchínhphủ.Ôngvẫncònduy trìngôivua,nhưngnhiệmvụvàquyềnhànhcủavuabịgiảm thiểu gần như không còn gì.Vua chỉ cómỗi việc là vô vi, nghĩa làkhôngcanthiệpvàođờisốngcủadân,chỉcoichừngchodânsốngtheotựnhiên,ngănngừa trướcchodânkhỏiđánhmấtbản tính thuầnphác.Điểmđó,chúngtôisẽbànthêm.Vìkhôngthờthượngđế,quỉthần,vuamấtluônquyềngiáochủ.

Hơnnữa,vuatuyởtrêndânmàkhôngquíbằngdân,vì:

“Sanglấyhènlàmgốc,caolấythấplàmnền”(Quídĩtiệnvibản,caodĩhạ

vicơ).Cácvuachúamớitựxưnglàcô(côicút),quả(ítđức),bấtcốc(khôngtốt)chínhlàlẽđó.”(ch.39).

Vậyvuaphảitựđặtmìnhởdưới,ởsaudân:

“Sôngbiểnsởdĩlàmvuatrămkhelạch[nghĩalànơiquitụcủamọikhe]vìkhéoởdướithấpnênlàmvuatrămkhelạch.Vìthánhnhân[tứchạngvuachúa]muốnởtrêndânthìphảinóilờikhiêmhạ,muốnởtrướcdânthìphảilùilạisau.”(ch.66).

Chương7cũngdiễnýđó:

“Thánhnhânđặtthânmìnhởsaumàthânlạiđượcởtrước,đặtthânmìnhrangoàimàthânmớicònđược”.

Lãotửkhôngnóitớiphụquyền(quyềncủacha),nhưngcứtheoquitắcvôvi,bấtcanthiệpthìnhiệmvụvàquyềncủachacũnggiảmthiểunhưquyềncủavua.Chachỉphảinuôicon,chechởchúng,hướngdẫnchúngsốngtheotựnhiên,nhưvậylà“từphụ”(chahiềntừ)rồi.

Ôngcũngkhôngnóiđếnnamquyền(quyềncủađànông,củachồng),nhưngrõràngôngtrọngnữtínhhơnnamtính.Chương28ôngkhuyêntaphải:

“Biếttrống(namtính)màgiữmái(nữtính)”(Trikìhùng,thủkìthư).

Chương61,ôngnóithêm:

“…nên giống như giống cái trong thiên hạ.Giống cái nhờ tĩnhmà thắnggiốngđực(hamđộng)”.

Vìtrọngnữtínhchonênôngchođạolànữtính,chứkhôngnhưKhổngchoThượngđế(vànhưngườiphươngTâychoDieulàpère[65])cónamtính.

Ngay trong chương đầu ông đã bảo đạo là “mẹcủa vạn vật” (vạn vật chi

mẫu).

Rồichương25,chương52:“mẹcủavạnvậttrongthiênhạ”(thiênhạmẫu).

Chương20:“mẹnuôimuônloài”(từmẫu).

Chương6ôngdùng“thầnhang”đểtượngtrưngchođạo:thểcủađạohưvô,nêngọilàhang,dụngcủanóvôcùng,nêngọilàthần;nósinhravạnvậtchonêngọinólà“mẹnhiệmmầu”(huyềntẫn).

Trọngnữtínhtứclàtrọngnữ,ngượchẳnvớiKhổng,Mặc,vớixãhộiđươngthời.Tôikhôngchắcôngcóýtrởlạichếđộmẫuhệ;nhưngmộtxãhộitheoquan niệmông,một xã hộimà quyền và bổn phận của vua chúa, của giatrưởng rấtgiảm thiểu,nữđược trọnghơnnam,mộtxãhộinhưvậykhôngcònlàxãhộiphongkiến,tôntinữa,màgiốngxãhộithờisơkhai,khiloàingườicònsốngthànhcácbộlạc.

Xửkỉ

Lãotửlàtriếtgiađầutiên,cólẽlàduynhấtrántìmnguyênnhânsâuxasựsađoạcủaloàingười.

Khổng,Mặcchỉtìmnguyênnhânsựloạnlạccủaxãhộiđươngthờithôi:tạicácnhàcầmquyềnkhôngtheođạocủatiênvương(Nghiêu,Thuấn),tạivuakhôngravua,khôngtrọngsựgiáodụcbằnglễ(Khổng)hoặctạimọingườikhôngbiếtyêungườikhácnhưyêubảnthânmình(Mặc)v.v…

Lãotửđingượclênnữa,bảokhôngphảivậy.Nguyênnhânchính,duynhấttheoônglàtạiloàingườimỗingàymỗixađạo,khôngsốngthuậntheođạo,tức thuận theo tự nhiên, mất sự chất phác, có nhiều dục vọng quá, càngthôngminhlạicàngnhiềudụcvọng,càngxảo trá, tranhgiànhnhau,chémgiếtnhau.

Tiềnđềôngđặt ra làđạovốnhoàn toàn, conngườiban sơdođạo tạo ra,đượcđứcnuôidưỡng,cũngtựnhiên,chấtphác,ítdụcvọng,chânthành,nhuthuận.Tiềnđềđóđúnghaykhông làđiềukhôngaibiếtđược–vàđemrabànthìkhôngbaogiờhết,khôngaithuyếtphụcnổiai.Cóthểnóđúngmộtphần.Cácnhânchủnghọcđềunhậnrằngcácdântộcsơkhairấtchấtphác,thànhthật;cóthểcómộtsốưahoàbình,nhưngđasốcũngtànbạolắm.Khisănmồi thìchémgiếtnhau,ănthịtnhaunữa.Khôngthểtinchắcrằngconngườisơkhaiđềutốtcả.

Nhưngtriếtgianàocũngcóquyềnđặtramộttiềnđề;hễnóđúngmộtphần–dùnhỏ–rồisuy luậnmộtcáchđúngđểsauđưaramộtkết luận,mộtgiảiphápcóíchchonhânloạitrongmộtthờinàođó,sửađượcmộtvàisailầmnàođó,làđủchotriếtthuyếtđócógiátrịrồi.

MàLãotửsuyluậnrấtđúng.Conngườivốnchấtphác,chỉvìcácôngthánhcủaKhổng,Mặcđặtranhữnggiá trịgiả tạo(hiềnvàbấthiền,quívà tiện,danhvớilợi),gợilònghammuốncủacủadân,rồidạychohọkhônlanhhơnnữa,thìlàmsaokhôngsinhraloạn?Khiloạnrồi,họđưarađứcnhânđểsửa(nhưKhổng), sửa khôngđược, họ dùng tới quan niệmnghĩa (nhưMạnh),thấtbạinữa,họđềcaolễ(nhưTuân),hếtlễtớipháp,thuật(HànPhi).Hiệnnaykhắp thếgiớiđâuđâucũngdùng thuậtvàsứcmạnh.Cácphương tiệnbọntriếtgiavàchínhtrịgiadùngmỗingàymộtmạnhlênmàkếtquảlàxãhộicàngloạn,nhânloạicàngsađoạ.

VàLãotửkếtluận:chỉcómộtcáchlàthayđổilốisống,trởvềvớiđạo,vớitựnhiên,tứclàphải“phảnphác”.

Bướcđầulàphải“quảdục”,giảmthiểudụcvọng.TrongĐạoĐứckinh tathấyvàibachỗdùngdanhtừvôdục,như:

chương3:“Xửdânvôtrivôdục”(Khiếnchodânkhôngbiết,khôngmuốn),

chương 37: “Phù diệc tương vô dục” (Khiến cho vạn vật không còn [tư]dục);

nhưngchúngtanênnhớrằngchữvôởđócũngnhưchữvôtrongdanhtừvôvi,khôngcónghĩalàhoàntoànkhông,khôngtráihẳnvớihữu.Vôvikhôngphảilàhoàntoànkhônglàmgìcảmàlàđừnglàmgìtráivớiluậttựnhiêncủavũtrụ;vôdụckhôngphảilàhoàntoànkhônghammuốngìcả,màđừnghammuốncáigìngoàinhữngnhucầutốithiểutựnhiêncủaconngười.Vậyvôdụctứclàquảdục,hoặctiếtdục.

Vềđiểmtiếtdục,thuyếtcủaLãotửkhôngcógìmớimẻ,KhổngtửvàMặctửcũngchủtrươngnhưông,chỉkháclàôngnhấnmạnhhơnhainhàkia,tiếnxahơn,chotháiđộvôdụclàhạnhphúchoàntoàn,làđiềukiệnđểtrởvềđạomànhânloạimớikhỏiloạn,cònNhogiáochỉchonólàđiềukiệnđểgiữtưcách (Khổng),hoặcnuôi cái tâm (Mạnh)[66]; vàMặc tử coi nó làmột sựkhắckhổnêntheođểmưuhạnhphúcchungtrongkhicònnhiềungườikhốncùng,khắckhổ tớimứcchỉmong thoảmãnđượcbanhucầucănbảnnàythôi:đủăn,đủmặc,mệtnhọc,đauốmđượcnghỉngơi:“Dâncóbamốilo:đóimàkhôngđượcăn,rétmàkhôngcóáo,mệtmàkhôngđượcnghỉ,bacáiđólàbamốilolớncủadân)–(PhiNhạc).

Lãotửnhiềulầnnhắctaphảiquảdục.Ởtrênchúngtôiđãdẫncâu:“họcbấthọc”củaôngtrongchương64.Cũngchươngđóôngbảophải“dụcbấtdục”,nghĩalàchỉnênmuốnmộtđiềulàvôdục,quảdục.

Chương19ônggắnliềnquảdụcvới“bãophác”:

“…biểuhiệnsựmộcmạc,trongthìgiữsựchấtphác,giảmtưtâm,bớtdụcvọng”(hiệntố,bãophác,thiểutư,quảdục).

Chương37,ôngnóirõhơn:

“…trongquátrìnhbiếnhóa,tưdụccủavạnvậtmàphátrathìtadùngcái

mộc mạc vô danh (tức đạo) mà trấn áp hiện tượng đó, khiến cho chúngkhôngcòntưdụcnữa.Khôngcòntưdụcmàtrầmtĩnhthìthiênhạsẽtựổnđịnh”.

CũngnhưMặctử,ôngchorằngconngườichỉcầnthoảmãnnhữngnhucầutựnhiêntốithiểu:bụngthìno,xươngcốtthìmạnh;cònnhữngvậthiếm,chỉgợilònghammuốn,khiếnchoxãhộisinhloạn,thìphảibỏhết:

“Khôngtrọngngườihiềnđểchodânkhôngtranh[danhlợi],khôngquícủahiếmđểchodânkhôngtrộmcướp,khôngphôbàycáigìgợilònghammuốn,đểcholòngdânkhôngloạn.

Chonênchínhtrịcủathánhnhânlàlàmchodânlòngthìhưtĩnh,bụngthìno, tâm chí thì yếu [không hammuốn, không tranh giành], xương cốt thìmạnh”(chương3).

Nhữngcáigìlàmchovuitai,đẹpmắt,ngonmiệngcũngvậy,vì:

“Ngũsắclàmchongườitamờmắt;ngũâmlàmchongườitaùtai;ngũvịlàmchongườitatêlưỡi;ruổingựasănbắnlàmcholòngngườitamêloạn;vàngbạcchâubáulàmchohànhvingườitađồibại.Chonênthánhnhâncầunobụngmàkhôngcầuvuimắt,bỏcáinày[xaxỉ,đadục]màlựacáikia[chấtphác,vôdục]”(chương12).

YnhưlờiMặctửtrongthiênTiếtdụng,thượng:

“[Ănuống] đủ để no bụng, nối hơi,mạnh chân tay, sáng tai sángmắt thìthôi,khôngránđiềuhoàđếncùngcựcngũvịvàmùithơm,khôngtìmkiếmnhữngcủangonvậtlạởxa”.

NhưvậyLãovàMặcđềuchủtrươnghuỷbỏmĩnghệ,nghệthuật,nhữngcáitagọi làsảnphẩmcủavănminh:Lãotửđểchoconngười trởvềvớichấtphác,khôngsađoạ,tranhnhau;Mặctửđểchodânkhỏikhổ[67];Lãovìlí

tưởng,Mặcvìthươngdân.

Danhvọng,địavị,tiềncủalạicàngnênxalánh:

“Vàngngọcđầynhà,làmsaogiữnổi;giàusangmàkiêulàtựrướclấyhọa.Côngthànhrồithìnênluivề,đólàđạotrời”(Côngthànhthânthoái,thiênchiđạo–ch.9).

“Danhtiếngvớisinhmệnhcáinàoquí?Sinhmệnhvớicủacảicáinàoquantrọng?Đượcdanhlợimàmấtsinhmệnh,cáinàohại?Chonênhamdanhquáthìphảihaotổnnhiều,chứacủacảinhiềuthìmấtmátnhiều”(ch.44).

Phảiđặtthânmìnhsauthiênhạ,đặtthânmìnhngoàivòngdanhlợithìthânmìnhlạiởtrước,mớicònđược:

“Hậukìthânnhithântiên,ngoạikìthânnhithântồn”(ch.7).

Ngaycáithânmình,cũngnênquênnóđi:

“Chúngtasởdĩsợvạlớnlàvìtacócáithân.Nếutakhôngcóthânthìcònsợgìtaivạnữa?”(ch.13).

“Khôngcócáithân”nghĩalàquênnóđi,cứđểđờitathuậntựnhiên,lúcnàovềvớiđạo,với“vô”thìvề,lúcnàochếtthìchết.

-Quảdụcthìphải“tritúc”.Lãotửcólẽlàngườiđầutiênkhuyêntatritúc.

“Biếtthếnàolàđủthìkhôngnhục,biếtlúcnàonênngừngthìkhôngnguy”(Tritúcbấtnhục,trichỉbấtđãi–Ch.44).

“Họakhônggìlớnbằngkhôngbiếtthếnàolàđủ,hạikhônggìbằngthammuốnchođượcnhiều.Biếtthếnàolàđủvàthỏamãnvềcáiđủđóthìmớiluônluônđủ”(Tritúcchitúcthườngtúchĩ–ch.46).

Tri túc làđiềukiệncốtyếucủahạnhphúcmàphươngĐôngchúng tacoitrọng.Ngoài hai câu dẫn trên trongĐạoĐức kinh, người TrungHoa cònnhữngchâmngônnàynữa:“Tritúc,tiệnthịtúc,đãitúchàthờitúc?”(Biếtthếnàolàđủthìsẽđủ,đợichocóđủthìbaogiờmớiđủ?)và“Nhândụcvônhai,hồiđầu thịngạn” (Lòngdụccủaconngườikhôngcóbờbến,nhưngnhìn lại phía saumình thì đó là bờ bến đấy).Người phương Tây trái lại,muốn được thêm hoài, cho nên họ tiếnmau, phú cường, nhưng chịu hoạcũng lớn,vàhiệnnayđãcónhiềungườinghĩphảichặncáinềnvănminhtiêuthụlại,khôngchonótiếnthêmnữa.

Tritúcthì“Khứthậm,khứxa,khứthái”(bỏnhữngcáigìtháiquá–ch.29)vàkhôngchotìnhtrạngnào,dùtốttớimấy,pháttriểntớicựcđiểm,vìtheoluật tuầnhoàn trongvũ trụ,hễphát tới cựcđiểm thì sẽquay trở lại (phảnphục),sẽsuy:

“Vậtgìcũngvậy,cườngtrángrồithìsẽgià”(Vậttrángtắclão–ch.30).

“Giữchậuđầyhoài, chẳngbằng thôiđi;màichobénnhọn thì khôngbénlâu”(Trìnhidoanhchi,bấtnhưkìdĩ,suỷnhinhuệchi,bấtkhảtrườngbảo–ch.9).

Hễlêntớicựcđiểmrồithìngừnglại,đólàmộttrườnghợp“vậthoặctổnchinhiích”(vậtcókhibớtđimàlạilàthêmlên);nếutráilại,khôngngưngmàchotănghoàithìmausuy,maukiệt,nhưvậylà“íchchinhitổn”(thêmlênmàhoárabớtđi)(Chương42).

Tiếpvật

Đốivớimìnhthìquảdục,phảnphác;đốivớingườithìkhiêmnhu.Phácvànhuđềulànhữngtínhcủađạo.

Chương40,saukhibảo:“Phảngiả,đạochiđộng”,Lãotửtiếpngay:“Nhược

giảđạochidụng” (Luậtvậnhànhcủađạo là trở lại lúcđầu) [trở lạigốc];diệudụngcủađạo lànhược, tứckhiêmnhu.Chữnhunhược ở đâykhôngphảilàthiếuýchí,aibảosaotheovậy,màcónghĩalàđừngcưỡnglạiluậtthiênnhiêncủatạohoá;vậynhânsinhquancủaLãochungquilàthuậntheođạo.

Chương37,ôngbảo:

Nhunhượcthắngcươngcường.

Chương78,ôngnhắclại:

Nhượcthắngcường,nhuthắngcương.

Đólàluậtthiênnhiên,chứngcớlà:

“Ngườitasinhrathìmềmyếumàkhichếtthìcứngđơ.Thảomộcsinhrathìmềmdịumàkhichếtthìkhôcứng.Chonêncứngmạnhlàcùngloàivớichết,mềmyếulàcùngloàivớisống”(kiêncườnggiả,tửchiđồ;nhunhượcgiả,sinhchiđồ–ch.76).

Ôngđưaramộtthídụnhuthắngcương:

“Trongthiênhạ,cáicựcmềm[lànước]thìchếngựđượccáicựccứng[đá],[vìnướcxoimònđượcđá];cái“khôngcó”lạilenvôđượckhôngcókẽhở[nhưkhôngkhí lenvôđượcnhữngchấtđá,gỗcứngmàtrôngbềngoài takhôngthấykẽhở]”(ch.43).

Ôngphànnànrằnglẽđóaicũngbiếtmàkhôngaithihànhđượccả(thiênhạmạcbấttri,mạcnănghành–ch.78).Chonênmớicónhữngkẻcườngbạobấtđắckìtử(ch.42);cái“cường”củahọthựcrachỉlàbạochứkhôngphảilàcường,chínhnhumớilàcường:

Thủnhuviếtcường(ch.52).

Vìgiữđượcnhunhược,thuậnđạo,mớilàcónghịlựclớn;vàcũngnhờbiếtnhu,biếtmềmmỏng,chịukhuất,thânmớiđượcbảotoàn:

Khúctắctoàn(ch.22).

ÝnghĩabachữđóchínhlàýnghĩabàingụngônLechêneetleroseau(Cây“sên”vàcâysậy)củaLaFontaine: trongcơndông,cây“sên”cứngchốngvới bảo tố thì gẫy, trốc gốc mà cây sậy ngã theo gió thì được toàn vẹn.Khiêmđiliềnvớinhu,đềulànhữngđứcthuộcvềnữtính.Khiêmthìkhôngtựđại.Khônggìlớnbằngđạo:

“Đạolantrànkhắpcả,cóthểquabêntrái,quabênphải”.

Côngcủađạocũngkhônggìbằng:

“Vạnvậtnhờnómàsinhtrưởngmànókhôngcanthiệpvào”.

Vậymànórấtkhiêm,khônghềtựđại:

“Công thành rồimà không nhận là củamình; nó nuôi dưỡng vạn vậtmàkhônglàmchủvạnvật(…)vạnvậtquivềnómànókhônglàmchủ,chonêncóthểbảonólàlớn.Vìchotớicùng,nókhôngtựnhậnnólàlớnchonênmớihoànthànhđượccáivĩđạicủanó”(ch.34).

Khiêmthìkhôngtựbiểuhiện,khôngtựcholàphải,khôngkểcông,khôngtựphụ:

“Khôngtựbiểuhiệnchonênmớisángtỏ,khôngtựcholàphảichonênmớichóilọi,khôngtựkểcôngchonênmớicócông,khôngtựphụchonênmớitrườngcửu”(ch.22).

Khiêmthìkhôngtranhvớiai.Lãotửthấythờiôngloạnlạcvìvuachúatranhgiànhđấtđai,bảovậtcủanhau;còndânchúngthìtranhgiànhđịavị,danhlợi…nênôngnhắclạimấylần:đừngnêntranhgiành.

Chương22:

“Chỉvìkhôngtranhvớiaichonênkhôngaitranhgiànhvớimìnhđược”.

Cuốichương66,cũnglậplạiyhệtnhưvậy.

“Khôngtranhvớiaichonênkhôngaitranhgiànhvớimìnhđược”.

Chương73:

“Đạotrờikhôngtranhmàkhéothắng”.

Chương8:

“Ngườithiệnvàobậccao[cóđứccao]thìnhưnước.Nướckhéolàmlợichovạnvậtmàkhôngtranhvớivậtnào,ởchỗmọingườighét[chỗthấp]chonêngầnvớiđạo”.

Lãotửrất thíchnướcvìnướckhiêmhạ,khôngtranhvớivậtnàocảmàlạichảyxuốngchỗthấp,cóởchỗthấpmớiquíhơnmọivật:

“Sôngbiểnsởdĩlàmvuatrămkhelạch[lànơiquitụcủamọikhe]vìkhéoởdướithấpnênlàmvuatrămkhelạch”[68].

Nhưvậylà“sanglấyhènlàmgốc,caolấythấplàmnền”.

“Quídĩtiệnvibản,caodĩhạvicơ”(ch.39).

Chonênkhiêmthìkhôngmuốnởtrênngười,màcũng“khôngdámởtrướcngười”:

“Bấtcảmvithiênhạtiên”(ch.67).

Tựđặtmìnhởsaumà“thânlạiđượcởtrước”(hậukì thânnhi thântiên–ch.7).

KhôngcótriếtgianàođềcaođứckhiêmhạnhưLãotử.Aicũngmuốnvinhmà ông khuyên nên giữ nhục, như nước, chịumọi cái dơ từ trên cao đổxuống.

Khổngtửcũngthíchnước,nhưngvìmộtlẽkhác.ThiênUngdã,bài21,ôngbảo:

“Trí giả nhạo thuỷ[69], nhân giả nhạo sơn. Trí giả động, nhân giả tĩnh”(Ngườitríthíchnước,ngườinhânthíchnúi…).

Nướclưuđộng,màngườitrí(sángsuốt)hiểuđượcsựlí,biếttuỳthờihànhđộng,nênthíchnước.Núivững,khôngdờiđổi,màngườinhângiữvữngđạolí,chonênthíchnúi.

Dưỡngsinh–Ngườiđắcđạo

Phépdưỡngsinh(Lãotửgọilànhiếpsinh–Ch.50)củaLãogồmhaichữhư,tĩnh.

Chương16ôngviết:

“Hếtsứcgiữđượccựchư,cựctĩnh (tríhưcực, thủtĩnhđốc),xemvạnvậtsinhtrưởngtathấyđượcquiluậtphảnphục.Vạnvậtphồnthịnhđềutrởvềcănnguyêncủachúng.Trởvềcănnguyênthìtĩnh,[tĩnhlàbảntínhcủamọivật,chonên]trởvềcănnguyêngọilà“trởvềmệnh”.Trởvềmệnhlàluậtbấtbiến (thường)củavật.Biết luậtbấtbiến thìsángsuốt,khôngbiết luậtbấtbiếnthìvọngđộngmàgâyhoạ”.

Chữhưtrongchươngđólàhưtâm,nghĩalàđểcholòngtrốngkhông(khônghư),vôtri,vôdục.Tâmmàhưthìtrừđượchếtcácmốioánhờn,lolắng,tâmhồnsẽbìnhthản,thanhtĩnh,khôngtranhgiành,khôngcóvọngtưởng.

Chương3bảophải“hưkìtâm,nhượckìchí”,chương49khuyênphải“hồn

kìtâm(đểlòngmìnhhồnnhiên),đềulàýđócả.

Chương26và45,Lãobảotĩnhthắngđượcnáođộng,thanhtĩnhlàchuẩntắctrongthiênhạ:

“Tĩnhvitáoquân”

“Tĩnhthắngtáo(…)tĩnhvithiênhạchính”.

Chương37,lạinói:

“Khôngcòntưdụcmàtrầmtĩnhthìthiênhạsẽtựổnđịnh”.

Hư,tĩnhthìkhôngphí,màtiếtkiệmđượctinhthần, tríóc;Lãotửgọinhưvậy là “sắc”嗇 (hà tiện), cóvậymới sớmbiết thuận theođạo, sớm thuậntheođạo thì tíchđượcnhiềuđức; tíchđượcnhiềuđức thìkhônggìkhôngkhắc phục được, không gì không khắc phục được thì năng lực của mìnhkhôngbiếttớiđâulàcùng,nhưvậylàrễsâugốcvững[nắmđược]cáiđạotrườngtồn:“thâmcăncốđế,trườngsinhcửuthịchiđạo”(ch.59).Chữthị視ởđây,theoTừNguyêncónghĩalàhoạt活(sống).“Trườngsinhcửuthị”ýnghĩacũngnhư“tửnhibấtvong”trongchương33(tửnhibấtvonggiảthọ:chếtmàkhôngmấtlàtrườngthọ).

Vậy theoLão tử,để lònghư tĩnh thìmauhiểuđượcđạo, trởvềđạo,đồngnhấtvớiđạo,màđồngnhấtvớiđạothìsẽcùngvớiđạomàtrườngtồn,nhưvậylàbấttử,mặcdùthânxácbịhuỷhoại.

Ýnghĩacóphầnbíhiểm,nhưngtừxaxưatớinayaicũngnhậnlàquảdục,khôngnóngnảy,hiếuthắng,khôngtranhđua,lòngthanhthảnthìtâmthầnvuivàmạnh,màtâmthầnảnhhưởngnhiềuđếnthểchất.

Đó làvề tâm.Vềcái thânmình,ôngkhuyênmuốn sống lâu thì đừngnênphụngdưỡngmìnhquáhậu,tứcđừnghưởngthụtháiquá.“Nhữngkẻcóthể

sốnglâuđượcmàchếtsớmlàvìhọtựphụngdưỡngquáhậu”–(dĩkìsinhsinhchihậu–ch.50).Nghĩalàphảisốngđạmbạc.Điềunàycũngđúngnữa.

RốtcuộcphépdưỡngsinhcủaLãotửcũngvẫnlàphảnphác,quảdục,khiêmnhu,khôngkhácgìphépxửkỉ, tiếpvậtởhaitiết trên.Họcthuyếtcủaôngthậtnhấttrí.

Muốn thực hiện được phép dưỡng sinh đó thì phải “tự tri, tự thắng” –Chương33:

“Kẻ biết người là người khôn, kẻ tự biếtmình là người sáng suốt. Thắngđượcngườilàcósứcmạnh,thắngđượcmìnhlàkiêncường(…)Khôngrờinơichốncủamình(tứcđạo)thìđượclâudài;chếtmàkhôngmất(đạo)làtrườngthọ”.

Màkhithựchiệnđượcthìchúngtasẽ“trởvềtrẻthơ”(phụcquiưanhnhi–ch.28).Nhogiáocũngthíchtrẻthơ,nhưMạnhtửbảo:“Bậccóđứclớnvẫngiữđượclòngmìnhkhimớisinhra”(Đạinhânbấtthất,kìxíchtửchitâm–LiLâuhạ–bài12),nghĩalàgiữđượclònghồnnhiên.Lãotửcũngbảo:

“Người nào có đức dày thì như con đỏ” (Hàmđức chi hậu, tỉ ư xích tử),nhưngôngchocònvìmộtlẽnữa:Nómềmmại,nhờkhínótụlại:“chuyênkhítrínhu”(ch.10).Vẫnlàcáiýtrọng“nhu”.

Chương55ônggiảngrõhơn:

“[đứaconđỏ]xươngyếugânmềmmàtaynắmrấtchặt,chưabiếtgiaohợpmàconcudựngđứng,nhưvậylàtinhkhísungtúc.Suốtngàygàohétmàgiọngkhôngkhản,nhưvậylàkhícựchoà”.

Đờisau,cácĐạogiachuyêntâmluyệnkhíđểtrườngthọlàdomấyhànggợiýđó.

Vàđâylàchândungngườiđắcđạo,conngườilítưởngcủaLão:

“Mọingườihớnhởnhưhưởngbữatiệclớn,nhưmùaxuânlênđài;riêngtađiềmtĩnh,khônglộchúttìnhýgìnhưđứatrẻmớisinh,chưabiếtcười;rũrượimàđinhưkhôngcónhàđểvề.

Mọingườiđềucóthừa,riêngtanhưthiếuthốn;lòngtangumuội,đầnđộnthay!

Ngườiđờisángrõ,riêngtatốităm;ngườiđờitrongtrẻo,riêngtahỗnđộn,nhưsóngbiểnnhấpnhô,nhưgióvèovèokhôngngừng.

Mọi người đều có chỗ dùng, riêng ta ngoan cốmà bỉ lậu. Riêng ta khácngười,màquímẹnuôimuônloài(tứcđạo).”(Chương20).

Chương56,ôngviếtthêm:

“Ngườibiếtthìkhôngnói,ngườinóilàngườikhôngbiết.Ngănhếtcáclối,đónghếtcáccửa,khôngđểlộsựtinhnhuệra,gỡnhữngrốiloạn,chebớtánhsáng,hoàvớitrầntục,nhưvậygọilà“huyềnđồng”(đạiđồngvớivạnvậtmộtcáchhoàntoàn).

[Đạttớicảnhgiớiđóthì]khôngaithân,cũngkhôngcóaisơvớimìnhđược(vìmìnhđãngănhết các lối,đónghết cáccửa,bỏdụcvọng,giữ lònghưtĩnh);khôngai làmchomìnhđược lợihaybịhại (vìmìnhkhôngđể lộ sựtinhnhuệ,gỡnhữngrốiloạn,giữsựgiảnphác);khôngailàmchomìnhcaoquíhayđêtiệnđược(vìmìnhđãchebớtánhsáng,hoàđồngvớitrầntục).Vìvậymàtônquínhấttrongthiênhạ.

Chúng tađểý:chương20 (dẫn trên)ông lạivíngườiđắcđạovới trẻmớisinhnữa.TôiđãthấymộtbứchoạvẽLãotửthànhmộtônggiàmậpmạp,lùn,cưỡitrâu,đầuhói,râudài,mặttươitĩnhnhưmộtembérấtdễthương;vàđượcthấymộtbứckhácvẽmộtđạogiathànhmộtngườicũngmập,bận

áothụng,chấptay,hơicúiđầu,toétmiệngracười,cóvẻnhưngớngẩn,hơikhùngkhùng.Nhữnghoạ sĩnàođóđãkhéodiễnđúngýnhữngcâu:“nhưđứatrẻmớisinh”;“lòngtangumuội,đầnđộnthay!”.

CHƯƠNGIV:ĐẠOTRỊNƯỚC

Hữuvithìhỏng–Trịnướcphảinhưnấucánhỏ

Nhàcầmquyềnnào thờiđócũng lomởmangđấtđai,miệng thìnóimưuhạnhphúcchodânmàhànhđộngthìngượclại:

“Triềuđìnhthậtôuế,đồngruộngthậthoangvu,kholẫmthật trốngrỗng;màhọbậnáogấmthêu,đeokiếmsắc,ănuốngchánmứa,củacảithừathãi.Nhưvậylàtrộmcướpchứđâuphảilàhợpđạo”(ch.53).

TrongĐạoĐứckinhchỉcómỗichươngđólàgiọnggaygắt.

LãotửcũngnhưKhổngtử,Mặctử,thựctâmthươngdânvàmỗinhàđưaramộtgiảiphápcứudân.Khổngbảophải“chínhdanh”,Mặcbảophải“kiêmái”.

Lãotửchorằngxãhộisởdĩloạn,dânsởdĩkhổlàvìkhôngsốngtheođạo,khôngthuầnphác,quảdục;dođómàsinhrathamlam,chémgiếtnhau.Vậybậcthánhnhân(ôngdùngchữnàyđểtrỏbậcvuachúabiếtgiữđạo)phảilàmsaochodân“phảnphác”trướchết.

Muốnvậy,chínhhọphảigiữcái“phác”.Giữcái“phác”đểđiềukhiểntrămquan:

“Thánhnhângiữthuầnphácmàđiềukhiểntrămquan,chonênngườigiỏitrịnướckhôngchiacắtchili.”(ch.28).

Giữđượccáiphácthìvạnvậtsẽtựđộngquiphục:

“Đạovĩnhviễnkhôngcótên,chấtphác,tuyẩnvimàthiênhạkhôngaicoithườngnóđược.Cácbậcvươnghầubiếtgiữnó,thìvạnvậtsẽtựđộngqui

phục”[70].

Chínhsáchtrịnướcđó,Lãotửgọilà“vôvi”.

CáctriếtgianhưKhổng,Mặckhôngnghĩvậy,màđưathuyếtnhânnghĩalễtrí ra để răn đời, còn các chính khách thì đề nghị sửa đổi luật pháp, càngngàycàngxađạomàcàngloạnthêm,kếtquảngượcvớiýmuốn.

Lãotửbảothiênhạkhôngthểtrịbằngcáchđóđượcvì:

“Thiên hạ là một đồ vật thần diệu, không thể hữu vi, không thể cố chấpđược.Hữuvithìlàmchothiênhạhỏng,cốchấpthìmấtthiênhạ”(ch.29).

Ôngdùngmộthìnhảnhtàitình:

“Trịnướclớnnhưnấucánhỏ”(Trịđạiquốcnhượcphanhtiểutiên–ch.60).

Nấucánhỏmàlậtlênlậtxuống,độngtớinónhiềuquáthìnósẽnát,trịnướclớnmàcanthiệpvàoviệcdânnhiềuquá,dânsẽtránguỵ,chốngđối.Đólàhậuquảcủachínhsáchhữuvi.

Ngượclại,vôvi,ítcanthiệpvàoviệccủadân,đểchodânthuậntựnhiênmàsống,thìdânsẽtựhoá,sẽvuivẻmàpháttriểntheobảnnăngcủahọ.

Chương57:

“Takhônglàmgìmàdântựcảihoá,taưathanhtĩnhmàdântựnhiênthuầnchính,takhôngbangiáolệnhmàdântựphútúc,tavôdụcmàdântựhoárachấtphác”.

Nhưvậylàkhônglàmgìmàkhônggìkhônglàm(vôvinhibấtvôvi),đúngvớiluậttựnhiêncủađạo:

“Đạovĩnhcửuthìkhônglàmgì(vôvi–vìlàtựnhiên)màkhônggìkhông

làm(vôbấtvi–vìvạnvậtnhờnómàsinh,màlớn);bậcvuachúagiữđượcđạothìvạnvậtsẽtựbiếnhóa”.[71]

Côngdụngcủavôvi lớnnhưvậyvìnhàcầmquyềnđồnghoávớiđạorồihướngdẫndâncũngđồnghoávớiđạo.Điềuđóítaibìkịp.(ch.43).

(Xincoilạitiết:Triếtlívôvi–cuốichươngIIởtrên).

Chínhsáchvôvi

Bướcđầucủavôvilàgiảmthiểu,Lãotửgọilàtổn.

Chương48:

“…Theođạothìmỗingàymộtgiảm.Giảmrồi lạigiảmchotớimứcvôvi”(Viđạonhậttổn,tổnchihựutổn,dĩchívôvi).

Chúngtanhớmộtquiluậtcủađạolà“tổnhữudư”.Màchínhsáchthờiđóphiềnhàquá,nhiễusựquá.ChonênLãotửbảophảithuhẹpphạmvichínhsựlạichođếncáimứctốithiểu.

Chỉcầnthoảmãnnhữngnhucầutựnhiêncủaconngườithôi:

“Chínhtrịcủathánhnhânlàlàmchodân:lòngthìhưtĩnh,bụngthìno,tâmchí thì yếu (không ham muốn, không tranh giành), xương cốt thì mạnh.Khiến cho dân không biết, khôngmuốn,mà bọn trí xảo không dám hànhđộng.Theochínhsách“vôvi”thìmọiviệcđềutrị”(ch.3).

Cònnhữngcáikhácnhưngũsắc,ngũâm,ngũvị,nhữngvậtquí…đềucóhại,đềuphảibỏhết(ch.12đãdẫn).

Lãorấtghétnhữngvàngbạcchâubáomàônggọilà“nanđắcchihoá”,chonênchương3vàchương64,ôngdặnđidặnlại:“bấtquínanđắcchihoá”để

cholòngdânkhỏiloạn.

Tómlạilàthánhnhân“cầuchonobụngmàkhôngcầuvuimắt”(vịphúcbấtvịmục–ch.12).

NhưtrongchươngIIItôiđãtrìnhbày,ôngchêcảnhân,nghĩa,lễ,trícủaNhogia,muốntuyệtcảthánh,bỏcảtrí:

“Dứt thánh (thánh của Nho gia), bỏ trí, dân lợi gấp trăm; dứt nhân bỏnghĩa,dânlạihiếutừ;dứt[trí]xảobỏlợi,khôngcótrộmgiặc.”(ch.19).

Bỏcảhọcđi,vì“tuyệthọc”thì“vôưu”–(ch.20);cànghọcthìdụcvọngvàsựtríxảomỗingàycàngnhiều(vihọcnhậtích–ch.48);màdâncànghoárakhótrị:

“Thờixưa,ngườikhéodùngđạotrịnướcthìkhônglàmchodânkhônlanhcơxảo,màlàmchodânđônhậu,chấtphác.Dânsởdĩkhótrịlàvìnhiềutrímưu”(ch.65).

Khổng,Mặcđềuchosựdạydânlànhiệmvụquantrọngnhấtcủanhàcầmquyền,chonêncódanhtừ“chínhgiáo”,hễnóitớichínhtrị(trịdân)thìphảinói tớigiáodân(dạydân);màdạydânthìdùnglễ,nhạcvàgiảngchodânđạonhânnghĩa,hiếutrung.

Lãotửngượclạibảo:

“Thánhnhânxử sự theo tháiđộ“vôvi”,dùng thuật“khôngnói”màdạydỗ”(hànhbấtngônchigiáo–ch.2).

Dạydỗbằngcáchkhôngnói làđểchovạnvật sinh trưởngmàkhôngcanthiệpvào.Từxưatớinay,chưaaitinởbảntínhconngườibằngLãotử.

Vậylàquitắc“phúchi,giáochi”củaKhổngphảibỏ.Khôngdạychodânthìkhôngcầnchữviết,trườnghọc;màcũngkhôngcầnluậtpháp,nhàtù.Đólà

chúngtôisuyluậnnhưvậy,chớLãotửchỉbảo:

“Chínhlệnhrõràng(nghiêmvàchili)thìdânkiêubạc”(ch.58).

và:

“Dânkhôngsợchếtthìsaolạidùngtửhìnhdoạdân?Nếulàmchodânluônluônsợchết,màcókẻnàophạmpháptacũngbắtđượcmàgiếtthìaicòndámphạmphápnữa?[Sựthựckhôngphảinhưvậychonênhìnhphápmớivôhiệu].”

Cóđấng“tisát”(tứcđạotrời)chuyênloviệcgiết,nếuvuachúathayđấngtisátmàgiếtdânthìcũngnhưthaythợđẽo.Thaythợđẽothìítkhikhôngđứttay”(ch.74).

Ôngtinrằngkẻnàolàmbậythìtrờisẽkhôngtha:

“Lướitrờilồnglộng,thưamàkhólọt”(Thiênvõngkhôikhôi,sơnhibấtthất–ch.73).

-Vềkinhtế,Lãotửchủtrươngchínhsáchtựdo:

Chương57:

“Takhôngbangiáolệnhmàdântựphútúc”(…)“càngbannhiềulệnhcấmthì nước càng nghèo (vì làm thì sợ phạm cấm mà không dám làm, hoặcnhữnglệnhcấmđócảntrởcôngviệclàmăncủadân,ngượcvớiluậtthiênnhiên,kếtquảtaihại)”.

Thuếsẽđánhrấtnhẹ:

Chương75:

“Dânsởdĩđóilàvìnhàcầmquyềnthuthuếnặngquá,chonêndânđói”.Bắt

dânđóngthuếquánặngđểchonhàcầmquyềnxaxỉ, tựphụngdưỡngquáhậuthìhọsẽcoithườngcáichếtmànổiloạn.

Dânchỉcầnnobụng,ấmthân,ởyên,chonênngoàiviệctrồngtrọtvànuôitầm,chỉcầnchếtạovàiđồdùngcầnthiếtnhưlưỡicày,daobúa,chénbát…Dùcóthuyềnxecũngkhôngngồi,cókhícụgấpchụcgấptrămsứcngườicũngkhôngdùng(ch.80).

Vậy là công nghiệp giảm tớimức tối thiểu,mà thương nghiệp không cầnthiết,chỉtraođổihiệnvậtvớinhaulàđủ.

-Vềvõbị,Lãotửchủtrươngbấttranhthìtấtnhiênphảnchiếnhơnaihết.TrongĐạoĐứckinhcótớisáubảychươngbànvềvấnđềđó.

Chương30:

“Ngườigiữđạomàphòvuathìkhôngdùngbinhlựcđểmạnhhơnthiênhạ.Vì việc như vậy thườnghay quay ngược trở lại [hiếu chiến thì lại chết vìchiếntranh].”

“Quânđộiđóngởđâu,gaigócmọcởđấy.Sautrậnchiếntranhlớn,tấtbịmấtmùa”(Đạiquânchihậutấthữuhungniên).

Dùcómạnhlênmột thời rồicũngsuy,“cường tráng thìrồisẽgià”, đó làluậtphảnphục,luânphiêncủacáctươngphản(coilạichươngIIphầnnày).

Tiếpngaychươngsau,Lãotửlạibảo:

“Binhkhílàvậtbấttường,aicũngghétchonênngườigiữđạokhôngthíchdùngnó”.

Chương46:

“Thiênhạcóđạothìngựatốtkhôngdùngvàochiếntranhmàdùngvàoviệccàycấy;thiênhạvôđạothìngựadùngvàochiếntranhvàngựamẹsinhconởchiếntrường[chứkhôngsinhởnhà].”

Vàôngkhuyêncácvuachúa–nướclớncũngnhưnướcnhỏ–phảikhiêmnhuđểtránhchiếntranhchothiênhạ:

“Nướclớnnênởchỗthấp,chỗquitụcủathiênhạ,nêngiốngnhưgiốngcáitrongthiênhạ.Giốngcáinhờtĩnhmàthắnggiốngđực[hamđộng],lấytĩnhlàm chỗ thấp.Cho nên nước lớnmà khiêmhạ đối với nước nhỏ thì đượcnướcnhỏxưngthần;nướcnhỏmàkhiêmhạđốivớinướclớnthìđượcnướclớnchechở.Nhưvậylàmộtbênkhiêmhạđểđược[nướcnhỏxưngthần],một bên khiêmhạmàđược [nước lớn che chở]. Nước lớn chẳng qua chỉmuốngồmnuôinướcnhỏ,nướcnhỏchẳngquamuốnthờnướclớn.Khiêmhạ thì cả hai đều được như ýmuốn; nhưng nước lớn phải khiêm hạmớiđược”.

Thế giớimà dân tộc nào cũng khiêmnhu, bất tranh; cá nhân nào đối vớinhaucũngkhiêmnhubất tranhnhưvậy thìnhânloạicựckìvănminhrồi;nhưng luật phản phục tự nhiên, luật luân phiên của các tương phản (coichươngIIphầnnày),tứcthịnhrồisuy,trángtớilão,dươngcựcrồisinhâm,thìhoàbìnhrồitấtsẽphảicóchiếntranh,khôngthểcótìnhtrạngvĩnhviễnhoàbìnhđược.

ChắcLãotửhoặccácmônđệđờisaucủaônghiểunhưvậy,nênxétthêmcảtrườnghợpbấtđắcdĩphảidùngbinhthìphảilàmsao.

Chương68khuyênnênchiếnđấuvớitinhthần“bấttranh”:

“Viêntướnggiỏikhôngtỏravũdũng,ngườigiỏitácchiếnkhôngtỏrahunghăng,ngườikhéothắngdịchkhônggiaophongvớiđịch,ngườikhéochỉhuythìtựđặtmìnhởdướingười.Nhưvậylàcócáiđứckhôngtranhvớingười,

nhưvậylàbiếtdùngsứccủangười,nhưvậylàhoàntoànhợpvớiđạo”.

Chương69lạitiếp:

“Thuậtdụngbinhcócâu:“Takhôngdámlàmchủ(tứckhiêuchiến)màchỉmuốnlàmkhách(tứcứngchiến),khôngdámtiếnmộttấc, thàchịulùimộtthước(khôngmuốnhunghăngmàchịunhườngđịch)”.Nhưvậydàntrậnmàkhôngthànhhàng,xuađuổimàkhôngdámđưacánhtayra.Tuycóbinhkhímànhưkhôngdùngbinhkhí,tuycóđịchmànhưkhôngchạmtránvớiđịch.

Hoạkhônggìlớnbằngkhinhđịch,khinhđịchthìsẽmấtnhữngvậtbáocủata.Chonênkhihaibêncửbinhgiaochiến,bênnàotừáibênđósẽthắnglợi”.

“Nhữngvậtbáocủata”tứclàbađức:lòngtừái,tínhkiệmước,tínhkhiêm,khôngdámđứngtrướcthiênhạ,trongchương67.Chươngđó–màchúngtôingờcủangườisau thêmvàovìLãochỉxét lí thuyết,nguyêntắc,khôngđivàochi tiết,nhất lànhữngchi tiếtvềbinhpháp–khiếnchúng tôinhớhaitruyệnchiếnnhibất tranh trong thờiXuânThu,một truyệnchép trongLaCivilisationchinoisecủaMarcelGranet(AlbinMichel–Paris1946),vàmộttrongthiênXXXIIIsáchHànPhitử.

GranetkểtrongmộtcuộcgiaochiếngiữaTấnvàSở,mộtchiếnxacủaTấnsa lầy, tiếnkhôngđược, tìnhcảnhnguyngập, tướngTấn loayhoaykhôngbiếtlàmsao.TướngSởđứngyênngórồichỉchocáchgỡbỏbớtthenngangcùngcỡvàkhígiớiđi,quânTấnnghetheo,thoátrakhỏichỗlầyđược.

CònHànPhithìnhắclạitruyệnTốngvàSởgiaotranhởTrácCốc.QuânSởđươngquasông,quânTốngđòithừadịptấncôngngay.TốngTươngcôngkhông cho, bảo để địch qua sông đã.Khi quân sở qua sông hết rồi, quânTống lạixin tấncông,Tươngcôngcũngbảo:“Khoan,đợichúngdàn trậnđã”.Sởdàntrậnxong,đánhbạiTống.Tươngcôngbị thươngmàcònbảo:

“Bậcquântửkhôngđánhquânđịchkhihọđươngởbướckhốncùng”.

Tinhthần“quântử”,“từái”khi lâmchiếncủa thờiXuânThuđó, tôinghĩkhómàcóđượctrongcácbộlạcsốngtheothiênnhiênkhihọđốiđầunhautrongcáccuộcsănthú.Trongchiếntranhmàmuốngiữluậtthiênnhiên,thìphảinhưloàicọp,loàichimưng,loàicámập.

NhưnglờidướiđâyLãotửkhuyênnhữngkẻthắngtrậnthìrấtđúng:

“Ngườikhéodùngbinhhễcóhiệuquả,đạtđượcmụcđích thì thôi,khôngdámỷmạnhhơn thiênhạ.Đạtđượcmụcđíchmàkhông tựphụ,đạtđượcmụcđíchmàkhôngkhoecông,đạtđượcmụcđíchmàkhôngkiêucăng,đạtđượcmụcđíchmàbấtđắcdĩ,đạtđượcmụcđíchmàkhônglấylàmmạnh”.(ch.30).

và:

“Bấtđắcdĩphảidùngnó,màdùngđến thìđiềmđạm[tránhcựcđoan] làhơncả.Thắngcũngkhôngcholàhay,nếucholàhaytứclàthíchgiếtngười.Kẻ nào thích giết người thì không thực hiện được lí tưởng trị thiên hạ”(ch.31).

Thắngmàkêutứclàtựmìnhđàocáihốđểchônmình.ChonênLêLợisaukhithắngquânMinh,QuanTrungsaukhithắngquânThanhđềuđã“quảnhivậtcăng”(đạtmụcđíchmàkhôngtựphụ)nhưLãotửnói.

Nhưnggặpphảitrườnghợpmìnhcàngkhiêmnhu,địchcàngtànbạothìlàmsao?Lãotử,nhưtôiđãnói,chỉđưaranguyêntắc,khôngđivàochitiết.Tuynhiên,cứtheochủtrương“nhuthắngcương”củaông,thìchúngtachỉcóthể“nhẫn”,kiênnhẫnchịu,đợichomộtngàykiađạosẽ“tổn”cái“hữudư”củahọ,vàkhihọsuyrồithì“dĩđứcbáooán”(chương63).“Nhu”nhưvậymớithật là“cương” (ch.52), cầncónghị lực rất lớn,chứkhôngphảihènnhát.“Nhu”nhưvậylàbiếtmềmmỏng,chịukhuấtđể tựbảotoànđược:“Khúc

tắctoàn”(ch.22).

Trướcsau,tuyệtnhiênkhôngdùngâmmưu,tráthuật.

Chương36khiếnmộtsốngườithắcmắc.Chươngđóchép:

“Muốnchovậtgìthurútlạithìtấthãymởrộngnórađã.Muốnchoaiyếuđithìtấthãylàmchohọmạnhlênđã.Muốnphếbỏaithìtấthãyđềcửhọlênđã.Muốncướplấyvậtgìthìtấthãychođã.Nhưvậylàsâukínmàsángsuốt”.

CóngườichonhưvậylàLãotửkhuyênngườicầmquyềndùngâmmưu,tráthuật như các chính trị gia thời Chiến Quốc: chẳng hạn như Tấn Hiếncông[72]muốnđánhnướcNgu,mới đầuđem tặngvuaNgungọcbíchvàngựa;HànKhang tửđemđấtdângTríBáđểTríBáhoákiêu,đòiđấtcủaNguỵ,cácnướckhácthấyTríBáquátham,sợsắpđếnphiênmình,vộiliênkếtnhaudiệtTríBá.

Lãotửghétxảotráđâulạikhuyênngườitadùngâmmưu;ôngchỉmuốnpháthuậtcủabọnâmmưuvàdặnchúngtacoichừngđấythôi.

Ngănngừatrướcbằng“phác”

Như vậy là gần như hoàn toàn “vô sự” (ch.63), không có việc gì làm cả:Khôngcólễ,nhạc,giáodục,khôngcóhìnhpháp,võbị,khônglovềkinhtế,khỏiphảichiaruộng,chiađất(tỉnhđiền),cũngchẳngcầnphảixâycấtkholẫm,dinh thự,đườngxá; lụcbộ(bộ lại,bộhình,bộ lễ,bộbinh,bộhộ,bộcông)khỏiphải thiết lậpngũ tư(cácchức tưđồ, tưmã, tư thông, tưsĩ, tưkhấu)hoáravôdụng,màchínhphủđượcgiảmtớimứctối thiểu: tại triềuđìnhcómươivịquan,mỗiđịaphươngcóvàivịlàđủ.Họkhôngcóquyềncanthiệpvàođờisốngcủadân,chỉcómỗinhiệmvụgiữsaochodânthuầnhậu,chấtphác.Nhưvậylà:

“Giúpmọi người lầm lạc trở về với đạo, giúp vạn vật phát triển theo tựnhiên,màkhôngdámlàm(canthiệpvào)”(ch.64).

Nếuvìđượctựdomàcókẻcònlòngtưdục,sinhrathamlam,xảotrá,tranhgiành,thìnhàcầmquyềnsẽdùngcái“phác”màngănlại,nhưchương37đãchỉ:

“Trong quá trình biến hóa, tư dục của chúng phát ra thì ta dùng cái “vôdanh chi phác” – cáimộcmạc vô danh –mà trấn áp, khiến cho vạn vậtkhôngcòntưdụcnữa.Khôngcòntưdụcmàtrầmtĩnhthìthiênhạsẽtựổnđịnh”.

Phảingănngừathậtsớm:

“Giảiquyếtviệckhó từkhicòndễ, thựchànhviệc lớn từkhicònnhỏ[vì]việckhó trong thiênhạkhởi từchỗdễ,việc lớn trong thiênhạkhởi từ lúccònnhỏ.Dođó thánhnhân trướcsaukhông làmviệcgì lớnmà thựchiệnđượcviệclớn”(ch.63).

Phảithậtsángsuốt–nhờđứchưtĩnh–đểthấytrướccáiloạnsắpxảyra:

“Cáigìanđịnh thìdễnắm,điểmchưahiện thìdễ tính(…)Ngănngừasựtìnhtừkhichưamanhnha,trịloạntừkhichưathànhhình.Câylớnmộtôm,khởisinhtừcáimầmnhỏ;đàicaochíntầngkhởitừmộtsọtđất,đixangàndặmbắtđầutừmộtbướcchân”(ch.64).

Muốnngănngừatừkhichưamanhnhachỉcócáchtheodõilờikhuyêntrongchươngbađãdẫn:khôngphơibàycáigìgợi lònghammuốncủadân,màphảikhiếnchodânkhôngbiết,khôngmuốn.

“Sửdânvôtrivôdục…tắcvôbấttrị”,đólàquitắccănbảntrongviệctrịdân,đólàchínhsách“vôvi”củaLãotử.TrongbộHànPhitử,cuốichươngVIIphần II, chúng tôiđã so sánh thuậtvôvi củaLão tửvới thuậtđócủa

Khổng,TrangvàHànPhi,ởđâychúngtôichỉxintómtắtlạithôi.

Khổng tử làngườiđầu tiêndùngbốnchữ“vôvinhi trị” (chươngVệLinhcông–bài4).Ôngchovôvilàvuaphảicảmhoádânbằngđứccủamình,dạydânbằnglễ,nhạc,ítdùnghìnhpháp.

Lãotửcoivôvilàđểdânthuậntheotựnhiênmàsống,khôngcanthiệpvàođờisốngcủadân,nhưngvẫncoichừng,ngănngừadâncólòngdục,vẫngiữchínhphủ,chỉgiảmtớimứctốithiểuthôi.

Trangtửchonhưvậychưađủ,phảibỏchínhphủđi,đểchodânhoàntoàntựdo,cứtheobảnnăngmàsống,vìdântựbiếtcáihoạđểtránh,khôngaiđượctheoýmìnhmàépbuộcdân,ngayđếnviệchướngdẫndâncũngkhôngnênnữa.

CònHànPhithìchovôvilàvuachỉtrịquanlại,chứkhôngtrịdân,bắtquanlàm hết, mình không làm gì cả, mà muốn vậy thì phải đặt ra hình phápnghiêmkhắc,dùngthuậtđểbắtquanlạivàdânphảilàmtheođúngýmình,khôngdámphảnmình.NhưvậyhiểutheoLãotửlàcựchữuvi,chứkhôngphảivôvi.

TrangvàHànởhaitháicực:Trangcựcvô,Hàncựchữu;KhổngvàLãoởgiữa,KhổnggầnHàn,LãogầnTrang.BỏTrangrakhôngkể,KhổngvàLãođềuđược cácvua chúa trọngnhưngkhông theo;HànbịTầnThuỷHoànggiếtmặcdầuvẫnnhờchánhsáchcủaHàn–nóichunglàcủacácPhápgia–mà thống nhất được TrungQuốc. Từ đó tới nay, quốc gia nào cũng theochínhsáchhữuvi,màngàycàng“hữuvi”hơn.

Tưcáchôngvua

ÔngvuacủaPhápgiađángsợnhất(câu“Quânxửthầntử, thầnbất tửbấttrung” là củaPhápgia chứkhôngphải củaNhogia).Ôngvuađáng trọng

nhất làôngvua lí tưởngcủaKhổngtử,màôngvuadễ thươngnhất làôngvua“vôvi”củaLãotử.

Khổng tửđưara thuyếtchínhdanh làcóýbuộcôngvuaphải làmtrònsứmạngôngvuavà tưcáchôngvua,nghĩa làphảiyêudân(dânchisởhiếu,hiếuchi,dânchisởố,ốchi–Đạihọc),lochodânđủăn,dạydỗdân,phảikínhcẩngiữmìnhmàlàmviệcthìgiảndị(cưkínhhànhgiản).

Lãotửcũngchorằngvuaphảiphụcvụdân,hisinhchodân.Cuốichương13,ôngbảo:

“Ngườinàocoitrọngsựhysinhthânmìnhchothiênhạthìcóthểgiaothiênhạchongườiđóđược.Ngườinàovuivẻđemthânmìnhphụcvụthiênhạthìcóthểgởithiênhạchongườiđóđược”.

Ônggọihạngvuachúabiếttheođạomàtrịdânlàthánhnhân.

Màđạothì:

“Trờiđấttrườngcửu.Sởdĩtrờiđấttrườngcửuđượclàvìkhôngsốngriêngchomình[màsốngchovạnvật],nênmớitrườngsinhđược”.

Vuachúacũngphảivậy,chonêntiếptheocâutrên:

“Vìvậythánhnhânđặtthânmìnhởsaumàthânlạiđượcởtrước,đặtthânmình rangoàimà thânmới cònđược.Nhưvậy chẳngphải vì thánhnhânkhôngtựtưmàthànhđượcviệcriêngcủamìnhư?”(ch.7).

Không tự tư (vô tư)còncónghĩanữa làkhôngcó thànhkiến,coiaicũngnhưai.Chương49:

“Thánhnhânkhôngcóthànhkiến,lấylòngthiênhạlàmlòngmình.Thánhnhân tốtvớingười tốt, tốtcảvớinhữngngườikhông tốt,nhờvậymàmọingườiđềuhoáratốt;tinngườiđángtinmàtincảngườikhôngđángtin,nhờ

vậymàmọingườiđềuhoárađángtin.

Thánhnhânởtrongthiênhạthìvôtưvôdục,trịthiênhạthìđểlòngmìnhhồnnhiên.Trămhọđềuchămchúnghenhìnthánhnhân,thánhnhânđềucoihọnhưcontrẻ”.

Dùngngườithìkhôngbỏai,cảnhữngngườikhôngthiện,vì:

“Ngườithiện[ngườiđắcđạo]làthầycủangườikhôngthiện[ngườikhôngđắcđạo];ngườikhôngthiệnlàcủadùngđểngườithiệnmượn.Khôngtrọngthầy,khôngyêucủadùngthìdùchokhôncũnglàlầmlẫnlớn”(ch.27).

Thếthìtạisaocócâu:

“Thiênđịabấtnhân,dĩvạnvậtvisôcẩu;thánhnhânbấtnhân,dĩbáchtínhvi sô cẩu” (Trời đất bất nhân, coi vạn vật như chó rơm; thánh nhân bấtnhân,coitrămhọnhưchórơm)ởđầuchương5?

WiegerviệncâuđóđểchêchínhsáchdùngngườicủaLãotửlàtànnhẫn,tuỳcơ,vắtchanhbỏvỏ,nhưchínhsáchcủaPhápgiađờisau.TheoWeiger,chữ“báchtính”ởđâytrỏtrămquan,quannàocòncóíchchonướcthìdùng,vôíchhoặccóhạichonướcthìdiệt,nhưconchókếtbằngrơmđểdùngtrongviệccúngthần,khicúngthìlongtrọngbàylênbànthờ,cúngxongthìliệngrađườngchongườiđiquagiẫmlênđầulêncổ.

Chúng tôi nghĩkhôngphảivậy,Lão tử chỉmuốnkhuyên ta trị dân thì cứtheođạo, theo tựnhiên,khôngcó thànhkiến,không tư tâm,cũngnhưđạođốivớivạnvật(coibài5–lờigiảng,tr.119).

Saucùng,vuachúaphảicóđứckhiêmhạ,vàLãotửnhấnmạnhvàođứcnàynhất.

Côngcủathánhnhânrấtlớn,nhưngkhôngđượckhoetài,cậycông.

Chương2:

“…[thánhnhân]khéonuôidưỡngvạnvậtmàkhôngchiếm làmcủamình,làmmàkhôngcậykhéo,việcthànhmàkhôngquantâmtới.Vìkhôngquantâmtớinênsựnghiệpmớicònhoài”.

Chương10nhắclại:

“…[thánhnhân]sinhvàdưỡngvạnvật.Sinhmàkhôngchiếmchomình,làmmàkhôngcậycông,đểchovạnvậttựlớnlênmàmìnhkhônglàmchủ…”.

Rồichương77nữa:

“Thánhnhân làmmàkhôngcậy khéo, việc thànhmàkhôngquan tâm tới,khôngbiểuhiệnđứccủamìnhra”.

Không những vậy, “công thành rồi thì nên lui về, đó là đạo trời” (ch.9);“khôngdámởtrênthiênhạ”(ch.67);mànênởdướithiênhạ,nhưsôngbiểnởchỗthấphơnhếtcáckhe,lạch,nênmớiquitụđượcmọikhelạch,màlàmvuacáckhelạch(ch.66);ởchỗthấpnhấttrongthiênhạthìphảichịunhậnmọicáiônhục,mọitaihoạ,cóvậymớilàmvuađượcthiênhạ(ch.78),mớilàkhéochỉhuyngười(ch.68).

Nhưvậylàsangbiếtlấyhènlàmgốc,caobiếtlấythấplàmnền.Càngcaosanglạicàngphảikhiêmhạ,chonênvuachúamớitựxưnglàcô,quả,bấtcốc(ch.39).

ChỉcóLãotửmớibắtvuaphảikhiêmhạnhưvậy.Khiêmhạnhưvậythì:

“Vuaởtrênmàdânkhôngthấynặngchomình,ởtrướcmàdânkhôngthấyhạichomình,mớivuivẻđẩythánhnhântớitrướcmàkhôngchán”(ch.66).

Ôngvuanàokhiêmhạ,némình tớimứcdânkhôngbiếtcóvuanữa,quênhẳncôngvuađi,nhờvuahưởngđượcanlạc,màcứtưởnglà“tựnhiênmình

đượcvậy”,ôngvuađómớilàôngvualítưởngcủađạoLão:

“Bậctrịdângiỏinhấtthìdânkhôngbiếtlàcóvua,thấphơnmộtbựcthìdânyêuquívàkhen;thấphơnnữathìdânsợ;thấpnhấtthìbịdânkhinhlờn[…]Vua thànhcông,việcxongrồimà trămhọđềubảo: ‘Tựnhiênmìnhđượcvậy’”.[73]

Đómới thực là tuyệtđỉnhcủavôvi.TheoquanniệmcủaLão tử,cácbậcthánhvươngcủaNhogianhưNghiêu,Thuấn,HạVũ,Vănvương,Võvươngchỉlàhạngnhì,cácvuagiỏidùngthuậtphápcủaPhápgiađứnghạngba,cònbọnhônquânđứnghạngcuối.

Dânkhôngbiếtcóvua,quêncôngcủavuađi,nhưvậylàLãotửđặtdânởtrênvua.ChonênchươngIIIphầnnày(tr.71)[74]chúngtôinóiLãotử lậtngượctônticủachếđộphongkiến.

Quốcgialítưởng

ChươngápchóttrongĐạoĐứckinhpháchoạchotamộtquốcgialítưởngtheoLãotử:

“Nướcnhỏ,dânít,dùcókhícụgấpchụcgấptrămsứcngười(cóngườidịchlàdùcóbinhkhí–dịchcáchnàocũngkhôngtráivớitưtưởngLãotử)cũngkhôngdùngđến.Ainấyđềucoisựchếtlàhệtrọngnênkhôngđiđâuxa.Cóthuyền,xemàkhôngngồi, cóbinhkhímàkhôngbày. [Bỏhết văn tự]bắtdândùnglạilốithắtdâythờithượngcổ[đểghinhữngviệccầnphảinhớ].Thứcănđạmbạcmàthấyngon,quầnáotầmthườngmàcholàđẹp,nhàởthôsơmàthích,phongtụcgiảnphácmàlấylàmvui(nghĩalàchỉloănno,mặcấm,ởyên, sốngvui,ghétxaxỉ).Cácnước lánggiềnggầngũicó thểtrông thấy nhau, nước này nghe được tiếng gà tiếng chó ở nước kia,mànhândâncácnướcấyđếngiàchếtcũngkhôngqualạivớinhau”.(ch.80).

Lí tưởngđó là trởvềchếđộbộ lạcdânchủ, tự túc, tự lập thời thượngcổ,mọingườisốngtheotựnhiên,tuycóvuatứctùtrưởngnhưngtùtrưởngcũngsốngnhưngườikhác,khôngcanthiệpvàođờisốngcủaaicả.

ChúngtathấyLãotửkhôngmuốnthốngnhấtthiênhạ.ĐâycũnglàmộtđiềungượchẳnvớichủtrươngcủaKhổngMạnh,Mặctử,vàPhápgia,ngượcvớixuthếthờiđại.

Xãhộilítưởngđótưởngnhưdãmanmàthựcracựcvănminh,vìbiếtcáihạicủavănminhmàtựýtừbỏnó(cóthuyềnxemàkhôngngồi,cóbinhkhímàkhôngdùng), chứkhôngphải là chưa tới trình độ chúng ta gọi là vănminh.Cũngnhưmộtphúgiachánghétđờisốngvậtchấtxaxỉ,cóhạichotâmhồn,màtrởvềđờisốnggiảndị,đạmbạccủangườinghèo–trườnghợpLéonTolstoikhivềgià–chứkhôngphảilàchưabiếtcảnhphúquí.

ÁpdụngđúngthuyếtphảnphácvôvicủaLãotửthìtấtnhiênđưatớimộtxãhộinhưvậy,màchỉtrongnhữngtiềuquốcnhưvậymớiápdụngđượcthuyếtcủaông.

Nhiềungườitráchônglàảotưởng,nhưngtriếtgianàomuốnxâydựngmộtxãhộimớimàchẳngcóítnhiềuảotưởng?

KẾT

Tương truyềnKhổng tử bảy ngày trước khimất, nói vớiTửCốngmà rơinướcmắt:

“Thiênhạloạntừlâumàkhôngmộtôngvuanàochịutheolờikhuyêncủathầy.Thầysắpđiđây”.

TrongĐạoĐức kinh cũng có một lời phàn nàn người đời không ai hiểu

mình,nghemình.Chương70chép:

“Lời[dạy]củatarấtdễhiểu,rấtdễlàm,màthiênhạkhôngaihiểuđược,làmđược.Lờicủatacótônchỉ,việccủatacócănbản.Vìthiênhạkhônghiểungônluậncủatanênkhôngbiếtta”.

Có người ngờ lời đó không hẳn là lời của Lão tử vì ông rất khoáng đạt,khôngthanthân,khôngtráchđờinhưvậy.Cũngcólíđấy.NhưngnếuquảthựcLãotửchánngánxãhộiTrungQuốcđươngthời,màvượtcửaảiHàmCốc,đivềphươngTây,mấttích,thìlờiphànnàndẫntrênrấtdễhiểu.ĐờisốngcủaLãotửsẽvĩnhviễnlàmộtbímật,chúngtakhôngthểquyếtchắcđiềugìcả.

Dùsaochương70cũngchotathấyhaiđiềunày:

-tácgiảchươngđónhậnrằnghọcthuyếtLãotửrấtcóhệthống,cănbản,

-họcthuyếtđóítngườitheo.

TưMãThiênkhichépđờiLãotửbảohaipháiKhổng,Lãochêbailẫnnhau:“Đạokhácnhauthìkhôngcùngbànvớinhauđược”.

LãohọcquảcóbịmộtsốhọcgiảcuốithờiChiếnQuốcchê,nhưngnhẹnhẹthôi,đạikháilàquátrọngsựnhunhược(Tuântử,LãthịXuânThu),sựhưtĩnhvôvi(Trangtử–Thiênhạ).TưMãThiênchỉbảo:“LíNhĩchủtrương“vô vimà dân tự cảmhoá, thanh tĩnhmà dân tự nhiên thuần chính”, chứkhôngphêbìnhgìcả.

Thựcrađóchỉlàlờinhậnđịnhthôichứkhôngphảilàlờichêbaihaybácbẻ.Tuyệtnhiênkhôngcóaimạtsátcả.MàrõrằnglờiLãotửđãthựcsựphảnlại–chứkhôngphảichỉlàcóvẻnhưphản(nhượcphản)(ch.78)–tấtcảnhữnghọcthuyếtđươngthời:Khổng,Mặc,Pháp.

MuốnchêLão tử làviệc rấtdễ.Có thểviết10.000,20.000chữđểbácbẻ5.000chữtrongĐạoĐứckinhđược.ChúngtôiđãthấyTrươngKhởiQuânviết khoảng12.000 chữ (Lão tử triết học – tr.83-100) vàNgôTấtTốviếtkhoảng2.000chữ(Lãotửtr.107-116)đểchỉtríchLãotử.Vàcònbaonhiêunhànữamàchúngtôichưađượcđọc!

NgườitacóthểtráchLãotửlàquásùngthượng“tựnhiên”,chotựnhiênlàhoànhảotộtbực,nănglựcvôbiên,một“thầnkhi”,loàingườichỉphảituântheo, khôngđược làm trái lại, khôngđược tìmcách sửađổi, càng sửađổicàngcóhại.Nhìncácmàusắc,bôphậncủabônghoa,mộtcánhbướm,càngphân tíchcơ thểmộtconchim,mộtembésơsinh,càngsuy tưvềsựvậnhànhcủacáctinhtúv.v…chúngtacàngthấysựnhiệmmầucủatựnhiên,sựnhiệmmầu đó thành hình nhờ hằng tỉ năm biến chuyển, chứ không phảitrongmộthaithếhệ.Nhưngtựnhiênđâuphảicựchoànhảo,nócòntiếptụcbiếnchuyểnnữatrongkhôngbiếtbaonhiêutỉnămnữa,sẽcòntiếnbộnữa,và“nhânvi”đãcóthểgiúpchonótiếnmauhơndùtrongmộtphạmvinhỏ.HoacúcrừngđâucóđẹpbằnghoacúcởNgọcHồi(HàNội),ổirừng,xoàirừngđâucóngonvàlớnbằngổiXálịMĩThuận,xoàiCátCầnThơ.Nhânlựcrõràngđôikhiđãthắngthiên:trẻsơsinhngàynaykhôngchếtnhiềunhưngàyxưa,chúngtađãđổbộđượclênmặttrăngvàbáođăngcómộtsốnhàkhoa học đã rán bắt những tín hiệu phát từ các hành tinh cách trái đất cảhàngtỉnămánhsáng(tốcđộánhsánglà300.000câysốmộtgiây).

Sùng thượng tựnhiên,mạtsátnhânvi, tức làphủnhậnsự tiếnbộ,sựvănminh, trởvề“huyền thoại conngườidãman”, chođời sốngconngười sơkhai sung sướng nhất, tính tình của họ dễ thương nhất. Huyền thoại đókhôngcònai tinnữamànhữngngườiđưarahuyềnthoạiđóchắcchưahềsốngtrongcácbộlạcsănđầungườiởchâuPhi,hoặctrongvàiđảoSalomonđểthấythổdânnuôiđànbàchomậpnhưheođểlàmthịttrongcácngàylễ.(NguồngốcvănminhcủaWillDurant–PhụcHưng–tr.23).

Xétchung,quảthựcconngườicàngvănminhcànggiantrá,lòngdụccàngtăng,sựcạnhtranhđểsinhtồncàngkhốcliệt.Cái“phác”củangườisơkhai,cóđiểmkhảáithật,nhưngbảohọlàconngườilítưởng,đángquíhơnnhữngngườimàchúng tagọi làđạođức; rồikết luận rằngphải “tuyệt thánhkhítrí”,bỏhếtnhân,nghĩa, lễ, trí, tínđi,bỏhọc,bỏvăntựđi,dùngtrởlại lối“thắtnút”thì thậtvôlí.AicũngtôntrọngKhổngtử,Lãotử,ThíchCa,KiTô…hơnnhữngconngườicònchấtpháccònănlôngởlỗ,mànhữngvịđódovănminh,“nhânvi” tạonên,chứkhôngphải làdo tựnhiên.Từkhicóloàingườichotớikhicónhữngvịđó,đãphảimấtcảtriệunăm,cảchụctriệunămkinhnghiệm,giáohoá.

Ngayđếnviệcđemtựnhiênvànhânviđốilậpvớinhaucũnglàmộtđiểmvôlínữa.Biếtđâu làranhgiớigiữhaicáiđó?Xãhội lí tưởngcủaLãotrongchương80,tuychấtphácthậtđấynhưngđâuphảilàtựnhiên,màchínhlànhânvirồi.Conngườinguyênthuỷđâucóquầnáo,nhàcửa,đâubiếtnuôigànuôichó.Mộtthậtlàtựnhiênthìphảiănlôngởlỗ,cònsốngnhưbộlạcgiữa rừng châuPhi cũngđã là “nhânvi” rồi.Màmuốngiữ cái “đức”, cái“phác”củaLãothìphảinhưloàimuôngthú,hằngứctriệunămtrướcrasao,naycũngvậy.Chúngtakhácloàimuôngthúởđiểmmuốncảithiệnđờisốngcủamìnhvàcóđủthôngminh,tàinăngđểcảithiệnnó.Lòngmuốnđólàtựnhiênchứkhôngphảilànhânvi.Nếubảolòngmuốnđótráivớitựnhiênthìdo đâumà nó phát sinh, vì theo Lão con người do đạo sinh ra, đức nuôidưỡng,pháttriểntheotựnhiênđểcuốicùngtrởvềđạokiamà.

Loàingườikhôngchỉcónhucầuănnomặcấm,màcòncónhucầuănchongon,mặcchođẹp,hiểubiếtthêm,sángtạoramộtcáigì.Bảongườitrịdânchỉnênlàmchodân“lòngthìhưtĩnh,bụngthìno,tâmchíthìyếu,xươngcốtcứngmạnh”(ch.3)làkhôngcậnnhântình.

Vảlạiđãchủtrươngvôvimàsaolạicònđềnghịxoábỏvănminhđi.Làmsaoxoáđược?Pháhuỷhếttừlâuđài,cầucống,đồdùng,máymóc,tớisách

vở,chữnghĩavảivóc,xe,ngựa…chăng?Dùchođượcđinữa,thìsốngnhưngườinguyênthuỷtrongmộtthờigian,conngườisẽtìmtòi,pháttriển,lầnlầntạonênmộtnềnvănminhmới.Nhưvậylàkhôngthựctế.

Triếtlíkhiêmnhu,bấttranhrấtcóhại,đưatớisựdiệtthân,diệtchủng.Nócũngtráivới tựnhiên,vớibảnnăngtựvệcủaconngười.Muốnhoàntoàntheo tựnhiên, theođạo thìđáng lẽphải tán thành tựdocạnh tranhchứ,vìluậtcạnhtranhđểsinhtồnlàmộtluậttựnhiên.

NgườitacòntráchLãotửnguỵbiệnnữa:Khôngtranhvớiđịchthìlàmsaothắngđịch(ch.68,69).Trẻsơsinhmàsaođộctrùngkhôngchích,mãnhthúkhôngvồ,ácđiểukhôngquắp?(ch.55).Ngườikhéodưỡngsinhlàmsaomàđiđườngkhônggặpcontêngưu,conhổ,ởtrongquânđộikhôngbịthươngvìbinhkhí(ch.50).Tại“khôngtiếnvàotửđịa”.Nghĩalàkhôngbaogiờvôrừng,màởchiếntrườngthìkiếmchỗnúp,khônggiaotranhư?

Cònnhiều lờichê tráchnữachẳnghạncómấychỗmâuthuẫn:coiphầnI,ch.II,tiếtC.Cólícảđấy,khôngđúngnhiềuthìcũngđúngít;nhưngngườichê thì cứ chê, người theo thì cứ theo, không ai thuyết phục được ai.MàhạngngườithíchLãotửlạirấtđông,họkhôngdùnglítríđểphântíchnhưhạngtrên,chỉdùngcontâmđểcảmthôngvớiLãotử.

KhiđãcảmthôngvớiLãotửthìtathấyconngườicủaôngrấtkhảái,đángquí,caothượng.Ôngtuybànvềchínhtrị,nhưngkhôngphảilàmộtchínhtrịgia,chỉlàmộttriếtgiathuầntuý,nghĩalàchỉđưaramộtlíthuyết,khôngtrỏcáchthựchành.[75]

Ôngthấyxãhộithờiđóloạnlạc,vìthóiđadục,đaxảo,tranhnhau;ôngthấycáihạicủavănminh,củachínhsáchhữuviquáđáng,nênôngphảnđộnglại,bảocứtheocáihướngcũthìxãhộisẽloạnthêm,phảiđổihướngđi,vàôngchỉchotacáihướngngượclại:phảisốngđơngiản,bớtdụcvọng,xảo

trá,mànhườngnhịnnhau,đừngtranhgiànhnhau,tôntrọngtựdocủanhau.

Hướngđóđúng.Cònthựchiệnrasao,tớiđâuthìôngđểcácnhàcầmquyềnquyếtđịnh.Nhưngôngcũngdặn“khứthậm,khứxa,khứthái”(ch.29),nghĩalàđừnglàmcáigìtháiquá;vànhắctacốgiữba“vậtbáo”:Lòngtừái,tínhkiệmước,thuơngngười(từ,kiệm,bấtcảmvithiênhạtiên–ch.67).Nhiềukhi ôngnói quá, nhưng chỉ là để đập vàoóc ta cho ta chúý tới, đọc ôngkhông nên theo nghĩa từng chữmà bẻ ông từng lời. Nên như Đào UyênMinh[76],hộiýđượcthìthôi,“bấtcầuthậmgiải”(khôngcầnnghiềnngẫmchili).Ôngbiếtrằngkhôngthểphảnpháctriệtđể,xoábỏhếtvănminhmàsốngnhưngườinguyênthuỷđược,chonênmớiđưaramộtmẫuxãhộitrongchương80.Khiếnchonhânloạiđượcsốngvui,chẳnglàmộtlítưởngđẹpư?Căn cứ vào chương đó để chê ông tự mâu thuẫn với ông, thì đúng đấy,nhưngthựccóhiểuôngkhông?

Phần chính trị không phải là phần quan trọng trong học thuyết Lão tử.Nhữngtưtưởngbìnhđẳng(trọngngườithấphèn,yêungườidầnđộn),tựdo(ítcanthiệpvàođờisốngcủadânchúng),trọnghoàbình,khôngtranhgiành,gâyhấnvớinhau,mànhườngnhịnnhau,tấmlòngkhoandung(dĩđứcbáooán),thươngkẻnghèo(“ailàngườicódưmàcấpthêmchongườithiếuthốntrong thiênhạđây?”–ch.77),vànếpsống tựnhiên,giảndị, tri túc, thanhtĩnh…đómớilànhữnggiátrịnhânbảnrấtcao,khôngtriếtgiachânchínhnào khôngmuốn hướng tới. Chúng cómột sứcmạnh thu hút ta, khiến tahướngthượng,caocảhơn,trongsạchhơn,vừalãngmạn,vừanênthơ.SứchấpdẫncủahọcthuyếtLãotửchínhlàởchỗđó.

Cũngchínhvìvậymàtrênhaingànnăm,ởTrungHoakhôngcómộtngườinàotrongKhổngpháimạtsátLãocả,mặcdầunhưtôiđãnóitrongphầnII,chủtrươngcủaLãongượchẳnchủtrươngcủaKhổng;chínhLãochứkhôngphảiMặchayHànPhimớiphảnđốiKhổngmạnhnhất:Khổngtrọngthánhtrí,nhânnghĩa,màLãothì“tuyệtthánhkhítrí,tuyệtnhânkhínghĩa”.

HọchẳngnhữngkhôngmạtsátLãonhưHànDũmạtsátPhật,màcònthíchLão, trọng Lão cũng ngang với Khổng nữa.Một số thi hào, văn hào củaKhổngchịuảnhhưởnglớncủaLãonhưĐàoUyênMinhđờiLụcTriều,tácgiả những bàiĐào hoa nguyên kí,Qui khứ lai từ; Liễu Tôn Nguyên đờiĐường,tácgiảbàiNguKhêthitự,bạnthâncủaHànDũmàphóngkhoánghơnHàn;LíBạchvớiMạnhHạoNhiên,VươngDuy,nhất làHànSơnđờiĐường,nhànàocũnglưulạinhiềubàibấthủtảcảnhthiênnhiên;TôĐôngPha đời Tống với hai bài phúXíchBíchmà bàiHậuXíchBích có giọngphiêudiêucủamộtđạosĩ…

MônhoạcủaTrungHoacònchịuảnhhưởngcủaLãonhiềuhơnmôn thơnữa:cóthểnóitấtcảcácbứctranhsơnthuỷ,tùngbách,suốimây,cúc,trúc,mai, hạc… đều nhờ Lão mà có, mà những hoạ sĩ như Vương Duy đờiĐường,MễPhếđờiTốngđềulànhữngnhàNhokiêmLão.

DânchúngTrungHoacũngthíchLãomặcdùxửthếthìcoiKhổnglàchính.Họcũngnhưcácsĩphu,còntrẻthìtheo“hữuvi”củaKhổng,màvềgiàthìmuốntheo“vôvi”củaLão;gặpthờibìnhtrịthìtậntâmgiúpnước,nhưngkhiloạnquárồi,khôngcứuvãnđượcnữathìrútlui,giữtiếttháomàđợimộtthờithuậntiệnhơn.

Tómlạicảdân tộcTrungHoa từquan tớidân, từcáchọcgiả,nghệsĩ tớinông phu đều do bản năng cảm thấy rằngKhổng và Lão không phải tráingượcnhauhẳnmàbổtúclẫnnhau:Khổnghướngdẫnhọtrongviệctềgia,trịquốc,trongviệclàmăn,cầnthiếtchohọcũngnhưmặttrờicầnthiếtchosựsinhtrưởngcủavạnvật;Lãonénbớtchíhămhởthànhcông,dạyhọtiếtdục,tritúc,khoannhu,nhưmặttrănglàmdịutâmhồncủahọxuống,khiếnchocáitâmcủahọtĩnhhơn,máthơn,sánghơnnhưcảnhvậtdướiánhtrăng.LâmNgữĐườngtrongcuốnTheImportanceofLiving[77]bảonhờLãotửmàdântộcTrungHoamớitồntạiđượctrongbabốnngànnămvậtlộnvớiđờisống,màkhôngcónhiềungườibịbệnhđiên,bệnhthầnkinhsuynhược,

bệnhđứtgânmáunhưngườiphươngTây.

Đọcbài25thiênTiêntiến(Luậnngữ)thấyKhổngtửcũngmuốnnhưTăngTích,cuốimùaxuân,cùngvớimộtnhómthanhniênvàembédắtnhauđitắmsôngNghi rồi lênhứngmátởđềnVũVu,vừađivừahát, tôi cócảmtưởngrằngnếusốngđồngthờivớinhauthìKhổng,Lãocóthểlàbạnthâncủanhauđược.Chíhướng,tâmhồnhainhànhưnhau,chỉkháclàLãotửlàmộttriếtgiathuầntuý,cònKhổngtửvừalàtriếtgiavừalàmộtchínhtrịgianêncóócthựctếhơn:bảophải“dĩtrựcbáooán”(Hiếnvấn–38),vềchínhtrịthìnhưvậylàphải,màvềtìnhngườithìnhưvậykhôngcaobằngLãotử:“dĩđứcbáooán”.Sosánhchương77củaLãovớibài1 thiênQuí thị củaKhổng, ta còn thấy thái độ của hai nhà hơn nữa. Cùng là nghĩ tới ngườinghèo,cùngmongcósựquânbìnhtrongnước,Lãotửvớitưcáchđạođứcgia than thở: “ai là người có dưmà cấp thêm cho người thiến thốn trongthiênhạđây”;cònKhổngtửvớitưcáchmộtchínhtrịgianghĩtớibốnphậncủa nhà cầm quyền: “người có nước có nhà[78], không lo ít ngườimà lokhôngđượcquânbình,khônglonghèomàlokhôngđượcyênổn”.

TừđầuthếkỉXVIII,cácnhàtruyềngiáoÝ,Pháp,YPhaNho…đãphátgiácrahọcthuyếtLãotửchongườiphươngTâybiết.NhưngquathếkỉsauhọmớidịchĐạoĐứckinhvà từđócácbảndịch,cácbàiphêbìnhmỗingàymộtnhiều.ĐạoĐứckinhthànhtácphẩmcủaTrungHoađượcphổbiếnnhấtchâuÂu,bỏxaTứthư,Ngũkinh,cảthơLíBạchnữa,mộtphầnlớnvìthểvăncôđộngnhưchâmngônvớiýnghĩavừabíhiểm,vừangượcđờicủaLãotử.ĐạiđasốđộcgiảphươngTâythờitrướcvìhiếukìmàđọc.Gầnđây,từsauthếchiếnthứnhì,họhiểuLãotửhơnvàmuốntìmtrongĐạoĐứckinhmộtphươngthuốctrừcáitậthămhởhưởngthụ,quáhamtiếnbộ,sốngtráithiênnhiêncủahọ.

MaxKaltenmax,trongphầnkếtcuốnLaoTseubảothờiđạichúngtaởÂuMĩ,nhiềungườithíchthuyếtvôvi,hưtĩnhcủaLãotử,màxétchocùng,thái

độthuậntheotựnhiên,bấtcanthiệpcủaLãokhôngtráitinhthầnkhoahọcchútnàocả,vìmộttinhthầnthựckhoahọcbaogiờcũngtôntrọngluậtthiênnhiên.

Hơn nữa hai nhà khoa học:LyntonK.Caldwell trong cuốn InDefenseofEarth (1972) và Victor C. Ferkiss trong cuốnTechnologicalMan (1969),đềukhuyênngườiphươngTâytrởvềsốngvớithiênnhiên.

Caldwellbảophảituântheoluậtthiênnhiên,hễlàmtráivớithiênnhiênthìtấtgặptaihoạ,vàchúngtanênônlạithuyếtcủaLãotử,củathánhFrançois(tr.285bảntiếngPháp:LaTerreendangercủanhàEditionsInternationales).Lờiđóđúng.Vìkhoahọc,kĩthuậttiếnbộquá,làmmấtsựquânbình,mấtsựđiềuhoàtrongvũtrụ(harmonieuniverselle)đãlầnlầnthànhlậptrongmấytỉnăm,từkhicótráiđất,dođómànhânloạingàynayphảiđốiphóvớicáctaihoạbộcphátnhânsố(hậuquảlàmộtphầnbanhânloạiđangthiếuănvàsẽcóhằng trăm triệungười chếtđói); hoạônhiễmmôi sinh (environnementpollution);đấtđai,sôngngòi,khôngkhí…bịnhiễmuếvìhơiđộccủacácnhàmáy,cácxehơi,vìcácchấtsáttrùng,cácphânhoáhọc.Chỉnộihaicáihoạ đó thôi cũng đã gây ra cả ngàn cuộc thảo luận của các nhà khoa họckhắpthếgiớimàvẫnchưacócáchnàogiảiquyếtnổi,chúngthànhcáinguycơtrướcmắtcủanhânloại.(XinđộcgiảcoithêmNhữngvấnđềcủathờiđạiNHL–Mặtđất–1974).

Mấtsựđiềuhoàtrongvũtrụ,màmấtcảsựđiềuhoàtrongbảnthânta,trongtâmhồnta:hamtiếnbộ,hamvậtchấtquáthìtâmhồnkhôngđượcyêntĩnh,đạođứcsuy,tìnhnghĩagiảm,đờisốngcũngkhônghạnhphúc.NhiềuthanhniênÂuMĩđãcháncáivănminhtiêuthụ,hùnghụclàmtừsángtớitốiđểsảnxuấtchonhiều,rồitiêuthụchonhiềulạiđểsảnxuấtchonhiều;họphảnkhánglạixãhộicủahọnhưbọnhippy,bọnprovo;họđọcLãotử,Thoreau,rủnhausốngnhởnnhơtrongnhữngvườnhoa,cánhđồng,gầngũivớithiênnhiên.

CònFerkiss thìđưaramột triết límới,màônggọi làTânchủnghĩa thiênnhiên.Theochủnghĩađó,conngườilàmộtphầncủathiênnhiênhơnlàmộtcáigìcáchbiệtvớithiênnhiên.Toànthểvũtrụlàmộtdiễntrìnhbiếnhoá,mộtchuyểnđộngkhôngngừngvàconngườilàmộtphầncủachuyểnđộngđó.Cáichủnghĩaôngtabảolàmớimẻđó,saomàgiốngcủaLãotửthế!

Làmộtphầncủathiênnhiênthìkhôngthểtáchrờithiênnhiênđượcmàphảisốngtheothiênnhiên,trongthiênnhiên,sốngchấtphác,giảndị,cũngnhưCaldwellđãkhuyên.

Hai nhà khoa học khác của Mĩ, Paul và Anne Ehrlich, tác giả cuốnPopulation,Resources,Environment(SanFrançisco–1970)nhắnnhủ:

-Cácdântộcđãpháttriểnphảithayđổitháiđộđốivớimộtsốgiátrịthờiđại;sốngcholànhmạnhmớilàsungsướng;phảiphânpháttàisảnmộtcáchcôngbìnhhơn,bỏra20%tổngsảnlượngquốcgiađểgiúpmộtcáchbấtvịlợicácquốcgiakémpháttriển(lờicủaLãotửch.77:thụcnănghữudưdĩbổthiênhạ?).

-CòncácdântộckémpháttriểnthìđừngnênđuađòicácnướcÂuMĩ,sốngtheolốiÂuMĩ.

Cònhàngtrămnhàbáchọckhácchủtrươngnhưbốnnhàkểtrên,hàngtrămtácphẩmkhuyênphảisốnghợpvớithiênnhiên,khôngsaođọchếtđược.

VậylàởphươngTâyđãbắtđầucóphongtrào“phảnphác”rồiđấy.Vàcódấuhiệurằngphongtràođómỗingườimỗilên.ĐólàvinhdựchotriếthọcTrungHoavìtheochúngtôibiết,ĐạoĐứckinhlàtácphẩmduynhấttrìnhbàythuyếtvôvi(bấtcanthiệp,thuậntheotựnhiên)mộtcáchđầyđủ,cóhệthống,bằngmộtbútphápđộcđáo,nửanhưphú,nửanhưthơ.

PHẦNIII:DỊCHĐẠOĐỨCKINH

THIÊNTHƯỢNG

1

道可道，⾮常道；名可名，⾮常名。

無，名天地之始；有，名萬物之母。

故常無，欲以觀其妙；常有，欲以觀其徼。

此兩者，同出⽽異名。同謂之⽞。⽞之又⽞。衆妙之⾨。

Đạokhảđạo,phithườngđạo;danhkhảdanh,phithườngdanh.

Vô,danhthiênđịachithủy;hữu,danhvạnvậtchimẫu.

Cốthườngvô,dụcdĩquankìdiệu;thườnghữu,dụcdĩquankìkiếu.

Thử lưỡnggiả,đồngxuấtnhidịdanh.Đồngvị chihuyền.Huyềnchihựuhuyền,chúngdiệuchimôn.

Đạomàcóthểdiễntảđượcthìkhôngphảilàđạovĩnhcửubấtbiến;tênmàcóthểđặtrađểgọinó[đạo]thìkhôngphảilàtênvĩnhcửubấtbiến.

“Không”,làgọicáibảnthủycủatrờiđất;“Có”làgọimẹsinhramuônvật.

Chonên, tự thườngđặt vào chỗ“không” làđể xét cái thể vi diệu củanó[đạo];tựthườngđặtvàochỗ“có”làđểxétcái[dụng]vôbiêncủanó.

Haicáiđó[khôngvàcó]cũngtừđạoramàkháctên,đềulàhuyềndiệu.

Huyềndiệurồilạithêmhuyềndiệu,đólàcửacủamọibiếnhóakìdiệu.

ChươngđầunàylàmộttrongnhữngchươngquantrọngnhấtmàlạilàmchotachúngtalúngtúngnhấtvìkhôngbiếtchắcđượcLãotửmuốnnóigì.Nhưtrongphần I, chương II, tiếtD, chúng tôiđãnóiqua, cónhiềucáchchấmcâu;lạithêmcócómấychữcóthểhiểunhiềucách,nhưchữthường(thườngvô, thườnghữu) trongcâu thứ3,đasốcáchọcgiảhiểu là thường thường(chúng tôi dịch như vậy, nhưng bỏ đi có lẽ hơn – coi chú thích ở cuốichương 3), còn Phùng Hữu Lan lại hiểu là vĩnh cửu, bất biến như chữthường(thươngđạo,thườngdanh)trongcâuđầu;chữkiếu(cuốicâuba)nữa,cóngườihiểulàsaibiệt,chialìa,phátđoan(chúngtôitheoLụcĐứcMinhdịchlàmênhmông,vôbiên,vìchorằngcâuđónóivềcáithểvàcáidụngcủađạo:thểthìvidiệu,màdụngthìvôbiên).

Dohai lẽ kể trên (có nhiều cách chấmcâu,một số chữ có thể hiểu nhiềunghĩa)aimuốngiảithíchrasaothìgiảithích,tuỳtheokhuynhhướngvàsựhiểubiếtcủamình.Chúngtôiđãbiếttrênmườibảndịchcủachươngnàymàkhôngbảnnàogiốngbảnnào,chỉxingiớithiệucâuđầutrongbảndịchcủaJ.L.L.Duyvendak[79](nhàMaisonneuve–1953)doEtiembledẫntrongbàiTựacuốnTaoToKingcủanhàGallimard1967:

LaVoievraimentVoieestautrequ’unevoieconstante.

LesTermesvraimentTermessontautresquedestermesconstants.

(ĐạothựclàĐạothìkhácvớiĐạobấtbiến;

DanhthựclàDanhthìkhácvớiDanhbấtbiến).

NhưvậylàDuyvendakđãchohaichữkhảvàphinhữngnghĩarấtmới:khả

khôngcònnghĩalàcóthểnữamàlà thựclà;phikhôngcòn làkhôngphảinữamàlàkhácvới.Chữđạovàchữdanhthứnhìkhôngcònlàđộngtừnữamàlàdanhtừ.Vàýnghĩacủacâuhoàntoànngượclạiýnghĩatrongcácbảndịchkhác:ĐạocủaLãotửkhôngcònlàcáigìvĩnhcửubấtbiếnnữa.ĐộcgiảcóthểchoDuyvendaklàlậpdị,nhưngEtiemblekhenlàmới.

Lãotửchỉbảo:Đạokhôngthểdiễntảđược,màkhôngnóirõtạisao,nhưngcâu2vàcâu3cho tađoánđượcýông.Đạo là“không”,siêuhình, làbảnnguyên(hoặctổngnguyênlícủavũtrụ),cái“thể”củanócựckìhuyềndiệu;màcái“dụng”củanólạivôcùng(vìnólàmẹcủavạnvật),chonênngườithườngchúng ta–mộtphần tửcựckỳnhỏbécủanó,đờisống lạicựckỳngắnngủi–maylắmlàthấyđượcvàiquiluậtcủanó,vàicái“dụng”củanóchứ không sao hiểu nó được.Không hiểu nó được thì làm sao diễn tả nóđược.LãoTửmởđầuĐạoĐứcKinhbằng6chữ:“Đạokhảđạophithườngđạo”nhưcóýbáotrướcchotarằngôngsẽchỉcóthểgợichotaítđiềuvềđạo thôi, để cho ta suy nghĩ, tìm hiểu lấy bằng trực giác, chứ ông khôngchứngminhcáigìcả.Chínhông,ôngcũngkhônghiểurõvềđạo,ngônngữcủaôngkhôngdiễntảnóđược,vàđọcôngtađừngnên“cầuthậmgiải”nhưĐàoUyênMinh[80]saunàyđãkhuyên.

Đạokhôngthểgiảngđược,màcũngkhôngcótên,khôngthểđặttênchonóđược,vìnóđộclậptuyệtđối,khôngcóhìnhtượng,thuộctính.Gọimộtvậtlàlàcáighếvìvậtđócónhữngthuộctínhcủaloạighế:cóbahaybốnchân,cómặtđểtangồi,lưngđểdựa…Đạo“sinhratrướctrờiđất,trướcmuônvật,nóđộclậptuyệtđối,khôngcóđồngloại,nhưvậythìlàmgìcótên.Vảlạitênvốncó tínhcáchgiớihạnvàquyếtđịnh: tên trỏ cáighế thìkhông thểdùng trỏ cái bàn; một vật mang tên ghế thì nhất định chỉ là cái ghế chứkhôngthểđồngthờivừalàcáighếvừalàcáibàn.Mộtvậtcáitênthìkhôngthểđồng thờivừaởchỗnàyvừaởchỗkhác.Đạo–nhưsẽ thấyởmộtsốchươngsau–vốn“đikhắpkhôngngừng”,vừaởđâyvừaởkia,vừalàcáinàyvừalàcáinọ;vìvậykhôngthểcómộttênnàothíchhợpvớinóđược.

Đànhphảitạmgọinólàđạo.

Tómlại,đạiýchươngnàylà:đạovĩnhcửubấtbiến,khôngthểgiảngđược,không thể tìmmột tên thích hợp với nó được; cái thể của nó là “không”,huyềndiệuvôcùng,màcáidụngcủanólà“hữu”lớnlaovôcùng.

2

天下皆知美之爲美，斯惡已；皆知善之爲善，斯不善已。

故有無相⽣，難易相成，⾧短相形，⾼下相傾，⾳聲相和，前後相隨。

是以聖⼈處無爲之事，⾏不⾔之教；萬物作焉⽽不辭，⽣⽽不有，爲⽽不侍，功成⽽不居。夫唯不居，是以不去。

Thiênhạgiaitrimĩchivimĩ,tưácdĩ;giaitrithiệnchivithiện,tưbấtthiệndĩ.

Cốhữuvôtươngsinh,nandịtươngthành,trườngđoảntươnghình,caohạtươngkhuynh,âmthanhtươnghoà,tiềnhậutươngtuỳ.

Thịdĩthánhnhânxửvôvichisự,hànhbấtngônchigiáo;vạnvậttácyênnhibấttừ,sinhnhibấthữu,vinhibấtthị,côngthànhnhibấtcư.Phùduybấtcư,thịdĩbấtkhứ.

Aicũngchocáiđẹplàđẹp,dođómàphátsinhraquanniệmvềcáixấu;aicũngchođiềuthiệnlàthiện,dođómàphátsinhraquanniệmvềcáiác.

Làvì“có”và“không”sinhlẫnnhau;dễvàkhótạonênlẫnnhau;ngắnvàdàilàmrõlẫnnhau;caovàthấpdựavàonhau;âmvàthanhhòalẫnnhau;trướcvàsautheonhau.

Chonên,thánhnhânxửsựtheotháiđộ“vôvi”,dùngthuật“khôngnói”màdạydỗ, để cho vạn vật tựnhiên sinh trưởngmà không can thiệp vào[81],khéonuôidưỡngvạnvậtmàkhôngchiếmlàmcủamình,làmmàkhôngcậykhéo, việc thành mà không quan tâm tới. Vì không quan tâm tới nên sựnghiệpmớicònhoài.

Chươngnàymớiđọc,ýnghĩanhấtquántưởngnhưminhbạch,vậymàtôicósáubảndịch,mỗibảnmộtkhác.

Ngaytừcâuđầu,cáchhiểuđãkhácnhau.Cóngườidịchlà:aicũngbiếtcáiđẹpsởdĩđẹp,nhưvậylàđã“nhập”vàcáixấurồi.Cóngườidịchlà:aicũngchocáiđẹplàđẹp,chínhvìvậymàcócáixấucủanó.

Chữhìnhvàchữkhuynhtrongcâu2,cóngườihiểu:hìnhlàsosánh.(ChúngtôitheoTừHải:hìnhlàhiển,tứcrõ);khuynhlàcùngchiều,hoặcchạmnhau,liênđớinhau.

Rồitớicâu3,từ“vạnvậttácyên…”tớicuốichương,riêngLưuTư(trongLãotửbạchthoạitângiải–VănNguyênthưcục–ĐàiBắc–1969)cholàLãotửnóivềtạohoá,chứkhôngphảivềthánhnhân.Cũngcólí.Haichữcưvàkhíởcuốichương,cóngườidịchlà“ởlại”và“bịbỏđi”;và“côngthànhnhibấtcư”nghĩanhư“côngtoại(thành)thânthoái”ởcuốichương9.

NhưngđạiýaicũngnhậnrằngLãoTửnóivềluậttươngđối(sựvậtkhôngcógìlàtuyệtđốihayxấu,sovớicáinàythìlàtốt,sovớicáikháclạilàxấu,lúc này là tốt, lúc khác là xấu) và phản đối thói đương thời, nhất là pháiKhổng,pháiMặcdùngtrímàphânbiệtrõràngxấu,tốt,khiếnchongườitabỏ tự nhiên đi mà cầu tốt, bỏ xấu, hóa ra trá ngụy, do đó sinh hại. Ôngkhuyêntacứđểchodânsốngtheotựnhiênmàđừngcanthiệp(tháiđộvôvi),đừngđemquanniệmsailầmvềtốtxấumàuốnnắndân(thuậtbấtngônchigiáo),nhưvậysẽthànhcôngmàsựnghiệpsẽbấthủvìchínhđạocũng

khônglàmkhác(đạopháptựnhiên–chương25).

Chúngtađểý:KhổngTửcũngđãcólầnmuốn“vôngôn”vàbảoTửCống:“Thiênhàngôntai?Tứthờihànhyên,báchvậtsinhyên.Thiênhàngôntai?”–Trờicónóigìđâu?Thếmàbốnmùacứthaynhau,vạnvậtcứsinhhóa.Trờicónóigìđâu?(Luậnngữ–DươngHóa–18)

Luật tươngđối trongchươngnàysauđượcTrang tửdiễn rõvàmạnhhơntrongthiênTềvậtluận.

3

不尚賢，使民不爭；不貴難得之貨，使民不爲盜；不⾒可欲，使民⼼不亂。

是以聖⼈之治，虛其⼼，實其腹；弱其志，强其⾻。

常使民無知無欲，使夫智者不敢爲也，爲無爲，則無不治。

Bấtthượnghiền,sửdânbấttranh;bấtquínanđắcchihoá,sửdânbấtviđạo;bấthiệnkhảdục,sửdântâmbấtloạn.

Thịdĩthánhnhânchitrị,hưkìtâm,thựckìphúc;nhượckìchí,cườngkìcốt.

Thườngsửdânvôtrivôdục,sửphùtrígiảbấtcảmvidã,vivôvi,tắcvôbấttrị.

Khôngtrọngngườihiềnđểchodânkhôngtranh.Khôngquícủahiếmđểchodânkhôngtrộmcướp,khôngphôbàycáigìgợilònghammuốn,đểcholòngdânkhôngloạn.

Chonên,chínhtrịcủathánhnhânlàlàmchodân:lòngthìhưtĩnh,bụngthìno, tâm chí thì yếu [không hammuốn, không tranh giành], xương cốt thì

mạnh.

Khiến cho dân không biết, khôngmuốn,mà bọn trí xảo không dám hànhđộng.Theochínhsách“vôvi”thìmọiviệcđềutrị.

Chươngnàyýnghĩathậtrõ.Lãotửcholònghammuốndanhlợilàđầumốicủaloạn.Nho,Mặcđềutrọnghiền(Luậnngữ,thiênTửLộ,khuyên“đềcửhiềntài”;Lễkí,thiênLễvậnchủtrương“tuyểnhiềndữnăng”;cònMặcTửthìcóthiênThượnghiền),khiếnchodânthèmkhátdanhlợi,dùngtríxảođểtranhnhaudanhlợi.Ôngchêlốitrịdânđó,bảobậcthánhnhân(thánhnhântheoquanniệmcủaông,chứkhôngphảihạng thánhnhân theoquanniệmKhổng,Mặc)chỉcầnlochodânđủăn,khỏemạnh,thuầnphác(vôtri)khônghammuốngìcả(vôdục),nhưvậylàvôvimànướcsẽtrị.

Chữthườngởđầucâucuối,nếudịchlàthườngthườngthìsaiýcủaLãotử,màdịch làvĩnhviễn thì ecóvẻnhấnmạnhquá.MaxKaltenmaxvàLiouKia-hwayđềukhôngdịch.Chúngtôichonhưvậylàphải.

4

道沖，⽽⽤之或不盈，淵兮似萬物之宗。

挫其銳，解其紛，和其光，同其塵；湛兮似或存。

吾不知誰之⼦，象帝之先。

Đạoxung,nhidụngchihoặcbấtdoanh,uyênhềtựvạnvậtchitôn.

Toảkìnhuệ,giảikìphân,hoàkìquang,đồngkìtrần;trạmhềtựhoặctồn.

Ngôbấttrithuỳchitử,tượngđếchitiên.

Đạo,bảnthểthìhưkhôngmàtácdụngthìcơhồvôcùng,nóuyênáomàtựa

nhưlàmchủtểvạnvật.

Nókhôngđểlộtinhnhuệra,gỡnhữngrốiloạn,chebớtánhsáng,hòađồngvớitrầntục;nósâukín[khônghiện]màdườngnhưtrườngtồn.

Takhôngbiếtnólàconai;cólẽnócótrướcthượngđế.

LiouKia-hwaychorằngtrongcâunhì,chữnhuệ tượngtrưngsựtráctuyệt,siêuphàm,chữphân tượngtrưngsựxungđột,chữquang tượng trưngđứctốt,chữtrầntượngtrưngtậtxấu.

Cónhàlạibảo“giảikìphân”làgiảiphóngócnhịnguyên,phânchiasựvật.Nhàkhácgiảnglà“lấysựgiảnphácchốngsựphiềnphức”.

“Hòakìquang”cóngườihiểulàđemánhsángcủamìnhhòavớinhữngánhsángkhác,tứckhôngtựtôntựđại.

Chữ“trạm”cũng trongcâu2 cóhainghĩa: sâukín, trong lặng.Chúng tôitheoDưBồiLâm,dùngtheonghĩatrongThuyếtvăn:“trạm,mộtdã”,mộtlàchìm,khônghiệnlên.

Chúngtađểýhaiđiềunày:

-tácgiảdùngnhiềuchữnóilửng:hoặc,tự,ngôbấttri,tượng.

- chươngnày là chươngduynhất nói đến thượngđế,mà có12 chữyhệtchương56(tứcnhữngchữ:toảkìnhuệ,giảikìphân,hoàkìquang,đồngkìtrần),khiếnchúngtôinghingờlàdongườiđờisauthêmvô.Đạiýcũngchỉlànóivềthểvàdụngcủađạo.

5

天地不仁，以萬物爲芻狗；聖⼈不仁，以百姓爲芻狗。

天地之間，其猶橐⿕[82]乎！虛⽽不屈，動⽽愈出。多⾔數窮，不如守中。

Thiênđịabấtnhân,dĩvạnvậtvisôcẩu;thánhnhânbấtnhân,dĩbáchtínhvisôcẩu.

Thiênđịachigian,kìdothácthượchồ!Hưnhibấtkhuất,độngnhidũxuất.Đangônsáccùng,bấtnhưthủxung.

Trờiđấtbấtnhân,coivạnvậtnhưchórơm;thánhnhânbấtnhân,coitrămhọnhưchórơm.

Khoảng giữa trời đất như ống bễ, hư khôngmà không kiệt, càng chuyểnđộng,hơilạicàngra.Càngnóinhiềulạicàngkhốncùng,khôngbằnggiữsựhưtĩnh.

Trờiđất,tứcluậtthiênnhiên,khôngcótìnhthươngcủaconngười(bấtnhân)khôngtưvịvớivậtnào,cứthảnnhiênđốivớivạnvật,lẽđódễhiểumàloàingườithờinàovàởđâucũngthườngtráchtạohóanhưvậy.Nhữngcâu:ưuthắngliệtbại,cạnhtranhđểsinhtồn,tàigiảbồichi,khuynhgiảphúcchi,cósinhthìcótử...đềudiễnýcáiý“thiênđịabấtnhân”.Đangthờithìdùng,quáthờithìbỏnhưcâycốixuânhạtươitốt,khitrổhoakếttráirồiquathuđôngthìđiêu tàn.ChonênLão tửbảo trờiđấtcoivạnvậtnhưchórơm.Nhữngconchókếtbằngrơmkhichưabầyđểcúngthìđượccấtkỹtrongrươnghoặcgiỏ,baobằnggấmvóc,khi cúngxong rồi thìngười ta liệngnó rađường,người đi đường giẫm lên đầu, lên cổ chúng hoặc lượm về để nhóm lửa(TrangTử–thiênThiênvận).

Câuđầu,nửatrênaicũnghiểunhưvậy;nửasauthìýkiếnbấtđồng.Đasốcho“báchtính”làdânchúng.TrầnTrụ(doNguyễnDuyCầndẫn,CuốnI,tr.56)cholà“trămquanlãnhphầnthihànhchínhgiáo.Trămquanngàynay

khôngcònlàtrămquanngàyxưa,thìchínhgiáongàyxưacũngkhôngdùngchongàynayđược,nghĩalàphảibỏ,khôngmộtchútluyếntiếc.NhưvậylàLãomuốnbácthuyết“phụccổ”củaNhogiamàconchórơmcủaLãotứcđiểnlễ,chếđộcủacổnhân.

Mộtnhàkhác,Wieger(doJeanGrenierdẫn–tr.79)cũngchobáchtínhđólàtrămquan:quannào có ích chonước thì dùng,vô íchhoặc cóhại thì bỏ,diệt,vìvuachúachỉnên“yêuquốcgiathôi,chứkhôngđượcyêucánhân”cũngnhưtrờiđấtsinhra,nuôidưỡngvạnvậtchỉ lochocái lợichungcủavạnvậtchứkhôngquantâmtớicáilợiriêngcủamộtvậtnào.WeigerhiểunhưvậyrồichochínhsáchcủaLãotửlàchínhsáchtuỳcơ,hoạtđầucũngnhưchínhsáchcủaPhápgiasaunày.

ChúngtôinghĩLão tửchỉmuốnkhuyên ta trịdân thìcứ theođạo, theo tựnhiên,màđểchodântựnhiênpháttriểntheothiêntính,đừngcanthiệpvào.

CâusauLãotửsosánhkhoảngtrờiđấtvớicáiốngbễ.Rấtđúngvàtàitình.Cảhaiđềuhưkhôngmàkhôngcùngkiệt (cónhàdịchbấtkhuất là khôngbẹpxuống:ýcũngvậy),màcảhaicàngđộngthìhơigiócàngphátranhiều.Cáidụngcủacáihưkhông(vô)nhưvậyđó.

Câucuối,chữ數cóngườiđọclàsố,sổ;chữ中cóngườiđọclàtrung,chúngtôi theoDưBồiLâmcho中 là盅 tức沖.Dođóchúng tôihiểu:càngnóinhiềucàngdùnglờiđểdạy,(chữngônđâylàchữngôntrong“bấtngônchigiáo”ởchươngII)thìkếtquảcàngtaihại,khôngbằngcứhưtĩnh,vôvi.

LiouKia-hwayhiểukháchẳn:Càngnóinhiềuvềđạo thìcàngkhônghiểunó,khôngbằngnhậpvàođạo.Nhàkháclạidịchlà:Nóinhiềucũngkhôngsaohếtđược,khôngbằnggiữmựctrung.

Hiểunhưchúngtôi,khôngbiếtđúngkhông;nhưngnhưvậythìhaiphầncủachươngmớicóliênlạcvớinhau:cùngnóivềcáchtrịdân:đừngdùngnhân

(nghĩa),cứthuậntựnhiên,hưtĩnhvôvi.

6

⾕神不死，是謂⽞牝，⽞牝之⾨，是謂天地根。

綿綿若存，⽤之不勤。

Cốcthầnbấttử,thịvịhuyềntẫn,huyềntẫnchimôn,thịvịthiênđịacăn.

Miênmiênnhượctồn,dụngchibấtcần.

Thầnhangbấttử,gọilàHuyềnTẫn(Mẹnhiệmmàu);cửaHuyềnTẫnlàgốccủatrờiđất.

Dằng dặcmà như bất tuyệt, tạo thànhmọi vậtmà không kiệt (hay khôngmệt).

VìcóhaichữcốcthầnnêncóngườichorằngđâylàmộtthầnthoạinàođónhưtrongbộSơnHảikinh.VìhaichữđóvớihaichữHuyềntẫnnêncónhàlạibảochươngnàycótínhcáchbígiáo(ésotérique),vàcácĐạogiađờisau(Hán,LụcTriều...) hiểu theomột nghĩa riêng để tìm phương pháp trườngsinh.

Vềtriếtlí,ýnghĩakhôngcógìbíhiểm.Thầnhangtượngtrưngchođạo;thểcủanó làhưvônêngọi làhang,dụngcủanóvôcùngnêngọi là thần;vôsinhhữu,hữusinhvạnvật,nêngọinólàMẹnhiệmmàu;nósinhsinhhóahóa,nó“độngnhidũxuất”(chương5)chonênbảolàkhôngkiệt.

BàiđầubộLiệttửchéplạichươngnàymàcholàcủaHoàngĐế.Khôngtinđược.HoàngĐếlàmộtnhânvậthuyềnthoại.

7

天⾧地久。天地所以能⾧且久者，以其不⾃⽣，故能⾧⽣。

是以聖⼈後其⾝⽽⾝先，外其⾝⽽⾝存。⾮以其無私耶？故能成其私。

Thiêntrườngđịacửu.Thiênđịasởdĩnăngtrườngthảcửugiả,dĩkìbấttựsinh,cốnăngtrườngsinh.

Thịdĩthánhnhânhậukìthânnhithântiên,ngoạikìthânnhithântồn.Phidĩkìvôtưdả[83]?Cốnăngthànhkìtư.

Trờiđấttrườngcửu.Sởdĩtrờiđấttrườngcửuđượclàvìkhôngsốngriêngchomình,nênmớitrườngsinhđược.

Vìvậythánhnhânđặtthânmìnhởsaumàthânlạiđượcởtrước,đặtthânmình rangoàimà thânmới cònđược.Nhưvậy chẳngphải vì thánhnhânkhôngtựtưmàthànhđượcviệcriêngcủamìnhư?

Cónhàdịchbấttựsinh(câuđầu)làkhôngcóđờisốngriêng.Trờiđấtkhôngcóđờisốngriêngvìđờisốngcủatrờiđấtlàđờisốngcủavạnvậttrongvũtrụ, đời sống của đạo,mà đạo thì vĩnh cửu.Không có đời sống riêng vớikhôngsốngriêngchomình,nghĩacũngnhưnhau.

ChươngnàydiễnmộtquitắcxửthếquantrọngcủaLãotử:quytắckhiêm,nhumàsaunàychúng tacòngặpnhiều lầnnữa. “Hậukỳ thân” làkhiêm;“ngoạikỳthân”lànhu,vìkhôngtranhvớiai.“Đặt thânmìnhrangoàimàthânmớicònđược”nghĩalàkhôngnghĩtớimình,chỉlogiúpngườithìlạicólợichomình.

8

上善若⽔。⽔善利萬物⽽不爭，處眾⼈之所惡，故幾於道。

居善地，⼼善淵，與善仁，⾔善信，正善治，事善能，動善時。

夫唯不爭，故無尤。

Thượng thiện nhược thuỷ. Thuỷ thiện lợi vạn vật nhi bất tranh, xử chúngnhânchisởố,cốcơưđạo.

Cưthiệnđịa,tâmthiệnuyên,dữthiệnnhân,ngônthiệntín,chínhthiệntrị,sựthiệnnăng,độngthiệnthời.

Phùduybấttranh,cốvôvưu.

Ngườithiệnvàobậccao[cóđứccao]thìnhưnước.Nướckhéolàmlợichovạnvậtmàkhông tranhvớivậtnào,ởchỗmọingườighét (chỗ thấp)chonêngầnvớiđạo.

[Người thiệnvàobậccao]địavị thìkhéo lựachỗkhiêmnhường, lòng thìkhéogiữcho thâmtrầm,cưxửvớingười thìkhéodùng lòngnhân,nói thìkhéogiữlời,trịdânthìgiỏi,làmviệcthìcóhiệuquả,hànhđộngthìhợpthờicơ.

Chỉvìkhôngtranhvớiai,nênkhôngbịlầmlỗi.

Chươngnàycómộthìnhảnhkhéo:Víngườithiệnvớinước,làmrõthêmcáiý khiêmnhu trong chương trên.Lão tử rất thích nước: nó “nhu”, tìm chỗthấp(khiêm),ngàyđêmchảykhôngngừng(bấtxả trúdạ– lờiKhổng tử),bốclênthìthànhmưamóc,chảyxuốngthìthànhsôngrạch,thấmnhuầnvàolòngđấtđểnuôivạnvật.Nócóđứcsinhhóa,tựsinhtựhóa,vàsinhhóamọiloài.Nhấtlànókhôngtranh,nólựachỗthấpmàtới,gặpcáigìcảnnóthìnóuốnkhúcmàtránhđi,chonênđâunócũngtớiđược.

NhưngtácgiảchươngnàycóchịuảnhhưởngcủađạoNhohaykhôngmàđề

caonhânvớitín,cơhồtráivớichủtrương“tựnhiênnhinhiên”củaLão?”.

9

持⽽盈之，不如其已；揣⽽銳之，不可⾧保。

⾦⽟滿堂，莫之能守；富貴⽽驕，⾃遺其咎。功成⾝退，天之道。

Trìnhidoanhchi,bấtnhưkìdĩ;suỷnhinhuệchi,bấtkhảtrườngbảo.

Kim ngọcmãn đường,mạc chi năng thủ; phú quý nhi kiêu, tự di kì cữu.Côngthànhthânthoái,thiênchiđạo.

Giữchậuđầyhoài,chẳngbằngthôiđi;màichobénnhọnthìkhôngbénlâu.

Vàngngọcđầynhà,làmsaogiữnổi;giàusangmàkiêulàtựrướclấyhọa.

Côngthànhrồithìnênluivề,đólàđạotrời.

Đạotrời(đạotựnhiên)làđầythìphảivơi,nhọnthìdễgẫy.Vậyxửthếđừngnêntựmãn,tựkiêu,thànhcôngrồithìnênluivề.

Đâychỉlàkinhnghiệmcủamọingười,thuộcvềtúikhôncủadângian,đểđượcsốngyênổn.Câunhìđã thànhchâmngôn.Vàbốnchữ“công thànhthânthoái”cóthểlàchâmngônlưuhànhtrướcLãotửtừlâu.

10

載營魄抱⼀，能無離乎？專氣致柔，能嬰兒乎？滌除⽞{覽}，能無疵乎？愛國治民，能無爲乎？天⾨開闔，能爲雌乎？明⽩四達，能無知乎？

⽣⽽畜之，⽣⽽不有，爲⽽不恃，⾧⽽不宰，是謂⽞德。

Tảidoanhpháchbãonhất,năngvôlihồ?Chuyênkhítrínhu,nănganhnhihồ?Địch trừ huyền lãm, năng vô tì hồ?Ái quốc trị dân, năng vô vi hồ?Thiênmônkhaihạp,năngvithưhồ?Minhbạchtứđạt,năngvôtrihồ?

Sinhnhisúcchi[84],sinhnhibấthữu,vinhibấtthị,trưởngnhibấttể,thịvịhuyềnđức.

Chohồn,pháchthuầnnhất,khôngrờiđạođượckhông?Chocáikhítụlại,mềmmạinhưđứatrẻsơsinhđượckhông?Gộtrửatâmlinhchonókhôngcòn chút bợn được không? Yêu dân trị nước bằng chính sách vô vi đượckhông?Vậndụngcảmquanđểgiữhư tĩnhđượckhông?Chân tri sángrỡhiểubiếtđượctấtcảmàkhôngdùngtớitrílựcđượckhông?

[Sinhvàdưỡngvạnvật.Sinhmàkhôngchiếmchomình,làmmàkhôngcậycông, để cho vạn vật tự lớn lênmàmình không làm chủ, như vậy gọi làhuyềnđức–đứccaonhất,huyềndiệu].

Chươngnàycóvàichỗmỗingườidịchmộtkhác.

Câuđầu:chữtảidùngcũngnhưchữphù夫,đểmởđầuchứkhôngcónghĩa.Chữdoanh nghĩa là: hồn. Hồn thuộc về phần khí “linh”, phách thuộc vềphầnhuyết,chonêncónhàchodoanhpháchlàtâm,thân.Bãonhấtcónhàdịchlàgiữlấyđạo,vàvôlilàdoanhvàpháchkhôngrờinhau.

Câu thứnhì,đasốhiểuchữkhí làhơi thở,vàchochuyênkhí làmộtphépdưỡngsinh;nhưngcónhàlạihiểulà“bảotoànthiênchân”.

Câuthứba,chữlãm,cóthểhiểunhưchữgiám鑑làtấmgương.

Câuthứnăm,thiênmônkhaihạpnghĩađenlàcửatrờimởđóng:cửatrờitứclàmắt,tai,mũi...nóichunglàcảmquan;thưlàconmái,tượngtrưngsựnhunhược,yêntĩnh.

Câucuối:từsinhnhibấthữu...tớihuyềnđức,cónhàcholàởchương51đặtlộnlênđây,vìnghĩakhônggắnvớiphầnởtrên.Chúngtôicũngnghĩ16chữđóđặtởcuốichương51hợphơnởđây.

Đạikhái thìbacâuđầunóivềphépdưỡngsinh, trị thân.Bacâukếnóivềphéptrịthế.Haiphépđógiốngnhauởchỗđềuphảithuậntheotựnhiên.

11

三⼗輻，共⼀轂，當其無，有⾞之⽤。埏埴以爲器，當其無，有器之⽤。

鑿⼾牖以爲室，當其無，有室之⽤。故有之以爲利，無之以爲⽤。

Tamthậpphúc,cộngnhấtcốc,đươngkìvô,hữuxachidụng.Duyênthựcdĩvikhí,đươngkìvô,hữukhíchidụng.

Tạchộdũdĩvithất,đươngkìvô,hữuthấtchidụng.Cốhữuchidĩvilợi,vôchidĩvidụng.

Bamươitayhoacùngquivàomộtcáibầu,nhưngchínhnhờkhoảngtrốngkhông trongcái bầumàxemớidùngđược.Nhồiđất sét để làmchénbát,nhưngchínhnhờkhoảngtrốngởtrongmàchénbátmớidùngđược.Đụccửavàcửasổđểlàmnhà,chínhnhờcáitrốngkhôngđómànhàmớidùngđược.

Vậy ta tưởng cái “có” [bầu, chén bát, nhà] có lợi cho ta mà thực ra cái“không”mớilàmchocái“có”hữudụng[85].

Chươngnàyrấthay:ýtưởngnhưngượcđờimàthựcsâusắc.Bathídụđềukhéo.Khôngtriếtgianàochotathấyđượcdiệudụngcủacái“không”mộtcáchminhbạch,líthúnhưvậy.

12

五⾊令⼈⽬盲；五⾳令⼈⽿聾；五味令⼈⼜爽；馳騁畋獵令⼈⼼{發}狂；難得之貨令⼈⾏妨。是以聖⼈爲腹不爲⽬，故去彼取此。

Ngũsắclinhnhânmụcmanh;ngũâmlinhnhânnhĩlung;ngũvịlinhnhânkhẩusảng;trìsínhđiềnliệplinhnhântâmphátcuồng;nanđắcchihoálinhnhânhànhphương.Thịdĩthánhnhânvịphúcbấtvịmục,cốkhứbỉthủthử.

Ngũsắclàmchongười tamờmắt;ngũâmlàmchongười taù tai;ngũvịlàmchongườitatêlưỡi;ruổingựasănbắnlàmcholòngngườitamêloạn;vàngbạcchâubáulàmchohànhvingườitađồibại.Chonênthánhnhâncầunobụngmàkhôngcầuvuimắt,bỏcáinàymàlựacáikia[tứccầuchấtphác,vôdụcmàbỏsựxaxỉ,đadục].

13

寵辱若驚，貴⼤患若⾝。何謂寵辱若驚？寵爲上，辱爲下，得之若驚，失之若驚，是謂寵辱若驚，何謂貴⼤患若⾝？吾所以有⼤患者，爲吾有⾝，及吾無⾝，吾有何患？故貴以⾝爲天下，若可寄天下；愛以⾝爲天下，若可託天下。

[Sủngnhụcnhượckinh,quíđạihoạnnhượcthân].Hàvịsủngnhụcnhượckinh?Sủngvithượng,nhụcvihạ,đắcchinhượckinh,thấtchinhượckinh,thịvịsủngnhụcnhượckinh.Hàvịquíđạihoạnnhượcthân?Ngôsởdĩhữuđạihoạngiả,vingôhữuthân,cậpngôvôthân,ngôhữuhàhoạn?Cốquýdĩthânvithiênhạ,nhượckhảkíthiênhạ;áidĩthânvithiênhạ,nhượckhảthácthiênhạ.

Chươngnàytốinghĩa,nhiềunhàcholàchépsaihoặcthiếusótnênđãhiệuđínhvàchúthích;nhưngvẫnchưacóbảnnàolàmchochúngtathỏamãn:

nếukhônggượnggạo,gòépthìlạimắccáilỗikhôngthông,dướimâuthuẫnvới trênhoặccómộtvàiýmâu thuẫnvới chủ trươngcủaLão tử.DưBồiLâm (sáchđãdẫn)đãgắng sứcchú thíchchoýnghĩađượcnhấtquán,vàdướiđâychúngtôitạmtheothuyếtcủaông.

Đạiýôngbảo:Haichữnhược若trongcâuđầunghĩanhưchữnãi乃(thờixưahaichữđóđọcgiốngnhau,nêndùngthaynhau),nghĩalàbèn,thì,dođómà...Nhiềungườikhônghiểuvậy,giảnglànhưtối,hoặcsửalạilàchữgiả,nhưvậyvônghĩa.Chữquí貴nghĩa làcoi trọng, tức sợ (theoHàThượngCông);cònchữ thân⾝vớichữkinh驚ở trên là“hỗbịngữ”互備語 tứcnhữngchữ làmđủnghĩa lẫnnhau,đọcchữsau thìphảicoingược lênchữtrướcmớithấynghĩa[86],vànghĩanócũnglàkinh.Vậycâuđầucónghĩalà:Vinh,nhụcthìlòngsinhrarốiloạn,sợvạlớnthìlòngrốiloạn.

Câuđólàcổngữ,chứkhôngphảicủaLãotửvìLãotửchủtrương“vôdục”(Ngã vô dục nhi dân tự hóa – chương 57); “hậu kỳ thân, ngoại kỳ thân”(chương7),thìđâulạiđểchovinhnhục,đắcthấtlàmchorốiloạn,đâulại“coi trọngcáivạlớnnhưbảnthânmình”.Vìvậy,DưBồiLâmđặtcâuđótrongdấumóc[ ].Nhữngcâusaumới là lờigiải thíchcủaLão tử.VàDưdịchnhưsau:

[Ngườiđờiđượcvinhhaybịnhụcthìlòngsinhrarốiloạn,sợvạlớnthìsinhrarốiloạn].

Tạisaovinh,nhụcsinhrarốiloạn?Làvìvinhthìđượctôn,nhụcthìbịhèn;đượcthìlòng[mừngrỡmà]rốiloạn,mấtthìlòng[rầurĩmà]rốiloạn;chonênbảolàvinhnhụcsinhrarốiloạn.

Tạisaosợvạlớnmàsinhrarốiloạn?Chúngtasởdĩsợvạlớnlàvìtacócáithân.Nếutakhôngcóthân[quênmìnhcóthânđi]thìcònsợgìtaivạnữa.

Chonênngườinàocoi trọngsựhysinh thânmìnhcho thiênhạ thìcó thểgiaothiênhạchongườiđóđược.Ngườinàovuivẻđemthânmìnhphụcvụthiênhạthìcóthểgởithiênhạchongườiđóđược.

DưBồiLâmdịchnhưvậynhưngcũngnhận rằngđóchỉ là thiểnkiếncủaông,khôngdámchắclàđúng.

Câucuốichúngtôithấycòn4bảndịchkhácđểđộcgiảlựachọn.

-Kẻnàobiếtquíthânvìthiênhạthìgiaophóthiênhạchođược.Kẻnàobiếtthươngthânvìthiênhạthìgởigắmthiênhạchođược.

-Kẻnàoquíthânmìnhvìthiênhạthìcóthểsốngtrongthiênhạđược.Kẻnàoyêuthânmìnhvìthiênhạthìcóthểkíthácmìnhchothiênhạđược.

-Kẻnàocoitrọngthiênhạnhưbảnthânmìnhthìcóthểgiaophóthiênhạchođược.Kẻnàoyêu thiênhạnhưyêubản thânmình thìcó thểgiaochoviệctrịthiênhạđược.

-Kẻnàoquíthânmìnhhơncảthiênhạthìcóthểgiaochoviệctrịthiênhạđược.Kẻnàoyêuthânmìnhhơncảthiênhạthìcóthểgiaochoviệctrịthiênhạđược.

14

視之不⾒名⽈夷；聽之不聞名⽈希；搏之不得名⽈微。此三者不可致詰，故混⽽爲⼀。

其上不皦，其下不昧，繩繩不可名，復歸於無物。是謂無狀之狀，無物之象，是謂惚恍。迎之不⾒其⾸，隨之不⾒其後。

執古之道，以御今之有；能知古始，是謂道紀。

Thịchibấtkiếndanhviếtdi;thínhchibấtvăndanhviếthi;bácchibấtđắc

danhviếtvi.Thửtamgiảbấtkhảtrícật,cốhỗnnhivinhất.

Kìthượngbấtkiểu,kìhạbấtmuội,thằngthằngbấtkhảdanh,phụcquiưvôvật.Thịvịvôtrạngchitrạng,vôvậtchitượng,thịvịhốthoảng.Nghinhchibấtkiếnkìthủ,tuỳchibấtkiếnkìhậu.

Chấpcổchiđạo,dĩngựkimchihữu;năngtricổthuỷ,thịvịđạokỉ.

Nhìnkhôngthấygọilàdi,nghekhôngthấygọilàhi,nắmkhôngđượcgọilàvi.Ba cái đó (di, hi, vi, tức vô sắc, vô thanh, vôhình) truy cứuđến cùngcũngkhôngbiếtgìđược,chỉthấytrộnlộnlàmmộtthôi.

Ởtrênkhôngsáng,ởdướikhôngtối,thâmviễnbấttuyệt,khôngthểgọitên,nólại trởvềcõivôvật,chonênbảolàcái trạngkhôngcóhìnhtrạng,cáitượng không có vật thể.Nó thấp thoáng,mậpmờ.Đónnó thì không thấyđầu,theonóthìkhôngthấyđuôi.

Aigiữđượccáiđạotừxưavẫncóthìcóthểkhốngchếđượcmọisựvậtngàynay;biếtđượccáinguyênthủytứclànắmđượcgiềngmốicủađạo.

Chươngnàynóivềbảnthểcủađạo,vôsắc,vôthanh,vôhình,nênkhôngthểgiảngđược,gọitênđược.Nhưngnóđầykhắpvũtrụ,làcănnguyêncủavạnvật,hễgiữđượcnólànắmđượcchânlímàxửlíđượcmọisựvật.

15

古之善爲道者，微妙⽞通，深不可識。夫唯不可識，故强爲之容。

豫兮，若冬涉川；猶兮，若畏四鄰；儼兮，其若客；渙兮，若冰之將釋；敦兮，其若樸；曠兮，其若⾕；混兮；其若濁。

孰能濁以靜之徐清？孰能安以動之徐⽣？保此道者，不欲盈。夫唯不

盈，故能蔽⽽新成。

Cổchithiệnviđạo[87]giả,vidiệuhuyềnthông,thâmbấtkhảthức.Phùduybấtkhảthức,cốcưỡngvịchidung.

Dựhề[88],nhượcđôngthiệpxuyên;dohề,nhượcúytứlân;nghiễmhề,kìnhượckhách[89];hoánhề,nhượcbăngchitương[90]thích;đônhề,kìnhượcphác;khoánghề,kìnhượccốc;hỗnhề,kìnhượctrọc.

Thụcnăng trọcdĩ[91] tĩnh chi từ thanh?Thụcnăng andĩ động[92] chi từsinh?Bảothửđạogiả,bấtdụcdoanh.Phùduybấtdoanh,cốnăngtếnhi[93]tânthành.

Ngườiđắcđạothờixưatinhtế,mầunhiệm,thôngđạt,sâuxakhôngthểbiếtđược.Vìkhôngthểbiếtđược,nênphảimiễncưỡngtảhọnhưsau:

Họrụtrènhưmùađônglộiquasông,nghingạinhưsợlánggiềngbốnbên,nghiêmchỉnhnhưmột người khách, chảy ra, lưuđộngnhưbăng tan, dàydặnmộcmạcnhưgỗchưađẽo,khônghưnhưcáihang,hỗnđộn(lờđờ)nhưnướcđục.

Aicóthểđươngđụcmàlắngxuốngđểlầnlầntrongra?Aicóthểđươnghưtĩnhmàphátđộngđểlầnlầnsinhđộnglên?Ngườinàogiữđượcđạoấythìkhôngtựmãn.Vìkhôngtựmãnnênmớibỏcáicũmàcanhtânđược.

ChươngnàybảncủaVươngBậtđãđượcnhiềungườiđờisauhiệuđính,dođóhiệnnaycónhiềubảnkhácnhau,nhưchúngtôiđãghisơởcướcchú.Đạikhái,chữtuykhácmànghĩanhưnhau,trừcâucuối,đểchữbất,khôngđổirachữnhi, thìnghĩangượchẳn:“Vìkhôngđầynêncóthểchelấp,chẳngtrởnênmới”;chúngtôinghĩchữtếởđâydùngnhưchữtệ敝ởchương22,vànghĩatệnhitânthànhởđâycũnglànghĩatệtắctân敝則新ởchương22.Vì

vậychúngtôichođổirachữnhi{⽽}làphải,vàdịchlà:“bỏcáicũmàcanhtân”.

Đoạn thứ nhì, có người giải thích chữ hoán là giải tán, chữ thích là tiêuvong;và“hoánhềnhượcbăngchitươngthích”làdiệttìnhdục,lòngthànhrahưkhông.Chữhồn (hồn hề kỳ nhược trọc), có người giải thích là hồnnhiên,bềngoàitựanhưngumuội.

Đoạncuối:“đươngđụcmà lắngxuốngđể lần lần trong ra” là từđời sốnghỗntrọcngàynaytrởvềđạo,“đươnghưtĩnhmàphátđộngđểlầnlầnsinhđộnglên”,làngượclại,từđạotrởxuốngđờisốnghiệntại.

Giọngvănởchươngnàykháchẳncácchươngtrên,giốngthểtừphúởcuốiđờiChiếnQuốc,chonênchúngtôingờkhôngphảilàlờicủaLãotử,cũngkhôngphảiviếtsaukhiLãotửmớimất.

16

致虛極，守靜篤，萬物並作，吾以觀復。

夫物芸芸，各復歸其根。歸根⽈靜，是謂復命。復命⽈常。知常⽈明，不知常妄作凶。

知常容，容乃公，公乃全，全乃天，天乃道，道乃久，没⾝不殆。

Tríhưcực,thủtĩnhđốc,vạnvậttịnhtác,ngôdĩquanphục.

Phùvậtvânvân,cácphụcquikìcăn.Quicănviết tĩnh, thịvịphụcmệnh.Phụcmệnhviếtthường.Trithườngviếtminh,bấttrithườngvọngtáchung.

Trithườngdung,dungnãicông,côngnãitoàn,toànnãithiên,thiênnãiđạo,đạonãicửu,mộtthânbấtđãi.

Hếtsứcgiữđượccựchư,cựctĩnhxemvạnvậtsinhtrưởngtathấyđượcquiluậtphảnphục[vạnvậttừvômàsinhrarồitrởvềvô].

Vạnvậtphồnthịnhđềutrởvềcănnguyêncủachúng[tứcđạo].Trởvềcănnguyênthìtĩnh,[tĩnhlàbảntínhcủamọivật,chonên]trởvềcănnguyêngọilà“trởvềmệnh”.Trởvềmệnhlàluậtbấtbiến(thường)củavật.Biết luậtbấtbiếnthìsángsuốt,khôngbiếtluậtbấtbiếnthìvọngđộngmàgâyhoạ.

Biếtluậtbấtbiếnthìbaodung,baodungthìcôngbình[vôtư],côngbìnhthìbaokhắp,baokhắpthìphùhợpvớitựnhiên,phùhợpvớitựnhiênthìphùhợpvớiđạo,hợpvớiđạothìvĩnhcửu,suốtđờikhôngnguy.

Trongđoạncuối,“côngnãitoàn”,cóbảnchéplà“côngnãivương”王,vàcóngườidịchlà“vua”;lạicóngườihiểuchữtoànởđólàhoàntoàn.

Ýnghĩachươngngàyrấtrõ:chúngtaphảicựchưtĩnh,bỏhếtthànhkiến,tưdụcđimànhậnxétvũtrụ,sẽthấyluật“quicăn”củavạnvật:từvôsinhhữu,rồitừhữutrởvềvô;hiểuluậtthiênnhiênbấtbiếnđóvàhànhđộngtheonóthìsuốtđờikhôngbịhọa.

17

太上，不知有之；其次，親⽽譽之；其次，畏之；其次，侮之。

信不⾜焉，有不信焉。悠兮，其貴⾔。功成事遂，百姓皆謂：我⾃然。

Tháithượng,bấttrihữuchi;kìthứ,thânnhidựchi;kìthứ,uýchi;kìthứ,vũchi.

Tín bất túc yên, hữubất tín yên.Duhề, kì quí ngôn.Công thành sự toại,báchtínhgiaivị:ngãtựnhiên.

Bậctrịdângiỏinhấtthìdânkhôngbiếtlàcóvua,thấphơnmộtbựcthìdânyêuquívàkhen;thấphơnnữathìdânsợ;thấpnhấtthìbịdânkhinhlờn.

Vuakhôngđủthànhtínthìdânkhôngtin.Nhànnhã,ungdung[vìvôvi]màquílờinói.Vuacôngthành,việcxongrồimàtrămhọđềubảo:“Tựnhiênmìnhđượcvậy”.

Câuđầu,nhiềubảnchéplà:“Tháithượng,hạtrihữuchi”nghĩalà“bậctrịdângiỏinhấtthìdânbiếtlàcóvua”,nghĩađókhôngsâusắc,khônghợpvớicâucuối:“báchtínhgiaivị:Ngãtựnhiên”.Ôngvuagiỏithìcứthuậntheotựnhiên, “xử vô vi nhi sự, hành bất ngôn chi giáo” (chương 2) để cho dânthuậntínhmàpháttriển,khôngcanthiệpvàoviệccủadân,nêndânkhôngthấyvualàmgìcả,cơhồkhôngcóvua.

Đoạnsau:“tínbất túcyên”, cóngườigiảng làvuakhôngđủ tindân. “Duhề”,cóngườigiảnglà“longhĩ”,chúngtôiekhônghợpvớithuyếtvôvicủaLãotử.

18

⼤道廢，有仁義；智慧出，有⼤僞；六親不和，有孝慈；國家昏亂，有忠⾂。

Đạiđạophế,hữunhânnghĩa; trí tuệxuất,hữuđạingụy; lục thânbấthoà,hữuhiếutừ;quốcgiahônloạn,hữutrungthần.

Đạolớnbịbỏrồimớicónhânnghĩa;tríxảoxuấthiệnrồimớicótrángụy;giađình(chamẹ,anhem,vợchồng)bấthòarồimớisinhrahiếu,từ;nướcnhàrốiloạnmớicótôitrung.

Đạolớnthìtựnhiên,vôtâm,coivạnvậtnhưnhau;nhânnghĩathìhữutâm,

yêuvạnvậtmàcósựsuy tính,phânbiệt.Sáuchữ“đạiđạophế,hữunhânnghĩa”,nghĩacũngnhưcâuđầuchương38:“Thấtđạonhihậuđức,thấtđứcnhinhậunhân,thấtnhânnhihậunghĩa”.

19

絕聖棄智，民利百倍；絕仁棄義，民復孝慈；絕巧棄利，盜賊無有。

此三者以爲⽂不⾜，故令有所屬：⾒素抱樸，少思寡欲。

Tuyệtthánhkhítrí,dânlợibáchbội;tuyệtnhânkhínghĩa,dânphụchiếutừ;tuyệtxảokhílợi,đạotặcvôhữu.

Thử tamgiảdĩvivănbất túc,cố linhhữusở thuộc[94]:hiệntốbãophác,thiểutưquảdục.

Dứtthánh(thánhhiểutheoquanniệmKhổng,Mặc)bỏtrí,dânlợigấptrăm;dứtnhânbỏnghĩa,dânlạihiếutừ;dứt[trí]xảobỏlợi,khôngcótrộmgiặc.

Ba cái đó (thánh trí, nhân nghĩa, xảo lợi) vì là cái văn vẻ (trang sức bềngoài)khôngđủ(đểtrịdân)chonên(phảibỏmà)khiếnchodânqui(hoặcchuyênchú)vềđiềunày:ngoài thìbiểuhiệnsựmộcmạc, trongthìgiữsựchấtphác,giảmtưtâm,bớtdụcvọng.

Trongcâunhì,chữvăntráivớichữphác.Bỏbacái“văn”đómớichỉlàtiêucực;phảimộcmạc,chấtphác,giảmtưtâm,bớtdụcmớilàtíchcực.

20

絕學無憂。唯之與阿，相去幾何？善之與惡，相去若何？⼈之所畏，不可不畏。荒兮其未央哉！

眾⼈熙熙，如享太牢，如春登臺；我獨泊兮其未兆[95]，如嬰兒之未

孩，儽儽兮若無所歸。眾⼈皆有餘，⽽我獨若遺；我愚⼈之⼼也哉，沌沌兮！俗⼈昭昭，我獨昏昏；俗⼈察察，我獨悶悶，澹兮其若海，飂兮若無⽌。眾⼈皆有以，⽽我獨頑且鄙。我獨異於⼈，⽽貴⾷母。

Tuyệthọcvôưu.Duychidữa,tươngkhứkỉhà?Thiệnchidữác,tươngkhứnhượchà?Nhânchisởúy,bấtkhảbấtúy.Hoanghềkìvịươngtai!

Chúngnhânhihi,nhưhưởngtháilao,nhưxuânđăngđài;ngãđộcbạchềkìvịtriệu;nhưanhnhichivịhài;luyluyhềnhượcvôsởqui.Chúngnhângiaihữudư,nhingãđộcnhượcdi;ngãngunhânchitâmdãtai,độnđộnhề!Tụcnhânchiêuchiêu,ngãđộchônhôn; tụcnhânsátsát,ngãđộcmuộnmuộn,đạmhềkìnhượchải,liêuhềnhượcvôchỉ.Chúngnhângiaihữudĩ,nhingãđộcngoanthảbỉ.Ngãđộcdịưnhân,nhiquíthựcmẫu.

Dứthọcthìkhônglo.Dạ(giọngkínhtrọng)vớiơi(giọngcoithường)khácnhaubaonhiêu?Thiệnvớiáckhácnhauthếnào?Cáingườitasợ,takhôngthểkhôngsợ.Rộnglớnthay,khôngsaohếtđược!

Mọingườihớnhởnhưhưởngbữatiệclớn,nhưmùaxuânlênđài;riêngtađiềmtĩnh,khônglộchúttìnhýgìnhưđứatrẻmớisinh,chưabiếtcười;rũrượimàđinhưkhôngcónhàđểvề.

Mọingườiđềucóthừa,riêngtanhưthiếuthốn;lòngtangumuội,đầnđộnthay!

Ngườiđờisángrõ,riêngtatốităm;ngườiđờitrongtrẻo,riêngtahỗnđộn,nhưsóngbiểnnhấpnhô,nhưgióvèovèokhôngngừng.

Mọi người đều có chỗ dùng, riêng ta ngoan cốmà bỉ lậu. Riêng ta khácngười,màquímẹnuôimuônloài(tứcđạo).

Chươngnàycónhiềubản,nếudẫnhếtnhữngchỗkhácnhauthìquárườm.

Bốnchữđầu“tuyệthọcvôưu”,TrầnTrụbảonênđểởđầuchươngtrên,HồThíchbảonênđểởcuốichươngtrên.Đểởđâucũngkhóổn.

Rồi cả đoạn đầu, ý nghĩa cũng tối tăm, cơ hồ không liên lạc gì với đoạndưới.“Cáingườitasợ”làcáigì?Vàcáigì“rộnglớnthay”?

Mỗinhàránđưaramộtthuyết.Cóngườibảolàsợcáihọcvìnómênhmông,không saohết được.Giảngnhưvậy thì bốn chữ “tuyệt họcvôưu”khôngchơivơinữa.

Nhưngcónhàlạibảo:sợđâylàsợđểlộcáisángsuốt,tàinăngcủamìnhra,màsẽbịngườiđờiđốkị;cònrộnglớnlàcáiđạorộnglớn,ngườiđờikhôngsaohiểuhếtđược.

Cảhaigiảthuyếtđóđềukhôngdựavàocáigìchắcchắncả.Chúngtôixintồnnghi,chỉdịchsáttừngchữ,đểđộcgiảmuốnhiểusaothìhiểu.

Đoạndướitảchândungmộtngườiđắcđạo:cựcsángsuốtthìnhưnguđộn.

Cũngnhưchương15,chươngnàykhôngchắclàlờicủaLãotử.

21

孔德之容，惟道是從。

道之爲物，惟恍惟惚；惚兮恍兮，其中有象；恍兮惚兮，其中有物。窈兮冥兮，其中有精；其精甚眞，其中有信。

⾃古及今，其名不去，以閱眾甫。吾何以知眾甫之狀哉。以此。

Khổngđứcchidung,duyđạothịtòng.

Đạo chi vi vật, duy hoảng duy hốt; hốt hề hoảng hề, kì trung hữu tượng;hoảnghềhốthề,kìtrunghữuvật.Yểuhềminhhề,kìtrunghữutinh;kìtinh

thậmchân,kìtrunghữutín.

Tựcổcậpkim,kìdanhbấtkhứ,dĩduyệtchúngphủ.Ngôhàdĩtrichúngphủchitrạngtai.Dĩthử.

Nhữngbiểuhiệncủađứclớnđềutùytheođạo(vìđạolàbảnthểcủađức,đứclàtácdụngcủađạo).

Đạolàcáigìchỉmậpmờ,thấpthoáng;thấpthoángmậpmờmàbêntrongcóhìnhtượng;mậpmờ,thấpthoángmàbêntrongcóvật;nóthâmviễn,tốitămmàbêntrongcócáitinhtúy;tinhtúyđórấtxácthực,vàrấtđángtin.

Từxưađếnnay,đạotồntạihoài,nósángtạovạnvật.Chúngtadođâumàbiếtđượcbảnnguyêncủavạnvật?Docáiđó(tứcđạo).

Câuđầu,cóngườihiểulà:ngônngữ,cửđộngcủangườicóđứclớnđềutùytheođạo.

Chữtinh(kìtrunghữutinh)trongđoạnthứnhìcóthểhiểulànguyênlívànguyên chất củamọi vật.Chữ tín ở sau, cóngười dịch là hiệunăng, diệudụng(efficience).

Đoạncuối:chữdanh(tên)cóngườicholàtrỏbảnthểcủađạo.

Chươngnàychotabiếtthêmvềđạo.Quantrọngnhấtlànhữngchữ“kìtrunghữutinh,kìtinhthậmchân,kìtrunghữutín”.Nhờcáitinhđómàđạosinhravạnvật.Nhưngcáitinhđóhữuhìnhhayvôhình?

Khôngcógìchochúngtabiếtchắcđược.Cólẽnóvừalànguyênlí,vừalànguyênchất.

22

曲則全，枉則直，窪則盈，敝則新，少則得，多則惑。

是以聖⼈抱⼀爲天下式。不⾃⾒故明不⾃是故彰；不⾃伐，故有功；不⾃矜故⾧。夫唯不爭故天下莫能與之爭。古之所謂曲則全者，豈虛⾔哉！誠全⽽歸之。

Khúctắc toàn,uổng tắc trực,oa tắcdoanh, tệ tắc tân, thiểu tắcđắc,đa tắchoặc.

Thịdĩthánhnhânbãonhấtvithiênhạthức.Bấttựhiệncốminhbấttựthịcốchương;bấttựphạt,cốhữucông;bấttựcăngcốtrướng(hoặctrưởng).Phùduybấttranhcốthiênhạmạcnăngdữchitranh.Cổchisởvịkhúctắctoàngiả,khởihưngôntai!Thànhtoànnhiquichi.

Cong[chịukhuất] thì sẽđượcbảo toàn,queo thì sẽ thẳngra, trũng thì sẽđầy,cũnátthìsẽmới,ítthìsẽđượcthêm,nhiềuthìsẽhóamê.

Vìvậymàthánhnhân[thánhởđâyhiểu theoquanniệmcủaLão]ômgiữlấyđạo[nhấtđâylàđạo]làmphéptắcchothiênhạ.Khôngtựbiểuhiệnchonênmới sáng tỏ, không tự cho là phải cho nênmới chói lọi, không tự kểcôngchonênmớicócông,khôngtựphụchonênmớitrườngcửu[hoặchơnngười].Chỉ vì không tranh với ai cho nên khôngai tranhgiành vớimìnhđược.

Ngườixưabảo:“Congthìsẽđượcbảotoàn”,đâuphảihưngôn!Nênchânthànhgiữvẹncáiđạomàvềvớinó.

Câucuối:“Thànhtoànnhiquichi”cóngườidịchlà:

-Thựcvẹnđủnêntheovề.

-Nếuthànhthậthoàntoànthìaicũngvềvớimình.

-Dođómàmìnhgiữđượctoànvẹn.

-Thựcgiữđượcvẹncáiđạochuyênđạocũnggiữđượcvẹnchomìnhmàmìnhvềvớiđạo.

Cácnhàbìnhgiảiđềuchorằngbốnhoặccảsáuchâmngôntrongcâuđầu:khúctắctoàn,uổngtắctrực,oatắcdoanh,tệtắctân,thiểutắcđắc,đa tắchoặc đều là thànhngữ trongdângianđãcó từxưa.Họbảo rằng:“Lão tửthíchchủtrươngthuyếttươngđối,nênthườngnóingượcvớingườiđời,nhưtrikìhùng,thủkìthư,trikìbạch,thủkìhắc,trikìvinh,thủkìnhục(chương28).Ởđâycũngvậy.Ngườitaaicũngmuốnđượctoànvẹn,thẳng,đầy,mới,cónhiều,riêngông,cáigìngườitabỏ:cong,queo,trũng,cũnhát,ít,thìônglạicoitrọng.

Đạovốnkhiêm,nhu,ngườigiữđạocũngphảikhiêmnhu:cong,queo,tứclànhu,trũng,cũ,íttứclàkhiêm.Khiêmnhuthắngđượctựphụcươngcường.Đólàmộtlẽ.Cònlẽnữalàtrongvũtrụkhôngcócáigìbấtdibấtdịch,thịnhrồisuy,đầyrồivơi,chonênbâygiờởvàotrạngtháicongqueothìsausẽbảotoànđượcsẽthẳngra;bâygiờởvàotrạngtháithấptrũng,cũnát,ítthìsausẽđượcđầy,mới,nhiều.

Nhữngkinhnghiệmđó thuộcvàocái túikhônchungcủanhân loại,chẳngriêng củaTrungHoa;Lão tử chỉ có côngnhấnmạnhvà coi trọngnóhơnnhữngngườikhácvàsắpđặtthànhmộthệthốngmàdùngđạo,tứcluậtthiênnhiênlàmcơsở.

23

希⾔⾃然。

故飄⾵不終朝，驟⾬不終⽇。孰爲此者？天地。天地尚不能久，⽽況於⼈乎？

故從事於道者，同於道；德者，同於德；失者，同於失。同於道者，道亦樂得之；同於德者，德亦樂得之；同於失者，失亦樂得之。

信不⾜焉，有不信焉。

Hingôntựnhiên.

Cố phiêu phong bất chung triêu, sậu vũ bất chung nhật. Thục vi thử giả?Thiênđịa.Thiênđịathượngbấtnăngcửu,nhihuốngưnhânhồ?

Cốtòngsựưđạogiả,đồngưđạo;đứcgiả,đồngưđức;thấtgiả,đồngưthất.Đồngưđạogiả,đạodiệclạcđắcchi;đồngưđứcgiả,đứcdiệclạcđắcchi;đồngưthấtgiả,thấtdiệclạcđắcchi.

Tínbấttúcyên,hữubấttínyên.

Ítnóithìhợpvớitựnhiên(vớiđạo).

Chonêngiólốckhônghếtbuổisáng,mưaràokhôngsuốtngày.Ailàmnênnhững cái ấy? Trời đất. Trời đất còn không thể lâu được, huống hồ làngười?

Chonêntheođạothìsẽhòađồngvớiđạo;theođứcthìsẽhòađồngvớiđức;theosựmấtđạomấtđứcthìsẽlàmộtvới“mất”.Hòađồngvớiđạothìsẽvuiđượcđạo;hòađồngvớiđứcthìsẽvuiđượcđức;làmộtvới“mất”thìsẽvuivới“mất”.

Vuakhôngđủthànhtínthìdânkhôngtin.

Chữthất(mất)trongđoạnnhìcólẽlàchữthấttrongchương38:thấtđạonhihậuđức,thấtđứcnhihậunhân,thấtnhânnhihậunghĩa,thấtnghĩanhihậulễ;vàcóthểhiểulàsựmấtđạo,mấtđức.Theosựmấtđạomấtđứctứclà

theonhân,nghĩa,lễ,theocáchtrịdâncủaKhổngGiáo.Lãotửchocáchđólàthấp.

Câu“đồngưđạogiả,đạodiệclạcđắcchi”,cóthểhiểulàhòađồngvớiđạothìđạocũngvuiđượctamàhòađồngvớita.Nhưvậylànhâncáchhóađạo.Haicâusaucũngvậy.Hiểu theocáchnàyvớihiểunhưchúngtôiđãdịch,chungquicũngkhôngkhácnhau.

Câucuốiđãcóởchương17.Ởđâyvìkhôngchắclànóivềviệctrịdân,chonêncóthểdịchlà:

-Lòngtinởđạokhôngđủ,chonêncósựkhôngtin,

-Hoặcmình không tinmình thì người không tinmình, dẫu có nói nhiềucũngvôích;nhưvậyứngvớicâuđầu:nênítnóiđểhợpvớiđạo.

Chươngnày,xéttừngcâuthìnghĩadễhiểu.Nhưngtìmliênlạcgiữacácýthì rất khó,mỗi người đưa ramột cáchgiảng; cáchnào cũngkhôngxuôi.Chẳnghạncóngườigiảng:

Ngườihọcđạophảihòađồngvớiđạomàđạotứcthiênnhiênkhôngnói(trờiđấtnóigìđâumàmọivậtđều thành tựu),vậy tacũngnên ítnói,đừngđể“nổi”lênnhữngcơnmưabãotronglòng”(!).Hòađồngvớiđạothìsẽvuiđượcđạo;muốnvậyphảidốclòngtinđạo.

24

企者不⽴，跨者不⾏。⾃⾒者不明，⾃是者不彰，⾃伐者不功，⾃誇者不⾧。其於道也⽈：餘⾷贅⾏，物或惡之，故有道者不處。

Xígiảbấtlập,khoágiảbấthành.Tựhiệngiảbấtminh,tựthịgiảbấtchương,tựphạtgiảbấtcông,tựkhoagiảbấttrường.Kìưđạodãviết:dưthựcchuếhành,vậthoặcốchi,cốhữuđạogiảbấtxử.

Kẻkiểngchânkhôngđứngđược(vững),kẻxoạccẳngkhôngđiđược(lâu),kẻtựbiểuhiệnthìkhôngsángtỏ,kẻtựcholàphảithìkhôngchóilọi,kẻtựkểcôngthìkhôngcócông,kẻtựphụthìkhôngtrườngcửu.Đốivớiđạothìnhững thái độ đó là “những đồ ăn thừa, những cục bướu, ai cũng ghét”.Chonênkẻtheođạokhônglàmnhưvậy.

Ýtrongcâu thứnhì:“Tựhiệngiảminh... tựkhoagiảbất trường”đãđượcdiễntrongchương22.

Câu thứba, nhiềunhà cho chữhành⾏ với chữhình形 đọc giống nhau,dùngthaychonhauđược.Chúngtôi theochủtrươngđó.Cóngườidịchlàviệclàm,chuếhànhlàviệclàmthừa,nhưkiểuvẽrắnthêmchân.

25

有物混成，先天地⽣。寂兮，寥兮，獨⽴⽽不改，周⾏⽽不殆，可以爲天地母。吾不知其名，字之⽈道，强爲之名⽈⼤。

⼤⽈逝，逝⽈遠，遠⽈反。故道⼤，天⼤，地⼤，⼈亦⼤。域中有四⼤，⽽⼈居[96]其⼀焉。⼈法地，地法天，天法道，道法⾃然。

Hữuvậthỗnthành,tiênthiênđịasinh.Tịchhề,liêuhề,độclậpnhibấtcải,chuhànhnhibấtđãi,khảdĩvithiênđịamẫu.Ngôbấttrikìdanh,tựchiviếtđạo,cưỡngvịchidanhviếtđại[97].

Đạiviếtthệ,thệviếtviễn,viễnviếtphản.Cốđạođại,thiênđại,địađại,nhândiệcđại.Vựctrunghữutứđại,nhinhâncưkìnhấtyên.Nhânphápđịa,địaphápthiên,thiênphápđạo,đạopháptựnhiên.

Cómộtvậthỗnđộnmàthànhtrướccảtrờiđất.Nóyênlặng(vôthanh)trốngkhông(vôhình),đứngmộtmìnhmàkhôngthayđổi(vĩnhviễnbấtbiến),vậnhànhkhắpvũ trụmàkhôngngừng,có thểcoinó làmẹcủavạnvật trong

thiênhạ.Takhôngbiếtnólàgì,tạmđặttênnólàđạo,miễncưỡnggọinólàlớn(vôcùng).

Lớn(vôcùng)thìlưuhành(khôngngừng),lưuhành(khôngngừng)thìđixa,đixathìtrởvề(quicăn).Chonênđạolớn,trờilớn,đấtlớn,ngườicũnglớn.Trongvũtrụcóbốncáilớnmàngườilàmột.Ngườibắtchướcđất,đấtbắtchướctrời,trờibắtchướcđạo,đạobắtchướctựnhiên.

Cuốiđoạnđầu,“tựchiviếtđạo”,“chidanhviếtđại”,cóngườidịch“đặttêntự làđạo”, “gọi tên là lớn”.DưBồiLâmbảochữdanh ở đây cónghĩa là“hìnhdung”,nhưchữdungtrong“cưỡngvịchidung”ởchương15;vậynêndịchlà“miễncưỡngtảnólàlớn”.

Đoạn sau, ba chữ “nhân diệc đại”, bản cổnhất chép là “vương (vua) diệcđại”,nhưngdùvươnghaynhân,nghĩacũngkhôngkhác:vualàchúacủaloàingười,đạibiểucholoàingười,vậyvualớn,tứclàloàingườilớn.PhóDịchsửalạinhânchohợpvớicâusau:“nhânphápđịa,địaphápthiên...”.

Câucuối“đạopháptựnhiên”,chúngtôidịchsátlà:đạobắtchướctựnhiên,nhưngphảihiểu:đạotứclàtựnhiên,đạovớitựnhiênlàmột,vìngoàiđạorakhôngcógìkhácnữa.

Chương này diễn lại vài ý trong các chương 1, chương 14, chương 16 vàthêmýnày:đạolàtựnhiên.

26

重爲輕根，靜爲躁君。是以聖⼈終⽇⾏不離輜重。雖有榮觀，燕處超然。

奈何萬乘之主，⽽以⾝輕天下？輕則失根，躁則失君。

Trọngvikhinhcăn,tĩnhvitáoquân.Thịdĩthánhnhânchungnhậthànhbất

litri[98]trọng.Tuyhữuvinhquan,yếnxửsiêunhiên.

Nạihàvạnthặngchichủ,nhidĩthânkhinhthiênhạ?Khinhtắcthấtcăn,táotắcthấtquân.

Nặnglàgốcrễcủanhẹ,tĩnhlàchủcủanáođộng.Chonênthánhnhân(tứcvua)suốtngàyđikhônglìaxechởđồdùng(nặng)tuyđượcsựsangđẹpmàlòngnhàntĩnhvượtlêncả(coithườngngoạivật).

Ôngvuamộtnướccóvạncỗxe(mộtnướclớn)saolạicóthểlấythâncoinhẹthiênhạ?Nhẹthìmấtgốcrễ,náođộngthìmấtchủ.

Chữquantrongcâunhìcóthểđọclàquán;vinhquánlàchỗởsangtrọng.

Cáigìnặngthìchếngựđượccáinhẹ;cáigì tĩnhthìchếngựđượccáináođộng.Nặng, tĩnh là“thường”(tráivớibiến);nhẹ,náođộng làbiến.Ngườitheođạogiữ“thường”màbỏbiến.

Lãotửkhuyêncácnhàcầmquyềnphảidèdặt, thậntrọng,vàđừngđểchongoạivật,vinhhoaphúquílàmđộnglòng.

27

善⾏無轍跡，善⾔無瑕謫，善數不⽤籌策，善閉無關楗⽽不可開，善結無繩約⽽不可解。

是以聖⼈常善救⼈，故無棄⼈；常善救物，故無棄物。是謂襲明。

故善⼈者，不善⼈之師；不善⼈者，善⼈之資。不貴其師，不愛其資，雖智⼤迷。是謂要妙。

Thiệnhànhvôtriệttích,thiệnngônvôhàtrích,thiệnsốbấtdụngtrùsách,thiệnbếvôquankiệnnhibấtkhảkhai, thiệnkếtvôthằngướcnhibấtkhả

giải.

Thịdĩthánhnhânthườngthiệncứunhân,cốvôkhínhân;thườngthiệncứuvật,cốvôkhívật,thịvịtậpminh.

Cốthiệnnhângiả,bấtthiệnnhânchisư;bấtthiệnnhângiả,thiệnnhânchitư.Bấtquíkìsư,bấtáikìtư,tuytríđạimê.Thịvịyếudiệu.

Khéođi thì khôngđể lại dấu xe, vết chân; khéonói thì khôngcó lỗi lầm;khéotínhthìkhôngdùngthẻ;khéođóngthìkhôngdùngthen,róngmàmởkhôngđược;khéobuộcthìkhôngdùngdâymàcởikhôngđược.

Cho nên thánh nhân giỏi cứu ngườimà không ai bị bỏ; giỏi cứu vậtmàkhôngvậtnàobịbỏ.Nhưvậylàsánglòng[đứccủamìnhvàcủangườivàvậtcùngnhausángtỏ].

Chonênngườithiện[ngườiđắcđạo]làthầycủangườikhôngthiện[ngườikhông đắc đạo, người thường]; người không thiện là của dùng để ngườithiệnmượn.Khôngtrọngthầy,khôngyêucủadùngthìdùchokhôncũnglàlầmlẫnlớn.Thếgọilàcốtyếu,nhiệmmàu.

Đoạnđầucóthểhiểulà:khéoxửsựthì[thuậntựnhiênnên]khônglưulạidấuvết;khéonóithì[trầmmặc,ítnói,nên]khônglỗilầm,khéotínhtoánthì[vô tâm, vô trí nên] không dùngmưu lược; khéo lung lạc người khác thì[thành thựcvớingườinên]khôngcầngiamhãmngười,ngườicũngkhôngbỏmìnhmàđi;khéokếtnạpnhântâmthìkhôngcầntróibuộcngười,ngườicũngkhôngbỏmìnhmàđi.

Đạiýcủachươnglà:cứthuậntựnhiên,đừngcótưý,mưumôthìdùngđượcmọingười,khôngphảibỏai,mìnhdạychongười,ngườigiúpđỡlạimìnhmàđứcmìnhcàngthêmtỏ.

28

知其雄，守其雌，爲天下谿；爲天下谿，常德不離，復歸於嬰兒。

知其⽩，守其⿊，爲天下式；爲天下式，常德不忒，復歸於無極。

知其榮，守其辱，爲天下⾕；爲天下⾕，常德乃⾜，復歸於樸。樸散則爲器，聖⼈⽤之，則爲官⾧，故⼤制⼗不割。

Trikìhùng, thủkì thư,vi thiênhạkhê;vi thiênhạkhê, thườngđứcbất li,phụcquiưanhnhi.

Tri kì bạch, thủ kì hắc, vi thiên hạ thức; vi thiên hạ thức, thườngđức bấtthắc,phụcquiưvôcực.

Trikìvinh,thủkìnhục,vithiênhạcốc;vithiênhạcốc,thườngđứcnãitúc,phục qui ư phác. Phác tán tắc vi khí, thánh nhân dụng chi, tắc vi quantrưởng,cốđạichếthậpbấtcát.

Biếttrống(namtính),giữmái(nữtính),làmkhenướcchothiênhạ,làmkhenướcchothiênhạ,thìcáiđứcvĩnhcửubấtbiếnsẽkhôngmấtmàtrởvềtrẻthơ(hồnnhiên).

Biếttrắng,giữđen,làmphéptắcchothiênhạ;làmphéptắcchothiênhạthìcáiđứcvĩnhcửubấtbiếnsẽkhôngsailạc,màtrởvềvớivôcực(bảnthểcủađạo).

Biếtvinh,giữnhục,làmcáihaychothiênhạ;làmcáihaychothiênhạthìcáiđứcvĩnhcửubấtbiếnsẽđầyđủ,màtrởvềmộcmạcnhưgỗchưađẽo.Gỗ chưa đẽo, xẻ ra thành đồ dùng; thánh nhân giữ thuần phác mà điềukhiểntrămquan,chonênngườigiỏitrịnướckhôngchiacắtchili.

TheoCaoHanhthì23chữtừ“thủkìhắc”tới“trikìvinh”làdongườisauthêmvào;ôngđưa ra sáuchứngcứ:chẳnghạnchương41có4chữ:“Đạibạchnhượcnhục”(rấttrongtrắngthìnhưônhục,khôngtựbiểuhiệnmìnhra),nhưvậylàLãotửđembạchđốivớinhục,chứkhôngđembạchđốivớihắc;vảlạikhêvớicốc,nghĩacũngnhưnhau,nhưvậylàthừa...

Nhưngđasốcácbảnđềugiữnhưcũ.

“Trống” tượng trưng tính cương, động; “mái” tượng trưng tính nhu, tĩnh.“Trắng” tượng trưng sựquangminh, “đen” tượng trưng sựhônám:ngườigiữđạothìkhôngtranhsựquangminhvớiaimàthíchởtrongbóngtối.

Câucuốikhuyênngườitrịdânphảihồnnhiên,chấtphác,cứtựnhiênđểchomọivậtpháttriểntheotínhcủachúng,khôngđasự,phântíchchili.

29

將欲取天下⽽爲之，吾⾒其不得已。天下神器，不可爲也，不可執也。爲者敗之，執者失之。

故物或⾏或隨，或歔或吹，或强或羸，或挫或隳。是以聖⼈去甚，去奢，去泰。

Tươngdụcthủthiênhạnhivichi,ngôkiếnkìbấtđắcdĩ.Thiênhạthầnkhí,bấtkhảvidã,bấtkhảchấpdã.Vigiảbạichi,chấpgiảthấtchi.

Cốvậthoặchànhhoặc tuỳ,hoặchưhoặcxuy,hoặccườnghoặc luy,hoặctoả[99]hoặchuy.Thịdĩthánhnhânkhứthậm,khứxa,khứthái.

Muốntrị thiênhạmàhữuvi thì tabiết làkhôngthểđượcrồi.Thiênhạ làmộtđồvậtthầndiệu,khôngthểhữuvi,khôngthểcốchấpđược.Hữuvithìlàmchothiênhạhỏng,cốchấpthìmấtthiênhạ.

Sinhvật(người)hoặcđitrước(tíchcực)hoặcđitheo(tiêucực),hoặchàhơi(choấm)hoặc thở (chonguội), hoặcmạnhhoặc yếu, hoặcanhoặcnguy.Chonênthánhnhânbỏnhữngcáigìtháiquá.

Câuđầu,chữthủ取cónghĩalàtrị,nhưtrongcâu:“Thủthiênhạthườngdĩvô sự (trị thiên hạ nên dùng chính sách vô vi) ở chương48.Chữvi cũngtrong câu đó, nhiều người dịch là làm theo ý mình, không thuận theo tựnhiên.Chúngtôidịchlàhữuvichorõnghĩahơn.

Câunhì,bảncủaVươngBậtlàtỏa挫(bẻgãy),bảncủaHàThượngCônglàtải載;chữhuy隳dùngnhưchữ trụy墜.Tải làngồixe (đượcxechởđi),trụylàté;nghĩabónglàanvànguy.

Đạiýcủachươngnàycũnglàtrịdânnênvôvi,tránhcựcđoanmàcứthuậntheotựnhiên,vìngườivàviệcđờiđổithayvôđịnh,khôngthểlàmtheoýriêngcủatađược.

30

以道佐⼈主者，不以兵强天下。其事好還。師之所處，荊棘⽣焉。⼤軍之後，必有凶年。善者果⽽已，不敢以取强。果⽽勿矜，果⽽勿伐，果⽽勿驕，果⽽不得已，果⽽勿强。

物壯則⽼，是謂不道，不道早已。

Dĩđạotánhânchủgiả,bấtdĩbinhcườngthiênhạ.Kìsựhảohoàn.Sưchisởxử,kinhcứcsanhyên.Đạiquânchihậu, tấthữuhungniên.Thiệngiảquảnhidĩ,bấtcảmdĩthủcường.Quảnhivậtcăng,quảnhivậtphạt,quảnhivậtkiêu,quảnhibấtđắcdĩ,quảnhivậtcường.

Vậttrángtắclão,thịvịbấtđạo,bấtđạotảodĩ.

Ngườigiữđạomàphòvuathìkhôngdùngbinhlựcđểmạnhhơnthiênhạ.Vìviệcnhưvậythườnghayquayngượctrởlại[hiếuchiếnthìlạichếtvìchiếntranh].

Quânđộiđóngởđâu,gaigócmọcởđấy.Sau trậnchiến tranh lớn, tấtbịmấtmùa.

Người khéo dùng binh hễ có hiệu quả, đạt đượcmục đích thì thôi, khôngdámỷmạnhhơn thiênhạ.Đạtđượcmụcđíchmàkhông tựphụ,đạtđượcmụcđíchmàkhôngkhoecông,đạtđượcmụcđíchmàkhôngkiêucăng,đạtđượcmụcđíchmàbấtđắcdĩ,đạtđượcmụcđíchmàkhônglấylàmmạnh.

Vậtgìcũngvậy,cườngtrángrồi thìsẽgià,nhưvậycườngtránglàkhônghợpvớiđạo.Khônghợpđạothìsớmchết.

Câu đầu, chữ tá, có bản chép là tác作 (làm): giữ đạomà làm vua. Chữcườngcóthểđọclàcưỡng=ứchiếp[thiênhạ];dướicũngvậy.Câuthứba:đạt đượcmục đích thì thôi.Mục đích đó tất không phải là xâm lăng haytrừngphạtnướckhácmàchỉcóthểlàtựvệ.

Câucuối:cườngtrángkhônghợpvớiđạovìđạovốnnhunhược.

Nênsosánhchươngnàyvớichương68.

31

夫佳兵者，不祥之器。物或惡之，故有道者不處。君⼦居則貴左，⽤兵則貴右；

[兵者不祥之器，⾮君⼦之器，不得已⽽⽤之，恬淡爲上。勝⽽不美，⽽美之者，是樂殺⼈。夫樂殺⼈者，則不得志於天下矣。]

吉事尚左，凶事尚右。偏將軍居左，上將軍居右，⾔以喪禮處之。殺

⼈之眾，以悲哀泣之，戰勝以喪禮處之。

Phùgiaibinhgiả,bấttườngchikhí.Vậthoặcốchi,cốhữuđạogiảbấtxử.Quântửcưtắcquítả,dụngbinhtắcquíhữu;

[Binh giả bất tường chi khí, phi quân tử chi khí, bất đắc dĩ nhi dụng chi,điềmđạmvithượng.Thắngnhibấtmĩ,nhimĩchigiả,thịlạcsátnhân.Phùlạcsátnhângiả,tắcbấtđắcchíưthiênhạhĩ].

Cát sự thượng tả, hung sự thượng hữu. Thiên tướng quân cư tả, thượngtướngquâncưhữu,ngôndĩtanglễxửchi.Sátnhânchichúng,dĩbiaikhấpchi,chiếnthắngdĩtanglễxửchi.

Đasốcácnhàhiệuđínhđềuchorằngchươngnàychỉcóđoạngiữa–đoạnđặttrongdấumóc[]–từ“Binhgiảbấttườngchikhí”đến“tắcbấtkhảđắcchíưthiênhạhĩ”làlời“kinh”,lờiLãotử,ngoàiratoànlàlờichúthíchcả,rõràngnhấtlàđoạncuốicóchữngôn(ngôndĩtanglễxửchi);ngônlà“cóýnóirằng”,làlờigiảithích.

Lờikinhvàlờichúthíchxenlẫnnhau,chonênýnghĩalộnxộn,đánglẽnênđưađoạngiữađólênđầu,thìcólíhơn,nhưngcácbảncũđềuchépnhưvậy,nênkhôngsắpđặtlạinữa.

Câuđầu,chữgiai,VươngNiệmTônbảonênđổilàchuy⾫,màchữchuytứclàchữduy唯,惟;vảlạitrongĐạoĐứckinh,cótám,chínchỗdùnghaichữphùduy{夫唯}ởđầucâunhưvậy.Đểlàgiaibinhthìcónghĩalànhữngbinhkhítốt,sắcbénlàvậtbấttường.Chúngtôinghĩđãlàbinhkhíthìdùtốthayxấuđềulàvậtbấttườngcả,chonênhiểutheoVươngNiệmTôn.

Câucuối,chữkhấp泣,cónhàcholàchữlị蒞(đến).

Vì binh khí là vật bất tường (chẳng lành, gây họa), ai cũng ghét cho nên

ngườigiữđạokhôngthíchdùngnó.Ngườiquântửởnhàthìtrọngbêntrái,khidùngbinhthìtrọngbênphải.

[Binhkhílàvậtbấttường,khôngphảilàcủangườiquântử,chonênbấtđắcdĩphảidùngnó,màdùngđến thìđiềmđạm (bình tĩnh,giữđượchòakhí,tránhcựcđoan)làhơncả.Thắngcũngkhôngcholàhay,nếucholàhaytứclà thích giết người. Kẻ nào thích giết người thì không thực hiện được lítưởngtrịthiênhạ].

Việclànhthìtrọngbêntrái,việcdữthìtrongbênphải.Phótướngởbêntrái,thượngtướngởbênphải,nhưvậycónghĩalàcoiviệcdùngbinhnhưmộttanglễ.Giếthạinhiềungườithìnênlấylòngbiaimàkhóc;chiếnthắngthìnênlấytanglễmàxử.

Bêntráilàdương,bênphảilàâm;dươngthìsinh,âmthìsát,chonênngườiquân tửkhiởnhà thì trọngbên trái (bênsinh);nhưngkhidùngbinh,phảigiếtngười,thìlạitrọngbênphải,vàđểviênthượngtướngởbênphải,viênphó tướngởbên trái.Trongcác tang lễcũngvậy, trọngbênphảihơnbêntrái,vìtanglễlàviệchung.

32

道常無名，樸，雖⼩，天下莫能⾂也。王侯若能守之，萬物將⾃賓。

天地相合，以降⽢露，民莫之令⽽⾃均。始制有名，名亦既有，夫亦將知⽌。知所⽌所以不殆。

譬道之在天下，猶川⾕之與江海。

Đạothườngvôdanh,phác,tuytiểu,thiênhạmạcnăngthầndã.Vươnghầunhượcnăngthủchi,vạnvậttươngtựtân.

Thiênđịa tươnghợp,dĩgiángcamlộ,dânmạcchi linhnhi tựquân.Thủy

chếhữudanh,danhdiệckíhữu,phùdiệctươngtrichỉ.Trisởchỉsởdĩbấtđãi.

Thíđạochitạithiênhạ,doxuyêncốchidữgianghải.

Đạovĩnhviễnkhôngcótên,chấtphác, tuyẩnvimàthiênhạkhôngaicoithườngnóđược[coinónhưbềtôiđược].Cácbậcvươnghầubiếtgiữnó,thìvạnvậtsẽtựđộngquiphục.

Trờiđấthòahợpvớinhauchomócngọtrơixuống,nhândânkhôngralệnhchomócngọtmàtựnóđiềuhòa.

Đạosángtạovậtrồivạnvậtmớicódanhphận,khiđãcódanhphậnrồithìnênbiếtngừnglại;vìbiếtngừnglạichonênmớikhôngnguy.

Đạođốivớithiênhạcũnggiốngnhưsôngbiểnđốivớisuốikhe.

Câuđầucònhaicáchchấmnữa:

1-Đạothườngvôdanhphác;2-Đạothườngvôdanh,pháctuytiểu.

Cách1khôngổnvìcho“vôdanhphác”điliềnthìkhôngứngvới“thủychếhữudanh”ởdưới;màýcũngkhôngxuôi.Cách2khôngổnvìnếukhôngngắtởsauchữphácthìphảidịchlàcáichấtpháccủađạotuynhỏ:vônghĩa.

Câu“dânmạcchilinhnhitựquân”cóngườidịchlàdânkhôngaikhiếnmàtựhọ[dân]cùngđều.

Câuápchótcóýkhuyênnhàcầmquyềnkhiđãđặt radanhphậnchocácquanđểphânbiệtrồithìđừngbàythêmviệc,đểlầmlạcvìdanh,mànêntrởvềvớimộcmạctựnhiên.

Câucuốichúngtôihiểulàsôngbiểnlànơiquitụcủasuốikhe,cũngnhưđạo

lànơiquitụcủathiênhạ.Cóngườihiểukhác:suốikhe,sôngbiểnlàmlợi,giaânchomọingườithìđạocũngvậy;hiểunhưvậythìphảidịchlà:đạoởtrongthiênhạcũngnhưsuốikhe,sôngbiển.

Đạiýcảchươngkhôngcógìmới:vẫnlàkhuyênnhàcầmquyềnphảithuậntựnhiên,vôvi,chấtphác.Nhưngýtốimàlờicũngtầmthường.

33

知⼈者智，⾃知者明。勝⼈者⼒，⾃勝者强。

知⾜者富，强⾏者有志。不失其所者久，死⽽不亡者壽。

Trinhângiảtrí,tựtrigiảminh.Thắngnhângiảlực,tựthắnggiảcường.

Tritúcgiảphú,cường[hoặccưỡng]hànhgiảhữuchí.Bấtthấtkìsởgiảcửu,tửnhibấtvonggiảthọ.

Kẻbiếtngườilàngườikhôn,kẻtựbiếtmìnhlàngườisángsuốt.Thắngđượcngườilàcósứcmạnh,thắngđượcmìnhlàkiêncường.

Kẻtri túc(biết thếnàolàđủ)làngườigiàu;kẻmạnhmẽ[hoặcgắngsức]làm làngườicóchí.Khôngrờinơichốncủamình[tứcđạo] thìđược lâudài;chếtmàkhôngmất[đạo]làtrườngthọ.

Câucuối:khôngmấtđạocónghĩalàmìnhhòađồngvớiđạothìcùngvớiđạotrườngtồn.Cácđạogiađờisauhiểulầmcâuđónêntìmthuốctrườngsinhvàthựchànhlốitutiên.

34

⼤道氾兮，其可左右。萬物恃之⽽⽣⽽不辭，功成⽽不有，⾐養萬物⽽不主。常無欲，可名於⼩；萬物歸焉⽽不主，可名爲⼤。以其終不

⾃爲⼤，故能成其⼤。

Đạiđạophiếmhề,kìkhả tảhữu.Vạnvật thịchinhisinhnhibất từ,côngthànhnhibấthữu,ydưỡngvạnvậtnhibấtchủ.Thườngvôdục,khảdanhưtiểu;vạnvậtquiyênnhibấtchủ,khảdanhviđại.Dĩkìchungbấttựviđại,cốnăngthànhkìđại.

Đạolớnlantrànkhắpcóthểquabêntrái,quabênphải.Vạnvậtnhờnómàsinh trưởngmànókhôngcan thiệpvào,công thànhrồimàkhôngnhận làcủamình;nónuôidưỡngvạnvậtmàkhônglàmchủvạnvật.Nóvĩnhviễnlà“không”,vôvi,chonêncóthểbảonólàẩnvi,[vôhình];muônvậtquivềnómànókhônglàmchủ,chonêncóthểbảonólàlớn.Vìchotớicùng,nókhôngtựnhậnnólàlớnchonênmớihoànthànhđượccáivĩđạicủanó.

Câunhì:“Vạnvậtthịchisinhnhibấttừ”,ynhưcâu“vạnvậttácyênnhibấttừ”ởchương2.Ởchữtừđócóngườidịchlàtừchối.

Câuthứba:“Khảdanhưtiểu”,chữtiểu,nghĩacũngnhưchữtiểutrong“tuytiểu,thiênhạmạcnăngthầndã”chương32.Ởđâynóivềcáithểcủađạorấtẩnvi;cònchữđạiởdưới,nóivềcáidụngcủađạorấtlớn.

Chươngnàychỉdiễnlạinhữngýđãnóirồi,khôngthêmýgìmới.

35

執⼤象，天下往。往⽽不害，安平太。

樂與餌，過客⽌。道之出⼜，淡乎其無味，視之不⾜⾒，聽之不⾜聞，⽤之不⾜既。

Chấpđạitượng,thiênhạvãng.Vãngnhibấthại,anbìnhthái.

Nhạcdữnhị,quákháchchỉ.Đạochixuấtkhẩu,đạmhồkìvôvị,thịchibấttúckiến,thínhchibấttúcvăn,dụngchibấttúckí.

[Bậcvuachúa]giữđạo lớn thì thiênhạ tớiquiphục;quiphụcmàkhônghại,đượcanlạctháibình.

Âmnhạcvớimĩvịlàmchokháchquađườngngừnglại;cònđạomànóirathìnónhạtnhẽo,vôvị;nhìnkĩnókhôngthấy,lắngnghecũngkhôngthấy,nhưngdùngnóthìkhôngbaogiờhết.

Câu đầu: “đại tượng”, chữ tượng đó như chữ tượng trong chương 21 “kìtrunghữutượng”:ởtrong[đạo]cóhìnhtượng.Cónhàdịchlà:Ainắmđượccáihìnhtượnglớn[cáitrựcgiácvềđạo]thìcóthểđikhắpthiênhạmàkhôngnguy,vìởđâucũngthấycảnhanlạc,tháibình.

Câuthứba:“đạochixuấtkhẩu”,cóngườidịchlà“đạohiểnhiệnra”.

Đạiýchươngnàylàđạokhônghấpdẫnngườitanhưâmnhạc,mĩvị,thểcủanónhạtnhẽo,vôthanhvôhình,nhưngdụngcủanóvôcùng.

36

將欲歙之，必固張之。將欲弱之。必固强之。將欲廢之，必固舉之。將欲奪之，必固與之。是謂微明。柔弱勝剛强。

⿂不可脫於淵，國之利器不可以⽰⼈。

Tươngdụchấpchi,tấtcốtrươngchi.Tươngdụcnhượcchi,tấtcốcườngchi.Tươngdụcphếchi,tấtcốcửchi.Tươngdụcđoạtchi,tấtcốdữchi.Thịvịviminh.Nhunhượcthắngcươngcường.

Ngưbấtkhảthoátưuyên;quốcchilợikhíbấtkhảdĩthịnhân.

Muốnchovậtgìthurútlạithìtấthãymởrộngnórađã.Muốnchoaiyếuđithìtấthãylàmchohọmạnhlênđã.Muốnphếbỏaithìtấthãyđềcửhọlênđã.Muốncướplấyvậtgìthìtấthãychođã.[Hiểu]nhưvậylàsâukínmàsángsuốt.Vìnhunhượcthắngđượccươngcường.

Cákhôngnênrờikhỏivực.Lợikhícủanướckhôngnênkhoechodânthấy.

Đoạntrêndễhiểu.Luậttạohóalà“vậtcựctắcphản”;hễmạnhrồithìsẽyếu,yếurồithìsẽmạnh;thịnhrồitớisuy,suyrồisẽthịnh.MànhunhượcthắngcươngcườnglàchủtrươngcủaLãotử.

CóngườichonhưvậylàLãotửkhuyênngườicầmquyềndùngâmmưu,tráthuậtnhưcácchínhtrịgiathờiChiếnQuốc:chẳnghạnnhưTấnHiếnCôngmuốnđánhnướcNgu,mớiđầuđemtặngvuaNgungọcbíchvàngựa;HànKhang tửđemđấtdângTríBáđểTríBáhóakiêu,đòiđất củaNgụy;cácnướckhácthấyTríBáquátham,liênkếtnhaudiệtTríBá…

ChúngtôinghĩLãotửghétxảotrá,theovôvi,đâulạikhuyênngườitadùngâmmưu;ôngchỉmuốnphá thuật củabọnâmmưuvàdặn chúngnêncẩnthậncoichừngđấythôi.

Nhưngđoạnsauthìcóphầnkhóhiểu,chúngtôikhôngthấyliênlạcvớiđoạntrênrasao.Mà“lợikhí”làcáigì?Cóngườibảolàkhígiớisắcbén;cóngườilà dịch là “tài lợi”, là chủquyền củaquốcgia; cóngười lại giảng: “thánhnhânlàđồdùngíchnướclợidân”nênẩnnáunhưcáởtrongvực;nhưvậykhôngliênlạcgìvớiđoạntrêncả.Saucùngcóngườicho“quyềnmưu”làlợikhícủanhàcầmquyền,khôngnênđểchongườitathấy;ýnàytráivớichủtrươngcủaLão.

Haylàđoạncuốiđó,nêntáchra,đưavàomộtchươngkhácchăng;màhiểunhưsau:Cárakhỏivựcthìchết,nhữngtàilợitrongnướckhôngnênkhoe

khoang,cứsốngtrongbóngtốithìmớianthânđược?

37

道常無爲⽽無不爲，侯王若能守之，萬物將⾃化。化⽽欲作，吾將鎭之以無名之樸。(無名之樸)。夫亦將無欲。不欲以靜，天下將⾃定。

Đạo thường vô vi nhi vô bất vi, hầu vương nhược năng thủ chi, vạn vậttươngtựhóa.Hóanhidụctác,ngôtươngtrấnchidĩvôdanhchiphác.(Vôdanhchiphác).Phùdiệc tươngvôdục.Bấtdụcdĩ tĩnh, thiênhạ tương tựđịnh.

Đạovĩnhcửu thìkhông làmgì (vôvi–vì là tựnhiên)màkhônggìkhônglàm(vôbấtvi–vìvạnvậtnhờnómàsinh,màlớn);bậcvuachúagiữđượcđạothìvạnvậtsẽtựbiếnhóa(sinh,lớn).Trongquátrìnhbiếnhóa,tưdụccủachúngphátrathìtadùngcáimộcmạcvôdanh(tứcbảnchấtcủađạo)màtrấnáphiệntượngđó,khiếnchovạnvậtkhôngcòntưdụcnữa.Khôngcòntưdụcmàtrầmtĩnhthìthiênhạsẽtựổnđịnh.

Bốnchữ“vôdanhchiphác”đặttrongdấungoặc,cácnhàhiệuđínhcholàlặplại,dư.

THIÊNHẠ

38

上德不德，是以有德；下德不失德，是以無德。

上德無爲⽽無以[100]爲；下德無爲⽽有以爲。

上仁[101]爲之⽽無以爲；上義爲之⽽有以爲。上禮爲之⽽莫之應，則攘臂⽽扔之。

故失道⽽後德，失德⽽後仁，失仁⽽後義，失義⽽後禮。夫禮者，忠信之薄，⽽亂之⾸。前識者道之華，⽽愚之始。是以⼤丈夫處其厚，不居其薄，處其實，不居其華。故去彼取此。

Thượngđứcbấtđức,thịdĩhữuđức;hạđứcbấtthấtđức,thịdĩvôđức.

Thượngđứcvôvinhivôdĩvi;hạđứcvôvinhihữudĩvi.

Thượngnhânvichinhivôdĩvi;thượngnghĩavichinhihữudĩvi.Thượnglễvichinhimạcchiứng,tắcnhươngtínhinhưngchi.

Cốthấtđạonhihậuđức,thấtđứcnhihậunhân,thấtnhânnhihậunghĩa,thấtnghĩanhihậulễ.Phùlễgiả,trungtínchibạc,nhiloạnchithủ.Tiềnthứcgiảđạochihoa,nhinguchithủy.Thịdĩđạitrượngphuxửkìhậu,bấtcưkìbạc,xửkìthực,bấtcưkìhoa.Cốkhứbỉthủthử.

Ngườicóđứccaothì[thuậntheotựnhiên]khôngcóýcầuđức,chonêncóđức;ngườicóđứcthấpthìcóýcầuđức,chonênkhôngcóđức.

Ngườicóđứccaothìvôvi[khônglàm]màkhôngcóýlàm[nghĩalàkhôngcốývội[102]vìcứthuậntheotựnhiên];ngườicóđứcthấpcũngvôvi,mà

cóýlàm[nghĩalàcốývôvi].

Ngườicóđứcnhâncaothì[dolòngthànhmà]làmđiềunhân,chứkhôngcóýlàm[khôngnhắmmộtmụcđíchgì];ngườicólòngnghĩacaothìlàmđiềunghĩamàcóýlàm[vìsosánhđiềunênlàm–điềunghĩa–vớiđiềukhôngnênlàm];ngườicóđứclễcaothìgiữlễnghi,vànếukhôngđượcđáplạithìđưacánhtayrakéongười tabắtphảigiữ lễnghinhưmình.Chonênđạomấtrồisaumớicóđức(đứcởđâyhiểutheonghĩanguyênlícủamỗivật),đứcmấtrồisaumớicónhân,nhânmấtrồisaumớicónghĩa,nghĩamấtrồisaumớicólễ.Lễlàbiểuhiệnsựsuyvicủasựtrunghậuthànhtín,làđầumốicủasựhỗnloạn.Dùngtrítuệđểtínhtoántrước,thì[mấtcáichấtphác]chỉ làcái lòe loẹt[cáihoa]củađạo,màlànguồngốccủangumuội.Chonênbậcđạitrượngphu[ngườihiểuđạo]giữtrunghậuthànhtínmàkhôngtrọnglễnghi,giữđạomàkhôngdùngtríxảo,bỏcáinàymàgiữcáikia.

Câuđầucóngườidịchlà:đứcmàcaolàkhôngcóđức,bởivậymớicóđức.Chữđức thứnhấtvà thứba làđứchiểu theoLão tử; cònchữđức thứnhìhiểutheoNhogia,trỏnhân,nghĩa,lễ.

Câuthứhai,cósáchchéplà:“Thượngđứcvôvinhivôbấtvi;hạđứcvichinhihữubấtvi”:ngườicóđứccao thìkhông làmmàkhônggìkhông làm;ngườicóđứcthấpthìlàmmàkếtquảlàcónhiềuđiềulàmkhôngđược.

Đoạncuối,haichữ“tiềnthức”cóngườihiểulàbậctiêntri,tiêngiác.

Chươngnàyquantrọng,nóivềsựsuyvicủađạođứctớichínhsáchhữuvi,dùngtríxảo.Lãotửchêchủtrươngtrọngnhân,nghĩa,lễ,trícủaKhổnggiáo.Nếuôngđượcthấybọnphápgiathìchắcôngcònchêhơnnữavàsau“thấtnghĩanhihậulễ”tấtđãthêm:“thấtlễnhihậupháp”.

39

昔之得⼀者：天得⼀以清，地得⼀以寧，神得⼀以靈，⾕得⼀以盈，萬物得⼀以⽣，侯王得⼀以爲天下貞。其致之。

天無以清將恐裂，地無以寧將恐廢，神無以靈將恐歇，⾕無以盈將恐竭，萬物無以⽣將恐滅，侯王無以貴⾼將恐蹶。

故貴以賤爲本，⾼以下爲基。是以侯王⾃謂孤，寡，不穀。此⾮以賤爲本邪？⾮歟？故⾄譽無譽，不欲琭琭如⽟，珞珞如⽯。

Tíchchiđắcnhấtgiả:thiênđắcnhấtdĩthanh,địađắcnhấtdĩninh,thầnđắcnhấtdĩlinh,cốcđắcnhấtdĩdoanh,vạnvậtđắcnhấtdĩsinh,hầuvươngđắcnhấtdĩvithiênhạtrinh.Kìtríchi.

Thiênvôdĩthanhtươngkhủngliệt,địavôdĩninhtươngkhủngphế,thầnvôdĩlinhtươngkhủngyết[103],cốcvôdĩdoanhtươngkhủngkiệt,vạnvậtvôdĩsinhtươngkhủngdiệt,hầuvươngvôdĩquícaotươngkhủngquyết.

Cốquídĩtiệnvibản,caodĩhạvicơ.Thịdĩhầuvươngtựvịcô,quả,bấtcốc.Thửphidĩtiệnvibảndả?Phidư?Cốtrídựvôdự,bấtdụclụclụcnhưngọc,lạclạcnhưthạch.

Đâylànhữngvậtxưakiađượcđạo:trờiđượcđạomàtrong,đấtđượcđạomàyên, thầnđượcđạomà linh, khengòiđượcđạomàđầy, vạnvậtđượcđạomàsinh,vuachúađượcđạomàlàmchuẩntắcchothiênhạ.Nhữngcáiđóđềunhờđạomàđượcvậy.

Nếutrờikhôngtrongthìsẽvỡ,đấtkhôngyênthìsẽlở, thầnkhônglinhsẽtanmất,khengòikhôngđầythìsẽcạn,vạnvậtkhôngsinhthìsẽdiệt,vuachúakhôngcaoquíthìsẽmấtngôi.

Sanglấyhènlàmgốc,caolấythấplàmnền.Chonênvuachúamớitựxưnglà“côicút”(cô),“ítđức”(quả),“không tốt” (bấtcốc)[đều lànhững lời

khiêmtốn].Nhưvậy,chẳngphảilàlấyhènlàmgốcđấyư?Khôngphảivậychăng?Chonênkhôngđượckhentứclàđượclờikhencaoquínhất.

Khôngmuốnđượcquínhưngọc,bịkhinhưsỏi.

Chữnhất(một)trongcâuđầucũnglàchữnhấttrong:“thánhnhânbãonhất”,chương22,trỏđạo.

Bachữ“kìtríchi”ởcuốiđoạnđầu,cóngườingỡlàlờichúthíchcủangườisau.

Hai chữ“bất cốc” trongđoạncuối, cóngườidịch là “khôngđángăn”.TừHảikhôngcónghĩađó.

Câucuối,haichữ“lụclục”,và2chữ“lạclạc”cóngườihiểulàđẹpđẽ,hoặcít;vàxấuxíhoặcnhiều.Đạikháicũnglàcáinghĩađángquí,đángkhinh.

Câuđócóngườidịchlà:Khôngmuốnđượcquínhưngọcmàmuốnbịkhinhnhưsỏi,lấylẽrằngnhưvậyhợpvớiý:“sanglấyhènlàmgốc”ởtrên.Dịchnhư chúng tôi thì có nghĩa là không muốn được người ta khen mà cũngkhôngbịngườitachê.

40

反者道之動，弱者道之⽤。天下萬物⽣於有，有⽣於無。

Phảngiả đạo chi động, nhượcgiả đạo chi dụng.Thiên địa vạn vật sinhưhữu,hữusinhưvô.

Luậtvậnhànhcủađạolàtrởlạilúcđầu[trởlạigốc],diệudụngcủađạolàkhiêmnhu.

Vạnvậttrongthiênhạtừ“có”màsinhra;“có”lạitừ“không”màsinhra.

41

上⼠聞道，勤⽽⾏之；中⼠聞道，若存若亡；下⼠聞道，⼤笑之。不笑，不⾜以爲道。

故建⾔有之：明道若昧，進道若退，夷道若纇；上德若⾕，⼤⽩若辱，廣德若不⾜，建德若偷，質德若渝。

⼤⽅無隅，⼤器晚成，⼤⾳希聲；⼤象無形，道隱無名。夫唯道，善貸且成。

Thượng sĩ văn đạo, cần nhi hành chi; trung sĩ văn đạo, nhược tồn nhượcvong;hạsĩvănđạo,đạitiếuchi.Bấttiếu,bấttúcdĩviđạo.

Cốkiếnngônhữuchi:minhđạonhượcmuội, tiếnđạonhược thối, di đạonhược lỗi; thượngđứcnhượccốc,đạibạchnhượcnhục,quảngđứcnhượcbấttúc,kiếnđứcnhượcthâu;chấtđứcnhượcdu.

Đạiphươngvôngung,đạikhívãnthành,đạiâmhithanh;đạitượngvôhình,đạoẩnvôdanh.Phùduyđạo,thiệnthảithảthành.

Bậcthượngsĩ[sángsuốt]ngheđạo[hiểuđược] thìgắngsứcthihành;kẻtầmthườngngheđạothìnửatinnửangờ;kẻtốitămngheđạo[cholàhoangđường]thìcườirộ.Nếukhôngcườithìđạođâucònlàđạonữa.

Cho nên sách xưa có nói: đạo sáng thì dường như tối tăm, đạo tiến thìdườngnhưthụtlùi,đạobằngphẳngdễdàngthìdườngnhưkhúcmắc;đứccaothìdườngnhưthấptrũng;caokhiếtthìdườngnhưnhụcnhã[hoặcthậttrongtrắngthìdườngnhưnhơbẩn],đứcrộnglớnthìdườngnhưkhôngđủ,đứcmạnhmẽthìdườngnhưbiếngnhác,đứcchấtphácthìdườngnhưkhônghư[cóngườidịchlàhaythayđổi].

Hìnhvuôngcựclớnthìkhôngcógóc[nóivềkhônggian,nókhôngcógócvì

khôngbiếtgócnóđâu];cáikhícụcựclớn[đạo]thìkhôngcóhìnhtrạngcốđịnh; thanhâmcực lớn thìnghekhông thấy,hình tượngcực lớn thì trôngkhôngthấy,đạolớnthìẩnvi,khôngthểgiảngđược[khônggọitênđược].Chỉcóđạolàkhéosinhvàtácthànhvạnvật.

Đoạncuốitừ“đạiphươngvôngung”,chúngtôihiểulànóivềđạo.Bốnchữ“đạikhívãnthành”,hầuhếtcáchọcgiảđềudịchlà“cáikhícụcựclớnthìmuộnthành”–dođómàcổnhânthườngdùngthànhngữđóđểdiễncáiý:ngườicótàilớnthườngthànhcôngmuộn.

NhưngTrầnTrụđọclà:đạikhímiễn(免)thànhvàhiểulàcáikhícụcựclớn(đạo)thìkhông(miễnnghĩalàkhông)cóhìnhtrạngcốđịnh(thành);nhưvậyhợpvới“đạiphươngvôngung”ởtrên,với“đạiâmhithanh”,“đạitượngvôhình”ởdưới,màýcảđoạnmớinhấtquán.ChúngtôitheoTrầnTrụnhưngvẫnchưatinhẳnlàđúng,vìnếuvậythì“đạikhímiễnthành”nghĩakhôngkhác“đạitượngvôhình”làbao,ýnhưtrùng.Vìvậymàchúngtôiphảidịch:“đạiâmhi thanh” là thanhâmcực lớn thìkhôngnghethấy;“đại tượngvôhình”làhìnhtượngcựclớnthìkhôngtrôngthấy.

42

道⽣⼀，⼀⽣⼆，⼆⽣三，三⽣萬物。萬物負陰⽽抱陽，中氣以爲和。

⼈之所惡，唯孤，寡，不穀。⽽王公以爲稱。故，物或損之⽽益，或益之⽽損。

⼈之所敎，我亦敎之，梁强者不得其死，吾將以爲敎⽗。

Đạosinhnhất,nhấtsinhnhị,nhịsanhtam,tamsinhvạnvật.Vạnvậtphụâmnhibãodương,trùngkhídĩvihòa.

Nhânchisởố,duy“cô”,“quả”,“bấtcốc”.Nhivươngcôngdĩvixưng.Cố,vậthoặctổnchinhiích,hoặcíchchinhitổn.

Nhân chi sở giáo, ngã diệc giáo chi, lương cường giả bất đắc kì tử, ngôtươngdĩvigiáophụ.

Đạosinhramột,mộtsinhrahai,haisinhraba,basinhvạnvật.Vạnvậtđềucõngâmmàômdương,điềuhòabằngkhítrùnghư.

Điềumà,mọingườighét là“côicút”,“ítđức”,“không tốt”,vậymàcácvươngcôngdùngnhữngtiếngđóđểtựxưng.Chonênvậtcókhibớtđimàlạilàthêmlên,cókhithêmlênmàhóarabớtđi.

Cómộtlờimàngườixưadạy,naytôicũngdùngđểdạylại,là“cườngbạothìsẽbấtđắckìtử”.Tôicholờiđólàlờikhuyênchủyếu.

Câuđầumỗingườihiểumộtcách:

-Đạolà“không”,“không”sinhra“có”,vậy“một”đólà“có”;hoặcđạolàvôcực,vôcựcsinhtháicực,“một”đólàtháicực.

-Đạolàtổngnguyênlí,lísinhkhí,vậymộtđólàkhí.

Haithìaicũnghiểulàâmvàdương.Cònbathìlàmộtthứkhídoâm,dươnggiaonhaumàsinhrachăng?Haylàcáinguyênlínólàmchoâm,dươnghòavớinhau?Cónhàchỉdịchlà“ba”thôi,khônggiảnggìcả.

-VũĐồngbảo:một,hai,batrỏthứtự.Đạosinhracáithứnhấtlàkhídương,khídươngđósinhracáithứhailàkhíâm,khíâmnàysinhrakhíthứbalàtrùnghưđểđiềuhòaâm,dương.

-Vạnvậtcõngâmmàômdươngnênhiểulàquaylưnglạivớiâmmàhướng

vềdương,vìdươngchủsinh,âmchủsát?Haychỉnênhiểulàvạnvậtđềucóphầnâmvàphầndương?

Đoạnthứhai:cókhibớtđimàlạilàthêmlên,tứcnhưtrườnghợpcácvươngcôngkhiêmtốntựxưnglà“côicút”,“ítđức”,“khôngtốt”màlạiđượctôntrọngthêm.

Đoạncuối,câu“lươngcườnggiảbấtđắckìtử”,cácnhàchúgiảibảolàlờikhuyênkhắclênlưngngườibằngđồng(kimnhân)đờiChu.

Chúngtanênđểý:cảcuốnĐạoĐứcKinhchỉcóchươngnàylànóivềâm,dương.

43

天下之⾄柔馳騁天下之⾄堅。無有⼊無間。吾是以知無爲之有益。不⾔之敎，無爲之益，天下希及之。

Thiênhạchichínhutrìsínhthiênhạchichíkiên.Vôhữunhậpvôgian.Ngôthịdĩtrivôvichihữuích.Bấtngônchigiáo,vôvichiích,thiênhạhicậpchi.

Trongthiênhạ,cáicựcmềmthìchếngựđượccáicựccứng[nhưnướcxoimònđượcđá];cái“khôngcó”lạilenvôđượckhôngcókẽhở[nhưkhôngkhílenvôđượcnhữngchấtđá,gỗcứngmàtrôngbềngoàitakhôngthấykẽhở].

Dođómàtôibiết“vôvi”làcóích.Dạymàkhôngdùnglời,cáiíchlợicủavôvi,ngườiđờiítaihiểukịp.

44

名與⾝孰親？⾝與貨孰多？得與亡孰病？是故甚愛必⼤費，多藏必厚

亡。

知⾜不辱，知⽌不殆，可以⾧久。

Danhdữthânthụcthân?Thândữhóathụcđa?Đắcdữvongthụcbệnh?Thịcốthậmáitấtđạiphí,đatàngtấthậuvong.

Tritúcbấtnhục,trichỉbấtđãi,khảdĩtrườngcửu.

Danhtiếngvớisinhmệnhcáinàoquí?Sinhmệnhvớicủacảicáinàoquantrọng?

Đượcdanhlợimàmấtsinhmệnh,cáinàohại?Chonênhamdanhquáthìphảihaotổnnhiều,chứacủacảinhiềuthìmấtmátnhiều.Biếtthếnàolàđủ(tri túc) thìkhôngnhục,biết lúcnàonênngừng thìkhôngnguymàcó thểsốnglâuđược.

Chươngnàykhuyênchúngta“khinhvậtquísinh”nhưDươngChu.Tritúclà tháiđộchungcủađasốcác triếtgiaTrungHoa,có thểnóicủadân tộcTrungHoanữa.Nólàđiềukiệncốtyếucủahạnhphúc.Chúngtanhớnhữngchâmngôn:Tri túc tiện túc,đãi túchà thời túc? (Biết thếnào làđủ thì sẽthấyđủ,đợichocóđủthìbaogiờmớiđủ)và“Nhândụcvônhai,hồiđầuthịngạn”(Lòngdụccủaconngườikhôngcóbờbến,nhưngnếunhìn lạiphíasaumìnhthìđólàbờbếnđấy).

45

⼤成若缺，其⽤不弊；⼤盈若沖，其⽤不窮；⼤直若屈，⼤巧若拙，{⼤}辯若訥。

靜勝躁，寒勝熱，清靜爲天下正。

Đạithànhnhượckhuyết,kìdụngbấttệ;đạidoanhnhượcxung,kìdụngbấtcùng;đạitrựcnhượckhuất,đạixảonhượcchuyết,đạibiệnnhượcnột.

Tĩnhthắngtáo,hànthắngnhiệt,thanhtĩnhvithiênhạchính.

Cáigìhoàntoànthìdườngnhưkhiếmkhuyếtmàcôngdụnglạikhôngbaogiờhết;cáigìcựcđầythìdườngnhưhưkhôngmàcôngdụnglạivôcùng;cực thẳng thì dường như cong, cực khéo thì dường như vụng, ăn nói cựckhéothìdườngnhưấpúng.

Tĩnh thắng động, lạnh thắng nóng, thanh tĩnh [vô vi] là chuẩn tắc trongthiênhạ.

Đoạn trên,VươngBật giảng rằng đạo tùy vậtmà tạo thành, cứ tự nhiên,khôngcốý,khôngvìriêngmộtvậtnào,chonêntựanhưkhiếmkhuyết,hưkhông…màcôngdụngthìvôcùng.

Đoạndưới,nguyêntácchéplà:“Táothắnghàn,tĩnhthắngnhiệt”:độngthìthắng lạnh, tĩnh thì thắngnóng; đó là luật tự nhiên;mùađông lạnh, ta cửđộngchonónglên,mùahènóng,tangồiyênchobớtnóng.

NhưngbảnýcủaLãotửcólẽởtrong6chữ:“thanhtĩnhvithiênhạchính”,khuyênchúngtanênthanhtĩnhvôvi,chonênsửalạilà“tĩnhthắngtáo,hànthắngnhiệt”thìhợphơn.Hànlàlạnh,màthanhcũngcónghĩalàmát.Vảlạitĩnhvàtáo,hànvớinhiệtmớitươngphảnvớinhau.Tĩnhvàhànlàvôvi,táovànhiệtlàhữuvi;vôvithắnghữuvi.

46

天下有道，卻⾛⾺以糞；天下無道，戎⾺⽣於郊。

禍莫⼤於不知⾜，咎莫⼤於欲得。故知⾜之⾜，常⾜矣。

Thiênhạhữuđạo,khướctẩumãdĩphẩn;thiênhạvôđạo,nhungmãsinhưgiao.

Họamạcđạiưbấttritúc,cữumạcđạiưdụcđắc.Cốtritúcchitúc,thườngtúchĩ.

Thiênhạcóđạo [cácnướckhônggâychiếnvớinhau] thìngựa tốt khôngdùngvàochiến tranhmàdùngvàoviệccàycấy; thiênhạvôđạothìngựadùngvàochiếntranhvàngựamẹsinhconởchiếntrường[màkhôngsinhởnhà].

[Do đómà xét thì] họa không gì lớn bằng không biết thế nào là đủ, hạikhônggìbằng thammuốnchođượcnhiều[đichiếmnướcngoài]chonênbiếtthếnàolàđủvàthỏamãnvềcáiđủđóthìmớiluônluônđủ.

47

不出⼾，知天下，不窺牖，⾒天道。其出彌遠，其知彌少。是以聖⼈不⾏⽽知，不⾒⽽名，無爲⽽成。

Bấtxuấthộ,trithiênhạ,bấtkhuydũ,kiếnthiênđạo.Kìxuấtdiviễn,kìtridithiểu.Thịdĩthánhnhânbấthànhnhitri;bấtkiếnnhidanh;bấtvinhithành.

Khôngrakhỏicửamàbiếtđược[sựlítrong]thiênhạ;khôngdòmrangoàicửamà biết được đạo trời. Càng đi xa càng biết được ít. Cho nên thánhnhânkhôngđimàbiết,khôngnhìnmàthấyrõ,khônglàmmànên.

Đạiýlàdùngtâmthần[trựcgiác]thìmớilĩnhhộiđượctổngnguyênlí,chứđừngdùngtaimắtmàtìmhiểutừngvậtmộtthìchỉthêmmêhoặc.

48

爲學⽇益，爲道⽇損。損之又損，以⾄於無爲。無爲⽽無不爲。取天下常以無事，及其有事，不⾜以取天下。

Vihọcnhậtích,viđạonhậttổn.Tổnchihựutổn,dĩchíưvôvi.Vôvinhivôbấtvi.Thủthiênhạthườngdĩvôsự,cậpkìhữusự,bấttúcdĩthủthiênhạ.

Theohọc[hiểutheonghĩathường]thìmỗingày[dụcvọngvàtinhthầnhữuvi]mộttăng;theođạothìmỗingày[dụcvọngvàtinhthầnhữuvi]mộtgiảm.Giảmrồilạigiảmchotớimứcvôvi,khônglàm.Khônglàmmàkhônggìlàkhônglàm.Trịthiênhạthìnênvôvi,cònnhưhữuvithìkhôngtrịđượcthiênhạ.

49

聖⼈無常⼼，以百姓⼼爲⼼。善者吾善之，不善者吾亦善之，德善。信者吾信之，不信者吾亦信之，德信。

聖⼈在天下，歙歙焉，爲天下，渾其⼼。百姓皆注其⽿⽬，聖⼈皆孩之。

Thánhnhânvôthườngtâm,dĩbáchtínhtâmvitâm.Thiệngiảngôthiệnchi,bấtthiệngiảngôdiệcthiệnchi,đứcthiện.Tíngiảngôtínchi,bấttíngiảngôdiệctínchi,đứctín.

Thánhnhântạithiênhạ,hấphấpyên,vithiênhạ,hồnkìtâm.Báchtínhgiaichúkìnhĩmục,thánhnhângiaihàichi.

Thánhnhânkhôngcó thànhkiến, lấy lòng thiênhạ làm lòngmình.Thánhnhân tốtvớingười tốt, tốtcảvớinhữngngườikhông tốt,nhờvậymàmọingườiđềuhoáratốt;tinngườiđángtinmàtincảngườikhôngđángtin,nhờvậymàmọingườiđềuhoárađángtin.

Thánhnhânởtrongthiênhạthìvôtưvôdục,trịthiênhạthìđểlòngmìnhhồnnhiên.Trămhọđềuchămchúnghenhìnthánhnhân,thánhnhânđềucoihọnhưcontrẻ.

Chữđức trongđứcthiện,đứctín,nênhiểu làđắc得 (được)vìhai chữđóđọcgiốngnhau.Cóngườidịch“đứcthiện”,“đứctín”là:nhưvậythánhnhâncólòngtốt,cóđứctín.

Đoạndướirấtkhóhiểu.Haichữhấphấpnếudịchlàthurútnhưởchương36thìkhôngxuôi.Chonênnhiềunhàbỏkhôngdịch,cónhàdịchlà:(thánhnhân làmcho thiênhạ)sợ, sợnênco rút lạichăng?Chúng tôigượngdịchtheoDưBồiLâmlàvôtưvôdục.

Câucuối:“bách tínhgiaichúkìnhĩmục”,cóngườihiểu là trămhọchămchúnhìn,lắngtainghethánhnhân,nhưsinhưngốc.

50

出⽣⼊死，⽣之徒⼗有三，死之徒⼗有三，⼈之⽣，動之死地，亦⼗有三。

夫何故？以其⽣⽣之厚。蓋聞善攝⽣者，陸⾏不遇兕虎，⼊軍不被兵甲。兕無所投其⾓，虎無所措其⽖，兵無所容其刃。夫何故？以其無死地。

Xuấtsinhnhậptử.Sinhchiđồthậphữutam,tửchiđồthậphữutam,nhânchisinh,độngchitửđịa,diệcthậphữutam.

Phùhàcố?Dĩkìsinhsinhchihậu.Cáivănthiệnnhiếpsinhgiả,lụchànhbấtngộhuỷhổ,nhậpquânbấtbịbinhgiáp.Huỷvôsởđầukìgiác,hổvôsởthốkìtrảo;binhvôsởdung[104]kìnhẫn[105].Phùhàcố?Dĩkìvôtửđịa.

Chươngnàyxétvềphépdưỡngsinh,ýnghĩacóchỗrấttối,gâyrarấtnhiềucáchgiảithích.

Bốnchữđầu:“Xuấtsinhnhậptử”,cóthểhiểulà:sinhthìgọilàra,chếtthìgọilàvô;hoặcrađờigọilàsống,vôđấtgọilàchết;hoặc:từđạomàragọilàsống,vào[trởvề]đạogọilàchết;hoặcconngườiravàochỗsinhtử…

Nămchữcuối:“dĩkìvôtửđịa”,cóthểhiểulà“tạikhôngcóchỗchết”,hoặc“khôngtớichỗchết”,“khôngvôchỗchết”,“tựmìnhkhônggâyracáichếtchomình”…

Haichỗđó,hiểucáchnàothìđạiýcũngkhôngkhácnhaubaonhiêu.Chỉcócâuthứnhì:“Sinhchiđồthậphữutam…độngchitửđịa”làcónhiềucáchhiểukháchẳnnhau,vìbachữ“thậphữutam”.

Chúngtôiđãthấytrênmườicáchdịch,cóthểchialàmbanhóm:

-Nhóm thứnhất, ít nhất, đại biểu làMaxKaltenmark (tr.77).KhônghiểuKaltenmark căn cứ vào bản nàomà hiểu là:một phầnmười là sống,mộtphầnmườilàchết.Nguyênvănbảnđólà“thậphữunhất”chăng?

-Nhómthứnhì,kháđông,hiểu“thậphữutam”là13.Vàgiảng:có13đườngsống,có13đườngchết,hoặc13đồđệcủasựsống,13đồđệcủasựchết.Cónhàbảoconsố13đótrỏ tứchi(2chân,hai tay)vàchín lỗ(tai,mắt,mũi,miệng…trênthânthể);cónhàlạibảolà13nguyênnhâncủađạosống:hư,vô,thanh,tĩnh,nhu,nhược,từ,kiệm,bấtcảmvithiênhạtiên,tritúc,trichỉ,bất dục đắc, vô vi, toàn là những đức đề cao trongĐạoĐức kinh. (Nếunguyênvănlànhịthậptam[106]thìchúngtacóthểkiếmthêm10đứcnữachođủsố,chẳnghạn:phác,thuậntựnhiên,khítrí,khứxa,vôdục…).

-Nhómthứba,đônghơnhết,chochữhữu有 (trong thậphữu tam)nghĩanhưchữchi之vàhiểulà:10ngườithìcó3.

Chúngtôitheonhómýnàyvìthấycóthểchấpnhậnđượcvàchúngtôidịchnhưsau:

Ra[đời]gọi là sống,vô [đất]gọi làchết, cứ10người rađời thì3ngườibẩmsinhđượcsốnglâu[107],3ngườibẩmsinhchếtyểu[108],3ngườicóthểsốnglâuđượcnhưngchếtsớm[vìkhôngbiếtdưỡngsinh].

Nhưvậylàvìđâu?Vìhọ(hạngthứba)tựphụngdưỡngquáhậu(hưởngthụtháiquá)[109].Tôitừngnghenóingườikhéodưỡngsinhthìđiđườngkhônggặpcontêngưu,conhổ,ởtrongquânđộithìkhôngbịthươngvìbinhkhí.Con têngưukhôngdùng sừnghúc, conhổkhôngdùngmóngvồ,binhkhíkhôngđâmngười đó được. Tại sao vậy?Tại người đó [khéo dưỡng sinh]khôngtiếnvàotửđịa.

Tóm lạiphépdưỡngsinh làđừng tựphụngdưỡngquáhậu,đừnghamvậtdụcmàphảiđiềmđạm,sốnghợpvớitựnhiên.

51

道⽣之，德畜之，物形之，勢成之。是以萬物莫不尊道⽽貴德。道之尊，德之貴，夫莫之命⽽常⾃然。

故道⽣之，德畜之，⾧之，育之[110]，亭之，毒之，養之，覆之。⽣⽽不有，爲⽽不恃，⾧⽽不宰。是謂⽞德。

Đạosinhchi,đứcsúcchi,vậthìnhchi,thếthànhchi.Thịdĩvạnvậtmạcbấttônđạonhiquíđức.Đạochitôn,đứcchiquí,phùmạcchimệnhnhithườngtựnhiên.

Cốđạosinhchi,đứcsúcchi, truởngchi,dụcchi,đìnhchi,độcchi,dưỡngchi,phúchi.Sinhnhibấthữu;vinhibấtthị;trưởngnhibấttể.Thịvịhuyềnđức.

Đạosinhravạnvật[vìlàtổngnguyênlí],đứcbaobọcmỗivật[vìlànguyênlícủamỗivật],vậtchấtkhiếnchomỗivậthìnhthành,hoàncảnh[khíhậu,thuỷ thổ]hoàn thànhmỗivật.Vì vậymàvạnvậtđều tôn sùngđạovàquíđức.Đạosởdĩđượctônsùng,đứcsởdĩđượcquílàvìđạovàđứckhôngcanthiệp,chiphốivạnvậtmàđểvạnvậttựnhiênpháttriển.

Đạosinhravạnvật,đứcbaobọc,bồidưỡng,nuôilớntớithànhthục[theoHàThượngCông,chữđìnhtứclàchữthành成,chữđộctứclàchữthục熟vìâmnhưnhau,dùngthaynhau]chechởvạnvật.Tuysinhdưỡngvạnvậtmàkhôngchiếmchomình,làmmàkhôngcậycông,đểchovạnvậttựlớnlênmàmìnhkhônglàmchủ,nhưvậylàđứchuyềndiệu.[Câucuốinàyđãcóởchương10,đặtxuốngđâycólẽhợphơn].

52

天下有始，以爲天下母。既得其母，以知其⼦，既知其⼦，復守其母，沒⾝不殆。

塞其兌，閉[111]其⾨，終⾝不勤；開其兌，濟其事，終⾝不救。

⾒⼩⽈明，守柔⽈强。⽤其光，復歸其明，無遺⾝殃。是爲習常。

Thiênhạhữuthuỷ,dĩvithiênhạmẫu.Kíđắckìmẫu,dĩtrikìtử,kítrikìtử,phúcthủkìmẫu,mộtthânbấtđãi.

Tắckìđoài,bếkìmôn,chungthânbấtcần;khaikìđoài,tếkìsự,chungthânbấtcứu.

Kiếntiểuviếtminh;thủnhuviếtcường.Dụngkìquang,phụcquikìminh,vôdithânương.Thịvitậpthường.

Vạnvậtcónguồngốc(đạo),nguồngốcđólàmẹcủavạnvật.Nắmđượcmẹ[hiểuđượcđạo]làbiếtcon[vạnvật];đãbiếtđượcconmàlạigiữđượcmẹ

thìsuốtđờikhôngnguy.

Ngănhếtcáclối[tai,mắt,mũi,miệng],đónghếtcáccửa[tứcđừngđểchocảmquangâydụcvọng,cứgiữlònghưtĩnh]thìsuốtđờikhônglolắng;mởcácđườnglối,giúpchodụcvọngphátsinh,thìsuốtđờikhôngcứuđược.

Thấycáiẩnvi [đạo] thìgọi làsáng,giữđượcnhunhược[đạo] thìgọi làmạnh.Dùngđượcánhsáng[tứcbiếtđượcvạnvật,đượccon]màphụchồiđượcsựsáng[tứcgiữđượcmẹ,đượcđạo]thìkhôngbịtaihoạ.Nhưvậylàtheođượcđạovĩnhcửu.[chữtập習ởđâydùngthaychữtập襲].

Nênsosánhchươngnàyvớichương16:đềulàkhuyênđừngdùngtríthôngminh,phảibỏdụcvọngđiđểtrởvềhưutĩnh,vềtựnhiên,vềđạo.

53

使我介然有知，⾏於⼤道，惟施是畏。⼤道甚夷⽽民好徑。

朝甚除，⽥甚蕪，倉甚虚；服⽂綵，帶利劍，厭飮⾷，財貨有餘，是謂盗夸，⾮道也哉！

Sửngãgiớinhiênhữutri,hànhưđạiđạo,duythithịuý.Đạiđạothậmdinhidânhiếukính.

Triềuthậmtrừ,điềnthậmvu,sương[112]thậmhư;phụcvănthái,đái[113]lợikiếm,yếmẩmthực,tàihoáhữudư,thịvịđạokhoa,phiđạodãtai!

Nếutahốtnhiênhiểubiếtthìtađitheoconđườnglớn,chỉsợconđườngtà.Đườnglớnthậtbằngphẳng,màtalạithíchconđườngnhỏquanhco.

Triềuđìnhthậtôuế,đồngruộngthậthoangvu,kholẫmthậttrốngrỗng;màhọbậnáogấm thêu, đeo kiếm sắc, ănuốngchánmứa, của cải thừa thãi.

Nhưvậylàtrộmcướpchứđâuphảilàhợpđạo!

Câuđầu:giớinhiêncácngườihiểulà“mộtchút”,lạicóngườihiểulà“vữngvàng”.–Chữthitứclàchữ迆đọclàdi(hayđà),nghĩalàtà.

Đoạnsau,chữ trừ, cóngườihiểu là lộng lẫy, sạch sẽ.Chữkhoa cóngườihiểulàkhoekhoang,nóiláo.VươngTiênThậnchonhưvậylàvônghĩa;nênđổi làvu竽 (ống sáo).Trongmột cuộc hoà tấu, tiếng sáo nổi lên rồi cáctiếngkháchoạtheo;nhưvậyđạovulàkẻcầmđầuđạotặc.

GiọngchươngnàygaygắtkhôngkémgiọngMặc tửkhiMặcchêcácvuachúa làđạibấtnghĩa,đáng trămtộichết,vàgiọngcủaMạnh tửkhiMạnhmắngnhữngôngvuađểcholoàithúănthịtdân(vìnuôingựachomậpđểchodânđói),nênchúngtôingờrằngkhôngphảilờiLãotửmàcủangườiđờisauviết.

54

善建者不拔，善抱者不脫。⼦孫以祭祀不輟。修之於⾝，其德乃眞；修之於家，其德乃餘；修之於鄕，其德乃⾧；修之於邦，其德乃豊；修之於天下，其德乃普。

故以⾝觀⾝，以家觀家，以鄕觀鄕，以邦觀邦，以天下觀天下。吾何以知天下然哉？以此。

Thiệnkiếngiảbấtbạt,thiệnbãogiảbấtthoát.Tửtôndĩtếtựbấtchuyết.Tuchiưthân,kìđứcnãichân;tuchiưgia,kìđứcnãidư;tuchiưhương,kìđứcnãitrường;tuchiưbang,kìđứcnãiphong;tuchiưthiênhạ,kìđứcnãiphổ.

Cốdĩ thânquanthân,dĩgiaquangia,dĩhươngquanhương,dĩbangquanbang,dĩthiênhạquanthiênhạ.Ngôhàdĩtrithiênhạnhiêntai?Dĩthử.

Khéodựngthìkhôngthểnhổlênđược,khéoômthìkhôngthoátrađược,concháumà khéo dựng, khéo ôm thì việc tế tự [tônmiếu, xã tắc] sẽ đời đờikhôngdứt.Lấyđạomàtuthânthìđứcsẽđầyđủ;lấyđạomàloviệcnhàthìđứcsẽcódư;lấyđạomàloviệclàngxómthìđứcsẽlớnra;lấyđạomàloviệcnướcthìđứcsẽthịnh;lấyđạomàloviệcthiênhạthìđứcsẽphổcập.

Lấythânmìnhmàxétthânngười,nhàmìnhmàxétnhàngười,làngmìnhmàxétlàngkhác,nướcmìnhmàxétnướckhác,thiênhạngàynaymàxétthiênhạthờixưavàthờisau.Làmsaotabiếtđượcthiênhạthếnàyhaythếkhác?Làdolẽđó.

Câuđầu:dựngvàômlà[114]nóidựngđạo,ômđứcởtronglòng,nênmớikhôngnhổđược,khôngtuộtrađược;còndựngômnhữngcáikhácnhưdựngcột,ômđồvậtthìđềucóthểnhổđược,tuộtrađược.Việctếtựkhôngdứtlàxãtắc,tônmiếucònhoài.

Chữbang trongđoạnthứnhìlàchéptheonguyênbản.ĐờiHán,kiêngtênLưuBangmớiđổibangraquốc;nênphụchồilạinguyênbản.

Chương này ngờ là của người đời sau viết, chịu ảnh hưởng ít nhiều củaKhổnggiáo,chonênmớinóiđếnviệctếtự,nhấtlàmớicóchủtrươnggầnnhưtuthân,tềgia,trịquốc,bìnhthiênhạ.

55

含德之厚，⽐於⾚⼦。毒蟲不螫，猛獸不據，攫⿃不搏。⾻弱，筋柔⽽握固，未知牝牡之合⽽朘作，精之⾄也。終⽇號⽽不嗄，和之⾄也。

知和⽈常，知常⽈明。益⽣⽈祥。⼼使氣⽈强。物壯則⽼，是謂不道，不道早已。

Hàmđứcchihậu, tỉưxích tử.Độc trùngbất thích,mãnhthúbấtcứ;quắcđiểubấtbác.Cốtnhược, cânnhunhi áccố,vị tri tẫnmẫuchihợpnhi tôitác[115],tinhchichídã.Chungnhậthàonhibấtsá,hoàchichídã.

Trihoàviết thường, tri thườngviếtminh. Ích sinhviết tường.Tâmsửkhíviếtcường.Vậttrángtắclão,thịvịbấtđạo,bấtđạotảodĩ.

Người nào có đức dày thì như con đỏ. Độc trùng không chích, mãnh hổkhôngvồ,ácđiểukhôngquắp.Xươngyếugânmềmmà taynắmrất chặt,chưabiếtgiaohợpmàconcudựngđứng,nhưvậylàtinhkhísungtúc.Suốtngàygàohétmàgiọngkhôngkhản,nhưvậylàkhícựchoà.

Biết“hoà”thìgọilàbấtbiến(thường),biếtbấtbiếnthìgọilà“sáng”.Túngdụcthamsinhthìgọilàhoạ.Đểcholòng[dục]saikhiếncái“khí”thìgọilà“cường”.Vậtnàocườngtrángthìsẽgià,nhưvậylàkhônghợpđạo,khônghợpđạothìsớmchết.

Chươngnàycónhiềubảnkhácnhau,ghilạiđủthìrườm,chỉxinđưahaithídụ:chữtườngtrong“íchsinhviếttường”cóbảnchéplà (tường)nghĩalàbấttườngtaihoạ;bảnchúngtôidùngchéplà祥màcũnggiảnglàtaihoạ,vìchữđóthờixưatrỏcảphúclẫnhoạvàởđâynênhiểulàhoạ;chữsá嗄cóbảnchéplàá啞,nghĩalàcâm,mấttiếng,cũngnhưkhảntiếng.

Câu:“tâmsửkhíviếttường”,chữkhínàycũnglàchữkhítrong“chuyênkhítrínhu”chương10;cònchữcườngtứclàchữcườngtrong“nhunhướcthắngcường”,nghĩaxấu làcứng;chứkhôngphảichữcường trong“thủnhuviếtcường”cónghĩatốtlàmạnh.

Nênsosánhhaicâuđầuvớichương50.

Câucuốiđãcótrongchương30.

Cáctriếtgiathờixưalấysựhồnnhiên,vôtư,vôdụccủađứatrẻmớisanhlàmứctốicaocủasựtudưỡng.Lãotửtrongchương10,chương28đãdiễnýđó,đâylạinhắclại.Mạnhtửcũngbảo:“Bậcđạinhânkhôngđánhmấtcáilòngcủađứaconđỏ”(bấtthấtkìxíchtửchitâm).

56

知者不⾔，⾔者不知。塞其兌，閉其⾨，挫其銳，解其紛，和其光，同其塵。是謂⽞同。

故不可得⽽親；不可得⽽疏；不可得⽽利；不可得⽽害；不可得⽽貴；不可得⽽賤。故爲天下貴。

Trigiảbấtngôn;ngôngiảbấttri.Tắckìđoài,bếkìmôn,toảkìnhuệ,giảikìphân,hoàkìquang,đồngkìtrần.Thịvịhuyềnđồng.

Cốbấtkhảđắcnhithân;bấtkhảđắcnhisơ;bấtkhảđắcnhilợi;bấtkhảđắcnhihại;bấtkhảđắcnhiquí;bấtkhảđắcnhitiện.Cốvithiênhạquí.

Ngườinàobiết[đạo]thìkhôngnói[vềđạo],ngườinàonóithìkhôngbiết.Ngănhếtcáclối,đónghếtcáccửa(coichương52),khôngđểlộsựtinhnhuệra,gỡnhữngrối loạn,chebớtánhsáng,hoàvới trần tục (coichương4),nhưvậygọilà“huyềnđồng”(hoàđồngvớivạnvậtmộtcáchhoàntoàn).

[Đạttớicảnhgiớiđóthì]khôngaithân,cũngkhôngcóaisơvớimìnhđược(vìmìnhđãngănhết các lối,đónghết cáccửa,bỏdụcvọng,giữ lònghưtĩnh);khôngai làmchomìnhđược lợihaybịhại (vìmìnhkhôngđể lộ sựtinhnhuệ,gỡnhữngrốiloạn,giữsựgiảnphác);khôngailàmchomìnhcaoquíhayđêtiệnđược(vìmìnhđãchebớtánhsáng,hoàđồngvớitrầntục).Vìvậymàtônquínhấttrongthiênhạ.

57

以正治國，以奇⽤兵，以無事取天下。

吾何以知其然哉？以此：天下多忌諱⽽民彌貧；朝多利器，國家滋昏；⼈多伎巧，奇物滋起；法令滋彰，盜賊[116]多有。

故聖⼈云：我無爲⽽民⾃化，我好靜⽽民⾃正，我無事⽽民⾃富，我無欲⽽民⾃樸。

Dĩchínhtrịquốc,dĩkìdụngbinh,dĩvôsựthủthiênhạ.

Ngôhàdĩtrikìnhiêntai?Dĩthử:Thiênhạđakịhuýnhidândibần;triềuđalợikhí,quốcgiatưhôn;nhânđakĩxảo,kìvậttưkhởi;pháplệnhtưchương,đạotặcđahữu.

Cốthánhnhânvân:ngãvôvinhidântựhoá,ngãhiếutĩnhnhidântựchính,ngãvôsựnhidântựphú;ngãvôdụcnhidântựphác.

Dùngchínhtrịmàtrịnước,dùngthuậtkìmàtácchiến,[nhưngcảhaicáchđóđềukhôngthíchhợp],chỉvôsựmớiđượcthiênhạ.

Dođâumàbiếtđượcnhưvậy?Dolẽnày:Thiênhạmàcónhiềulệnhcấmthìdân[117]càngnghèo[vìlàmthìsợmắctộinàytộikhác];triềuđìnhcàngnhiều “lợi khí” [tức quyền mưu? Coi chương 36] thì quốc gia càng hỗnloạn; người trên càng nhiều kĩ xảo thì việc bậy càng sinh ra nhiều; pháplệnhcàngnghiêmkhắcthìđạotặccàngnổi.

Chonênthánhnhânbảo:takhônglàmgì(vôvi)màdântựcảihoá,taưathanhtĩnhmàdântựnhiênthuầnchính,takhôngbangiáolệnhmàdântựphútúc,tavôdụcmàdântựhoárachấtphác.

58

其政悶悶，其民醇醇；其政察察，其民缺缺。

禍兮福之所倚，福兮禍之所伏。孰知其極？其無正。正復爲奇，善復爲妖。⼈之迷，其⽇故久。

是以聖⼈⽅⽽不割，廉⽽不劌，直⽽不肆，光⽽不耀。

Kì chínhmuộnmuộn, kì dân thuần thuần; kì chính sát sát, kì dân khuyếtkhuyết.

Hoạhềphúcchisởỷ,phúchềhoạchisởphục.Thụctrikìcực?Kìvôchính.Chínhphụcvikì,thiệnphụcviyêu.Nhânchimê,kìnhậtcốcửu.

Thịdĩthánhnhânphươngnhibấtcát,liêmnhibấtquế,trựcnhibấttứ,quangnhibấtdiệu.

Chính lệnhmậpmờ (khoan hồng) thì dân thuần hậu; chính lệnh rõ ràng(hìnhphápnghiêmminhquá) thìdânkiêubạc.Hoạ làchỗdựacủaphúc,phúclàchỗnấpcủahoạ,aibiếtđượccứucánhrasao?Hoạphúckhôngcógìnhấtđịnh.Chínhcó thểbiến thành tà, thiệncó thểbiến thànhác.Loàingườimêhoặc[khônghiểuđượclẽđó]đãtừlâurồi.

Chỉ cóbậc thánhnhân [biếtđược lẽhoạphúcvôđịnhđó],nên tuychínhtrựcmàkhônglàmthươngtổnngười,tuycócạnhgốcmàkhônghạingười,tuy cương trực mà không phóng túng, xúc phạm người, tuy sáng rỡ màkhôngchóiloà.

Chương này – tiếp theo chương trên, cũng khuyên trị dân nên vô vi – cónhiềubảnkhácnhaumộtsốchữ,vàcóvàichỗkhóhiểu,nênmỗinhàgiảngmộtkhác.

Nhưbachữ“kìvôchính”ởđoạngiữa,cóngườihiểulà“nếungườitrịnướckhông thẳng thắn”, hoặc “thiên hạ không có gì là chính, mẫu mực cả”.ChúngtôitheoDưBồiLâm,chochữkìđótrỏhoạ,phúcvàchínhcónghĩalà

nhấtđịnh,nhưvậybachữđócóthểcoilàlờigiảithíchhoặclờikếtcủahaicâutrên,mànghĩamớinhấtquán:hoạphúcvôđịnh,màchínhtà, thiệnáccũngvôđịnhnữa.

Ngoàira,cónhàđềnghịnênđemcảđoạncuốiđặtlêntrên,saubốnchữ“kìdânkhuyếtkhuyết”.

59

治⼈，事天莫若嗇。夫唯嗇，是以早[118]服，早服謂之重積德；重積德[119]則無不克，無不克，則莫知其極；莫知其極，可以有國；有國之母，可以⾧久，是謂深根固柢，⾧⽣久視之道。

Trịnhân,sựthiênmạcnhượcsắc.Phùduysắc,thịdĩtảophục,tảophụcvịchitrọngtíchđức;trọngtíchđứctắcvôbấtkhắc,vôbấtkhắc,tắcmạctrikìcực;mạctrikìcực,khảdĩhữuquốc;hữuquốcchimẫu,khảdĩtrườngcửu,thịvịthâmcăncốđế,trườngsinhcửuthịchiđạo.

Trịdânvàtuthânthìkhônggìbằngtiếtkiệm[tinhthần,tríóc];cótiếtkiệmthìmớisớmphụctòngđạo;sớmphụctòngđạothìtíchđượcnhiềuđức;tíchđượcnhiềuđức thì khônggì khôngkhắcphụcđược;khônggì khôngkhắcphụcthìnănglựccủamìnhkhôngbiếttớiđâulàcùng;nănglựckhôngbiếttớiđâulàcùngthìtrịđượcnước;nắmđượccáigốc(mẹ)củađạotrịnước,thìcóthểtồntạiđượclâudài.Nhưvậylàrễsâu,gốcvững,[nắmđược]cáiđạotrườngtồn.

Câuđầu,haichữ“sựthiên”,đasốhọcgiảdịchlà“thờtrời”,hay“giúptrời”,lấynghĩarằngtrịdântứclàgiúptrời.Nhưngnhưvậy,cómàusắcKhổng,Mặc.DưBồiLâmhiểutheolờigiảithíchtrongthiênGiảiLão,sáchHànPhiTử:

“Thôngminhtuấntú,thiêndã;độngtịnhtưlự,nhândã”(thôngminh,tuấntúlàdotrời;độngtĩnh,suytưlàdongười)màchothiên(trời)đâytrỏbảnnăngthiênphúcủaconngười,vàsựthiêntứclàluyện,giúpphầnbảnnăngđó,làtuthân.Vàchươngnàynóivềviệctuthân,trịquốcchứkhôngnóigìđếntrờicả,nhưvậyhợpvớitưtưởngLạotửhơn.

Câucuối,chữ thị trong“trườngsinhcửuthị”,theoTừNguyên,cónghĩalàhoạt活 (sống); vậy “trường sinh cửu thị” cũng tứcnhư“tửnhibất vong”trongchương33(tửnhibấtvonggiảthọ).

Đạiýchươngnàyvẫnlàtheođạotựnhiên,hữuviítchừngnàotốtchừngấy.

60

治⼤國若烹⼩鮮。

以道蒞天下，其⿁不神。⾮其⿁不神，其神不傷⼈。⾮其神不傷⼈，聖⼈亦不傷⼈。夫兩不相傷，故德交歸焉。

Trịđạiquốcnhượcphanhtiểutiên.

Dĩđạo lị thiênhạ, kì quỉ bất thần.Phikì quỉ bất thần, kì thầnbất thươngnhân. Phi kì thần bất thương nhân, thánh nhân diệc bất thương nhân. Phùlưỡngbấttươngthương,cốđứcgiaoquiyên.

Trịnướclớncũngnhưnấunướngcánhỏ(nấucánhỏmàlậtlênlậtxuống,độngtớinónhiềuquá,nósẽnát;trịnướclớnmàchínhlệnhphiềnhà,pháplệnhthayđổinhiềuquá,canthiệpvàoviệcdânnhiềuquá,dânsẽtránguỵ,chốngđối).

Dùngđạomàtrịthiênhạthìquỉkhônglinh;chẳngnhữngquỉkhônglinhmàthần cũng không làm hại được người; chẳng những thần không hại đượcngườimàthánhnhâncũngkhônglàmhạingười.Haibên[mộtbênlàquỉ,

thần,thánhnhân,mộtbênlàngười]khônglàmhạinhau,chonênđứcquícảvềdân[dânyênổnlàmănmàgắngsứcsửađức].

Câunhì,“kìquỉbấtthần”,CaoHanhbảochữthầnđóchínhlàchữ(?)[120]cũngđọclàthầnvànghĩalàlinh.

Câucuối,chữ lưỡng,cónhàcholà trỏ thánhnhân(tứcvuachúagiữđượcđạo)vàdân;“cốđứcgiaoquiyên”cóngườihiểulà“đứccủavuavàcủadânnốinhauvềmộtchỗ”,lạicóngườidịchlàcảhai,[vuavàdân]đềucólợi.

Chươngnày,cơhồtráivớihọcthuyếtLãotử;Lãotửkhôngtincóthượngđế,chỉbiếtcóđạo,nguyênlí tốicaocủavũtrụ thìdânlại tincóquỉ thần.ChonêncóngườingờkhôngphảilàtưtưởngcủaLãotử.Nhưngcóngườitin là củaLão tửvìởđâyôngbài bác thầnquyền, không tinquỉ thầnhạiđượcngười.

61

⼤國者下流，天下之交，天下之牝。

牝常以靜勝牡，以靜爲下。故⼤國以下⼩國則取⼩國；⼩國以下⼤國則取⼤國。

故或下以取；或下⽽取。⼤國不過欲兼畜⼈，⼩國不過欲⼊事⼈。夫兩者各得所欲，⼤者宜下。

Đạiquốcgiảhạlưu,thiênhạchigiao,thiênhạchitẫn.

Tẫnthườngdĩtĩnhthắngmẫu,dĩtĩnhvihạ.Cốđạiquốcdĩhạtiểuquốctắcthủtiểuquốc;tiểuquốcdĩhạđạiquốctắcthủđạiquốc.

Cốhoặchạdĩthủ;hoặchạnhithủ.Đạiquốcbấtquádụckiêmsúcnhân,tiểuquốcbấtquádụcnhậpsựnhân.Phùlưỡnggiảcácđắcsởdục,đạigiảnghi

hạ.

Nướclớnnênởchỗthấp,chỗquitụcủathiênhạ,nêngiốngnhưgiốngcáitrongthiênhạ.Giốngcáinhờtĩnhmàthắnggiốngđực[hamđộng],lấytĩnhlàm chỗ thấp.Cho nên nước lớnmà khiêmhạ đối với nước nhỏ thì đượcnướcnhỏxưngthần;nướcnhỏmàkhiêmhạđốivớinướclớnthìđượcnướclớnchechở.Nhưvậylàmộtbênkhiêmhạđểđược[nướcnhỏxưngthần],một bên khiêmhạmà được [nước lớn che chở].Nước lớn chẳng qua chỉmuốngồmnuôinướcnhỏ,nướcnhỏchẳngquamuốnthờnướclớn.Khiêmhạ thì cả hai đều được như ýmuốn; nhưng nước lớn phải khiêm hạmớiđược.

Đạiýrấtrõràng:cũngdiễntưtưởngkhiêmnhu:“hậukìthânnhithântiên”trongchương7.Nhưngnhiềuhọcgiảngờngườisauviết,vìviếtvụng,chữdùngkhôngchínhxác.

62

道者萬物之奧，善⼈之[121]寶，不善⼈之所保。美⾔可以⽰尊，美⾏可以加⼈。⼈之不善，何棄之有？故⽴天⼦，置三公，雖有拱璧，以先駟⾺，不如坐進此道。

古之所以貴此道者何？不⽈：求以得，有罪以免邪？故爲天下貴。

Đạogiảvạnvật chi áo, thiệnnhân chibảo, bất thiệnnhân chi sởbảo.Mĩngônkhảdĩthịtôn,mĩhànhkhảdĩgianhân.Nhânchibấtthiện,hàkhíchihữu?Cốlậpthiêntử,trítamcông,tuyhữucủngbích,dĩtiêntứmã,bấtnhưtoạtiếnthửđạo.

Cổchisởdĩquíthửđạogiảhà?Bấtviết:Cầudĩđắc,hữutộidĩmiễnda?Cốvithiênhạquí.

Đạo là chỗẩnnáocủavạnvật [vìđạodungnạpvạnvật], là vậtquí củangườitốt,chỗnhờcậycủangườikhôngtốt.

Lờinóihaycóthểlàmchomìnhđượctôntrọng,hànhviđẹpcóthểlàmchomìnhhoácaothượng.Nhưngcònngườikhôngtốt[màbiếtnhờcậyđạo]thìsaolạibỏ?Chonênlậpngôithiêntử,đặtngôitamcông,dù[trongbuổilễ]haitaybưngngọcbíchlớnđitrướcxetứmã,cũngkhôngbằngquìdângđạođólên.

Ngườixưasởdĩquíđạolàvìđâu?Chẳngphảilàvì:[nhờđạomà]hễcầucáigìđượccáinấy,cótộithìđượcthaư?Vìvậymàđạođượcthiênhạquí.

Chươngnàytoànlàlờitándươngđạo,ýnghĩatầmthường.Nênsosánhvớicácchương25,27,34,51.

63

爲無爲，事無事，味無味。⼤⼩多少，報怨以徳。

圖難於其易，爲⼤於其細。天下難事必作於易，天下⼤事必作於細。

是以聖⼈終不爲⼤，故能成其⼤。夫輕諾必寡信，多易必多難。是以聖⼈猶難之，故終無難矣。

Vivôvi,sựvôsự,vịvôvị.Đạitiểuđathiểu,báooándĩđức.

Đồnanưkìdị;viđạiưkìtế.Thiênhạnansựtấttácưdị,thiênhạđạisựtấttácưtế.

Thịdĩthánhnhânchungbấtviđại,cốnăngthànhkìđại.Phùkhinhnặctấtquảtín,đadịtấtđanan.Thịdĩthánhnhândonanchi,cốchungvônanhĩ.

[Thánhnhân]trị[thiênhạ]theochínhsáchvôvi,thihànhtheonguyêntắcvôsự,giữtháiđộđiềmđạm.Xemcáinhỏnhưlớn,cáiítnhưnhiều,lấyđứcbáooán.Giảiquyếtviệckhótừkhicòndễ,thựchànhviệclớntừkhicònnhỏ[vì]việckhótrongthiênhạkhởitừchỗdễ,việclớntrongthiênhạkhởitừlúccònnhỏ.Dođóthánhnhântrướcsaukhônglàmviệcgìlớnmàthựchiệnđượcviệclớn.

Ngườinàohứamộtcáchdễdàngquáthìíttinđược,choviệcgìcũngdễlàmthìsẽgặpnhiềucáikhó.Chonên thánhnhâncoiviệcgìcũngkhómàrốtcuộckhônggặpgìkhó.

Câuđầunóivềđạo:đạothìvôvi,vôsựmànhạtnhẽo,vôvị.“Vịvôvị”lànếmcáinhạtnhẽovôvị(đạmhồkìvôvị–chương35)tứclàxửsựtheođạo.

“Giảiquyếtviệckhótừkhicòndễ,thựchànhviệclớntừkhicònnhỏ”cũnglàtheođạo,vàchỉngườinàobiếtđạomớinhậnđượcẩnvi;mớihiểuđượccái lí:“mạchiệnhồẩn,mạchiểnhồvi”[122].Nhờvậy,thánhnhânkhônglàmviệcgìlớnmàthựchiệnđượcviệclớn.Câunày,cóngườidịch:“thánhnhânkhôngtựchomìnhlàvĩđạinênmớithànhvĩđại”,nhưvậyemấtliênlạcvớicâutrên.

64

其安易持，其未兆易謀，其脆易泮，其微易散。爲之於未有，治之於未亂。

合抱之⽊，⽣於毫末。九層之臺，起於累⼟；千⾥之⾏，始於⾜下。

爲者敗之，執者失之。是以聖⼈無爲故無敗，無執故無失。

民之從事，常於幾成⽽敗之。愼終如始，則無敗事。是以聖⼈欲不欲，不貴難得之貨，學不學，復眾⼈之所過，以輔萬物之⾃然⽽不敢

爲。

Kìandịtrì,kìvịtriệudịmưu,kìthuýdịphán;kìvidịtán.Vichiưvịhữu,trịchiưvịloạn.

Hợpbãochimộc,sinhưhàomạt.Cửutằngchiđài,khởiưluỹthổ;thiênlíchihành,thuỷưtúchạ.

Vigiảbạichi;chấpgiảthấtchi.Thịdĩthánhnhânvôvicốvôbại,vôchấpcốvôthất.

Dânchitòngsự,thườngưcơthànhnhibạichi.Thậnchungnhưthuỷ,tắcvôbạisự.Thịdĩthánhnhândụcbấtdục,bấtquínanđắcchihoá,họcbấthọc,phụcchúngnhânchisởquá,dĩphụvạnvậtchitựnhiênnhibấtcảmvi.

Cáigìanđịnhthìdễnắm,điểmchưahiệnthìdễtính,giònthìdễvỡ,nhỏthìdễphântán.Ngănngừasựtìnhtừkhichưamanhnha,trịloạntừkhichưathànhhình.

Câylớnmộtôm,khởisinhtừcáimầmnhỏ;đàicaochíntầngkhởitừmộtsọtđất,đixangàndặmbắtđầutừmộtbướcchân.

Dụngtâmlàmthìthấtbại,cốchấpýriêngthìhỏngviệc.Vìvậythánhnhânkhônglàmnênkhôngbại,khôngchấptrướcnênkhônghỏngviệc.

Ngườitalàmviệc,thườnggầntớilúcthànhcônglạithấtbại,vìkhôngcẩnthậnnhưlúcđầu.Dèsaunhưtrướcthìkhônghỏngviệc,chonênthánhnhânchỉmuốnmột điều là vô dục (khôngmuốn gì cả), không quí bảo vật; chỉmuốnhọcchođượcvôtrivôthứcđểgiúpmọingườilầmlạctrởvềvớiđạo,giúpvạnvậtpháttriểntheotựnhiên,màkhôngdámlàm(tứccanthiệpvào).

Chươngnàydiễnthêmýnghĩachochươngtrên.Chươngtrênmởđầubằng

bachữ“vivôvi”,chươngnàykếtthúcbằngbachữ“bấtcảmvi”.

65

古之善爲道者，⾮以明民，將以愚之。民之難治，以其智多。故以智治國，國之賊，不以智治國，國之福。知此兩者，亦稽式。常知稽式，是謂⽞徳。⽞徳深矣，遠矣，與物反矣！然後乃⾄⼤順。

Cổchithiệnviđạogiả,phidĩminhdân,tươngdĩnguchi.Dânchinantrị,dĩkìtríđa.Cốdĩtrítrịquốc,quốcchitặc,bấtdĩtrítrịquốc,quốcchiphúc.Trithửlưỡnggiả,diệckêthức.Thườngtrikêthức,thịvịhuyềnđức.Huyềnđứcthâmhĩ,viễnhĩ,dữvậtphảnhĩ!Nhiênhậunãichíđạithuận.

Thờixưa,ngườikhéodùngđạotrịnướcthìkhônglàmchodânkhônlanhcơxảo,mà làmchodânđônhậuchấtphác.Dânsởdĩ khó trị làvìnhiều trímưu.Chonêndùng trímưu trịnước là cáihoạchonước, khôngdùng trímưu trịnước làcáiphúcchonước.Biếtphép tắc thìgọi là“huyềndiệu”(huyềnđức)[coichương51].Đứchuyềndiệusâuthẳm,cùngvớivạnvậttrởvề gốc [về đạo chất phác tức qui căn] rồi saumới đạt được sự thuận tựnhiên[cùngvớiđạolàmột].

Chữkê thức, bảnHàThượngCôngvànhiềubản cổkhác chép làkhải楷thức,nghĩalàmôthức,phéptắc,tiêuchuẩn.

Câucuối:“dữvậtphảnhĩ”,cóngườidịchlà:“(huyềnđứchoạtđộng)ngượcvớithóiquencủavạnvật”.

66

江海所以能爲百⾕王者，以其善下之，故能爲百⾕王。是以聖⼈欲上民，必以⾔下之；欲先民，必以⾝後之。是以聖⼈處上⽽民不重；處前⽽民不害。是以天下樂推⽽不厭。以其不爭，故天下莫能與之爭。

Gianghảisởdĩnăngvibáchcốcvươnggiả,dĩkì thiệnhạchi,cốnăngvibáchcốcvương.Thịdĩthánhnhândụcthượngdân,tấtdĩngônhạchi;dụctiêndân,tấtdĩthânhậuchi.Thịdĩthánhnhânxửthượngnhidânbấttrọng;xửtiềnnhidânbấthại.Thịdĩthiênhạlạcthôinhibấtyếm.Dĩkìbấttranh,cốthiênhạmạcnăngdữchitranh.

Sôngbiểnsởdĩlàmvuatrămkhelạch[lànơiquitụcủamọikhe]vìkhéoởdưới thấpnên làmvua trămkhe lạch.Vì thánhnhânmuốnở trêndân thìphảinói lờikhiêmhạ,muốnở trướcdân thìphải lùi lạisau.Vìvậy thánhnhânởtrênmàdânkhôngthấynặngchomình[khôngcócảmgiácgánhváctrênvai],ở trướcmàdânkhông thấyhạichomình;vìvậy thiênhạvuivẻđẩythánhnhântớitrướcmàkhôngchán.Khôngtranhvớiaichonênkhôngaitranhgiànhvớimìnhđược.

67

天下皆謂我道⼤，似不肖。夫惟⼤，故似不肖。若[123]肖，久矣其細也夫。

我有三寶，持⽽保之：⼀⽈慈，⼆⽈儉，三⽈不敢爲天下先。慈故能勇，儉故能廣，不敢爲天下先，故能成器⾧。今舎慈且勇，舎儉且廣，舎後且先，死矣！

夫慈，以戰則勝，以守則固。天將救之，以慈衛之。

Thiênhạgiaivịngãđạođại,tựbấttiếu.Phùduyđại,cốtựbấttiếu.Nhượctiếu,cửuhỹkìtếdãphù.

Ngãhữu tambảo, trìnhibảochi:nhấtviết từ;nhịviếtkiệm; tamviếtbấtcảmvithiênhạtiên.Từcốnăngdũng;kiệmcốnăngquảng,bấtcảmvithiênhạtiên,cốnăngthànhkhítrưởng.Kimxátừthảdũng,xákiệmthảquảng,xáhậuthảtiên,tửhĩ!

Phùtừ,dĩchiếntắcthắng,dĩthủtắccố.Thiêntươngcứuchi,dĩtừvệchi.

Thiênhạbảođạocủatalớn,cơhồkhôngcógìgiốngnócả.Vìnólớnquá[màlạikhôngcóhìnhtượng]nênkhôngcógìgiốngnócả.Nếucóthìnóđãlànhỏtừlâurồi[124].

Tacóbavậtbáomàtaômgiữcẩnthận:mộtlàlòngtừái,hailàtínhkiệmước, ba là khôngdámđứng trước thiênhạ.Vì từái nên [tận lực che chởdân]màsinh radũngcảm;vì kiệmướcnênhoá ra sung túc, rộng rãi; vìkhôngdámđứngtrướcthiênhạnênmớiđượclàmchủthiênhạ.Nếukhôngtừáimàmongđượcdũngcảm; khôngkiệmướcmàmongđược sung túc,rộng rãi; không chịu đứng sau ngườimà tranh đứng trước người, thì tấtphảichết!Vì từáinênhễchiếnđấuthì thắng,cố thủthìvững.Trờimuốncứuaithìchongườiđólòngtừáiđểtựbảovệ[hoặc:thìlấylòngtừáimàgiúpngườiđó].

68

善爲⼠者不武，善戰者不怒，善勝敵者不與，善⽤⼈者爲之下。是謂不爭之徳，是謂⽤⼈之⼒，是謂配天之極。

Thiệnvi sĩ giảbất vũ, thiện chiếngiảbất nộ, thiện thắngđịchgiảbất dữ,thiệndụngnhângiảvichihạ.Thịvịbấttranhchiđức,thịvịdụngnhânchilực,thịvịphốithiênchicực.

Viêntướnggiỏikhôngtỏravũdũng,ngườigiỏitácchiếnkhôngtỏrahunghăng,ngườikhéothắngdịchkhônggiaophongvớiđịch,ngườikhéochỉhuythìtựđặtmìnhởdướingười.Nhưvậylàcócáiđứckhôngtranhvớingười,nhưvậylàbiếtdùngsứccủangười,nhưvậylàhoàntoànhợpvớiđạo.

Dùngbinhvàdùngngườiđềuphảihợpvớiđạo,giữtháiđộkhôngtranhvớiai:“bấtvũ,bấtnộ,bấtdữ”làkhôngtranhvớiđịch;“xửhạ”làkhôngtranhvới người vì “không tranh với ai cho nên không ai tranh với mình được(chương66).

69

⽤兵有⾔：吾不敢爲主⽽爲客，不敢進⼨⽽退尺。是謂⾏無⾏，攘無臂，扔無敵，執無兵。禍莫⼤於輕敵，輕敵幾喪吾寶。故抗[125]兵相加，哀者勝矣。

Dụngbinhhữungôn:“Ngôbấtcảmvichủnhivikhách,bấtcảmtiếnthốnnhithốixích”.Thịvịhàngvôhàng,nhươngvôtí,nhưngvôđịch,chấpvôbinh.Hoạmạcđaiưkhinhđịch,khinhđịchcơtángngôbảo.Cốkhángbinhtươnggia,aigiảthắnghĩ.

Thuậtdụngbinhcócâu:“Takhôngdámlàmchủ(tứckhiêuchiến)màchỉmuốnlàmkhách(tứcứngchiến),khôngdámtiếnmộttấc, thàchịulùimộtthước(khôngmuốnhunghăngmàchịunhườngđịch)”.Nhưvậydàntrậnmàkhôngthànhhàng,xuađuổimàkhôngdámđưacánhtayra.Tuycóbinhkhímànhưkhôngdùngbinhkhí,tuycóđịchmànhưkhôngchạmtránvớiđịch.

Hoạkhônggìlớnbằngkhinhđịch,khinhđịchthìsẽmấtnhữngvậtbáocủata.Chonênkhihaibêncửbinhgiaochiến,bênnàotừáibênđósẽthắnglợi.

Câunhì:“thịvịhàngvôhàng”,chữ“hàng”thứnhất làđộngtừ:dànquân;chữ“hàng”thứnhìlàdanhtừ:hànglối.

Câuthứba:“tángngôbảo”,chữ“bảo”ởđâytrỏtambảotrongchương67:từ,kiệm,bấtcảmvithiênhạtiên.

Câucuối:chữai哀,cóngườidịchlànhường,đasốdịchlàbiai,nghĩalàđau xótmà đành phải ứng chiến, chứ bản tâmkhôngmuốn.DưBồiLâmtheoĐịchThượngĐỉnh,cholàchữái爱(yêu),xưahaichữdùngthaynhauvìđọcnhưnhauchẳnghạnnhưtrongbàitựaKinhThicócâu爱窈窕⽽不淫其⾊(aiyểuđiệunhibấtdâmkìsắc=yêuvẻdịudàngmàkhôngsaymêsắcđẹpcủamĩnữ).Áiđâylàtừái,mộttrongbavậtbáuởchương67.

Chươngnàycơhồcủamộtbinhphápgiathêmvào.

70

吾⾔甚易知，甚易⾏。天下莫能知，莫能⾏。

⾔有宗，事有君。夫唯無知，是以不知我。

知我者希，則我者貴。是以聖⼈被褐懐⽟。

Ngôngônthậmdịtri,thậmdịhành.Thiênhạmạcnăngtri,mạcnănghành.

Ngônhữutôn,sựhữuquân.Phùduyvôtri,thịdĩbấttringã.

Tringãgiảhi,tắcngãgiảquí.Thịdĩthánhnhânbịhạthoàingọc.

Lời[dạy]củatarấtdễhiểu,rấtdễlàm,màthiênhạkhôngaihiểuđược,làmđược.Lờicủatacótônchỉ,việccủatacócănbản[tônchỉ,cănbảnđótứcđạo: thuận tự nhiên, vô vi].Vì thiên hạ khônghiểu ngôn luận của ta nênkhôngbiếtta.Ngườihiểutarấtít,ngườitheocũngrấthiếm[nguyênvănlàquí,màhiếmtức làquí].Chonênthánhnhânbậnáovải thômàômngọcquítronglòng.

Bốnchữ“tắcngãgiảquí”:chữ“tắc”chúngtôicholàmộtđộngtừnhưchữtri(tringãgiảhĩ),cóngườihiểulà“chonên”:vìngườihiểurấtítchonênta

mớithậtđángquí.

Bốn chữ cuối: “bị hạt hoài ngọc” nghĩa cũng như: “ngoại đồng kì trần(chương4)nộithủkìchân”[126].

71

知不知上；不知知病。聖⼈不病，以其病病。夫唯病病，是以不病。

Tribấttrithượng;bấttritribệnh.Thánhnhânbấtbệnh,dĩkìbệnhbệnh.Phùduybệnhbệnh,thịdĩbấtbệnh.

Gọnquáhoátối.Câuđầu:nhữngchữ“tribất”,“bấttritri”,khôngaibiếttácgiảmuốn nói gì, chỉ có thể đoán nghĩa thôi. Chúng tôi đã thấy bốn cáchđoán:

1. “Tri bất tri thượng” là biết cái không thể biết được, tức đạo thì caominh;nhưngcòn“bấttritribệnh”làkhôngbiếtcáicóthểbiếtđược,tứccái tri thứcvụnvặtcủathiênhạ, thìcũngđángkhenchứ,saolạigọilà“bệnh”,làsailầm?Giảngcáchđónghechừngkhôngthông.

2. “Tribấttri”nghĩacũngnhư“họcbấthọc”trongchương64,biếtđượccáivôtrivôthức,tứcmỗingàymộtgiảmdầntrithứccủamìnhđi,chotớihồnnhiên,chấtphác,nhưvậylàcaominh;còn“bấttritri”dịchrasao?tấtphảidịchnhưtrên,nghecũngkhôngxuôi.

3. Biếtmàchomìnhkhôngbiết,thìlàcaominh;khôngbiếtmàchomìnhbiết,thìlàsailầm.Hiểunhưvậythìcâunàyđảquanniệm:“Trivitrichi,bấttrivibấttri”củaKhổngtử.Cáchhiểunàyđượcnhiềungườitheo.

4. Biếtmàlàmravẻngutối,khôngbiết,thìlàcaominh.Trongbảndịchdướiđâytôitheocáchnàyvìhợpvớichủtrương“hoàkìquang”(chebớtánhsángcủamìnhđi)–ch.4và56–và“trigiảbấtngôn”(biếtthìkhôngnói)–ch.51:

5. Biếtmàlàmravẻngutốilàcaominh;khôngbiếtmàlàmravẻbiếtrõ,sángsuốtlàsailầm.Thánhnhânsởdĩkhôngcótậtsailầmđóvìnhậncáitậtđólàtật(dĩkìbệnh–chữbệnhtrênlàđộngtừ,chữbệnhdướilàdanhtừ).Chocáitậtsailầmđólàtậtchonênmớikhôngsailầm.

72

民之不畏威則⼤威⾄。無狎其所居，無厭其所⽣。夫唯不厭，是以不厭。是以聖⼈⾃知不⾃⾒：⾃愛不⾃貴。故去彼取此。

Dânchiuýuytắcđạiuychí.Vôhiệpkìsởcư,vôyếmkìsởsinh.Phùduybấtyếm,thịdĩbấtyếm.Thịdĩthánhnhântựtribấttựhiện:tựáibấttựquí.Cốkhửbỉthủthử.

Dânmàkhôngsợsựuyhiếp(tứchàchính,bạohình)củavuathìsựuyhiếplớncủadânsẽđếnvớivua(tứcdânsẽnổiloạn).Đừngbóbuộcđờisốngcủadân(đểchodânancư),đừngápbứccáchsinhnhaicủadân.Vìkhôngápbứcdânnêndânmớikhôngbứclạivua(khôngphảnkháng).

Vìvậythánhnhânbiếtquyềnnăngcủamìnhmàkhôngbiểulộra,yêucáiđứccủamìnhmàkhôngtựcholà tônquí.Chonênbỏcáisau(tựhiện, tựquí)màgiữcáitrước(tựtri,tựái).

Câuđầu,chữuycóngườihiểulà“cáiđángsợ”;hoặc“uyquyền”(dânkhôngsợuyquyềncủavuathìvuamauđượcuyquyền).

Câuthứnhì,cóngườihiểulà:đừnglàmhẹpchỗởcủadân;hoặc:đừngchêchỗởcủamìnhlàhẹp.

Đoạndưới,“tự tri, tựhiện, tựái, tựquí”có thểdịch là“biếtmình,khôngkhoe,yêumình,químình”.

73

勇於敢則殺，勇於不敢則活。此兩者或利，或害，天之所惡，孰知其故？是以聖⼈猶難之。

天之道不爭⽽善勝，不⾔⽽善應，不召⽽⾃來，繟[127]然⽽善謀。

天網恢恢，疏⽽不失。

Dũngưcảmtắcsát,dũngvubấtcảmtắchoạt.Thửlưỡnggiảhoặclợi,hoặchại,thiênchisởố,thụctrikìcố?Thịdĩthánhnhândonanchi.

Thiênchiđạobấttranhnhithiệnthắng,bấtngônnhithiệnứng,bấttriệunhitựlai;thiệnnhiênnhithiệnmưu.

Thiênvõngkhôikhôi,sơnhibấtthất.

Mạnh mẽ về dám làm (tức quả cảm cương cường) thì chết, mạnh mẽ vềkhông dám làm (tức thận trọng, nhu nhược) thì sống.Hai cái đó cùng làmạnhmẽ,màmộtcáiđượclợi,mộtcáibịhại;aimàbiếtđượctạisaotrờilạighétcáiđó[cáicươngcường]?Dẫuthánhnhâncũngcòncholàkhóbiếtthay.

Đạotrờikhôngtranhmàkhéothắng,khôngnóimàkhéođáp,khônggọimàvạnvậttựtới,bìnhthảnvôtâmmàkhéomưutínhmọiviệc.

Lướitrờilồnglộng,thưamàkhólọt.

“Bấtngônnhi thiệnứng”,nghĩacũngnhưcâu:“Thiênhàngôntai, tứ thờihànhyên,vạnvậtsinhyên”trongLuậnngữ.Bốnmùaqualại,vạnvậtsinhtrưởng,đólàtrời“khéođáp”.

“Bất triệunhi tự lai” cóngườidịch là: trờikhôngđợigọimà tự tới.Bình

thảnvôtâm,tứclà,tứclàtheotựnhiên,khôngcótưý.

74

民不畏死，奈何以死懼之？若使民常畏死⽽爲奇者，吾得執⽽殺之，孰敢？

常有司殺者殺。夫代司殺者殺，是謂代⼤匠{斵}。夫代⼤匠{斵}者，希有不傷其⼿矣。

Dânbấtuýtử,nãihàdĩtửcụchi?Nhượcsửdânthườnguýtửnhivikìgiả,ngôđắcchấpnhisátchi,thụccảm?

Thườnghữutisátgiảsát.Phùđạitisátgiảsát,thịvịđạiđạitượngtrác.Phùđạiđạitượngtrácgiả,hihữubấtthươngkìthủhĩ.

Dânkhôngsợchếtthìsaolạidùngtửhìnhdoạdân?Nếulàmchodânluônluônsợchết,màcókẻnàophạmpháptacũngbắtđượcmàgiếtthìaicòndámphạmphápnữa?[Sựthựckhôngphảinhưvậychonênhìnhphápmớivôhiệu].

Cóđấng“tisát”(tứcđạotrời)chuyênloviệcgiết,nếuvuachúathayđấngtisátmàgiếtdânthìcũngnhưthaythợđẽo.Thaythợđẽothìítkhikhôngđứttay.

Kẻnàolàmbậythìđạotrờisẽkhôngtha(lướitrờilồnglộng,thưamàkhônglọt–chươngtrên),vuakhôngnêndùngchếđộhàkhắc,cựchình.

75

民之饑，以其上⾷稅之多，是以饑。

民之難治，以其上之有爲，是以難治。

民之輕死，以其上求⽣之厚，是以輕死。

夫唯[128]無以⽣爲者，是賢於貴⽣。

Dânchicơ,dĩkìthượngthựcthuếchiđa,thịdĩcơ.

Dânchinantrị,dĩkìthượngchihữuvi,thịdĩnantrị.

Dânchikhinhtử,dĩkìthượngcầusinhchihậu,thịdĩkhinhtử.

Phùduyvôdĩsinhvigiả,thịhiềnưquísinh.

Dânsởdĩđóilàvìnhàcầmquyềnthuthuếnặngnặngquá,chonêndânđói.

Dânsởdĩkhótrịlàvìnhàcầmquyềndùngchínhlệnhphiềnhà,chonêndânkhótrị.

Dânsởdĩcoithườngcáichếtlàvìnhàcầnquyềntựphụngdưỡngquáhậu,chonêndâncoithườngsựchết.

Nhàcầmquyềnmàvôdục,đạmbạcthìhơnlàquísinh,hậudưỡng.

Câu thứ ba: “dân chi khinh tử…” có bản không có chữ thượng, có ngườidịchlà“dânkhinhchếtvìdântrọngsựsốngquá”,nhưvậylàtráchdân,chứkhôngtráchnhàcầmquyền,ýkhôngnhấtquán.

LiouKia-hwaydịchlà:“dânkhinhchếtvìđờisốngcựckhổquá(dolẽnhàcầmquyềnhàkhắcquá).Hiểunhưvậynêncâucuối,Lioudịchtiếplà:“Chỉngườinàođờisốngkhôngcựcquámớibiếtquísinh”.

76

⼈之⽣也柔弱，其死也堅强。萬物草⽊之⽣也柔脆[129]，其死也枯

稿。

故堅强者，死之徒；柔弱者，⽣之徒。是以兵强則不勝，⽊强則兵。故堅强處下，柔弱處上。

Nhânchisinhdãnhunhược,kìtửdãkiêncường.Vạnvậtthảomộcchisinhdãnhuthuý.Kìtửdãkhôcảo.

Cốkiêncườnggiả,tửchiđồ;nhunhượcgiả,sinhchiđồ.Thịdĩbinhcườngtắc bất thắng, mộc cường tắc binh. Cố kiên cường xử hạ, nhu nhược xửthượng.

Ngườitasinhrathìmềmyếumàkhichếtthìcứngđơ.Thảomộcsinhrathìmềmdịumàkhichếtthìkhôcứng.

Chonêncứngmạnhlàcùngloàivớichết,mềmyếulàcùngloàivớisống.Vìvậy binhmạnh thì không thắng, cây cứng thì bị chặt. Cứngmạnh phải ởdưới,mềmyếuđượcởtrên.

Đoạntrênhaichữ“vạnvật”nhiềunhàcholàdư.

Đoạndưới,câu“mộccườngtắcbinh”,chữbinhởđâylàđộngtừ,cácsáchđềuchúthíchlàchặt,đốn.Cóbảnchéplà折chiết–gãy.

77

天之道其猶張⼸與？⾼者抑之，下者擧之。有餘者損之，不⾜者補之。天之道損有餘⽽補不⾜；⼈之道則不然，損不⾜以奉有餘。孰能有餘以奉天下？唯有道者。

是以聖⼈爲⽽不侍，功成⽽不處。其不欲⾒賢。

Thiênchiđạokìdotrươngcungdữ?Caogiảứcchi,hạgiảcửchi.Hữudư

giảtổnchi,bấttúcgiảbổchi.Thiênchiđạotổnhữudưnhibổbấttúc;nhânchi đạo tắc bất nhiên, tổn bất túc dĩ phụng hữu dư.Thục năng hữu dư dĩphụngthiênhạ?Duyhữuđạogiả.

Thịdĩthánhnhânvinhibấtthị,côngthànhnhibấtxử.Kìbấtdụchiệnhiền.

Đạotrờigiốngnhưbuộcdâycungvàocungchăng?(Chữtrươngcungởđâykhông có nghĩa là giương cung để bắn).Dây cung ở cao quá thì hạ nóxuống,ởthấpquáthìđưanólên;dàiquáthìbỏbớtđi,ngắnquáthìthêmvào.Đạo trời bớt chỗ dư, bù chỗ thiếu.Đạo người (thói thường của conngười)thìkhôngvậy,bớtchỗthiếumàcấpthêmchochỗdư.Ailàngườicódưmàcungcấpchonhữngngườithiếuthốntrongthiênhạ?Chỉcóngườiđắcđạomớilàmđượcnhưvậy.

Chonênthánhnhânlàmmàkhôngcậykhéo,việcthànhmàkhôngquantâmtới,khôngbiểuhiệnđứccủamìnhra.

Câu:“Thụcnănghữudưdĩbổthiênhạ”diễnmộtlítưởngcôngbằngxãhội,hiếmthấyởthờiChiếnQuốc.

78

天下莫柔弱於⽔，⽽攻堅强者莫之能勝，以其無以易之。

弱之勝强，柔之勝剛，天下莫不知，莫能⾏。是以聖⼈云：“受國之垢，是謂社稷主，受國不祥，是謂天下王。”正⾔若反。

Thiên hạ mạc nhu nhược ư thuỷ, nhi công kiên cường giả mạc chi năngthắng,dĩkìvôdĩdịchchi.

Nhượcchithắngcường,nhuchithắngcương,thiênhạmạcbấttri,mạcnănghành.Thịdĩthánhnhânvân:“Thụquốcchicấu,thịvịxãtắcchủ,thụquốc

bấttường,thịvịthiênhạvương”.Chínhngônnhượcphản.

Trongthiênhạkhônggìmềmyếubằngnướcmàthắngđượcnhữngvậtcứngkhônggìbằngnó,khônggìthaynóđược.

Yếuthắngmạnh,mềmthắngcứng,khôngaikhôngbiếtlẽđónhưngkhôngaithực hành được. Cho nên thánh nhân bảo: “Chịu nhận cái ô nhục trongnướcthìmớilàmchủxãtắcđược,chịunhậntaihoạtrongthiênhạthìmớilàmvuathiênhạđược”.Lờihợpđạonghenhưngượcđời.

79

和⼤怨，必有餘怨，安可以爲善？是以聖⼈執左契，⽽不責於⼈。有徳司契，無徳司徹。天道無親，常與善⼈。

Hoàđạioán, tấthữudưoán,ankhảdĩvi thiện?Thịdĩ thánhnhânchấptảkhế,nhibấttráchưnhân.Hữuđứctikhế;vôđứctitriệt.Thiênđạovôthân,thườngdữthiệnnhân.

Giảiđượccáioánlớnthìvẫncònchútoánthừa[ởtronglòng],nhưvậysaogọilàphải?

Chonênthánhnhâncầmphíabêntráitờkhế(tờhợpđồng)màđờikhôngnhận.Ngườicóđứcthìcầm[phíatrái]tờkhế,ngườikhôngcóđứcthìđòingườitaphảitrả.

Đạotrờikhôngtưvịai,chỉgiaânchongườicóđức[130].

“Chấptảkhế”:thờixưakhikíhợpđồngvớiaithìngườitalàmhaibảntrêncùngmột tờ.Mỗi người giữmột bản. Bản bên trái không được coi trọngbằngbảnbênphải.Giữbảnbêntráitứclàcóýnhườngngười,khôngtranh

vớingười,khôngtranhnênkhôngoán.Giữnhưvậyđểlàmchứngtíchvớinhau,chứkhôngcốbắtbuộcbênkiaphảithủtín,phảitrảmình.

ChữtriệtvốntrỏmộtthứthuếruộngởđờiChu.Ởđâytriệtcónghĩalàđòi,thutiềncủangườikíkhếướcvớimình.

Đạiýchươngnàylàdùngđứcmàtrịdân,đừnggâyoán.

80

⼩國寡民，使有什伯之器⽽不⽤，使民重死⽽不遠徙[131]。雖有⾈輿，無所乘之；雖有甲兵，無所陳之。使⼈復結繩⽽⽤之。⽢其⾷，美其服，安其居，樂其俗。鄰國相望，雞⽝之聲相聞，民⾄⽼死不相往來。

Tiểuquốcquảdân,sửhữuthậpbáchchikhínhibấtdụng,sửdântrọngtửnhibấtviễntỉ.Tuyhữuchudư,vôsởthừachi;tuyhữugiápbinh,vôsởtrầnchi.Sửdânphụckếtthằngnhidụngchi.Camkìthực,mĩkìphục,ankìcư,lạckìtục.Lânquốctươngvọng,kêkhuyểnchithanhtươngvăn,dânchílãotửbấttươngvãnglai.

Nướcnhỏ, dân ít, dù có khí cụ gấp chục gấp trăm sức người cũng khôngdùngđến.Ainấyđềucoisựchếtlàhệtrọngnênkhôngđiđâuxa.Cóthuyền,xemàkhôngngồi,cóbinhkhímàkhôngbày.[Bỏhếtvăntự]bắtdândùnglạilốithắtdâythờithượngcổ.Thứcănđạmbạcmàthấyngon,quầnáotầmthườngmàcholàđẹp,nhàởthôsơmàthích,phongtụcgiảnphácmàlấylàmvui (nghĩa là chỉ loănno,mặcấm,ở yên, sống vui, ghét xa xỉ).Cácnướclánggiềnggầngũicóthểtrôngthấynhau,nướcnàyngheđượctiếnggàtiếngchóởnướckia,mànhândâncácnướcấyđếngiàchếtcũngkhôngqualạivớinhau.

Bốnchữ“thậpbáchchikhí”trongcâuđầu,chúngtôihiểutheoHàThượngcông;khôngdùngnhữngkhícụđó,nhữngcơkhíđóvìcó“cơgiới”thìcó“cơtâm”,xảotrá,conngườikhôngcònchấtphácnữa.

Nhiềunhàdịchlà:“binhkhí”,lấylẽrằng“thậpbách”trỏquânđội,5ngườilàmột“ngũ”,25ngườilàmột“thập”,100ngườilàmột“bách”.“Thậpbáchchikhí”làkhígiớicủaquânđội.

Hai chữ “kết thằng” của câu sau nghĩa là thắt dây.Khi chưa có chữ viết,ngườitadùngdâythắcnútđểghinhữngviệccầnnhớ.

Chương này tả quốc gia lí tưởng theoLão tử.Lão tửmuốn trở về xã hộinguyênthuỷ,vàPhùngHữuLan(tr.238)bảonhưvậy“đạivănminhtựanhưdãman”.

81

信⾔不美，美⾔不信。善者不辯，辯者不善。知者不博，博者不知。

聖⼈不積，既以爲⼈⼰餘有，既以與⼈⼰愈多[132]。天之道，利⽽不害。聖⼈之道，爲⽽不爭。

Tínngônbấtmĩ,mĩngônbấttín.Thiệngiảbấtbiện,biệngiảbấtthiện.Trigiảbấtbác,bácgiảbấttri.

Thánhnhânbấttích,kídĩvinhânkỉdưhữu,kídĩdữnhânkỉdũđa.Thiênchiđạo,lợinhibấthại.Thánhnhânchiđạo,vinhibấttranh.

Lời nói chân thực thì không hoamĩ, lời nói hoamĩ thì không chân thực.Người“thiện” thìkhôngcầnbiệngiải (vìhànhvi tốtrồi),ngườinàophảibiệngiảichomìnhlàngười“khôngthiện”.Ngườisángsuốthiểuđạothìtrithứckhôngcầnrộng(vìnắmđượcchânlílàđủrồi),ngườinàotrithứcrộngthìkhôngsángsuốt,hiểuđạo(vìtìmngọnthìquêngốc).

Bậcthánhnhânvôdục,khôngtíchtrữ,cànggiúpngười,mìnhlạicàngcódư,càngchongười,mìnhlạicàngcónhiều.Đạotrờichỉcólợichovạnvậtchứkhôngcóhại;đạothánhnhângiúpngườimàkhôngtranhvớiai.

Câuđầu:Tínngôn, cóbản chép là tíngiả, để chonhất luật với thiệngiả,biệngiả,trígiảởsau;nhưngnghĩacũngkhôngkhácmấy:ngườichânthựcthìkhôngtrangsứcbềngoài,trangsứclờinóichẳnghạn.

Đoạndưới,kỉdưhữu,cóbảnchép làdũ愈hữu,đểnhất luậtvớidũ đaởsau;nghĩacũngvậy.

ViếtxongngàygiỗCậu26/8ĐinhTị(77)

–Trongkhiviếtđaubaotửhoài[133]–

[1]WillDurant,trongLịchsửvănminhTrungHoa,thìchorằng:“Đờisốngđongđưanhưquảlắc,từVoltairequaRousseau,từKhổngtửquaLãotử,từSocratequaKiTô.Mỗiýnghĩxâmchiếmtâmhồntatrongmộtquãngdàihayngắncủađời ta, chúng tabênhvựcnónhiềuhay ít, thànhcôngnhiềuhayít,rồichúngtachánchiếnđấu,giaolạichothếhệtrẻhơnmớtintưởngcủatalúcđóchẳngcònđượcbaonhiêu,đểvôrừngsốngvớiJeanJacquesvàLãotử;làmbạnvớihươunai,sungsướngkhôngkémgìMachiavelkhinóichuyệnvớinôngdânchấtphác;chúngtađểmặcchothếgiớimuốnlàmtròmamãnhgìthìlàm,khôngnghĩtớiviệccảithiệnnónữa.Lúcđótrướckhivônúicólẽchúngtađốthếtsáchvởđi,chỉtrừmộtcuốnvàvuivẻtìmsựminhtriếttrongĐạođứckinh”.(LờidịchcủacụNguyễnHiếnLê).

[2] Trên trang http://www.lyhocdongphuong.org.vn/diendan/index.php?showtopic=1510, tácgiảcóchép lạiphiênâmvàdịchnghĩaChươngMột.(Goldfish).

[3]TríchLờigiớithiệutácphẩmĐạoĐứckinhdễhiểu,NhàxuấtbảnVănhọc, Hà Nội, 2001 (xem ebook cùng tên đăng tại http://www.thuvien-ebook.com/forums/showthread.php?t=2364,post#4).Chúngtađềubiếtbảndịch của cụNguyễnDuyCần có trước bản dịch của cụNguyễnHiếnLê,nhưngkhôngbiếtPhanNgọcvôtìnhhaycốýlạinêutêncụNguyễnHiếnLêtrước?(Goldfish).

[4]ĐạogiáodoTrươngĐạoLăngthànhlập(thếkỉthứII)cóthờibịnghikịvìnhữnghoạtđộngbímật(hộikín),nhưngtriếtgiaLãotửthìkhông.

[5]ĐúngralàTháithanhcung(BT).

[6]Vềchấmcâu,ngaytrongcuốnLT-ĐĐKnày,cólẽdolỗiin,giữanguyêntácvàphiênâmcũngcónhiềuchỗkhônggiốngnhau,tôiphảitạmsửalại.(Goldfish).

[7]Cónhiều thuyết:12.500nhà làmộthương;mười làng làmộthương…đạikháilàđơnvịhànhchánhởgiữalàng(lí)vàhuyện.

[8]BảndịchSửkýTưMãThiên–TruyệnLãotửđăngtrênViệtNamThưquán (http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237nvn4nmn1n31n343tq83a3q3m3237nvnmn)chéplà:“…tênlàNhĩ,têntựlàBáDương,tênthuỵlàĐam”.(Goldfish).

[9]SáchinlàTầnHiếucông,tôisửalạithànhTầnHiếncôngchophùhợpvớitiết3vàtiết6ởdướivàvìcácbảnchữHántrênmạngchéplà秦献公.Vềsau,khigặpnhữngchữmàtôitinchắclàbịchépsai, tôisẽsửalạimàkhôngchúthích.(Goldfish).

[10]ĐoạnCan: sách in làĐoanCan, trong tiết 6ởdưới in làĐoànCan,nhiềubảnchữHántrênmạngchéplà:段⼲(ĐoạnCan),bảndịchđăngtrênViệtNamThưquán(trangđãdẫn)cũngchéplàĐoạnCan.(Goldfish).

[11]Chương57ĐạoĐứckinh.

[12]CuốiđờiHánVũđế,ngườitaphátườngváchnhàKhổngtử,tìmthấymộtsốsáchcổ:Thượngthư,Lễkí,Luậnngữ…BộLễkí tìmđượcđógồm131 thiên, sauLưuHướng (80-9 sauT.L) thu thập thêm,kiểmđiểm,hiệuđínhđược240thiên.Lạiđờisaunữa,ĐáiĐứcbỏnhữngthiêntrùnghợpđi,thulạicòn85thiên,thànhmộtbộgọilàĐạiĐáikí(LễkícủaôngĐáilớn),rồi cháu (có sách nói là em)ĐáiĐức, tênĐáiThánh, rút lại nữa, còn 46thiên,gọilàTiểuĐáikí(LễkícủaôngĐáinhỏ).

[13]LàngKhúcLí:Cólẽsáchinsai,vìnếusáchinđúngthìhẳncụNguyễnHiếnLêsẽgiải thíchvềsựkhácbiệtgiữa“KhúcLí”và“KhúcNhân”ghitrongtiết1,nhưngđọctiếpởdướitachẳngthấycólờigiảithíchnào.Nhưng“KhúcNhân”màinsaithành“KhúcLí”thìcũnglạ.Xinnóithêmlà“làngKhúcNhân”, các bản chữHán trênmạng ghi là曲仁⾥ (Khúc Nhân lí).(Goldfish).

[14]TrongTuyểntậpNguyễnHiếnLê:I.Triếthọcchéplà麗.(Goldfish).

[15]Chữ苦,TừHảibảophảiđọclàHỗ.TừHảiđãtheoSáchẩn.

[16]CoiLaCănTrạch (sáchđãdẫn tr.211-25)vàLão tửđộcbản củaDưBồiLâm(TamDânthưcục–tr.2).

[17]Sáchincả3chữđềulà瀨.(Goldfish).

[18]Tuy trướcsố478khôngcódấu (-)hoặcsausốnàykhôngghi“trướcTâylịch”,nhưngtanênhiểulànăm478trướcTâylịch,vìthờiXuânThuvàChiếnQuốctrướcTâylịch.(Goldfish).

[19]亦(diệc:cónghĩalàcũng).(Goldfish).

[20]TrongbộSửTrungQuốc,cụNguyễnHiếnLêbảo:“…chúngtakhông

biếtđượcđiềugì chắcchắnvếđờiLãoTửcả,ngaycả tênôngnữa, cũngvậy,vàchúngtađànhtạmgọi“ôngthầygià”đó(LãoTử)làhọLí,tênNhĩ”.(XemthêmphầnPhụlụcởcuốiEbook).(Goldfish).

[21] Trong bài Thiên đạo 6, sáchTrang tử, chép lời của Tử Lộ thưa vớiKhổngTửnhưsau:“ConnghenóicómộtvịgiữđồthưquántênlàLãoĐamnayđãtừchứcmàvềvườn.Thầymuốngởisáchvàođồthưquánthìthửlạihỏiôngấyxemsao”.(LờidịchcủacụNguyễnHiếnLê).(Goldfish).

[22]ThiênThiênvận,bài5.(Goldfish).

[23]CoibộTrangtửcủaNguyễnHiếnLê,NxbVănhoá,1994.

[24]CóngườicònngờrằngkhôngdoTrangtửviếtnữa,nếuvậythìkhôngđángtinchútnào.

[25]Xemchúthíchởtiết1.(Goldfish).

[26]Chắclà“Lão聃với tháisử儋”(tức“LãoĐamvới tháisửĐam”)bịlầmthành“Lão聃vớiLão儋”(tức“LãoĐamvớiLãoĐam”).(Goldfish).

[27]TheomộtchúthíchởchươngII,phầnII,thìsáchđólà“Lãotử(Khaitrí– 1959)”. Tác phẩm này có lẽ được xuất bản lần đầu vào năm 1942).(Goldfish).

[28]Chương20gồm132chữ;chương38gồm129chữ.Nhưvậychươngngắnnhất, chương40có21chữvàchươngdàinhất là chương20có132chữ.(Goldfish).

[29]CoichữHánvàýnghĩatrongphầnIII.Saucũngvậy.

[30]Câu“thánhnhândiệcbấtthươngnhân”làdotôichépthêmđểứngvớilờidịch“màthánhnhâncũngkhônglàmhạingười”.(Goldfish).

[31]Thoái: trongphần III, ghi là thối.Chữ退 đọc là thối hoặc thoái đềuđược.(Goldfish).

[32]CáckinhthườngviếttheolốiđónhưkinhXuânThu,Mặckinh,chonênsauphần“kinh”thườngcóphần“truyện”đểgiảithích.

[33]Coithêmphầndịch.

[34]Nhiềungườigọilàthuyếtcấutrúc.(Goldfish).

[35]ChữtrongKinhThi.

[36]HánVăn đề dùng ngay lời trongĐạoĐức kinh (ch.22) để tráchHàThượngcông.

[37]TrongHồikí,cụNguyễnHiếnLêchobiết:“Từ1977,đượcnhànrỗitôitiếptụcnghiêncứuhếtcáctriếtgialớnđờiTiênTần,đểthựchiệnchoxongchương trình tôi đã vạch từ năm sáu năm trước, và soạn thêm được nămcuốnnữa:Mặchọc,Lãotử,Luậnngữ,Khổngtử,KinhDịch”.Sauđó,cũngtrongHồikí,cụchobiếtthêmlànăm1978,saukhiviếtcuốnLãotử,cụdịchlạibộLuậnngữ,rồiviếtcuốnKhổngtử,năm1979viếtcuốnKinhDịch.Từnhữngthôngtinđó,tacóthểsuyrarằngcuốnMặchọcđượcviếttrướccuốnLãotử,vàcuốicùnglàcuốnKinhDịch.Nếuđúngnhưvậythìtạisaotrongđoạncuốinày,trongcáccuốnviếttrướccuốnLãotửnày,cụkhôngnêutêncuốnMặchọc?Tạicụviếtthiếuhaysáchinthiếu?(Goldfish).

[38]Sáchinlàmịch,tôitạmsửalạithànhmạc瘼.(Goldfish).

[39]Sáchinlàkí,tôisửalạithànhhí戲.(Goldfish).

[40]Câu“Thiêngiángtángloạn,cơcậntiếntrăn”trongbàiVânHán雲漢.CâuđókhôngcótrongbàiTiếtNamSơn節南⼭(sáchinsaithànhTiệtNamSơn)(Theohttp://zh.wikisource.org).(Goldfish).

[41]TrongphầnnàychúngtôikhôngchéplạinguyênvănchữHánnhữngcâuvàđoạntríchdẫnvìphầndịchởsausẽcóđủcảchữHánvàphiênâm.

[42]Chữ道trongdấu{}làdotôighithêm,trongsáchbỏtrống,khôngin.Vềsaucũngvậy.(Goldfish).

[43]TrongTrangtử–NamHoakinh,bàiTềvậtluận7,vìcụNguyễnHiếnLêdịch câunày theoý toànbài làđừngnên tranh luậnvì phánđoánmỗingườimỗikhác,dovậymàlờidịchđócóphầnhơikhácvớiýcụmuốnnóiởđây.(Goldfish).

[44]CoiĐạicươngtriếthọcTrungQuốc–Quyểnthượng–trang390-91–CảoThơm).

[45]Nguyênvănchéptrongphầndịch,chúngtôiđảo6chữvậthìnhchi,thếthànhchixuốngdướichokhỏilậplạivàdễtrìnhbày.

[46]Chữ蒼,ThiềuChửuphiênâmlàthương.(Goldfish).

[47] Trong phần III cụ Nguyễn Hiến Lê dịch là: Trời đất bất nhân.(Goldfish).

[48]Đức:sáchinlà“được”.(Goldfish).

[49]Pháp法:sáchinsaithành“phác”.(Goldfish).

[50]Bấttừ不辭:sáchinlà“bấttri”.(Goldfish).

[51]Nghĩa là:“Bốnmùaqua lại,vạnvật sinh trưởng,Trờicónóigìđâu”(LờidịchcủacụNguyễnHiếnLêtrongcuốnLuậnNgữ).Goldfish).

[52]Hiệnnay,haingànrưỡinămsauLãotử,khoahọcđưarahaithuyếtnày:

-ThuyếtcủaSandage:vũtrụvĩnhcửu,biếnđộnghoài(éternel,oscillant)cứ

giãnrarồicolại,colạirồigiãnra,nhưvậycónghĩalàvậtchất,nănglượngvàkhônggianđềuvôcùng.Thuyếtnàyítngườichấpnhận.

-ThuyếtcủaRyle:vũtrụcómộtkhốituyệtđối,mớiđầulàmộtsựnổtungra,bànhtrướngra;saucùnghoặclàmộtvậtchấthữuhạnnàođótanthànhhơitrongmộtkhônggianhữucùng;hoặclàsựbànhtrướngbanđầuchuyểnthànhmộtsựcorútlạitrởvềnguyênthể;thuyếtnàydễchấpnhậnhơn(TạpchíPlanètesố18–tháng9năm1970).ChúngtathấythuyếtcủaRylecũnghơigiốngthuyếtquicăncủaLãotử.

[53]DoWillDurantdẫntrongcuốnTheLessonsofHistory.NY.1968.

[54]Nghĩalàkhôngtáchcâuđórakhỏichương45đểxétriêng.(Goldfish).

[55]Tứctrongtiết“B)Tựnhiên”.(Goldfish).

[56]LờicủaMạnhtử,trongcuốnMạnhtử,cụNguyễnHiếnLêdịchlà:“…quítrọngnhấtlàdân,rồitớixãtắc(đấtđai),cònvualàkhinh”.(Goldfish).

[57]CâunàytrongsáchĐạihọc,MinhDidịchlà:“…điềugìdânthíchthìmình cũng thích, điều gì dân ghét thì mình cũng ghét”(http://www.tinparis.net/vanhoa/vh_TusachMINHDI2_LeHung.html).(Goldfish).

[58]DoNgôTấtTốdẫntrongcuốnLãotử(KhaiTrí1959),trang50.

[59]LờicủaKhổng tử, trongcuốnKhổngtử, cụNguyễnHiếnLêdịch là:“Đạotachỉcómộtlẽmàquánthôngtấtcả”.(Goldfish).

[60]CaoĐàitừđiểngiảnglà:“Trung(忠):Lòngthànhthậtngaythẳng,hếtlòngmình. Thứ (恕): suy lòngmình ra lòng người, tức là có lòng vị tha(http://caodaism.org/CaoDaiTuDien/tr/tr5-042.htm).(Goldfish).

[61]TheoTừHải,TâyChubắtđầu từnăm-1122; theoLịch2000nămvà

niênbiểu(NhàxuấtbảnKhoahọcXãhội–1976),Tâychubắtđầutừ-1066.[ChúthíchnàykhôngghihaichữBT,nhưngchắclàcủanhàxuấtbản.XingópthêmlàtrongbộSửTrungQuốc,cụNguyễnHiếnLêghinhàChubắtđầutừnăm-1121(theoTừHải)hoặctừnăm-1079(theoEberhard),nghĩalàTâyChucũngbắttừnăm-1121hoặc-1079.(Goldfish)].

[62]CâunàyNgôTấtTố(sáchđãdẫn–tr.87-88)dịchlà:“Thiênhạđềubiếtcáiđẹplàđẹp,ấylàxấuđó,đềubiếtthiệnlàthiện,ấylàbấtthiệnđó”vàchorằng tri thứckhiếnngười tasosánhrồiphânbiệtcáihaycáidở,“sựphânbiệtđókhôngphảilàđiềutốtđẹp”.

[63]Nếucâunàykhôngdođờisausửachữahay thêmbớt thìLão tửquảthựclàtiêntri–Khổngđềcaonhân,thấtbại;Mạnhhạxuốngđềcaonghĩa,cũngthấtbại.Tuântửđềcaolễcũngkhôngđượcaitheo,HànPhiphảiđềcaophápthuật.

[64]XemthiênThiênđịa,bài11.(Goldfish).

[65]Sáchin làDieulepère, tôi tạmsửa thànhDieulàpère (Trời là cha).(Goldfish).

[66]ĐạicươngtriếthọcTrungQuốc,quyểnhạ,trang128-129,(CảoThơm,1966).

[67]CoibộMặctửcủacùngtácgiả(BT).

[68]Chương66.(Goldfish).

[69]Sáchinlà“Trínhânnhạothuỷ”,tôisửalại thành“Trígiảnhạothuỷ”(知者樂⽔).(Goldfish).

[70]Chương32.(Goldfish).

[71]Chương37.(Goldfish).

[72]SáchinlàTấnHiếucông,tôisửalạithànhTấnHiếncôngtheophầnIII,chương36.(Goldfish).

[73]Chương16.(Goldfish).

[74]Tứctiết“LậtngượcchếđộtônticủaKhổng”,bắtđầutừtrang103,chứkhôngphảitrang71.(Goldfish).

[75]ChúngtôichưachắcnhữnglờiđóthựccủaLãotử.[Chúthíchnàyđặtsaumấychữ“coiphầnI,ch.II, tiếtC”thìhợplíhơnvìtrongtiếtCđó,cụNguyễnHiếnLêsaukhinêuramấychỗmâuthuẫn,cụkếtluận:“Điềuđóchứng tỏ rằngĐạoĐức kinh có nhiều chỗ do người đười sau thêm vào”.(Goldfish)].

[76]UyênMinhlàtênhiệucủaĐàoTiềm.(Goldfish).

[77]XembảndịchSốngđẹpcủaNguyễnHiếnLê,NXBVănhoá,1993.

[78]TrongcuốnKhổngtử, cụNguyễnHiếnLêgiảng“Ngườicónước,cónhà”(hữuquốc,hữugia)nhưsau:Ngườicónướctứcvua,ngườicónhàtứccácquanđạiphu,chủcácấpphong.(Goldfish).

[79]Cácbạncó thểxembảndịch ra tiếngPhápcủa J.L.L.Duyvendak tạihttp://www.restaurant-chinois.com/dossier-tao-to-kin-le-livre-de-la-voie-et-de-la-vertu-3,2,1.html.(Goldfish).

[80]TứcĐàoTiềm(365–427).Goldfish.

[81]Chữtừởđâylàchữthuỷ{始}(xưa2chữđóđọcnhưnhau).Bấttừlàbấtvithuỷ.VươngBậtgiảnglàcanthiệpvào,tứcvôvi.[Câu“vạnvậttácyên nhi bất từ” 萬物作焉⽽不辭, tranghttp://wenwen.soso.com/z/q215774534.htmchéplà“vạnvậttácyênnhibấtthuỷ萬物作焉⽽不始.(Goldfish)].

[82]Tôitạmchépchữ⿕(thược)theobảnHoaSơnTrang,còntrongsáchin

chữnày: .Trênmạngcóbảnchéplà籥.(Goldfish).

[83]Chữ耶,ThiềuChửuphiênâmlà“da”.(Goldfish).

[84]Sinhnhisúcchi:sáchinnguyênvănchữHánlà:⽣之畜之 (Sinhchisúcchi)vàtôiđãsửalạitheophiênâm.Trênmạng,cónhiềubảnchữHánchéplà⽣之畜之(Sinhchisúcchi),màcũngcónhiềubảnchéplà⽣⽽畜之(Sinhnhisúcchi).(Goldfish).

[85]HầuNgoạiLưu,mộthọcgiảTrungHoahiệnđạichobiếtlà:“Bamươichiếcnanhoahợpchungquanhlạitrênmộtvànhxethànhmộtcáibánhxe,từkhôngcóđếncósửdụngxe,dùngđấtdẽolàmrađồgốm,từkhôngcóđồgốmđếncósửdụngđồgốm,đụcthôngcửađểlàmthànhmộtgiannhà,từkhôngcógiannhàđếncósửdụng giannhà.Dođó, từ chỗcómà trởnênkhôngcóđể làm lợi, từchỗkhôngcómà trởnêncóđểsửdụng”. (LêVũLangdịch,NhàXBSựThật(TưtưởngLãoTrang–1959).

[Câu“từkhôngcóđếncósửdụngxe”cólẽbị in thiếuhaichữ“bánhxe”.Xin tạm sửa lại như sau: “từ không có bánh xe đến có sử dụng xe”.(Goldfish)].

[86]ChúngtôithúthựcđâylàlầnđầuthấytrườnghợpnàytrongHoangữ;trongViệtngữkhôngcó.TiếcrằngDưBồiLâmkhôngđưathêmthídụ.

[87]Cácbảnkhác:(1)sĩ⼠

[88]Cácbảnkhác:yên焉

[89]Cácbảnkhác:dung容

[90]Cácbảnkhác:khôngcóchữtươngnày.

[91]Cácbảnkhác:thêmchữchỉ⽌

[92]Cácbảnkhác:thêmchữcửu乆

[93]Cácbảnkhác:bất不

[94]Cóthểđọclàdục.

[95] Sách in là:其未諑兆 (kì vị trác triệu), chắc là thừa chữ諑 (trác cónghĩalàlờigièmpha)nàynêntôilượcbỏvìtrongphầnphiênâmkhôngcóchữtrác,và tôicũngkhông tìm thấychữ諑 trongcâu tươngứng trêncácbảnchữHánđanglưuhànhtrênmạng.Vềsau,gặpchữinthừa,tôicũngbỏmàkhôngchúthích.(Goldfish).

[96]Sáchinthiếuchữ居(cư).(Goldfish).

[97]Sáchinnguyênvănvàphiênâmlà:之名⽈道chidanhviếtđạo,tôisửađạo道thànhđại⼤(cácbảnchữHántrênmạngcũngchéplà⼤)chophùhợpvớilờidịchởdưới.(Goldfish).

[98]Tri:ThiềuChửuphiênâmchữ輜là“truy”.(Goldfish)

[99]Sáchin là tải, tôisửalại thành toảchophùhợpvớinguyênvăn(挫).(Goldfish).

[100]Sách in chữ不 (bất), tôi sửa lại thành chữ以 (dĩ) cho phùhợpvớiphiênâmvàgiảinghĩa.(Goldfish).

[101]Chươngnày có 3 chữ “nhân”.Chữ “nhân”ở đây (“thượngnhân vôchi…”)vàchữ“nhân”trong“thấtnhânnhihậunghĩa”ởcâusau,trongsáchđềuinlà⼈.Tôisửa2chữđóthành仁chophùhợpvớiýnghĩatronglờidịchvàvìcácbảnđăngtrênmạngđềuchéplà仁.(Goldfish).

[102] Tôi đoán “không cố ý vô vi” bị in lầm thành “không cố ý vội”.(Goldfish).

[103]Yết:ThiềuChửuphiênâmchữ歇làhiết.(Goldfish).

[104]Dung:sáchinlàdụng.Chữ容ThiểuChửuđọclàdong.(Goldfish).

[105]Nhẫn:chữ刃ThiềuChửuđọclànhận.(Goldfish).

[106]Nhịthậptam:cólẽlànhịthậphữutam,sáchinthiếumấtchữhữu(?).Goldfish).

[107]Dùkhôngbiếtdưỡngsinhcũngsốnglâu.

[108]Dùbiếtdưỡngsinhcũngchếtyểu.

[109]Nhưvậycộnglà9người,chỉcómộtngườibiếtdưỡngsinhmàthắngđượcsốthôi.[Chúthíchnàyđặtởcuốiđoạntrênthìhợplíhơn,cólẽsáchinsai.(Goldfish)].

[110] Sách in thiếu bốn chữ Hán: ⾧之, 育之 (trưởng chi, dục chi).(Goldfish).

[111]Sáchinlà開(khai).Tôisửalạithành閉(bế)chophùhợpvớiphiênâmvàgiảinghĩa.(Goldfish).

[112]Sương:chữ倉cũngđọclàthương.(Goldfish).

[113]Thái:chữ綵ThiềuChửuđọclàthải.(Goldfish).

[114]Là:sáchinlà“ta”.(Goldfish).

[115]Sáchinlàtôitức,tôitạmsửathànhtôitác.TheoThiềuChửuthìchữ脧(bộnhục)đọclà thuyêncónghĩalàgiảmbớt,rútbớt;vàđọclà thôi cónghĩalàdáitrẻcon.CònchữintrongsáchvàhầuhếtcácbảnchữHántrênmạnglà朘(bộnguyệt)thìThiềuChửukhôngghinhận.CóvàibảnchữHántrên mạng chép là全作 (toàn tác). BảnĐạo Đức kinh dễ hiểu của Phan

Ngọc,đãdẫntrên,ghilàthuyên(khôngghichữHán)vàdịchlà“chim”;cònbản Đạo Đức kinh – Lão tử đăng trên website Nhà sách Trí tuệ(http://nhasachtritue.com/forum/forum_posts.asp?TID=516&PN=6) chép làtoàn(khôngghichữHán)vàdịchlà“dươngvật”.(Goldfish).

[116]Tôi tạmchépchữ賊 (tặc)nàytheocácbảntrênmạng.Chữin trongsáchlà賤(tiện).(Goldfish).

[117]Sáchinlà“nước”tôisửalạithành“dân”chophùhợpvớinguyênvăn.(Goldfish).

[118]Sáchinlà閈 (hãn), tôisửalại thành早 (tảo)chophùhợpvớiphiênâmvàgiảinghĩa.(Goldfish).

[119]Sáchinthiếuchữ德(đức).(Goldfish).

[120]Chữtrongsách(chữviếttay)khôngrõ,cólẽlàgồmchữ⿁(quỉ)bêntráivàchữ申(thân)bênphải.(Goldfish).

[121]Sáchinchữ知(tri),tôisửathànhlà之(chi)chophùhợpvớiphiênâmvàgiảinghĩa.(Goldfish).

[122]Câunày trong sáchTrungDung.KimĐịnh dịch là: “không gì hiểnhiệnbằngcáiẩntàng,khônggìxemtỏbằngcáitếvi”.(Goldfish).

[123]Sáchinthiếumấychữ:似不肖。若(tựbấttiếu.Nhược).(Goldfish).

[124]Đoạnnàycóbảnđưalêncuốichươngtrên.

[125]Tôitạmchépchữ抗(kháng)nàytheocácbảntrênmạng.Chữintrongsáchlà: (Goldfish)

[126]Tôikhôngtìmthấybachữthủkìchân;chỉthấythủkìthư,thủkìhắc,thủkìnhụctrongchương28.(Goldfish).

[127]Sáchinlà嬋(thiền),tôitạmsửalạithành繟(thiện)theocácbảnđăngtrênmạngchophùhợpvớiphiênâmvàgiảinghĩa.(Goldfish).

[128]Haichữ夫唯(Phùduy),trongsáchinlà民(Dân).(Goldfish).

[129]Sáchinchữ弱(nhược),tôitạmthaybằngchữ脆(thuý).(Goldfish).

[130]Sosánhcâunàyvớicâu:Duythiênvôthân,khắckínhduythân(trờikhôngyêuai,chỉyêungườinàokínhtrời)trongThượngthư–Tháigiáphạ.[tứctrongKinhThư.(Goldfish)].

[131]徙(tỉ):sáchinlà徒(đồ).(Goldfish).

[132]Haichữ⼰(kỉ)trongcâunày,sáchđềuinlà已(dĩ).(Goldfish).

[133]Haidòngnàyởcuốisách,sauphầnmụclục.“Cậu”tứcthânphụcủacụ Nguyễn Hiến Lê; ngày 26/8 Đinh Tị (77), nhằm ngày 12/7/1977.(Goldfish).

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Ebookthựchiệndànhchonhữngbạnchưacóđiềukiệnmuasách.

Nếubạncókhảnănghãymuasáchgốcđểủnghộtácgiả,ngườidịchvàNhàXuấtBản