ə l i y e v i l q a rMƏMMƏDƏLİ oğlu

SİRR

AÇAR

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

İşlər İdarəsi

PfcEZİDENT KİTABXANASI

ƏLİYEV İLQAR MƏMMƏDƏLİ oğlu "SİRR və AÇAR"(QIZ QALASI "LEYLİ və MƏCNUN"un məqbərəsidir)Bakı, «Adiloğlu» nəşriyyatı, 2011, 156 səh.

4905000000 qrifli nəşrƏ121-2011 ©Əliyev İlqar, 2011

"Memarlıq abidələri canlı tariximiz olub, keçmişimizlə bu günümüz arasında ayrılmaz körpü yaradırlar."

Kamil FərhadoğluTarix elmləri doktoru.

Azərbaycanda qurulan körpüləri layihələndirən, inşa edən və dəyərlər yaradan "AZƏRKÖRPÜ" ASG-nm Prezidenti Əfəndi İsmiyev və şirkətin kollektivi, zamanəmizi qədim Azərbaycanın mədəniyyət tarixi ilə birləşdirən, bu "körpü"nü də, böyük məmuniyyətlə Azərbaycan xalqının və sivil dünyanın istifadəsinə verir.

Bağlılar açan olsun bu dastan,Oxuyub ağ günə çatsın hər insan.

Şeyx Nizami

"AZƏRKÖRPÜ" - DİYARLARI,

ZAMANƏLƏRİMƏDƏNİYYƏTLƏRİ

BİRLƏŞDİRƏN KÖRPÜ

3

SİRR

və

AÇA

R // İlqar Əliyevin "SİRR və AÇAR" adlı kitabına rəy

Ulu nəsillərin yaratmış olduqları bütün nadir sənət inciləri bizə doğmadır. Tarixi abidələr xalqın keçmişini, onun tərəqqi və tənəzzül çağlarını parlaq əks etdirir, qüdrətinə ehtiram ilə baş əydiyimiz sirlərindən söhbət açır.

Bakı dünyanın ən qədim və mədəni şəhərlərindəndir. Xalqımızın iqti­sadi, siyasi və mədəni həyatında böyük rolu olan şəhərlərin mübarizəli tar­ixi geniş şəkildə araşdırılmış, haqqmda qiymətli əsərlər yazılmışdır. Lakin Bakı şəhərinin ən qədim dövrü, eləcə də inkişaf etmiş orta əsrlər tarixinin qaranlıq səhifələri arzu olunan səviyyədə və yetərincə tədqiq olunmamışdır.

Bu baxımdan Qız qalasının təyinatı haqqmda yeni fikir söyləyərək dərin məna və məzmunu ilə seçilən İlqar Əliyevin "Sirr və Açar" adlı kitabı böyük maraq doğurur. Müəllif Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" əsərini təhlil edərək və Qurani Kərimdən sitatlar gətirərək Qız qalası haqqmda maraqlı fikirlər söyləyir.

Memarlıq abidələri canlı tariximiz olub, keçmişimizlə bu günümüz arasında ayrılmaz körpü yaradırlar. Kitabın məna və məzmunundan irəli gələrək Qız qalasının tarixi haqqmda yığcam məlumatın verilməsi və onun təyinatı haqqmda yeni fikrin irəli sürülməsi xoş təəsurat bağışlayır.

Bu kitab Qız qalasının aktuallığını bir daha artırır.Orta əsrlər dövrünün tarixçiləri, alim, coğrafiyaşünasları, tacir, diplo­

mat və səyyahları Azərbaycan şəhərləri, o cümlədən Bakının sənətkarlığı, ticarət və ticarət yolları haqqmda xeyli dəyərli məlumatlar vermişlər. Lakin Qız qalası haqqmda mənbə materialları çox azdır. Əlbəttə ki, Dahi Nizami Gəncəvinin əsərləri o dövrün ən gözəl tarixi mənbəyi sayıla bilər. Bu baxımdan müəllif Şeyx Nizaminin "Leyli və Məcnun" əsərini təqdirəlayiq şəkildə araşdırmışdır. Kitabda yeri gəldikcə digər elmi mənbələrdən də ətraflı şəkildə istifadə edilmişdir.

İlqar Əliyevin «Sirr və Açar» adlı uğurlu kitabı əminəm ki, tədqiqatçı alimlərin diqqətini cəlb edəcək, onların tariximizlə, mədəniyyətimizlə bağlı araşdırmalarına köməklik göstərəcəkdir.

Qız qalasının tarixinə yeni baxış, yalnız yerli və xarici tədqiqatçıların deyil, həm də geniş oxucu kütləsinin və xarici turistlərin böyük marağına səbəb olacaqdır. Şübhəsiz ki, bu yeni fikir, Bakının çoxəsrlik tarixinin, iqtisadi və mədəni həyatının hərtərəfli işıqlandırılmasında öz rolunu oynayacaqdır.

4

Kamil FərhadoğluAzərbaycan Respublikası "İçəri şəhər"

Elmi Tədqiqat İnstitutu, tarix elmləri doktoru

NİZAMİ GƏNCƏVİ DÜHASINA YENİ BAXIŞ

Teymur Kərimli,AMEA-nın Ədəbiyyat institutunun direktor müavini

AMEA-nın müxbir üzvü, professor

XII yüzillikdə Yaxın və Orta Şərqin poeziya göylərində bir ulduz kimi parlayan Azərbaycanın dahi oğlu Nizami Gəncəvi (1141-1209) sonrakı əsrlərdə mütərəqqi humanist fikirlərinin və əlçatmaz poetik sənətkarlığının sintezi olan yaradıcılığının işığını bütün dünyaya saldı.

Nizami dühası bu gün də dünya ədəbi-mədəni və ictimai-fəlsəfi fikrində öz mövqeyi, sayı-sanbalı olan qlobal əhəmiyyətli fenomenal hadisələrdən biridir. Buna görədir ki, dünya ədəbi-elmi fikrində Nizami sənətinə olan maraq heç vaxt səngimir, zaman-zaman şairin ölməz əsərləri istər Qərb, istərsə də Şərq dillərinə tərcümə edilərək bəşəriyyətin mənəvi kamilləşməsi prosesində öz rolunu oynayır.

Təəssüf ki, hələ də informasiya kasadlığından əziyyət çəkən bəzi elmi dairələrdə məlumatsızlıqdan, ya da qəsdən Nizamini İran şairi kimi qələmə vermək cəhdləri özünü göstərir. Bu cür cəhdlərin qarşısını almaq yolunda ən yaxşı vasitə - dahi azərbaycanlının əsərlərinin onun doğma həmvətənləri tərəfindən müntəzəm olaraq nəşri, təbliği və tərcüməsidir ki, nizamişünaslıq sahəsində bu cür vüsətli iş, İran da daxil olmaqla başqa heç bir ölkədə aparılmır.

Ensiklopedik bilikli, renessans səciyyəli bir sənətkar olan Nizami Gəncəvi təkcə poeziya həvəskarlarının deyil, ən müxtəlif sahələrdə çalışan mütəxəssislərin diqqətini zaman-zaman öz yaradıcılığına cəlb etmiş və indi də etməkdədir. Nizami ardıcıllarından olmuş XV yüzilliyin böyük sənətkarı Əbdürrəhman Cami deyirdi ki, "Şeyxin (yəni Niza­minin) "Xəmsə"sini oxuyandan sonra oradakı bir çox mətləblər mənə sirr olaraq qaldı. O dünyada ətəyindən tutub bu sirləri soruşacağam".

Doğrudan da, Nizami Gəncəvi o qədər dahi bir mütəfəkkir-şairdir ki, onun əsərlərini xüsusi hazırlığı olmayan oxucu sona qədər anlamaq iqtidarında olmur və bu baxımdan böyük şairin ilk poeması olan "Sirlər xəzinəsi" adını əslində onun bütün əsərlərinə şamil etmək mümkündür.

Gənc və istedadlı tədqiqatçı İlqar Əliyevin də diqqətini Nizami yaradıcılığının sirli aləmi özünə çəkmiş və o, bu sirlərdən bəzilərini açmağa çalışmışdır. Əlbəttə, hər bir yeni kəşf, nə qədər inandırıcı görünsə də, onda müəyyən polemik cəhətlərin də olması təbiidir. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, İ. Əliyevin "Sirr və açar" (Qız qalası "Leyli və Məcnun"un məqbərəsidir) kitabı gərgin axtarış və

5

SİRR

və

AÇAR

// "MƏHƏBBƏT ABİDƏSİ"

Dünya memarlıq şedevrlərindən olan Qız qalası dahi memarın Türk sadəliyindən və öz yüksək sadəliyindən yoğrulmuş təmiz Türk memarlıq kompozisiyasıdır. Zaman onun üçün mahiyyət daşımır. O əbədi və müasirdir. Əfsuslar olsun ki, bu vaxta qədər, Qız qalasına qoşulan əfsanələrdən başqa, bu qədər dəqiq tədqiqat işləri aparılmamışdır. İlqar Əliyevin bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlar təqdirə layiqdir. Onun dahi Nizaminin "Leyli və Məcnun" dastanına istinad etməsi də xoş təəsurat doğurur.

Maraqlıdır ki, müəllif "Məhəbbət Abidəsi"nin konstruktiv quruluşunun insanın onurğa sütunu və qabırğa sümüklərinin formasından götürüldüyünü bildirir. Burada həqiqətə uyğunluq var. Çünki antiq dövrlərdən belə memarlıqda insan skletinin quruluşuna müraciət edilmiş layihələrə rast gəlmək olur. Biz memarlar da çox vaxt forma axtaranda canlı, cansız təbiət formalarına müraciət edirik.

İlqar Əliyevin tədqiqatının dərindən təyin edilməsi üçün daha dərin tədqiqatların aparılmasına ehtiyac olduğunu düşünürəm. Düşünürəm ki, qonaqlara Qız qalasına qoşulmuş, milli kökümüz və milli memarlıq tariximizə yaraşmayan, iyrənc əfsanələr danışmaqdansa, bu tədqiqatın nəticələrindən danışmaq daha düzgün və daha əhəmiyyətli olar."

Əlibəy NovruziMoskva Beynəlxalq Memarlıq

Akademiyasının Akademiki, Dövlət mükafatı laureatı, Respublikanın

Əməkdar memarı

8

"SİRR VƏ AÇAR"

1. "İçində qadın və uşaqların düşməndən qorunduğu- Qala",2. "Üstünə ölmüş insanın cəmdəyinin quşların yeməsi üçün qoyulduğu-

Zərdüşt daxması"3. "Falçılıq etmək üçün üstündən ulduzların sayıldığı- Rəsədxana",4. "Bakıya "artıq çatmış gəmilərin" Bakıya yan almalan üçün işıq saçan- Mayak",5. "Daxilində yanan oda sitayiş etmək üçün, qocaların, qadınların,

şikəstlərin kəndirlə ikinci yarusa qalxdıqları- Od məbədi",6. "Atasına ərə getmək istəməyib, üzərindən özünü yerə atmış qızın - Qülləsi",7. "Şəhər qalasından daha möhkəm, daha əzəmətli, bir şəhər qalası

dəyərinə başa gələn- Gözətçi qalası" və s.İndi aydın olur ki, bu "Qız", bütün mədəni dünyanı heyrətləndirəcək bir

abidə - Eşq və Məhəbbət abidəsi imiş. Yer üzərində ilk sevgililər olmuş "Həvvanın Adəmdən yaranışını" özündə əks etdirən, "iki gənc sevgilinin xatirəsinə ucaldılmış abidə" imiş. Abidənin forması, quruluşu bunu aydın əks etdirir! Belə bir abidəni qeyrisi ucaltmamış! Heç bir mədəniyyət oxşannı yaratmamış!

Mən inandım ki, Dahi Nizaminin "Leyli və Məcnun" dastanı tarixi hadisə imiş! Bu dastan öz balalarımızın faciəsi imiş!

Rəsmlərini böyük həvəslə işlədiyim bu kitabdan ilham alıb, fərəhlənirəm:

- Ey Azərbaycan memarı! Dünya mədəniyyəti Səninlə fəxr edəcək!- Ey Şeyx Nizami! Sənin nəsihətin hər mənada haqdır:

Şerdən ucalıq umma dünyada,Çünki Nizami ilə qurtardı o dal

- Ey ərəb libası altında gizlənmiş Azərbaycan balaları! Bütün gənclər abidəniz qarşısında baş əyəcək, xatirəniz gül-çiçəksiz qalmayacaq!

- Ey Türk qızı "Leyli"! Namus və qeyrətinə həsr edilmiş Opera daha zil səslənəcək!

- Eşq olsun Sənə Azərbaycan tarixi,- Eşq olsun Sənə Azərbaycan mədəniyyəti!

Vaqif NəzirovRəssam-monumentalist, Sumqayıt ş. Baş rəssamı,

Rəssamlar İttifaqının üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi

"Onurğa sütununun qısa anatomiyası"

"Müəllif İlqar Əliyevin "SİRR və AÇAR" adlı kitabında təqdim et­diyi Qız qalasının formasının, xarici və daxili quruluşunun memarlıq göstəricilərinin, insan onurğasının və döş qəfəsinin forma, quruluş və say lari ilə təmamilə uyğunluq təşkil etdiyini təsdiqləyirəm".

Rəşid M ahmudovBakı Tibb Universiteti, fiziologiya kafedrasının dosenti

SİRR

və

AÇAR

//

£ \ y fcfceJ) İ 6 t- &ч{гЯъ2,) + Ssr, U

Ə &ГEŞQ və MƏHƏBBƏT

Qurani - Kərim. 30. "Rum" Surəsi. Ayə 21.

"Sizin özünüzdən sizlər üçün taylar yaratmış ki, rahatlıq tapasız taylannızla.Sevgiylə mərhəmət bərqərar eləmiş aranızda.Bıınlar onun qüdrətinin dəlilləridir.Şübhəsiz, bunlarda ayələr var düşünənlər üçün."

"Mənə elə gəlir ki, insanlar məhəbbətin həqiqi gücünü təmamilə dərk etmirlər, əgər dərk etsəydilər, ona böyük məbədlər və səcdəgahlar ucaldar, çoxlu qurbanlar kəsərdilər.Lakin bunlara uyğun şeylər yerinə yetirməmişlər, halbuki ilk növbədə etmək lazım idi."

Əflatun

Müdrik Əflatuna xitabən bildirmək istərdim ki, min illərdir Türk xalqları təzə gəlinin ayaqları altında qurbanlar kəsirlər. Eşq və məhəbbətə yazılı abidələri ilk olaraq Türk xalqları yaratmışlar. Bu tədqiqatların nəticəsi olaraq biləcəyik ki, Yer üzərində "Eşq və məhəbbətə" ilk və yeganə memarlıq abidəsini də, məhz biz - Azərbaycanlılar ucaltmışıq!

10

Qurani - Kərim. 32. "Səcdə" Surəsi. Ayə 7."Allahdır yaratdığı hər şeyi mükəmməl yaradan, insanı ilk öncə

gildən xəlq eləyən, sonra onun nəslini mayedən var eləyən, sonra ona görkəm verən və öz ruhundan üfürən".

Allah-Təala öz ruhundan insana üfürdükdən sonra, insan da öz yaradıcılığına başlamışdır. Antik zamanlardan qurub yaratmaqla məşğul olan bir çox xalqların özləri fiziki cəhətdən məhv olsalar da, onların mədəniyyətləri bizim yaşadığımız dövrə qədər gəlib çatmışdır. Şumerlərin daş kitabələri, Latınların dili, əlifbası, qədim Misirlilərin memarlıq abidələri və sairlər bu qəbildəndirlər. Bir çox xalqlar isə, ta qədimdən öz mədəniyyətlərini qoruyub saxlamış və bu gün də inkişaf etdirirlər. Buna misal olaraq Türk xalqlarını göstərmək olar. Türklər altı- yeddi min illər əvvəl Tək Allahlıq (Tanrıçılıq) mədəniyyətini yaratmış və sonrakı tarixlərdə də ümumi bəşəriyyətin inkişafına xidmət etmiş əvəzsiz dəyərlər yaratmışlar. Şeyx Nizami Gəncəvi "Leyli və Məcnun" dastanında Məhəmməd Peyğəmbərin Meracını - Tək olan Allah - Təalanm görüşünə getməsini qeyd edərkən, tarixi Türklərin Tanriya olan inancını belə qeyd edir:

"Sonuncu Peyğəmbərin tərifi"

Ey altı cəhəti heyrətləndirən,Atını çapırsan yeddi göyə sən.Altı-yeddi min il keçir o andan Ki, bu dəbdəbəni eşitmiş cahan.

Tarixi türklərin məkanı olan Tuva ərazisində tapılmış abidə - baş daşı, qədim mədəniyyət nümunələrindən biridir:

"Mən bir oğuz Türküyəm, insanlar yaranandan varıq və göylərlə yer birləşənə qədər biz də duracağıq" sözləri, bu Türkün qəbri üzərində həkk edilmişdir.

Antik mədəniyyətlərin coğrafiyasına nəzər salsaq, bu məkanların ümumi dünya miqyasında kiçik bir ərazidə mövcud olduqlarını görərik. Eyni ərazidə, fərqli dövrlərdə yaşayan ayrı-ayrı xalqlar böyük mədə­niyyətlər yarada bildikləri halda, həmin dövrdə digər məkanlarda məskunlaşmış cəmiyyətlərdə bu inkişaf baş vermirdi.

Dünya möcüzələrini yaradan mədəniyyətlərin inkişafının əsas səbəbi, yəqin ki, həmin "möcüzələr" torpaqlarında Allah - Təalanm özünün möcüzələr yaratmasıdır. Bu möcüzələrin əsasında insanlar əfsanələr, rəvayətlər və miflər yaratmışlar. Tarixi Türklər, Şumer, Vav- ilon, antik Yunan, Roma, qədim Misir və sair antik mədəniyyətlərin

SİRR

və

AÇAR

// inkişafının əsasında, həmin xalqların qəbul etdiyi Tanrı və "Tanrılar"

barədə əfsanələr, miflər, rəvayətlər və bu miflər əsasında ucaldılmış memarlıq abidələri durur. Əgər biz Heradotun "Tarix" və eramızdan əvvəl III əsrdə yaşamış Filion Vizantiyalmm "Dünyanın yeddi möcüzəsi haqqında" kitablarında təsvir edilmiş möcüzələrin məzmunlarını araşdırsaq onların çoxunun "Tanrılarla" bağlı olduğunu görərik:

1) Vavılon şəhər divarları:Qədim Vavilonlular hündür şəhər divarları üzərində möhtəşəm qapı

qurmuşlar. Yerli əhali şəhərin adını bu qapının adı ilə - "Tanrıların Qapısı" - "Babili" adlandırmışlar.

2) Vavilon qülləsi:Vavilonlular Tanrıya məsafəcə daha yaxın olmaları üçün bu qülləni

ucaltmışlar. Onların bu cəsarətləri Tanrının xoşuna gəlmədiyindən O, qülləni dağıtmışdır. Qülləni ucaldan insanların bir daha belə bir cürət etməmələri üçün, Tanrı onların dillərini qarışdırmışdır.

3) Efesdəki Artemida məbədi:

Efesdəki İlahə Artemida bərəkət və doğruluq Tanrısı idi. Bu məbəd onun şərəfinə tikilmişdir. Dahi memar Hersifronun əsəri olan bu abidə e. ə. 550 ildə tikilib başa çatıb. Adını ölümsüz edib, tarixdə yaşatmaq istəmiş bir adam, e.ə. 336-cı ildə onu yandırmışdır. Dövrün hakimlərinin kortəbii qərarı, onun bu arzusuna çatmasına imkan yaradıb.(man onun adını bilərəkdən kitabımda qeyd etmirəm). Arxitektor Heyrokrat bu abidəni yenidən, daha böyük ölçüdə bərpa edib. Və bu məbəd dünya möcüzəsi sayılıb.

14

4) Zevsin heykəli:

Yunanıstanın cənubunda, Olimpiya oyunlarının vətəni olan Olimpiyadaki məbəddə qurulmuş, qədim Yunanların baş Tanrısı olan Zevsin heykəlini təxminən 2500 il bundan qabaq heykəltaraş Fidi yaratmışdır. Qızıldan, fil sümüyündən və qarağacdan düzəldilmiş bu abidə, qiymətli daş-qaşlarla bəzədilmişdir. 14 metrlik bu nəhəng "Tanrı", taxtda oturmuş vəziyyətdə təsvir edilirdi. Onun başında zeytun budaq­larından hörülmüş qızıl çələng vardır. Bu abidə Avropanın payına düşən yeganə dünya möcüzəsidir. Sonralar Bizans imperatorları bu heykəli daşıyıb Konstantinopola aparmışlar. Bizim eranın V əsrində imperator II Feodosinin sarayı yananda, ağacdan düzəldilmiş dünyanın bu möcüzəsi yanıb kül oldu.

5) Halikarnas məqbərəsi:

15

SİRR

və

AÇAR

// "Tarixin atası" hesab edilən Heradotun vətəni olmuş Halikarnasm

şahı Artemisyanm (Türkiyə, Bodrum ş.), dünyasını vaxtsız dəyişmiş əri Mavsola ucaltdığı məqbərədir. Mavsolun "əbədi dünyada" qorunması üçün onun məqbərəsi mifik fiqurlarla bəzənmişdir. Ucalmaqda olan bu abidəni hökmdar Mavsolun arvadı Artemisya başa çatdırmış və onu ərinin xatirəsinə həsr etmişdir. Üç yaruslu məqbərənin birinci yarusunu ağ mərmərdən ibarət relyef zolağı əhatə edirdi, ikinci yarus mərmər sü­tunlardan, üçüncüsü isə piramida şəkilli mərmər damdan ibarət idi. Məqbərənin içində Mavsol və Artemisyanm mərmər heykəlləri vardır. Tarixçi Plini məqbərənin e.ə. IV əsrdə tikildiyini və onun 60 metr hündürlüyündə olduğunu qeyd etmişdir. Movzoley (məqbərə) sözü məhz "MavsoT'un adından götürülmüşdür.

6) İsgəndəriyyə mayakı:

İsgəndəriyyə şəhərinin yaxınlığındakı Faros adasında ucalan bu abidəni e.ə. 280-ci ildə memar Knidli Sostrat yaratmışdır. Üç yaruslu abidənin hündürlüyü 120 metrə çatırdı. Onun üzərindəki daş köşkdə gəmilərə yol göstərməli olan tonqal qalanırdı. Roma imperiyasının süqutu abidənin işığını söndürdü. Və XIV əsrdə baş vermiş zəlzələdən sonra bu mayakın da yerində xarabalıq qaldı.

7) Rodos adasındakı Koloss:

16

E.ə. IV əsrdə heykəltəraş Haros, hündürlüyü 36 metr olan bu abidəni Günəş Tanrısı Heliosun şərəfinə ucaltmışdır. Sərkərdə Demetri, e.ə. III əsrin əvvəllərində Rodos adasina hücüm edir. Lakin o, azadlıqsevər Ro- doslulari məğlub edə bilmir. Rodoslular, bu qələbənin şəninə adada dun- yanin ən boyuk heykəlini ucaltmağı qərara alırlar. Başında Günəş şüalarının rəmzi olan tac qoyulmuş gənc oğlanın heykəli Günəş Tanrısı Heliosun təsviri idi.

Bu möcüzələri, Dahi Nizaminin Qız qalası haqda dediyi! "bir yerdə qərar tuta bilməyən torpaq" dağıtmışdır:

Bu qat-qat yerlərə diqqətlə bir bax;Torpaqdan qurulmuş bu yerlər ancaq,Gah zəlzələ qopar; gah sellər axar,Torpaq tuta bilməz bir yerdə qərar.Zəlzələ batırar, su yuyar onu,Sonra düzəngalıa çevrilər sonu.

8) Gizadakı Xeops məqbərəsi:

Klassik olaraq qəbul olunmuş Dünyanın Yeddi Möcüzəsindən, bu gün yeganə mövcud olanıdır. Qədim Misirlilər ölümdən sonrakı həyata inanırdılar və Fironlar əbədi həyata hazırlaşmağı həyati şərtlərdən biri hesab edirdilər.

Firon Xeops öz məzarını sağlığında tikməyi planlaşdırmış və tarixçi Heredota görə, paytaxt Memfisə 100 minlərlə qul gətirmişdi. 30 ilə tikilən məqbərənin hündürlüyü 147 metrə çatır. Bu məqbərəni insan başlı, şirbədənli mifik Sfinks qoruyur.

Hər bir əfsanənin, mifin, rəvayətin arxasında hansısa bir tarixi hadisənin durmadığım heçrkim isbat edə biliməz. Bəlkə Böyük Yaradan

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

işlər idarəsi

PREZİDENT KİTABXANASI

SİRR

və

AÇA

R //

bizimlə inkişaf səviyyəmizə uyğun əlaqə qurur? Dövrümüzdən on min il əvvəllər yaşayan ibtidai insanlara Peyğəmbərlər və ya Müqəddəs kitablar göndərilərdimi? Sonralar isə, yüksək elmə yiyələnmiş Nizami, Leonardo da Vinçi, Mikelanjelo, Tusi, Nyuton, Mendeleyev, Eynşteyn və digər dahilər Allahı dərk etmələri üçün əlavə möcüzələrə ehtiyac duyurdularmı?

Allah-Təalanın özünün daha çox möcüzələr yaratdığı məkanlar sırasında ilk yerdə Azərbaycan durur:

1) 2009 cu ildə "Dünyanın yeddi təbii möcuzəsi"nin seçilməsinə start verilmişdir. Bu siyahıda Azərbaycanın təbii möcüzəsi - Abşeronun palçıq vulkanları yer almış və beynəlxalq səsvermənin nəticələrinə görə ilk yerlərdən birində qərarlaşmaqdadır. İnsanın cismini təşkil edən bütün kimyavi maddələrin demək olar ki, hamısı bu palçıqda mövcud­dur. Bəlkə Allah -Təala Adəmi elə bu palçıqdan yoğurmuşdur?

2) Müqəddəs İncildə təsvir edilmiş, Yer üzərində ilk bəşər övladları olmuş Adəm və Həvvanın yaşadıqları məkan - Adəm (Edem) Bağları, bizim Qarabağımızdır! İncildə qeyd edilir ki, "Cənnət bağını suvarmaq üçün Edemdən çıxan bir çay sonra dörd çaya bölünür". Oksford Uni­versitetinin professoru Devid Rol daha qədim müqəddəs kitab - Tövratdakı Edem təsvirinin mətninə görə, söhbətin dörd çaydan deyil, dörd çay mənbəyindən, yəni indiki Türkiyənin şərqindəki Dəclə və Fərat çaylarının başlandığı dağlıq rayondan getdiyini bildirir. Məlumdur ki, həmin dağlardan Xəzər dənizinə axan çaylar da başlanır. Bunu nəzərə alan tədqiqatçı üçüncü çayın məhz Araz çayı olduğunu iddia edir. Çünki Araz da mənbəyini Dəclə və Fəratın başlandığı yerdən götürür.

Bildirmək istərdim ki, dördüncü çayın Kür çayı olduğu da gün kimi aydındır. Bu iddiaya əsasən "Qarabağ" sözünün mahiyyətini açıqlamaq istəyirəm:

Qarabağ sözü "Qara" və "Bağ" sözlərinin məntiqi birləşməsindən əmələ gəldiyi aydındır. İndiyə qədər "qara" sözü "rəng" və ya "sifət" kimi təqdim edilirdi. Mən əldə etdiyim dəlillərə əsaslanaraq bildirirəm ki, "Qara" rəng deyil, rəngsizlikdir.

18

Rənglərin filosofiyasi

"В природе нет черного цвета.. . Глаз человека воспринимает как черное любое световое излучение любого цвета ниже порога чув­ствительности глаза..."

Elm bütün varlıqların "Böyük Partlayış" nəticəsində yarandığını iddia edir. Bu "partlayış"dan sonra "zaman, məkan, qüvvə və materiya" yaranmışdır. Bu "partlayış"a qədər bütün müstəvi (kainat) qara rəngdə - rəngsiz idi. İndi də geçələr göyün üzünü ay və ulduzlarsız təsəvvür etsək, kainatın qara olduğunu görərik. Müqəddəs Zəburda bu hadisə belə qeyd edilir:

Həzrəti Musanın I kitabı. Varlıq

"Yer üzü qaranlıq idi. "Allah dedi: "Qoy işıq olsun" və yerişıqlı oldu . I fəsil. 4 ayə

Və bundan sonra Allah Yer üzərində həyatı mərhələlərlə yaradır.

Rənglərin filosofiyasi"Черный цвет является источником и началом жизни"

Beləliklə məlum olur ki, "qara" rəng yox, "başlanğıj", "ilk" mənasını daşıyır.

Qarabağ şərqdə yeganə məkandır ki, adında “bağ" sözü var.❖ Yalnız burada "Cənnət alması" adında alma növü var.

Adəmdən törəmiş bəşər övladları yalnız Türk dilində "adam" adlandırılır.

Adəm övladı ilk "Hava" — nəfəslə həyata vəsiqə alır və son "Hava"sını-nəfəsini verməklə bu dünya ilə vidalaşır. Adamın həyatda ən az yoxluğuna tab gətirə bildiyi həyat ünsürü də məhz Azərbaycan dilindəki "Hava"dır.

Arxeoloq A. Akerman və genetik Kavalli Sforsa isə müasir insanlarda qan qrupunu səciyyələndirən genlərin Avroasiyada yayılma tezliyini tədqiq edərək bu qənaətə gəliblər ki, dünya mədəniyyətinin beşiyi məhz qədim Azərbaycandır. Onlar bildirirlər ki, oturaq həyat və mədəniyyət eramızdan 8-10 min il əvvəl Azərbaycan ərazisində yaranıb və buradan hər nəsildə 20 kilometr sürətlə tədricən Avroasiyaya yayılıblar.

Bununla da bəşəriyyətin və mədəniyyətin beşiyinin Azərbaycan olduğunu "məntiqi isbat" etməyə çalışdım.

19

SİRR

və

AÇA

R //

3) İnsanlığın xilaskarı olmuş Nuh Peyğəmbərin gəmisi də qədim Azərbaycan şəhəri Naxçıvan (Nuhçıxan) torpağında, Gəmiqaya adlanan dağda quruya çatmışdır. Qədim Naxçıvan şəhərinin təməlini də məhz Nuh Peyğəmbər qoymuşdur. Onun qəbirüstü məqbərəsi Naxçıvan ərazisində bu gün də durur.1

4) Adəm övladının mədəniyyətinin kökündən dəyişməsinə təkan vermiş, tarixin ən dahi insanlarından hesab edilən Zərdüşt, Odlar Yurdu Azərbaycanda doğulub, daima alışıb yanan Azərbaycan torpağından ilham almışdır. Allah-Təalanın möcüzəsi olan Azərbaycanın yanar torpaqları, atəşpərəstlik mədəniyyətində möcüzələrin yaranmasına səbəb olmuşdur:

20

Avesta. Videvdad. Fraqrad 2."Yimamn rəhbərliyi altında 300 qış keçir. O torpaqlar kiçik və orta

buynuzlu heyvanlarla, canlılarla (insanlarla), it, quşlar və qırmızı rəngli yanar odla təmin edildi. O torpaqlarda xırda və orta buynuzlu heyvanlar və canlıları yox idi".

Bu ayədən göründüyü kimi Zərdüşt Peyğəmbərə Xuda-Təala (Axura Mazda) tərəfindən Avestamn nazil edildiyi məkanın "ilk olaraq Yanar odla təmin edilmiş torpaqlar" olduğu qeyd edilir.

5) Abşeron torpaqları əsrlər, minilliklər, bəlkə də tarixin özü qədərdir ki, büst-bütün alışıb yanır. Bu bir möcüzədir ki, baxmaqla doymursan.

6) Yer üzərində yalnız Azərbaycanda, yaranışdan bir-birinin əksini təşkil edən «od ilə su» bir yerdə qaynayır, birgə yaşıyırlar.

Görünür Allah-Təala bu torpaqdan heç nəyi, o cümlədən möcüzələrini əsirgəməmişdir. Allah-Təalanın bu torpaqlardakı möcüzələri, bu torpağın qədim sakinləri olan Azərbaycanlıların tarixən möcüzələr yaratmasına səbəb olmuşdur.

Müqəddəs İncil. Əhdi-Ətiq. I başlıq.

"İlk yaranan söz olmuşdur"7) İnsan dilindən yer üzərində ilk söz də yəqin ki, Adəm və Həvvanın

ilk məskunlaşdıqları qədim Azərbaycan yurdunda səslənmişdir. Məhz elə bu səbəbdəndir ki, Azərbaycan torpağı söz sənətinin paytaxtıdır və

( ‘'Nuhun gəmisi" ilə əlaqədar "əfsanələr" qədim Türk, Şumer və s. yazılı mənbələrində də qeyd edilmişdir. Bu gəminin indiyə qədər, dağa qırpılaraq, orada qala biləcəyi versiyası üzərində duraraq, onu dağlarda axtarırdılar. Lakin mən hesab edirəm ki, gəmi dağa çırpılmamışdır. O, "Gəmiqaya"ya yaxınlaşmış və onun "sərnişinləri" gəmini rahatca tərk edərək quruya çıxmışlar. Suyun üzərində qalan gəmi, "Yer üzərini basmış su"yun çəkilməsi ilə birgə "azad üzmə"yə başlamış və o, Arximed qanununa əsasən suyun dayazlaşdığı yerdə əbədi olaraq lövbər salmışdır.

Biz (Kulturoloji marketinq və kulturoloji layihələri MMC “MANİLTİ") artıq, bu gəminin təxmin edilən ölçülərini, çəkisini, Gəmiqayada mövcud olmuş suyun hündürlüyünü və s. hesablayaraq, gəminin "azad üzmə"

trayektoriyasının mümkün variantlarını və milə otura biləcəyi ərazilərin modelləşdirilməsinə başlamışıq).

söz birləşmələri möcüzələrinin məskənidir. Əfzələddin Xəqani, Nizami, Füzuli, Xəqani Şirvani, Nətavan, Sabir, Səməd Vurğun, V. Bəxtiyar və s. bu möcüzələri yaradan Azərbaycan şairlərindəndir.

Məhəbbətə ilk yazılı abidəni də Azərbaycan bu dahiləri ucaldıb. Məhəbbət yolunda Azərbaycanın verdiyi qurbanların sayı-hesabı da yoxdur. Başqa heç bir xalqın poetik yaradıcılığında "Əsli - Kərəm", "Bül­bül - Qızılgül", "Tahir - Zöhrə", "Novruz - Qəndab", "Şahsənəm - Qərib", "Fərhad - Şirin", "Leyli - Məcnun" üsyankarlığı və eşq zirvələri fəth edilməyib. Azərbaycan türkləri sözlə məhəbbətə elə nəhəng abidələr ucaldıblar ki, onlar həmişə dünyamızın üstünə işıq salıb ruh­larda xoş, şirin duyğular oyadacaqlar:

Başında cuna, ləçək,Dörd yanı əlvan çiçək.Gəzib gəldim aləmi,Tapmadım səndən göyçək.

Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul(e.ə. Türk dastanı)

Müdrük Platon sevgiyə həsr edilmiş bu yazılı abidələri eşitsəydi...Tarixən, bütün insanları Allahın yaratdığı və insanların ərsəyə

gətirdiyi möcüzələr maraqlandırmışdır. Heradot bu möcüzələrə Vavilon qülləsini, qədim Roma yazıçısı Marsial Kolizeyi, fransız filoloqu Bernar de Monfokon qədim Misir paytaxtını, Roma Kapitoliyasmı və sairləri dünyanın möcüzələr siyahısına daha uyğun hesab etmişlər. IV əsr Roma coğrafiyaşünası və tarixçisi Lusiy Ampelliy isə Azərbaycan ərazisindəki neft hövzələrini dünya möcüzəsi adlandırmışdır.

2007-ci ildə dünyanın yeddi möcüzəsini yenidən müəyyən edilməsi üçün, YUNESKO-nun dəstəyi ilə beynəlxalq qlobal internet səsverməsi keçirilmişdir. "Dünyanın yeni yeddi möcüzəsi" (New 7 Wonders o f the World) adlı dünya müsabiqəsinin keçirilməsi ideyasım isveçrəli səyahətçi Bernardu Veber irəli sürmüşdür. Bu səsvermədə 90 mln. insan iştirak etmişdir.

Səsvermənin nəticələrinə görə:1) İsa Peyğəmbərin heykəli (Braziliya)2) Kolizey (İtaliya)3) Böyük Çin səddi (Çin)4) Tac-Mahal (Hindistan)5) Müqəddəs Petranm qaya üzərində səhəri (İordaniya)6) Maçu-Pikçu (Peru)7) Çiçen-İtsa ehramları (Meksika)

SİRR

və

AÇA

R //

qalib elan edilmişlər. Siyahıdan göründüyü kimi, bu cərgədə tarixən qəbul edilmiş dünyanın yeddi möcüzəsindən heç biri yer almamışdır. Yəqin bunun səbəbi, köhnə möcüzələrin daha çox ayırd edilərək, öz möcüzəliklərini itirmələri, internet istifadəçilərinin dünya xalqları arasında qeyri bərabər paylanması və insanların öz ərazilərindəki mədəniyyət nümunələrini digərlərindən daha üstün hesab etmələridir. "Dünyanın yeni yeddi möcüzəsi"nin siyahısı, qeyri peşəkar insanların demokratik səsvermələrinin nəticələsini əks etdirdiyindən, mədəniyyət tarixinin həqiqi möcüzələrini özündə əks etdirə bilməmişdir.

Belə ki, insan yaradıcılığının dünya möcüzələri siyahısına düşməsi üçün bir çox şərtlərin bu yaradıcılıqlarda yer alması əsas götürülərdi:

❖ Ucaldılan əsərin ilk olaraq gözəl forma, məzmun və "ruhu" olmalı❖ Əsərin ərsəyə gəlməsində böyük bilik və istedad tələb olunmalı idi.

Yaradılmış əsərə böyük zəhmət çəkilməliYaradılması həmin dövr üçün mümkünsüz görünməlidir.

❖ Hər bir möcüzə hər hansı bir adla bağlı olmalı (Faraon, Semiramida, Zevs, İsa.)Bu möcüzə barədə əfsanələr, rəvayətlər dolaşmalıdır.Ucaldılmış abidəyə həsr edilmiş ədəbiyyat, rəsm, musiqi və sair əsərlər olmalı

Və ən əsası isəİnsanların bu yaradıcılıqları Tanrılar və onların yaradıcılıqları ilə bir sintez təşkil etməlidir.

Dünyanın yeddi möcüzəsinin təyin olunması layihəsinin müəllifləri də əsasən, Tanrıların yaradıcılığı ilə insan yaradıcılığı arasında bir ahəng­darlıq təşkil edən əsərlərə üstünlük vermişlər. 2300 il əvvəl də məhz bu sintezi yarada bilmiş əsərlər dünyanın möcüzələri siyahısına düşmüşlər. Bu şərt Filon Vizantiyalmm "Dünyanın yeddi möcüzəsi" və Bernar de Monfokonun "Antik dünya, təqdim və izah edilən illyustrasiyalarda" əsərlərinin ruhu olmuşdur.

Filonun və ondan sonra tərtib edilmiş möcüzələrin siyahısına nəzər saldıqda, təqdim edilən möcüzələrin sayca ikinci pilləsində insana olan məhəbbətlə bağlı abidələrin olduğunu görərik:

Semiramidanm asma bağları Qalikarnas məqbərəsi Tac Mahal

Xristianlığın yayılması və İslamın yaranması ilə memarlıq əsərlərinin ruhu və məzmunları da tamamilə dəyişmişdir. Dahi sənətkarlar bu dinlərin qoyduğu məhdudiyyətlərdən bəhrələnə və yeni möcüzələr yarada bilmişlər:

22

❖ Müqəddəs Məkkəİordaniyada müqəddəs Petranm qaya şəhəri

❖ Venesiyada Müqəddəs Markm camisi İstanbulda Ayə-Sofiya camisi Sankt-Peterburqda İsaakiyevski camisi

❖ Bakı Şirvanşahlar sarayında "Divanxana" və s. ("Divanxana" adlandırılan bu unikal tikilinin mahiyyəti növbəti kitabımda açıqla­nacaqdır)

Dövrün bir çox mədəniyyət xadimləri İslam qanunlarının incə­sənətin inkişafına maneə törədəcəyini, hətta onun geriləməsinə səbəb olacağını bildirirdilər. Ancaq mədəniyyət tarixində bunun tam əksi baş verdi və qoyulmuş məhdudiyyətlər tədbiqi sənətdə yeniliklərin yaranmasına və bu sahənin daha sürətlə inkişaf etməsinə səbəb oldu. İslam mədəniyyətində yeni memarlıq üslubu, yeni formalar, yeni məzmunlar, gözəl naxışlar və şairələr yaradıldı.

Antik Dünya möcüzələrinin yaranışlarından min il sonra, XII əsrdə, bəşər övladının ilk məskənində, bəşəriyyət mədəniyyətinin beşiyi olan möcüzələr məkanı Azərbaycanda, Böyük Yaradanın yaradıcılığı ilə mükəmməl bir sintez təşkil edən yeni möcüzə yarandı.

Və bu möcüzə, Tək olan Allahın yaradıcılığı ilə sintez olunmuş, Yer üzərində yeganə abidə olaraq qalmaqdadır.

Elmlər elmidir demiş peyğəmbər Din elmi, təbabət elmi müxtəsər.

Bu iki elmi yaxşı dərk etmiş XII əsrin görkəmli Azərbaycan memarı Davud oğlu Məsud, Şirvanşah Axsitanm sifarişinə əsasən, dünya memarlıq tarixinin şah əsərlərindən olan Qız Qalasını ucaltmışdır. (Yeri gəlmişkən onu da bildirirəm ki, Azərbaycan muğamı YUNESKO-пип qərarı ilə "Bəşəriyyətin Şah Əsəri" elan edilmişdir).

Azərbaycanda yaşanmış sevgililərin faciəsi, dünya mədəniyyət tarixində yeganə cütlük olan, Qız qalasının və ona həsr edilmiş Şeyx Nizaminin "Leyli və Məcnun" əsərlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur:

Dözülməz olsa da bu qəm, bu zillət,Xoşdur! Yaratmışsa onu məhəbbət

Dünyanın bir çox xalqları ərsəyə gətirdikləri əsərlərinin dünyanın səkkizinci möcüzəsi olduğu iddiası ilə çıxış edirlər. Biz də Muğamımız, Aşıq sənətimiz, Xalçalarımız, İçəri şəhərimiz, Dərbənd qalamız, Xəm- səmiz, Neft daşlarımız və sairlərlə eyni iddia ilə çıxış edə bilərik. Ancaq,

SİRR

və

AÇA

R // 1) Allah-Təalanın özünün belə ən çox və ən məzmunlu möcüzələrini

göstərdiyi torpağın sakinləri kimi,2) Tanrılar və miflərlə bağlı olan abidələrdən fərqli olaraq, Tək olan

Allahın yaradıcılığı ilə bağlı olan, Yer üzərindəki yeganə abidəni ucaldan bir xalq olaraq,

3) ədəbiyyat tarixinin şah əsəri olan, dahi Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" dastanı məhz bu abidəyə həsr edildiyindən,

4) Qız qalası dəqiq adla bağlı olub, İbrahim Peyğəmbərin törəməsinin və onun sevgilisinin məqbərəsi olduğundan,

- bu abidə yuxarıda qeyd edilmiş "Dünyanın yeddi möcüzəsi" nin seçilməsində əsas götürülən şərtlərin hamısına mükəmməl olaraq cavab verdiyindən, biz yalnız bir iddia ilə çıxış edə bilərik:

Qız qalası dünyanın birinci möcüzəsidir!

24

Ey mənim əqlimə mənalar verən, Mən axtanşçıyam, sən yol göstərən.

Nizami GəncəviMÜƏLLİFDƏN

Qız qalasının görünüşü, mahiyyəti və məzmununu antropoloq, et- noloq, filosof, sosioloq, arxeoloq, tarixçi, memar və digərlərindən fərqli olaraq, laterial kulturuloji marketinq fənlərindən istifadə edərək araşdırmağa çalışmışam. Kulturoloji marketinq - hər hansı bir insanın, xalqın və ya millətin mədəniyyətinin (elminin, adət-ənənələrinin, dilinin, dininin, iqtisadiyyatının və s.) inkişafının, artıq mövcud olan tarixi sənədlərin, faktların, simvolların, elmi izahların və s. istifadə edərək araşdırılması və bu araşdırmaları məntiqi sonluğa çatdırılmasıdır.

Структура культурологии

"В европейской философии XIX в. выделялись два типа знаний: зна­ния о природе и знания о культуре. Знания о природе — естествознание, медицина, технические науки, статистика, экономика — относились соб­ственно к науке (science). Они опирались на опыт и точные факты, устана­вливали объективные законы. Знания о культуре в широком смысле слова не всегда получали статус наук, их называли гуманистикой (humanities). Знания этого типа непосредственно связаны с человеком, с его субъ­ективными предпочтениями и мнениями. Они тоже описывают конкретные факты, но предназначены для постижения смысла и значения событий, памятников, произведений искусства и литера­туры. Гуманистика оперирует не строгими понятиями и категори­ями, а ценностями, символами, знаками. Ее главные задачи: воздействие на духовный мир личности, раскрытие добрых идей, побуждение к творчеству, сотрудничеству, взаимопониманию.

В систему 1уманитарного знания входит и культурология .Y. N. Solonin professor, M. S. Kaqan professor

"Laterial kulturoloji marketinq" bu sualları doğururdu:

1) Qız qalası ucaldılan dövrdə "nəyi" ucaltmaq olmazdı?2) Bəlkə hansısa amillər onun ucaldılma səbəblərini sirli saxlamağa

vadar edirdi?3) Bəlkə "dayaq divarı" "qüllə"yə yox, "qüllə" "dayaq divarı"na

"əlavə" olaraq tikilmişdir? Bəlkə də onların "əhəmiyyəti" eyni dərəcəlidir?

4) Bəlkə Qız qalasının adı ona sonradan verilməyib və abidə bu adm mahiyyətinə uyğun olaraq ucaldılıb? 25

SİRR

və

AÇAR

// Qız qalasının "Leyli və Məcnun"un məqbərəsi olduğunu isbat etmək

üçün istifadə etdiyim əsas ədəbiyyat, Azərbaycanın dahi mütəfəkkiri və şairi Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" poemasının tərcüməsidir. Bu tərcüməni böyük şairimiz Səməd Vurğun etmişdir.

Kitabda poemanın hərfi və filoloji tərcüməsindən deyil, bədii tərcüməsindən daha çox istifadə etdiyimə görə mənə irad tutanların olması labüddür. Bunu nəzərə alaraq bildirirəm ki, mən tədqiqatlar zamanı professor Mübariz Əlizadənin filoloji tərcüməsindən ("Elm" nəşriyyatı. Bakı. 1981) və əsərin orijinal variantından da yararlanmışam. Ancaq, Səməd Vurğunun tərcüməsi oxucu üçün daha anlaşılan olduğu üçün, kitabda bu tərcümədən daha çox istifadə etmişəm.

Məsələn:1) "Leyli və Məcnun"un filoloji tərcüməsindən:

Mənim ki, ovucumda belə şəkər var,Səpirəm ki, hərif zərifdir.Bu şirin sözü bütün dünyaya səpirəm Öz əziz oğlum da qulaq assın!Mən bütün bədənə qida verirəm,Ciyərin payı isə onun özünə çatacaqdır!

Burada Nizami, daha əvvəllər yazdığı "Xosrov və Şirin" dastanını nümunə göstərərək Axsitana deyir ki, bax gör mən öz yaradıcılığımı necə bütün dünyaya yayıram. Öz oğlum da bundan özünə bir "pay" götürəcəkdir.

Səməd Vurğun bunu belə tərcümə etmişdir:

Baxın əlimdəki şirin şəkərə,Onu paylayıram nazəninlərə.Dünyaya səpirəm bu şirnini mən,Oğlum qulaq assın buna ürəkdən.Mən bütün bədənə yem verən zaman Öz ciyər param da pay alar ondan.

Leylinin İbn Səlama verilməsi:

26

Ertəsi gün, elə ki günəş gəlini Cəmşid camını əlinə aldı,

Rus qulam ərəbin darısqal evinə Toy məclisi mərasimini gətirdi.

Burada "Cəmşidin camı" - Günəş, "Rus qulam" - səhər şəfəqləri kimi filoloji izah edilmişdir.

Səməd Vurğun bunu belə tərcümə etmişdir:

Sabah günəş doğub şölə salanda,Cəmşidin camını ələ alanda Bəylik xələtini rus oğlu aldı,Ərəb damadım çiyninə saldı

Dastanda Nizaminin xüsusilə qeyd etdiyi "Leylinin silləsi" də ibn- Səlamm həqiqi "Rus oğlu" olduğunu məntiqi izah edir. Yoxsa kimsə, XII əsrdə, "pulu ödənmiş" ərəb gəlininin, "pulunu ödəyib alan" ərəb kişisinə sillə vurmasının mümkünlüyünə inanır?

- “O, da istisna deyil ki, bəlkə də Nizami Gəncəvi bu ifadədə İ.Əliyevin araşdırdığı mənanı nəzərdə tutmuşdur"

Teymur Kərimli,AMEA-nın müxbir üzvü, professor.

Dastan tamamilə bitdi.Allaha şükür elə, ey Nizami!Bu dastan məhəbbət açarı olsun!Oxunmasında xoşbəxtlik olsun!

Bu beyti Səməd Vurğun belə tərcümə etmişdir:

Nizami! Allaha şükür edək biz,Mükəmməl qurtardı bu hekayəmiz.Bağlılar acan olsun bu dastan.Oxuyub ağ günə çatsın hər insan.

Bildirmək istəyirəm ki, əsəri orijinaldan oxuyan hər kəs, bu beytin Səməd Vurğunun tərcüməsinə daha uyğun olduğunu təyin edəcəkdir.

Bu kitabda tünd rəngli kursivlə verilmiş şerlər Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" dastanının S. Vurğunun tərcüməsində götürülmüşdür. 27

SİRR

və

AÇA

R // "Məlumdur ki, Nizaminin gözəl dastanını vaxtilə böyük şairimiz

Səməd Vurğun tərcümə etmişdir... Bu tərcümədə Nizaminin dərin fikirləri öz parlaqlığını saxlamış, orijinalda olduğu kimi güclü çıxmışdır. Əsər oxunarkən tərcümə olunduğu qətiyyən bilinmir. Bu isə ən böyük müvəfəqiyyətdir, çünki orijinaldan uzaqlaşmaq və təhriflər hesabına yox, dəqiqlik və doğruluq hesabına olunmuşdur. Orijinalın bütün məziyyətləri saxlanılmış, fikirlər olduğu kimi verilmiş, obraz və təşbehlər qorunmuşdur."

Mübariz Əlizadə.Professor

28

Qız qalası, iki gənc aşiqin-"Leyli və Məcnundun xatirəsinə ucaldılmış məqbərə olduğunu isbat edən elmi,

tarixi və məntiqi faktlar:

Bakı torpağı özünün tarixi və memarlıq abidələri ilə zəngindir. Bu tor­paqda insan yaşayışının neçə min illərlə tarixini özündə yaşadan arxeoloji abidələrdən tutmuş, ta bu günümüzün memarlıq incilərinədək uzanan siyahıda çox sayda maddi-mədəniyyət nümunələri vardır. Bu abidələr içərisində təbii ki, orta əsrlərdə ucaldılmış və bütün şərq aləmində tanınan memarlıq yadigarları da az deyil. Bu memarlıq inciləri sırasında dini abidələr çoxluq təşkil edir. Qız qalası da bu abidələrdən biridir:

1) Qız qalası "Nizami dövrü memarlıq abidələri"ndəndir və o,dünya memarlığında insan xatirəsini monumental biçimlərdə əbədiləşdirməyin ən uğurlu xatirə tikilisi olaraq, həmin dövrdə ucaldılan Səlcuq - Türk mənşəli məqbələrdən biridir.

2) Dahi Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" əsərinin, Bakı və Abşeron ərazisində çoxluq təşkil edən XII əsr abidələrinin sifarişçisi olmuş Şirvanşah Axsitan, Bakıdakı Qız qalasının da sifarişçisidir.

3) Qülləvari məqbərələr (türbələr) Nizami dövrünün memarlıq fenomenidir.

4) Qız qalasının ölçüləri; 8 mərtəbəli, 28 metr hündürlüyündə olaraq ucaldılması Qurani - Kərimin 8. Əl-Anfal surəsi. Ayə 28. məzmununu əks etdirir.

5) Onun üzərində XII əsrə aid edilən, Kufi xətti ilə yazılmış kitabə vardır. Bu kitabə üzərində memarın adı ilə yanaşı, məqbərənin məzmununu izah edən "Qübbə" sözü də həkk edilib.

6) Qız qalası XII əsrdə İşəri şəhər ərazisində mövcud olmuş qəbiristanlıqda ucaldılmışdır.

7) Qız qalasının üzü Qibləyə yönəlib.8) Bakı abidələrinin təsvirinə nisbətən daha çox yer ayırmış XIV əsr

müəllifi Arif Ərdəbilli, "Bakı qəbiristanlığında elə bir məqbərə var ki, onu görən valeh və heyran olur... Elə bir məqbərə düzəltmişlər ki, hələ fələk mislini görməmiş." deyə bildirmişdir.

9) Müqəddəs kitablarda Allah-Təalanın, Yer üzərində ilk bəşər övladı olan Adəmin sol qabırğasından, onun zövcəsini - Həvvanı yaratdığı bildirilir. Və bu məzmunda ucaldılan Qız qalasının görünüşü iki sevgilini, kişini (bel) - "insan onurğasını" və qadını - "əyri qabırğa"nı özündə əks etdirir.

SİRR

və

AÇA

R // 10) Kişini və onun qabırğasından yaranan qadınını əks etdirən Qız

qalası, Dahi Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" əsərinin qəhrəmanları, Leyli ilə Məcnunun qəbirüstü məqbərəsidir:

Daxmanın yanını açıb, müxtəsər,Leylinin yanında dəfn eylədilər.Sağ ikən vermişlər bir əhdə qərar;Ölüb bir beşikdə qoşa yatdılar...Zaman dolaşdıqca hər iki qəbrə,Tikdilər ordaca bir daş məqbərə.

11) Aşağıda qeyd edilmiş beytlə, Dahi Nizami Leyli ilə Məcnunun Qız qalasmdakı memarlıq təsvirlərini qeyd edir. Birinci divardakı kişini əks etdirən (bel) 31 ədəd çıxıntılı naxışlar Məcnunun, ikinci divardakı qadını əks etdirən (əyri qabırğa) 24 ədəd çıxıntılı naxışlar isə Leylinin "hərəkətsiz" təsvirləridir:

İki divardaki iki naxış tək,Onlar hərəkətsiz dururlar, gerçək.

12) Xatirələrinə Qız qalası adlı məqbərə ucaldılan bu iki gənc sevgilinin - "Leyli və Məcnun"un qəbr üstü daşı Qız qalasının içində, daş qəbrləri isə İçəri şəhər ərazisindəki məscidin girişində, "hörmətsiz qəbr" kimi bu gün də ayaq altında tapdalanmaqdadır.

13) Şeyx Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"sini təşkil edən beş əsərdən dördünün tarixi hadisələrə həsr olunduğu kimi, "Leyli və Məcnun" əsəri də tarixi hadisəyə həsr edilmişdir.

14) Leyli və Məcnun əfsanəvi personajlar yox, real həyatda yaşayaninsanlar olmuşlar və onların bu eşqi - məcaraları Şirvanda (Bakıda) baş vermişdir.

15) Qız qalasını tikdirmiş Şirvanşah Axsitanm göstərişinə əsasən, Şeyx Nizami Gəncəvi "Leyli və Məcnun" əsərini, Qız qalasının məzmu­nunu gələcək nəsillərə çatdırmalı olan bir "açar" olaraq YARATMIŞDIR!

Nizami! Allaha şükür edək biz,Mükəmməl qurtardı bu hekayəmiz.Bağlılar açan olsun bu dastan,Oxuyub ağ günə çatsın hər insan.

Məlum olduğu kimi «dastan» sözü hadisə, əhvalat, təsvir, tərif, tərcümeyi-hal, bəzən də tarix kimi mənalarda işlənmiş, sonralar isə hekayətnamələr adlandırılmışdır.

30

Kitabın yazılmasının səbəbi

Bitməsinin açıq tarixi isə,Beş yüz həştad dördüncü il idi.Onu zərif naxışla bəzədim Və bu gərdəyə saldım ki.Şahın mübarək nəzərindən başqa,Heç kəs ona yol tapa bilməsin.

Bu beytdən göründüyü kimi, şair bu dastanı bir "gərdəyə" salaraq, onun həqiqi mahiyyətini "pərdə arxasına" salmışdır ki, sifarişçi Axsi- tandan başqa digərləri onun həqiqi mahiyyətini başa düşməsin.

16) Bağlılar açarı olaraq, gələcək nəsillərə Qız qalasının mahiyyətini çatdırılmalı olan bu dastanın qəhrəmanları;

a) Məcnun - Şirvanşah Axsitanm oğludur. (Məhəmməd)b) Leyli - Bakı valisinin qızıdır.17) Qız qalasının yerləşdiyi ərazidə gənc insanlara məxsus 50 ədəd

"əmanət qəbirləri" aşkar edilmişdir. Bu da dahi Nizaminin qeyd etdiyi kimi, Qız qalasının sevgililərin səcdəgahına çevrildiyini təsdiq edir:

Hüsnünə bağ-bostan həsəd aparan O türbə səcdəgah oldu çox zaman.

18) Dövrün İslam qanunları insanın şəklini çəkməyi, ona heykəl ucaltmağı, insanın xatirəsini daş abidələrdə əbədiləşdirməyi yasaq saydığından, tarixən müsəlmançılığın keşiyində durmuş əsl-nəcavətinin xatirəsinə xələl gətirməmək məqsədi ilə Şirvanşah Axsitan, öz əsl- nəcabətinin adət və ənənələrini pozmuş oğluna və onun ölməz məhəbbətinin xatirəsinə gizli məzmunlu məqbərə olan Qız qalasını ucaltmışdır.

19) 1192 ci ildə Şamaxıda güclü zəlzələ baş verir. Bu zəlzələ, Şirvanşah ailəsinin qalan üzvülərini də diri - diri udub, yerin dərinliklərinə aparır. Artıq onun ailəsindən yalnız oğlunun Bakıdakı qəbri nişanə qalmışdır. Şirvanşah oğlunun məqbərəsinə yaxın olması üçün Bakıya köçür və onu Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq paytaxt elan edir.

Bir taxt qurulmuşdu günəşə bənzər O taxt bəzənmişdi bir behişt qədər Orda iki mələk qoşa durmuşdu Nəcat dərgahında cüt oturmuşdu.

SİRR

və

AÇA

R // O dediyim ayıtı adı Leylidir,

Yanındakı şaha Məcnun deyilir.Şəfa sandığında bu iki nəfər Eşq ilə yaşamış saf ləldirlər. Rahatlıq görməyib fani dünyada, İndi yetişmişlər yalnız murada. Burda görməyirlər dərd-qəmdən əsər, Daima şadlıqla ömür sürürlər.

* * *

O taxta bir qoca baş söykəyərək, Durmuşdu onların qulluğunda tək. Qoca, aşiqlərin başına hər an Şabaş dağıdırdı asimanlardan.

Bu "Qoca", həyatının ahıl çağında tənha qalmış Şirvanşah Axsitanmözüdür. Qocanın aşiqlərin başına dağıtdığı "şabaş", Qız qalasınıntikilməsinə, "Leyli və Məcnun" əsərinin yazılmasına sərf etdiyi pullara işarədir.

20) Qız qalasının adı, bu abidəyə verilə biləcək ən mükəmməl, ən məzmunlu ad olaraq, onun formasını tamamlayır və abidənin məzmununun açılışını izah edə bilir:

Qız - bakirə, qeyrətli, namuslu Leyli +Qala - təslimolmaz, alınmaz Leyli = Qız Qalası21) Həyatda "tək qalmış" Axsitan yeni paytaxtda özünə saray yox,

qəbr evi - məqbərə inşa etdirir və həyatının qalan hissəsini orada keçirir. Bu məqbərə indiki Şirvanvanşahlar sarayının ilk tikilisi olan, səkkizguşəli formalı mərkəzi zalıdır.

23) Azərbaycan tarixində yer alan, 1174 cü ildə Bakı buxtasında Axsitanm batırdığı 73 ədəd Rus gəmisi, "pirat" gəmiləri olmayıb,Leylinin atasından bəylik xələtini almış Rus oğlunu müşayiət edən gəmilər olmuşlar:

Bəylik xələtini rus oğlu aldı, Ərəb damadının çiyninə saldı.

32

ƏFSANƏLƏR

Xəzər dənizinin qərb sahilində, qədim Bakının mərkəzində yerləşən "İçəri şəhər" qalasının cənub-şərqində möhtəşəm, sirli, barəsində miflər və əfsanələr uydurulan gözəllər gözəli "Qız qalaşı" ucalır. Belə bir tikilinin analoqu dünyanın heç bir yerində yoxdur. Onun yaşı, görünüşünün məzmunu, mahiyyəti indiyə qədər bir sirr olaraq qalırdı. Qız qalası elmə bir sirr olsa da o, Azərbaycan memarlıq tarixinin şah əsəri hesab edilir. Artıq biz onun nəinki Azərbaycan, hətta bütün dünya memarlıq tarixinin şah əsəri və bəşəriyyət tarixinin birinci və əvəzolunmaz möcüzəsi olduğunu deyə biləcəyik.

Ancaq "həmişə gənc qızın" mahiyyəti, məzmunu, ucaldılma səbəbləri indiyə qədər düzgün təyin edilmədiyindən, bu "qız" barəsində çoxlu əfsanələr uydurulmuşdur. O əfsanələrdən biri çox əhəmiyyətli hesab edilərək(?), daha tez-tez səsləndirirlir və bu gün də ( Avqust 2007) Qız qalasının bələdçiləri tərəfindən yerli və xarici qon­aqlara danışılır. Səbəbi:

Архитектура древнего и средневекового Азербайджана

- "Наиболее популярная легенда о Девичьей башне в древности: - один овдовевший хан, владетель г. Баку, решил жениться на своей до­чери. Та, придя в ужас от предстоящего брака с отцом, поставила ус­ловие: построить для нее башню. Когда башня была построена, то она, в одном варианте, заперлась в ней, а в другом бросилась с ее верхней площадки в море.

Простота конструкции, отсутствие подробностей и мусульман­ских наслоений позволяют отнести эту легенду о бакинской башне к глубокой древности. Это предположение подтверждается еще итем, что противоестественный брак отца на дочери или брата на сестре в эпоху Сасанидов считался священным обычаем. Сасанидский царь Иез- дигерд II (439-457 гг. н. э.) по требованию магов послал в Армению, Гру­зию, Албанию и другие провинции указ об обязательном изучении маздаизма и приказ «Отцам жениться на дочерях, братьям на сестрах» и т. д." упоминается в древних легендах, посвященных этому храму."

Davud Axundov,memarlıq elmləri doktoru

Azərbaycanın qədim mədəniyyətinin və tarixinin düşmənləri tərəfindən bizə yeridilmiş bu əfsanə, bizi bu torpağın tarixi, mədəni, qeyrətli sakinləri kimi bir delama qarşısında qoyurdu:

SİRR

və

AÇA

R // 1) Biz, ya bu torpağın qədim sakinləri deyilik?!

2) Ya da kı, mərdi - mərdanə, şanlı tarix yazmış, gözəl adətlər və mədəniyyətlər yaratmış dədə-babalarımızın qeyrətinə şübhələnməliyik?!

A.Fituni də bu əfsanənin məhz Qız qalasına aid olmasına şübhələnmiş və onun bu abidəyə kənardan yeridildiyinin mümkün olduğunu qeyd etmişdir:

"Бакинская Девичья башня" (səh.136)«Занесена ли эта легенда извне или зародилась она на месте, ска­

зать трудно, но условия, которые дали возможность ее появлению, по­зволяют отнести эту легенду о Баку и Девичьей башне к глубокой древности».

А.Р. Fituni.

Şanlı tariximizə, qeyrətimizə, mədəniyyətimizə yaraşmayan və mənşəyi bilinməyən bu əfsanəni ilk dəfə I.Berezin və S.Qmelin yazılı dərc etmişlər. Xalqımızın fəxri olan bu abidəyə heç bir aidiyatı olmayan əfsanənin və yuxarıda qeyd edilmiş Sasani şahı Yezdəgirdin əmrinin (?) aid edilməsinin yeganə səbəbi kimi, "Qız qalasının konstruksiyasının sadə olması, İslam kanonlarına uyğun olmaması"(?) göstərilmişdir.

Sağlam təfəkkürün məhsulu olmayan belə uydurma əfsanələr tariximizə də, mənəviyyatımıza da ziddir.

Belə halların gələcəkdə mümkünlüyünü əvvəlcədən dərk etmiş Şeyx Nizami Gəncəvi "Leyli və Məcnun" dastanında aşağıda verilmiş beytlə Şirvanşah Axsitana müraciət edərək, Qız qalasının mahiyyətinin sirli saxlanılması səbəbindən, sonradan ona zəhərli (pis) və ya dərman (yaxşı) rəvayətlərin qoşula biləcəyini bildirmişdir:

Bilirsən, harda ki, bir xəzinə var,Qoynunda zəhər də, dərman da şaxlar.

İnşasından zaman ötdükcə, sirli yaradılmış Qız qalası barədə, Şeyx Nizaminin əvvəlcədən dahiyanə surətdə qeyd etdiyi kimi layiqsiz əfsanələr qoşulmuş və bu əvəzolunabilməyəcək! dünya gözəlinin qəlbinə zəhər qatılmışdır.

Qız qalasının ucaldılma səbəbini, mahiyyətini və memarlıq məzmununu açan bu araşdırmaların nəticəsi olaraq, Qız qalasının bütün insanlar və bəşəriyyət üçün bir "dərman" olduğunu deyə biləcəyik və böyük fərəhlə Azərbaycanın bu "xəzinə" sini sivil dünyaya səpərək, Şeyx Nizaminin arzusunu həyata keçirəcəyik. İnşallah!

Mey kimi tökülsün müzayiqəsiz.Gül kimi açılıb gülsün pərdəsiz.Parlasın aləmdə bir günəş qədər.Ondan işıq alsın sonsuz üfüqlər.34

Nizami dövrü

"XI - XIII yüzillərdə Səlcuq Türkləri müsəlman dünyasının Məşriq ölkələrini güclü bir imperiyada birləşdirdilər. Tarixçilər bu dövrü "Səlcuq dövrü" adlandırırlar. Tarixin bu mühüm mərhələsi təkcə siyasi və hərbi baxımdan deyil, həmçinin elm və sənət sahələrində də türk ruhu ilə islam dünyasının yüksəlişi və inkişafı dövrü kimi tarixə düşmüşdür. Türklərin bu dövrü öz yeniləşmə gücünə və böyük tarixi roluna görə dünya şərqşünaslığında "dönüş çağı", "transformasiyalar dövrü", "köklü dəyişikliklər dövrü", "çox mühüm hadisələrlə zəngin dövr", "intibah və dirçəliş dövrü" və s. adlar almışdır. Böyük Türk (Səlcuq) imperiyası tərkibində olmuş Ölkələr, bölgələr üçün bu dövrün özümlü adları və azacıq fərqli dövrləşməsi mümkün idi.

Azərbaycanın sənət tarixi üçün Səlcuqlarm böyük imperiya dövrü, elmi ədəbiyyatda başlıca olaraq "Nizami dövrü" adı ilə tanıdılır. Nizami dövrü XI və XIII əsrlər ortalığında olan 250 illik dövrü əhatə edir. Nizami dövrü memarlığın kəmiyyət və keyfiyyətcə sıçrayışlı yüksəliş dövrüdür. Bu çağda iqtisadi həyat və sosial-siyasi quruluşda baş verən dəyişmələr, fəlsəfənin, riyaziyyatın inkişafı, əski türk gələnəklərinin dirçəlişi və s. memarlığın təkamül prosesini çox sürətləndirdi. Azərbaycanın islam dövrü memarlığının bir sıra bina tipləri XI - XIII yüzillərin bədii irsindən bizə gəlib çatmış, ilk adı bəlli sənətkarları bu dövr abidələrinin tikinti kitabələrində aşkar edilmişdir.

Yüksək durumu və böyük yönəldici gücü olan Nizami dövrü memarlığı keçmiş araşdırıcıların diqqətini sıx-sıx cəlb etmişdir. Sonrakı illərdə də ayrı-ayrı araşdırmaçılar bu dövrdə ucaldılmış abidələri az və ya çox dərəcədə tədqiq etsələr də, bu böyük dövrün memarlıq irsi tam şəkildə öyrənilməmişdir".

Ş. S. Fətullayev, memarlıq doktoru.Bakı-İşıq-1991. (səh.5)

Memarlıq elmləri doktoru Cəfər Qiyasinin aşağıda verilən araşdırmaları əsasında, Qız qalasının da Nizami Gəncəvinin yaşadığı dövrdə ucaldılmış məqbərə olduğunu bir daha dərk edərik:

35

SİRR

və

AÇA

R // Nizami dövrü memarlıq abidələri

«Nizami dövrü Azərbaycan incəsənətində, eləcə də memarlığında yeni bədii təmayüllərin inkişaf etməsi ilə səciyyəvidir. Bu çağın Azərbaycan memarlığı istər abidələrin say çoxluğu və tip zənginliyinə, istərsə də üslub yetkinliyinə görə öncəki mərhələnin tikinti sənətindən xeyli fərqlənir.

Səlcuqlarm hakimiyyətə qayıtması ilə müsəlman dünyasında baş verən müəyyən mütərəqqi sosial dəyişmələr bu yeniliklərin şahidi olmuş Nizami Gəncəvinin (Leyli və Məcnun) aşağıdakı sətirlərində yığcam əks olunur.

Türklərin dövləti ucaldı ona görə ki,Məmləkətdə ədalət hakim oldu.

Bakının Nizami dövründə baş vermiş şəhərsalma inkişafını bu çağda tikilən və yenidən qurulan abidələrin yüksək memarlıq durumu əks et­dirir. Demək olar ki, orta çağ Bakısı öz quruluşunun bir sıra planlaşma - məkan Özümlüklərini XI - XII yüzillərdə almışdı.

Qocaman Bakının təbii, iqtisadı və hərbi-strateji üstünlükləri yetkin orta əsrlərdə diqqəti daha çox cəlb edir və Şirvanşahlar XII yüzilliklərdə onu igamətgah seçirlər. Bakı qalasının üzərindəki kitabədə, qala divarlarının Şirvanşah III Mənicöhrün ( 1120 - 1160) buyruğu ilə tikdirildiyi yazılmışdır. Bakı qala divarlarının yenidən möhkəm­ləndirilməsi, görünür Şirvanşahların XII - XIII əsrlərdə bu qədim və müqəddəs şəhərdə apardıqları yenidənqurma işlərinin başlanğıcı idi.

Monumental məscidlərdən və Bakıdakı digər abidələrdən başqa Abşeronda salamat qalan XI - XIII əsr dini və müdafiə tikililəri, qəsrlər və Şirvanın dağ qalaları Şirvan məktəbinin sərhədlərini müəyyən­ləşdirməyə, onun üslub xarakteristikasını aydınlaşdırmağa imkan verir.

Əsas tikinti materialı əhəng daşı olan Şirvan memarlıq məktəbi üçün daha dayanaqlı, daha sadə və çox vaxt asimmetrik kompazisiyalar, saya memarlıq dekoru səciyyəvi olmuşdur. Şirvanlı memar və tikinti ustalarından XI - XIII əsrlərdə Abşeron abidələrində öz imzasını qoyan bir neçə sənətkarın adı bəllidir. - Aşur İbrahim oğlu, Əbdül Məcid Məsud oğlu, Zeynəddin Əburəşid oğlu, Mahmud Maqsud oğlu.

Bütövlükdə Nizami dövrü orta əsrlərin Azərbaycan memarlığı tarixində güclü dönüş mərhələsidir. Bu dövrün geniş tikinti işləri Azərbaycan memarlığını yeni bina tipləri (qülləvari məqbərə, mədrəsə), konstruktiv fəndlər, memarlıq elementləri, memarlıq bəzəyi vasitələri

36

(həndəsi ornament və s.) ilə zənginləşdirildi. Bu zaman nəinki ölkənin əsas bədii - mədəni dairələrinin lokallaşması prosesi başa çatır və memarlıq mərkəzləri müəyyənləşir, həm də Azərbaycanda memarlıq yaradıcılığı üçün ümumi olan vahid üslub sistemi dayanaqlaşır.

Azərbaycan memarlığının XI - XIII əsrlərdə sürətlə inkişaf edib biçimləşən memarlıq tiplərindən ən bitkini qülləvari məqbərələrdir:

Nizami dövrünün məqbərələriAzərbaycan ərazisində qalan çoxsaylı qülləvari məqbərələrin tarixçə

ən qədimi XI yüzilliyin ikinci yarısına aiddir.

1) Xərrəqan Türbəsi. 1067 il.2) Qırmızı Günbənd türbəsi 1148 il3) Gilan Türbəsi XII əsr4) İmamzadə Vəli türbəsi XII əsr5) Yusif Küseyir türbəsi 1162 il6) Dairəvi Günbənd türbəsi 1167 il7) Möminə Xatun türbəsi 1186 il

və sair

Azərbaycanın Aran və Şirvan bölgələrində Nizami dövrünün xatirə memarlıq örnəklərinin hələlik aşkar edilməməsi bu dövrün dolğun və hərtərəfli mənzərəsini yaratmağı çətinləşdirir.(1) Ancaq təqdim olunan abidələr XI - XII ci əsrlərdə ölkədə xatirə abidələrinin tikintisində güclü inkişaf prosesinin getdiyini və Azərbaycanın qülləvari Səlcuq məqbərələrinin formalaşmasında əsas mərkəzlərdən biri olduğunu sübut edir.

Qülləvari məqbərələrin inkişaf konsepsiyasının başlanğıcında yu­varlaq gövdəli məqbərələr dayanmışdı.(2) Plan - tutum quruluşuna görə onlar əski türk çadır modelinin birbaşa yamsılanmasıdır. Ancaq təkamül prosesində üst kamera - simvolik çadır öz dik ölçülərini xeyli artırmış, uca monumentlərə çevrilmişdir. Dairəvi planı qədim kosmoqonik simvo- lika ilə bağlı olan bu türbələrin dik kompozisiyaları yerləşdiyi məkanın dominantı və yönətimləri idi. Əzəmətli qala qüllələrinə bənzəməsi də, qəhrəmanlıq çağında biçimləşən bu türbə tipində obrazlı simvolik başlan­ğıcın aparıcı olduğunu göstərir. Hündür özül üstündə ucalan bu " əbədi

,nBu tədqiqatların nəticəsi olaraq, Qız qalasının Şirvan bölgəsinə aid olan, Nizami dövrünün xatirəmemarlıq tikilisi olduğunu deyə bilərik. Qeyd müəllifi. Əliyevindir)

(2 ) Burada, Qız qalasının da yuvarlaq gövdəli məqbərə olduğunu qeyd etmək istəyirəm. Qeyd 1.Əliyevindir. 37

SİRR

və

AÇA

R // Nizami dövrü memarlıq abidələri

«Nizami dövrü Azərbaycan incəsənətində, eləcə də memarlığında yeni bədii təmayüllərin inkişaf etməsi ilə səciyyəvidir. Bu çağın Azərbaycan memarlığı istər abidələrin say çoxluğu və tip zənginliyinə, istərsə də üslub yetkinliyinə görə öncəki mərhələnin tikinti sənətindən xeyli fərqlənir.

Səlcuqlarm hakimiyyətə qayıtması ilə müsəlman dünyasında baş verən müəyyən mütərəqqi sosial dəyişmələr bu yeniliklərin şahidi olmuş Nizami Gəncəvinin (Leyli və Məcnun) aşağıdakı sətirlərində yığcam əks olunur.

Türklərin dövləti ucaldı ona görə ki,Məmləkətdə ədalət hakim oldu.

Bakının Nizami dövründə baş vermiş şəhərsalma inkişafını bu çağda tikilən və yenidən qurulan abidələrin yüksək memarlıq durumu əks et­dirir. Demək olar ki, orta çağ Bakısı öz quruluşunun bir sıra planlaşma - məkan özümlüklərini XI - XII yüzillərdə almışdı.

Qocaman Bakının təbii, iqtisadı və hərbi-strateji üstünlükləri yetkin orta əsrlərdə diqqəti daha çox cəlb edir və Şirvanşahlar XII yüzilliklərdə onu igamətgah seçirlər. Bakı qalasının üzərindəki kitabədə, qala divarlarının Şirvanşah III Mənicöhrün ( 1120 - 1160) buyruğu ilə tikdirildiyi yazılmışdır. Bakı qala divarlarının yenidən möhkəm­ləndirilməsi, görünür Şirvanşahların XII - XIII əsrlərdə bu qədim və müqəddəs şəhərdə apardıqları yenidənqurma işlərinin başlanğıcı idi.

Monumental məscidlərdən və Bakıdakı digər abidələrdən başqa Abşeronda salamat qalan XI - XIII əsr dini və müdafiə tikililəri, qəsrlər və Şirvanın dağ qalaları Şirvan məktəbinin sərhədlərini müəyyən­ləşdirməyə, onun üslub xarakteristikasını aydınlaşdırmağa imkan verir.

Əsas tikinti materialı əhəng daşı olan Şirvan memarlıq məktəbi üçün daha dayanaqlı, daha sadə və çox vaxt asimmetrik kompazisiyalar, saya memarlıq dekoru səciyyəvi olmuşdur. Şirvanlı memar və tikinti ustalarından XI - XIII əsrlərdə Abşeron abidələrində öz imzasını qoyan bir neçə sənətkarın adı bəllidir. - Aşur İbrahim oğlu, Əbdül Məcid Məsud oğlu, Zeynəddin Əburəşid oğlu, Mahmud Maqsud oğlu.

Bütövlükdə Nizami dövrü orta əsrlərin Azərbaycan memarlığı tarixində güclü dönüş mərhələsidir. Bu dövrün geniş tikinti işləri Azərbaycan memarlığını yeni bina tipləri (qülləvari məqbərə, mədrəsə), konstruktiv fəndlər, memarlıq elementləri, memarlıq bəzəyi vasitələri

36

(həndəsi ornament və s.) ilə zənginləşdirildi. Bu zaman nəinki ölkənin əsas bədii - mədəni dairələrinin lokallaşması prosesi başa çatır və memarlıq mərkəzləri müəyyənləşir, həm də Azərbaycanda memarlıq yaradıcılığı üçün ümumi olan vahid üslub sistemi dayanaqlaşır.

Azərbaycan memarlığının XI - XIII əsrlərdə sürətlə inkişaf edib biçimləşən memarlıq tiplərindən ən bitkini qülləvarı məqbərələrdir:

Nizami dövrünün məqbərələriAzərbaycan ərazisində qalan çoxsaylı qülləvari məqbərələrin tarixçə

ən qədimi XI yüzilliyin ikinci yarısına aiddir.

1) Xərrəqan Türbəsi. 1067 il.2) Qırmızı Günbənd türbəsi 1148 il3) Gilan Türbəsi XII əsr4) İmamzadə Vəli türbəsi XII əsr5) Yusif Küseyir türbəsi 1162 il6) Dairəvi Günbənd türbəsi 1167 il7) Möminə Xatun türbəsi 1186 il

və sair

Azərbaycanın Aran və Şirvan bölgələrində Nizami dövrünün xatirə memarlıq örnəklərinin hələlik aşkar edilməməsi bu dövrün dolğun və hərtərəfli mənzərəsini yaratmağı çətinləşdirir.{1) Ancaq təqdim olunan abidələr XI - XII ci əsrlərdə ölkədə xatirə abidələrinin tikintisində güclü inkişaf prosesinin getdiyini və Azərbaycanın qülləvari Səlcuq məqbərələrinin formalaşmasında əsas mərkəzlərdən biri olduğunu sübut edir.

Qülləvari məqbərələrin inkişaf konsepsiyasının başlanğıcında yu­varlaq gövdəli məqbərələr dayanmışdı.(2) Plan - tutum quruluşuna görə onlar əski türk çadır modelinin birbaşa yamsılanmasıdır. Ancaq təkamül prosesində üst kamera - simvolik çadır öz dik ölçülərini xeyli artırmış, uca monumentlərə çevrilmişdir. Dairəvi planı qədim kosmoqonik simvo- lika ilə bağlı olan bu türbələrin dik kompozisiyaları yerləşdiyi məkanın dominantı və yönətimləri idi. Əzəmətli qala qüllələrinə bənzəməsi də, qəhrəmanlıq çağında biçimləşən bu türbə tipində obrazlı simvolik başlan­ğıcın aparıcı olduğunu göstərir. Hündür özül üstündə ucalan bu "əbədi

(i'Bu tədqiqatların nəticəsi olaraq, Qız qalasının Şirvan bölgəsinə aid olan, Nizami dövrünün xatirə memarlıq tikilisi olduğunu deyə bilərik. Qeyd müəllifi. Əliyevindir)

(2 ) Burada, Qız qalasının da yuvarlaq gövdəli məqbərə olduğunu qeyd etmək istəyirəm. Qeyd I.Əliyevındir. 37

qüllələr" şəhərlərdə, yaxud ucsuz bucaqsız çöllərdə gözəl biçimli oriyentlər - yönəldicilər idi.

XI - XIII əsrlərin qülləvari türbələri təbii gücü, estetik ciddiliyi ilə dövrün qəhrəmanlıq ruhunu özündə yaşadırdı.

Bədii memarlıq görkəminin monumental - qəhrəmanlıq ruhu, güc­lü simvolizmi, çeşidli kompozisiya imkanları və dərin milli kökləri qülləvari türbələrin sonrakı tarixi mərhələlərdə də memarlıq tipi kimi yaşarılığının başlıca amilləridir.

Qülləvari türbələr Nizami dövrünün memarlıq fenomenidir. Dünya memarlığında insan xatirəsini monumental biçimlərlə əbədiləşdirməyin ən uğurlu örnəklərindən olan bu xatirə tikililərinin adının önünə çox vaxt Səlcuq soyadı artırılır.

Bütövlükdə "Türbə və ya Günbəz" anlayışı islam təliminə ziddir və islam ölkələrində türbə tikintisinin çox geniş yayılması, başlıca olaraq əski türk gələnəklərinin bu regionun xatirə memarlığına yönəldici təsir göstərməsi ilə bağlıdır. Biçiminə görə "qülləvari türbələr" adlandırılan xatirə tikililəri daha çox Anadolu, Azərbaycan və Xorasanda lokallaşmışdır.»

Cəfər Qiyasi,memarlıq elmləri doktoru

38

Nizami Gəncəvi bu dastanında hadisələrin Ərəbistanda, İslam mədəniyyəti dövründə təsvir edir və Leyli ilə Məcnunun birgə uyuduqları qəbirləri üzərində məqbərə ucaldığını bildirir:

Zaman dolaşdıqca hər iki qəhrə,Tikdilər ordaca bir daş məqbərə.

Dahi mütəfəkkirin bu dastanda təsvir etdiyi hadisələri birbaşa ərəblərlə bağlayanlardan soruşmaq istərdim:

-Ərəb hara, məqbərə hara?Kopernikdən, Nyutondan, Kolumbdan yüz illər əvvəl Yerin kürə

şəklində olub, Günəş ətrafında öz yolu ilə hərəkət etdiyini, Yerin cazibə qüvvəsinin olduğunu, ulduzların hərəkətini, dünya tarixini, dövrünün bütün elmlərini - bir sözlə dünyanın altını və üstünü bilən Şeyx Nizami, ərəblərin dünyasını dəyişmiş əzizlərinə (adi adamlara) məqbərə ucaltma­dıqlarını bilmədiyini düşünmək sadəlövlük olardı.

Dahi Nizami, dünyasını dəyişmiş Leyli və Məcnuna "məqbərə" ucaldılması anlayışı ilə, kodlaşdırmış "Leyli və Məcnun" dastanında təsvir edilmiş hadisələrin Türk yurdunda baş verdiyini bizə bir daha ismarıc etmişdir. Bunu Şeyx belə qeyd edir:

Bütün nöqtələrdə iş nişanı var,Zərurət üzündən baş verir onlar.

39

QIZ QALASI. GÖRÜNÜŞÜ VƏ ÖLÇÜLƏRİ

İnşasından neçə illər, əsrlər keçsə də, Qız qalasının məzmunu və mahiyyəti bizlər üçün bir sirr olaraq qalırdı. İndiyə qədər bu abidə ətrafında müxtəlif fikirlər irəli sürülməsinə baxmayaraq, onun nə zaman və hansı məqsədlərlə tikilməsi dəqiq məlum deyildi. Bəzi alimlər onun müdafiə məqsədli qala, digərləri rəsədxana, mayak, od məbədi və hətta zərdüşt daxması olduğunu bildirirdilər.

Qız Qalası hündürlüyü 28 m. (qalanın daxilində), 8 yaruslu, aşağı tərəfdə di- ametri 16 m, divarının qalınlığı 5m, yuxan hissəsində 4m, pillələrin sayı 12 ədəd olan silindirik formalı "əsas" və ona bitişik əyri tikili - "dayaq divan"ndan ibarətdir. Qız qalası iki hörgü sistemi ilə tikilib. Birinci hörgü sistemi 12 metr hündürlüyədək olan hamar, ikinci hörgü sistemi isə 12 metrdən başlayaraq yuxan ucalan hissədir. Qalanın ikinci hissəsinin iri daşlardan istifadə etməklə, növbə ilə batıq və çıxıntı şəklində hörülməsi aydın görünür. Diqqətlə baxdıqda, qalanın "əsas" hissəsində 31 ədəd çıxıntılı zolaqları asanlıqla saymaq olar. "Dayaq divarında" isə çıxıntılı zolaqların sayının 24 ədəd olduğunu görə bilərik. Qalarım arxa tərəfində, fasadından fərqli olaraq, 31 ədəd çıxıntılı zolaqlar "dayaq diva­rını" tam axıra qədər bəzəyir. 12 metr hündürlükdən başlayaraq abidənin arxa səthi yuxanya doğru bir-birini əvəz edən əhəng ilə doldurulmuş ağ kəmərlərlə qurşanmışdır, indi həmin ağ zolaqlar çox yerdə tamamilə tökülüb və qalaran səthi girin tili - çıxıntılı şəkil alıb. Onun şilindir hissəsinin içində 8-ci yarusa qədər ucalan dar boru vardır. O, hər 31sm.dən bir içəriyə doğru 9 sm. enində çıxıntı verir. Onun fasad hissəsində yalnız bir tərəfə - Qibləyə doğru! və göyə istiqamətlənmiş 4+5 ədəd (cəmi 9 ədəd) pəncərə vardır. Bu pəncərələr qalaran içərisindəki pillələrin üzə­rinə açılaraq, çöl tərəfdən dar olub, içəriyə doğru genişlənirlər. Qız qalasının birinci yarusu ilə ikinci yarusu arasmda pillələr quraşdırılmamışdır. Onun cənub-qərb tərəfində yerdən təqribən 14 metr hündürlükdə, qala üzərində yeganə yazı olan daş kitabə həkk olunub. XII əsrə aid edilən Kufi xəttini ilə yazılmış bu kitabə cəmi dörd sözdən ibarətdir:

«Qübbə. Məsud ibn Davud»

Bu yazını əvvəllər "Məsud ibn Davudun qülləsi" kimi oxuyurdular. Üzərindən yüz illər keçdikdən sonra, Rus tarixçisi, professor Xanıkov və görkəmli Azərbaycan tarixçisi, akademik Sara Aşurbəyli bu yazını düzgün oxuya bilmişlər. Onlar "Qübbə" sözünün mənasını (свод, небесный свод), birləşmə, qovuşma, göylərdə ruhların qovuşması kimi açmışlar. Ən maraqlısı odur ki, Sara Aşurbəyli "Qübbə" sözünün ancaq orta əsr müsəlman qəbirlərinin baş daşları üzərində yazıldığını qeyd etmişdir. Sara Aşurbəyli həmin yazının yaxınlıqda yerləşən bir müsəlman qəbrinin baş daşından kəsilərək, Qalanın dağılan hissəsini bərpa etmək üçün istifadə edilə biləcəyini bildirmişdir. Bu fikri D. Axundov da təkrar etmişdir.

SİRR

və

AÇA

R // Архитектура древнего

и средневекового Азербайджана

"Бакинский храм, несомненно, подвергался многим реставра­циям и перестройкам, о чем свидетельствует явно позднего про­исхождения плита, видимо, случайно и не аккуратно вделанная в кладку, не над главным входом, а где-то сбоку, на высоте 14 м. в верх­ней полосатой ее части. На этой плите выгравирована куфическая над­пись, гласящая «гоббе (свод, небесный свод) Масъуда, сына Давуда». По нашему мнению, это надгробная плита, которой во время ремонта за­делали выбоину на башне".

D.A.Axundov,memarlıq elmləri doktoru.

Bu fərziyyə belə bir təsurat yaradır ki, qalanı restavrasiya etmək üçün yerdən 14 metr hündürlüyünə ayaqaltı pillələr düzəldirlər, zəhmət və məsrəflər sərf edirlər, ancaq cəmi beş-altı daş kəsmək istəmirlər və buna görə də hansısa bir müsəlmanın baş daşının məhz yazı həkk olunan hissəsini! kəsərək, Qız qalasını təmir edirlər? Burada onu da qeyd etmək istəyirəm ki, qala üzərindəki daş kitabənin qalınlığı, onun qəbirüstü baş daşından kəsildiyini inkar edir. Biz bu kitabənin üzərindəki yazının "XII əsrə aid, kufi xətti ilə yazıldığını" nəzərə alsaq, kəsilmiş baş daşının, hörmətli alimlərin qeyd etdiyi "Axsitanm Qız qalasını təmir etdirdiyi?" dövr üçün "təzə qəbr"ə aid olduğunu dərk etməli oluruq. Bu faktın özü də həmin fərziyyənin mümkünsüz olduğunu isbat edir.

Kitabəni, tikinti başa çatandan bir qədər sonra, abidənin mahiyyətinin gələcək nəsillərə çatdırmaq məqsədi ilə bir ismarıc olaraq yerləşdirmişlər. Əlavə olaraq onu da bildirmək istəyirəm ki, Qız qalasının üzərindəki pəncərələrin kənarlarına diqqətlə baxdıqda, onların da kənarlarının səliqəsiz qurulduğu aydın görsənir. Ancaq bu səliqə­sizliyə görə onların da sonradan açıldığını söyləmək olmaz.

Yuxarıda qeyd edilən hörmətli alimlərin fikirlərində maraqlı cəhət odur ki, onlar Qız qalası üzərində kitabənin tikildiyi andan quraşdırıldığına şübhə ilə yanaşırlarsa da, öz əsərlərində "Qübbə" sözünün mənasının - "Qovuşma, ruhların göylərdə qovuşması" mənalarını verdiyini təsdiq etmişlər.

D. Axundov "Архитектура древнего и средневековогоАзербайджана" kitabında bu qalanın "Od Məbədi" olduğunu bildirir.

"Məlumdur ki, keçmiç dövrün insanları əlaqədə olduqları digər dövlətləri daha yaxşı tanıyırdılar. Belə ki, onlar digər ellərə ya ayaqla ya da karvanla səyahət edər, ticarət qurardılar. Bu da onlara yerli xalqların

42

dilini, həyat tərzini və mədəniyyətlərini daha dərindən öyrənməyə imkan yaradırdı. Səcdəgahlar, dini mərasimlər insanları bir-birinə daha çox yaxınlaşdırar və onları daha da məlumatlı edərdi." deyən alim, Qız qalasının "Od məbədi" olması barəsində heç bir tarixi yazıya və ya tarixi sənədlərə istinad etmir. O, qədim tikililəri araşdıraraq, Odlar yurdunda ucalan bu əzəmətin məhz od məbədi olduğu fərziyyəsini göstərmiş, tik­ilinin od məbədi olmasını, onun 7 yaruslu və divarının qalınlığının aşağı hissəsinin 5 metr olması ilə əsaslandırmışdır. D.Axundovun fərz etdiyinə görə, Axura Mazda tikililərin daha dözümlü olması üçün onun divarlarının 5 metr qalınlığında və günəş şüaları altında qurudulmuş kərpiclərdən inşa edilməsini buyurmuşdur. Buna əsaslanan alim, qala divarının belə qalın olmasını izah etmişdir:

"Мазда учит строить из кирпичей, высушенных солнцем, поэтому башни, построенные в Мидии из сырцовых кирпичей, при восьми­этажной высоте должны были возводиться из стен, видимо, толщиной в 5 - 6 м".

Hörmətli alim belə tikililərin Midiyada mövcudluğunu isbat etmir və məbədlərin divarlarının qalınlığının 5 metr olmalı olduğunu əvvəlcə bir fərziyyə kimi irəli sürür. Sonradan öz fərziyyəsini (видимо) elmi əsas kimi götürərək, Qız qalasının oturacağının qalınlığının 5 metr olmasını, onun od məbədi olduğunu təsdiq edən iki göstəricidən biri kimi qeyd edir. Ancaq, o özü də elmi araşdırmasında bu fərziyyəni təkzib edəcək bir necə hallar göstərir. D.Axundov möhkəm əhəng daşından tikilmiş bu abidənin divarlarının iki metr qalınlığında ucaldılmasmın kifayət edə biləcəyini və "kontrofors" tikməyə heç bir ehtiyac olmadığını qeyd edir. O, həmçinin Qız qalasının qaz çıxa biləcək məsaməli torpaqda yox, möhkəm qaya daşı üzərində ucaldığını bildirir. Bildirmək istəyirəm ki, Qız qalasının ucaldığı qayada vaxtı ilə qaz çıxdığını və ya orada qaz yandığını isbat edə biləcək heç bir iz yoxdur. Bu elmi əsərdə o;

- "Qız qalasının içində mövcud olan saxsı borunun - mərtəbələrə qazın verilməsi üçün quraşdırılmış "dulus kəməri" olduğunu, mərtəbələrdəki divarlarda olan ovdanlarda, keçmişdə qaz ilə yanan məşəllərin olduğu, bu ovdanlara vaxtı ilə "dulus kəməri"ndən qollar ayrıldığı, lakin bu qolların sonradan ləğv edildiyi"ni bildirir.

D.Axundovun araşdırmalarında Qız qalsmın Od məbədi olduğunu əsaslandırdığı on altı şərti olduğu kimi təqdim edirəm .( oxucuların nəzərlərini hu "əsaslara" bir daha cəlb etmək üçün, yeri gəlmişkən yazıları tündləşdirərək sual işarələri qoyuram).

43

SİRR

və

AÇA

R //

1) "По нашему мнению, в указанном газовом стояке, видимо,(?) на уровне поэтажных ритуальных ниш устанавливалась специальная гончарная секция, к сожалению, не сохранившаяся ни в одном этаже, (?) имевшая небольшой отвод-горелку, направленный к верху, через который выходил газ(?), постоянно горевший(?) во всех семи святилищах храма.

2) Этот газовый стояк, собранный из одинаковых по форме и разме­рам неполивных гончарных секций, согласно нашей реконструк­ции, проходит от первого этажа до семикаменных труб, установленных по верху башни(?).

3) и к которым подходила труба, подводившая газ(?), постоянно горевший семиглавым пламенем(?), венчая башенный храм яркой огненной короной.

4) За нишами проходил в древности каменный газовый стояк(?).От него специальные каменные выступы с отверстием подводили газ в нишу-алтарь, которые со временем, будучи, видимо(?), без металлической оковки, обгорели и выкрошились.(?)

5) На парапете до реконструкции!?) возвышались семь тумб-горе- лок."(?)

Bildirmək istəyirəm ki, irəli sürülmüş fərziyyələrin heç biri, müəllifin özünün də qeyd etdiyi kimi, Qız qalasında mövcud deyildir və onların nə vaxtsa od məbədi" üzərində mövcud olduğunu isbat edəcək heç bir əsas da yoxdur. Əlavə olaraq onu da qeyd etmək istərdim ki, Qız qalasının daxilindəki saxsı boru yalnız yeddinci mərtəbəyə kimi qalxır və ondan heç bir qollar ayrılmır. Əgər bu endə borudan qaz çıxsa idi belə, onun alışması Qız qalasını dərmədağm edərdi.

Qız qalasının içində arxeoloji qazıntılar aparmış görkəmli alim, pro­fessor Ömər İsmizadə abidənin içində mövcud olan borunun bir parçasını kimyəvi analiz etdirmişdir. Kimyəvi analizin nəticələri də, bu borudan heç vaxt təbii qazm ötürül mədiyini təsdiqləmişdir.

6) В эпоху Сасанидов, скорее всего во времена Шапура I и настав­ника царя- царей верховного жреца (ма1упата) всего государства Кар- тира, который укреплял единую веру и основывал храмы огня, одряхлевший храм в г. Баку, видимо,!?) был подвергнут крупной ре­конструкции!?), во время которой в каменную газовую трубу был вму­рован гончарный стояк слабого обжига без поливы".

44

- Burada bildirmək istərdim ki, Qız qalasında "böyük rekonstruk­siya" işlərinin getdiyini isbat edəcək heç bir əsas yoxdur.

7) "Бакинский храм имеет в первом этаже как бы преддверие и семь этажей святилищ с алтарями огня в виде поэтажных ниш, где горели (?) «вечные» огни".

- Ocağın xüsusiyyətlərini əsas tutaraq qeyd etmək istəyirəm ki, mərtəbələrdə nə vaxtlarsa qaz yandığını demək qeyri mümkündür. Nəzərə alsaq ki, Qız qalası tam bağlı bir tikilidir, onda bir sual meydana çıxır. Bu görünməyən ocaqlar kimin üçün nəzərdə tutulmuşdur? Ziyarətçilər (hamilə qadın, qoca, şikəst) pillələri olmayan məbədin ikinci mərtəbəsinə necə qalxmalı idilər?

8) "Как мидийцы, каспии, так и албаны, видимо(?), были последо­вателями митраизма и маздаизма, а в последствии зороастрийской религии, и поэтому их памятники олицетворяли законы и требования, всегда предъявляемые религией. По всей вероятности, единствен­ным сохранившимся типом каспио-мидийских башенных храмов является бакинский храм Гыз галасы".

- Burada D.Axundov Midiyalıların, Xəzərlərin, Albanların mitraizm və mazdaizm dininin daşıyıcıları olduqlarını fərziyyə edir və Qız qalasının bu dini abidələrdən yeganə salamat qalmış məbəd olduğunu bildirir. Burada bir sual yaranır: - Əgər Qız qalası xəzərli-midiya məbədlərindən yeganə salamat qalan abidədirsə, bəs onda bu gün onu bilmədiyimiz! abidələrə necə oxşatmaq olar? O məbədlərin memarlıq quruluşlarını, formalarını kim bilir?

9) "Возможно, отсутствие выходов газа на поверхность послужило причиной прекращения дальнейшего строительства целого комплекса аналогичных храмов? Другой причиной могло быть падение Мидий- ской державы, происшедшее в VI в. до н.э. Отсутствие выхода газа, ко­нечно, могло послужить причиной прекращения функционирования бакинских храмов и перенесения их на новые места свободного выхода газа, например, храмовый комплекс Сабаиль(?) или в Сураханы (на расстоянии семи фарсангов) и др."

- Burada qeyd etmək istəyirəm ki, indi mövcud olan Suraxanı məbədini o dövrlərlə bağlamaq mümkün deyil. Səbail məbədinin isə alim, sonralar Romalılar tərəfindən dağıdıldığını bildirir. Bəs onda Səbaildə Od məbədinin bir vaxtlar mövcud olduğunu necə əsaslandırmaq mümkündür?

10) "В мидийских горных крепостях Кишессу и Хар-Хар мы видим не один башенный храм, а целые храмовые комплексы, имеющие из-

45

SİRR

və

AÇAR

// вестные аналоги с храмовыми ансамблями (X в. н. э.) Буханешвара, Кад-

журахо и Паттадакале в Индии или храмовыми комплексами около Киото и Нары в Японии и др. Очевидно, того требовали религиозные законы и обычаи. В Баку мы, по-видимому(?), имели несколько древних небольших храмов(?), два находились в непосред­ственной близости от Гыз галасы(?), на фундаментах которых в XIX веке были построены небольшая армянская церковь и русская ча­совня, а на фундаменте третьего в XIV в. была построена Джума мечеть, отстоящая на 400 — 450 мот громады башенного храма."

- Olmayan tikililərin özəllərinə görə, onların od məbədinə aid edilməsi, elmi izahda bir əsas ola bilərmi? Onu da bildirmək istəyirəm ki, həmin ərazidə, "Od məbədinə aid ediləcək, divarlarının qalınlığı 5- 6 metr olan heç bir tikilinin qalıqları yoxdur və yuxarıda qeyd edilmiş Cuma məscidinin özəlinin qalınlığı iki metrdən də azdır.

11) "Кроме существующего храма Гыз галасы в бакинской крепости или рядом с ней в настоящее время не сохранялись аналогические со­оружения. Это дает нам право предполагать, чго другие храмы, ви­димо!?), построенные не на скале, со временем разрушились или были разрушены в связи с прекращением свободного выхода газа в районе бакинских храмов.(?)

- Deməli Qız qalasının yanında və ümumilikdə İçəri şəhərdə "digər od məbədlərinin olmaması, belə deməyə əsas verir ki, onlar olub, ancaq sonradan dağılıblar?!" Bu məntiqlə İçəri şəhərdə çox şeylərin vaxtilə olduğunu demək olar.

12) "Если будухскую дахму относят к первым векам нашей эры, а возможно, и к первым векам до нашей эры, то одним из храмов огня и солнца на территории древнего Азербайджана, который мог послу­жить прообразом для объемно-пространственной и планировочной ее трактовки, конечно, был бакинский башенный храм («Гыз галасы») иряд других, которые были,(?) видимо!?), построены,!?) но не дошли до нашего времени.!?)

- Qız qalasının memarlıq kompozisiyası əsasında qurulmuş hansısa Od məbədlərinin Azərbaycan ərazisində vaxtilə olduğu yenə də yalnız fərz edilir və onların da bir əsas kimi bu gün göstərməyin qeyri mümkünlüyü bildirilir.

13) "Византиец Приск Панийский (первая половина V в.) со слов римлян, описывая путь, ведущий из Скифии в Мидию, отмечал бакин­ские вечные огни, где пламя подымается из скалы подводной. Во вре­мена Римской империи сырая нефть была предметом торговли. В 623 г. император византийский Ираклий овладел Нахичеванью, а затем Га- закой и разрушил там знаменитый храм огнепоклонников. В 624 г. он вторгся в район Баку и разрушил много храмов, в которых поклонялись

46

горящему газу, возможно!?), тогда и был разрушен священный ком­плекс Сабаиль (?) и его четырехугольный трехступенчатый башен­ный храм. (?)...

- Ancaq bu fərziyyəyə görə Qız qalası adlı "mərkəzi od məbədini" Vizantiyalılar dağıtmırlar? Niyə?

Sonra hörmətli alim bildirir:14) Был ли бакинский башенный храм построен в эпоху древних

Каспианы и Мидии VIII-VII вв. до н. э. или эпоху Мидии-Атропатены IV-III вв. до н. э., несомненно одно!?) — это дозороастрийское, а позже зороастрийское культовое сооружение, построенное под влиянием древних каспийских и мидийских храмов, столь удачно увековеченных на скалах Джингир-даг в Кобустане, Ш-П тыс до н. э. и на Ассирийских рельефах. Однако в пользу более древней его датировки говорит отсутствие в исследуемые нами поздние периоды аналогичных построек. Таким образом, мы высказываем предположение, что бакинский башенный храм мог быть построен самое позднее на рубеже VIII-VII вв. до н. э., а возможно, значительно раньше. (??) Видимо,!?) до землетрясения или по какой-либо другой причине, вы­звавшей прекращение выхода газа у бакинских храмов, основным культовым центром маздаизма и зороастризма, пользовавшимся широкой популярностью в Каспиане, Албании и Мидии-Атропа- тене, был храмовый комплекс древнего города Атеши-Багуан со своими «вечными» огнями...

- D. Axunovun araşdırdığı e.ə. VIII - VII əsrlərdə Qız qalasının memarlıq formasına uyğun tikililərin və ya onların qalıqlarının olmaması, ona belə qənaətə gəlməyə əsas vermişdir ki, "yəgin ki, Qız qalası e.ə. VIII - VII əsrlərdən daha əvvəl inşa edilmişdir". Burada Sizin nəzərinizi Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" dastanında qeyd etdiyi bir tarixi yazıya yönəltmək istəyirəm. Dahi Nizami qeyd edir ki, isgəndər məğlub etdiyi xalqların dini inanclarına hörmətlə yanaşsa da, Atəşpərəstlik dinini heç cür qəbul edə bilmirdi və o dinlə amansız davra­naraq od məbədlərini yerlə-yeksan edirdi. Bu məntiqlə deyə bilərəm ki, İsgəndər Daram fəth etdikdən sonra, "Atəşpərəstliyin mərkəzi məbədi olan Bakıdakı Qız qalası"nı dağıtmaması mümkün deyildir.

15) "Если же Сабаиль удержался и не пал под ударами визан­тийцев, то, несомненно, был уничтожен арабским халифатом, ко­торый сметал места языческих культов".

- Ərəb xəlifləri Səbail məbədini dağıtmışlarsa, onlar atəşpərəstlərin "baş məbədi olmuş" Qız qalasını ilk növbədə dağıtmalı idilər. Ancaq bunu etməmişlər. Niyə?

16) В иллюстрированном географическом словаре, изданном в Ве­неции в 1903-1905 гг. на армянском языке, говорится о Баку V века (?) и о том, что со временем армянская церковь в бакинской крепо-

47

SİRR

və

AÇA

R //

I

<

сти(?) была построена на месте языческих храмов (?), воздвигнутых в честь бога огня и бога морейД?) Конечно, казалось бы, парадокс - одна церковь над двумя храмами, но это, видимоД?) имелся в виду храм Апам Напата - бога огня в жидкости, в воде - море...

Реконструкция подтвердила наше мнение, что вторая бакинская крепость была чисто оборонительного типа, а необходимость в ней могла возникнуть лишь тогда, когда еще не были полностью возведены крепостные стены, охватывающие жилую застройку и священный комплекс Бак-Ван.(?) Это название впоследствии было присвоено всей огороженной территории и, претерпев ряд изменений, из Бак-Ван, Багуан, Атеши-Багуан, Бак-ви(?) (армянское название) оно превратилось в Баку."(?)

D. Axundov Qız qalasının Od Məbədi olduğunu isbat etmək üçün göstərdiyi bu "əsas"lar belə heç bir qədim od məbədinə oxşarlığına, heç bir tarixi yazıya, adi məntiqə əsaslanmayaraq, yalnız öz fərziyyələri əsasında yazdığından, Qız qalasının Od Məbədi olduğu və onun eramızdan əvvəl ucaldılmasmı söyləməsi əsasızdır. Qədim Türklərdən gələn! və Tanrı ilə bağlı olan Bakının adının erməniləşdirilməsi, bu "elmi iş” in Bakı və Qız qalası ilə heç bir əlaqəsi olmadığını bir daha təsdiq edir.

"Bakı" adının Tanrı ilə bağlı olub, müqəddəs şəhər sayılmasının səbəbi vardır. Belə ki, Türk folklorundan tarixi Türklərin dörd ünsürü: Od, Su, Yel və Torpağı müqəddəs saydıqları məlumdur. Od - yerdən qalxan yanar qazlar, Su - Xəzər dənizi, Yel - Xəzri və Gilavar, Torpaq - qədimlərdə ovçuluq, heyvan bəslənilməsi və hətta əkinçilik üçün belə yararlı olmuş Bakı torpaqları (Xəqani Şirvaninirı seçilmiş əsərlərindən), bu məkanda birgə mövcud olduğundan, bu yerlər müqəddəs sayılmış və Tanrının məkanı "Boqa" (Boqa- qədim Türk sözü olub, Tanrı və ya Tanrının məkanı mənasını daşıyır) adını almışdır. (Boqa, Baqu, Baku). Sonradan o, Bakı kimi səsləndirilmişdir.

Qız qalasının "Müdafiə qalası" olduğunu isbat edən heç bir əsas olmaması səbəbindən, onun əksini isbat edəcək müdafiə qalalarının xüsusiyyətlərini qeyd etmək istəmirəm. Yalnız onu bildirmək istərdim ki, borunun hər 31 sm-dən daxilinə doğru 9 sm. çıxıntı verməsi, borunun kanalizasiya borusu kimi istifadəyə yararsız olduğunu isbat edir.

Qız qalasının içindəki borunun kimyavi analizi, onun müdafiə məqsədli qalalarda yerləşdirilməsi mümkün sayıla biləcək kanalizasiya borusu kimi də istifadə edilmədiyini təyin etmişdir.

Qız qalasının "iki mərhələdə" - tikilinin hamar olan hissəsinin eramızdan əvvəl, girintili çıxıntılı hissəsinin XII əsrdə inşa edildiyini bildirən C. Aleksandraviç-Nasifi memar deyildir və onun bu fərziyyəsi yanlışdır. Belə ki, bütün memarlar, Qız qalasının vahid memarlıq layihəsi əsasında, memarlıq qanunları çərçivəsində, bir dəfəyə inşa edildiyini təsdiq edirlər:

48

Azərbaycan memarlıq tarixi"Интересна система членения фасадов по вертикали на три основ­

ные части:1) основание из камней неправильной формы, как бы сливающихся

с выступающей скалой;2) гладкая часть башни, решенная горизонтальными рядами акку­

ратно обтесанных камней;3) верхняя часть, решенная аккуратным чередованием попеременно

выступающих и втопленных рядов каменной кладки с завершением в виде плоского валика и гладкого парапета, ограждающего верхнюю площадку.

Древний зодчий сумел добиться сильной архитектурно­художественной выразительности тем, что башня, фактически со­стоящий из двух, решенных по-разному в плане вертикальных объемов, был слит в композиционно единое здание."

Useynov M., Bretaniski L, Salamzadə А. 1963

Qız qalasının, abservatoriya olduğunu deyənlər də vardır. Onlar Qız qalasının "memarlıq işarətlərini" əsas götürərək, onları bu gün istifadə etdiyimiz "Günəş təqvimi" ilə tutuşdururlar. Nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, Qız qalası XII əsrdə ucaldılmışdır və o dövrdə yerli as­tronomlar da müsəlman təqviminə (Ay təqvimi) əsasən fəaliyyət göstərirdilər. Həmçinin, hər birimizə aydındır ki, göy cisimlərini dəniz kənarı ərazilərdə yox, dənizdən uzaq quru və dağ üstü yerlərdə daha aydın müşahidə etmək olur. Belə ki, dəniz ətrafında göyün üzü sudan qalxan buxarla qismən örtülmüş olur. Ancaq, dağlıq və quru iqlimli ərazilərdən gecələr göy üzünü seyr etsəniz, daha aydın səma sizin də nəzərinizdən qaçmayacaqdır. Əlavə olaraq bildirmək istəyirəm ki, ab­servatoriya üçün 28 metr hündürlüyündə, 5 metr qalınlığında divarlar tikməyə və onu əlavə olaraq "dayaq divarı" ilə bərkitməyə heç bir ehtiyac olmamışdır.

Başqa - başqa fərziyələrlə, Qız qalasının tikilmə tarixini hətta eramızdan min illər əvvəllərə aparanlar da vardır. Ancaq, Qız qalası və onun ətrafında aparılmış arxeoloji tədqiqatlara rəhbərlik etmiş görkəmli Azərbaycan alimləri Ö.İsmizadə və H.Ciddi Qız qalasının XI əsrdən sonra tikildiyini əsaslandırmışlar:

49

SİRR

və

AÇA

R // Bakı Qız qalası

'Yazılı mənbələr və arxeoloji tədqiqatın nəticələri, Bakı Qız qalasının tikilməsi tarixini hələlik XI əsrdən əvvəllərə çəkməyə imkan vermir".

Ö. Ş. İsmizadə. H. Ə. Ciddi. ( Səh. 35)

Qız qalasının tikintisindən bir qədər sonra, ondan bir çox məqsədlər üçün istifadə edilməsi mümkündür. Belə ki, sonradan bu tikilidən müdafiə qalası, mayak və s. kimi istifadə edilə bilərdi. Ancaq bir danılmaz fakt vardır! Qız qalasının ölçüləri, memarlıq quruluşu və onun inşasına sərf edilmiş böyük məsrəflər tikilinin bu məqsədlərlə inşa edildiyini təsdiqləmir və bütün yuxarıda qeyd edilən fərziyyələri tamamilə rədd edir.

Görkəmli alim C.D. Kərimzadə də Qız qalası üzərində qeyd edilmiş "Qübbə" sözünün mənasına görə, onun məqbərə ola biləcəyini qeyd etmişdir.

Ən əsası odur kı, indiyə qədər bu abidənin mahiyyətini araşdıranların heç biri Qız qalasının Qibləyə yönəldiyini təyin etməyiblər və ya bu vacib amilə heç bir əhəmiyyət verməyiblər.

50

QIZ QALASI BARƏSİNDƏ TARİXİ FAKTLARA, TANINMIŞ ALİMLƏRİN FİKİRLƏRİNƏ NƏZƏR SALAQ

Azərbaycan memarlıq tarixi"Bakı məbəd qülləsində müdafiə xüsusiyyətli merlonlar, maşikullar,

qaynar neft əndərilməsi üçün yarıqlar yoxdur. Qalanın üstündən də müdafiyə olunmaq ağlabatan görsənmir. Qala hündür olduğundan onun üzərindən atılan oxların öldürücü qüvvəsi azalar və bərk əsən Bakı küləkləri onun istiqamətini dəyişərdi. Bütün bunlar qalanın müdafiə məqsədli olmadığını sübut edir".

Useynov M., Bretaniski L, Salamzadə A. 1963

Bakı Qız qalası"Arxeoloji tədqiqatın nəticələri, qalanın nəhəng bir qaya üzərində

tikildiyini və ona heç bir tərəfdən yeraltı yol olmadığım göstərir."

Ö. Ş. İsmizadə. H. Ə. Ciddi, (səh. 35)

Bakı şəhərinin tarixi"İçəri şəhər ərazisində, torpaq üzərində, XII əsrdən əvvəllərə aid

edilə biləcək heç bir memarlıq abidəsi yoxdur. VIII əsr və ondan daha əvvəllərə aid edilə bilən tikililərin qalıqları şəhərin daha qədim hissəsində - Bakı təpələrindəki torpaq altındadırlar."

Sara Aşurbəyli. (səh. 146)

Azərbaycan Tarixi"1192-ci ildə Şirvana yeni fəlakət üz verdi. Güclü zəlzələ nəticəsində

Şamaxıda gözəl binalar, saraylar, məscidlər, mədəniyyət abidələri yerlə yeksan oldu. Minlərlə adam, o cümlədən Axsitamn qadını və övladları həlak oldu. Şahm igamətgahı Bakıya köçdü. Şəhərin ətrafına ikiqat daş divar çəkildi, əzəmətli "Qız qalası" tikildi. Müdafiə əhəmiyyətli qalalar və bürclər içərisində həm sənətkarlıq baxımından, həm də hərbi-strateji cəhətdən Qız qalası xüsusilə fərqlənir. Bakı memarlıq məktəbinin ən gözəl və əzəmətli abidəsi olan Qız qalası XII əsrdə yaradılmışdır. Bununla belə, bu abidənin daha əvvəllər tikilməsi haqqında da maraqlı fikirlər vardır. Qız qalası sal qaya üzərində ucaldılmışdır. Memarlıq

SİRR

və

AÇAR

// formasına görə Şərqdə məşhur abidə hesab edilən bu qalanın memarı

Məsud ibn Davud olmuşdur. Abidənin hündürlüyü 28m, diametri 16m, divarlarının qalınlığı 4 - 5 metrdir. Bürcün içərisi 8 mərtəbəlidir..."

Ziya Bünyadov

Eyni fikirləri Fərid Ələkbərli də təsdiq edərək, Qız qalasının XII əsrdə Şirvanşah Axsitan tərəfindən tikdirildiyini bildirir:

Unudulmuş şirvanşahlar.Şirvanşah I Axsitan ibn Mənuçöhr III (1160-1196)

«Axsitanm şahlığı dövrü Şirvan dövlətinin iqtisadi və mədəni inkişaf dövrü kimi tarixə düşmüşdür. Onun hakimiyyəti ərzində şəhərlər çiçəklənir, sənətkarlıq və ticarət artırdı. İslamı qəbul etmiş Gürcü çarı Tamar, Axsitanm anası olduğundan, Gürcüstan ilə güclü ittifaq yaradılmışdır. Axsitan özü də Gürcü çarı III Georqinin qızı İsmətəddin ilə evlənmişdir. Bizans imperatoru Komnen, Axsitanm xalası oğlu idi və o, tez-tez Şirvana gələrdi. Çətin

günlərində bu 3 monarx bir-birinə kömək edərdilər. Gürcü çarı III Georginin taxtının saxlanması üçün, məhz Axsitanm qoşunu, şahzadə Dempanm qiyamının qarşısım almışdır. 1174 cü ildə Şirvan, Gürcü və Bizans koalisiyası Bakıya soxulmaq istəyən Rus piratlarının 73 gəmisini Xəzərdə batırmışdılar. Bu qələbədə Şirvanlılar aparıcı rol oynamışlar. Axsi­tan ölkənin müdafiəsinin gücləndirilməsinə böyük önəm vermişdir və o, tarixə qüllə və qalalar ucaldan rəhbər kimi düşmüşdür. Onun tikdirdiyi bir çox qalalar və qüllələr bu günə kimi qalmışdır.

1175 ci ildə o, Bakıda əzəmətli Qız qalasını (bəzi alimlər Axsitanm yalnız onu bərpa etdiyini bildirirlər), 1187 ci ildə dördquşəli Mərdəkan qalasını tikdirmişdir. 1192-ci ildə Şamaxıda güclü zəlzələ baş verdiyindən,I Axsitan paytaxtı Bakıya köçürmüşdür. Beləliklə, 811 il əvvəl Bakı ilk dəfə olaraq bizim dövlətimizin paytaxtı elan edilmişdir.»

Fərid Ələkbərli,tarix elmləri doktoru.

52

"Nizami dövrü memarlıq abidələri" (səh. 163)."Qız qalasının üzərindəki kitabənin xətti üslubca XII yüzilliyə aid edilir."

Cəfər Qiyasi,memarlıq elmləri doktoru.

"Böyük ensklopedik lüğət", SSRİ-nin və dünyanın bir çox tanınmış alimləri Qız qalasının XII əsrdə memar Davud oğlu Məsud tərəfindən inşa edildiyini və ona qabırğavari görünüş verildiyini bildirmişlər:

"Böyük ensklopedik lüğət". Moskva, 1978.«Qız qalası; Bakı ş. Orta əsr Azərbaycan memarlıq abidəsi. (XII əsr.

Memar Məsud ibn Davud). Şərq tərəfdən çıxıntısı olan əzəmətli silindirik tikili. Fasadı horizontal qabırğavari daş hörgü ilə toxunub.»

"Azərbaycan memarlıq tarixi". 1963«Qız qalası, orta əsr Azərbaycan memarlıq əsəri. Bakı ş.fXII əsr.

Memar Davud oğlu Məsud). Nəhəng silindirik tikili (daxildən 8 yaruslu, hündürlüyü 28m, təməlində divarlarının qalınlığı 5m), şərqə tərəf böyük çıxıntısı var. Qız qalası əhənglə hörülüb. Horizontal halda girintili- çıxmtılı daş hörgüləri, fasada qabırğavari görünüş verir.»

Useynov M., Bretaniskiy L., Salamzadə A.

Görkəmli alim L.Bernitskinin aşağıda verilən fikirlərində, Qız qalasının dini məqsədlərlə ucaldığı və onun görünüşünün qabırğanı xatırlatdığı bildirilir:

Azərbaycan IV-XIII əsrlərdə"Bəs Qız qalası hansı məqsədlə inşa edilmişdir? Onun müdafiə

xarakterli qala olduğunu deyənlər daha çox idi. Qız qalası Abşeron qalalarından çox hündür inşa edilməsinə və quruluşuna görə fərqlənir. Ancaq sonradan alimlər tikilinin müdafiə xüsusiyyətlərinin olmadığını aydınlaşdıraraq, Qız qalasının müdafiə əhəmiyyətli tikili olması fərziyyəsini təmamılə rədd etdilər. Tikilinin ucaldıldığı yer, görünüşü, daxili quruluşu onun müdafiə xarakterli məqsədlərə yararsiz olduğunu sübut edir. Bundan sonra əvvəllər də irəli sürülmüş, "Qız qalası d_inj məqsədlərlə ucaldılmışdır"- fərziyəsi yenidən gündəmə gəldi. Qız

SİRR

və

AÇAR

// qalasının sirli çıxıntısı- "dayaq divarı" da yuxarıda göstərilən

fərziyyələr üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Oabırğavari girintili- cıxıntılı hörülmüş qala divarı da çox müəmmalı görünür".

Bernitski L.S. Moskva, 1976.

Yuxarıda qeyd edilən alimlərin fikirlərini təhlil etdikdə:Qız qaılası XII əsrdə tikilmişdir,Qız qalası Şirvanşah Axsitanm göstərişi ilə memar Davud oğlu

Məsud tərəfindən inşa olunmuşdur,Qız qalası hərbi - müdafiə xarakterli deyildir,Qız qalasının memarlıq görünüşü qabırğavarı (qabırğanı xatırladan)

formada inşa edilmişdir,Qız qalası dini məqsədlərlə ucaldılmışdır kimi fikirlərinin təsdiq

edildiyini görürük.Bir çox dini kitablarda Allah-Təalanın, Adəmin sol qabırğasından

onun zövcəsini - Həvvanı yaratdığı bildirilir:

Библия. Ветхий завет. 2.21) И навел Господь Бог на человека крепкий сон; и, когда он уснул,

взял одно из ребер его, и закрыл то место плотью.22) И создал Господь Бог из ребра, взятого у человека, жену, и при­

вел ее к человеку.

Bu fikir, Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin İmam Cəfər Sadiqdən rəvayət olunmuş bir hədisi ilə uyğunluq təşkil edir. Həzrəti Məhəmməd peyğəmbər buyurmuşdur:

"Qadın əyri qabırğa kimidir; əgər toxunmasan, ondan faydalana bilərsən. Əgər əyib düzəltmək istəsən, sınar".

Bu hədis Qurani Kərimin aşağıda qeyd edilən surəsinin açılışı da ola bilər.

Qurani - Kərim. 4."Ən-Nisə" surəsi. Ayə 1."Ey insanlar! Sizi tək bir şəxsdən xəlq edən, ondan da zövcəsini

yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadın törədib yer üzünə yayan Rəbbinizdən qorxun!"

54

SİRR

və

AÇA

R //

56

Yuxarıda qeyd edilən: - Qız qalasının hörgüsü "qabırğanı" xatırladır və "Qadın kişinin qabırğasından yaranmışdır" fikirləri bu abidədə üst-üstə düşür. Dahi memar, qabırğasından sevgilisi yaranmış kişini (bel) - kişi onurğası şəklində ifadə etmişdir. "Övlad atanın belindən gəlir" düşüncəsi bizlərdə tarixən formalaşmışdır. Şeyx Niami bu fikri belə ifadə edir:

"D astan ın b aşlan ğıcı"

Bu söz incisini düzən zaman mən,Böylə danışmışdı bu nəqli deyən:Ərəb torpağında bir kişi varmış,Şöhrəti, hörməti aşıb daşarmış.O imiş başçısı Amirilərin,Abadmış torpağı olduğu yerin...O, bir xəlifə tək məşhur olsa da,Övladsız, işıqsız bir şamdı o da.Sədəfdən daha çox oğul arardı,Dənsiz sünbül kimi dən arzulardı...Məcnunun atası bu xoş diləklə Aclar doydurardı min bir köməklə...Onun naləsini eşitdi allah,Ona da bir oğul verdi bir sabah...Belindən gələni görüb dünyada,Gül kimi xəzinə payladı o da.

Qız qalasının memarlıq məzmununu ayırd etdikdə, onun memarı - Ustad Məsudun, din elmi ilə təbabət elmlərini dərindən bildiyi aydın olur. Qız qalasının məzmununu bilən Nizami, bu memarlıq əsərini yüksək qiymətləndirmiş,

Elmlər elmidir demiş peyğəmbər Din elmi, təbabət elmi müxtəsər.

deyərək, bu iki elmdən istifadə etmiş memarın, necə dərin məzmunlu abidə yaratdığını oğluna bildirmişdir. Bu elmi biliklərindən məharətlə istifadə edən memar, böyük şairlərin bir kitabda izah edə biləcəkləri məzmunu, daha asan üsulla, bütün insanlar üçün hər zaman əlçatan for­mada - abidə formasında yarada bilmişdir.

Dahi Nizami öz əsərlərində Azərbaycanda ucaldılan memarlıq abidələrini və onların memarlarını yüksək qiymətləndirmişdir. O, memarlıq əsərlərinin insanların imkanından, savadından asılı olma­yaraq, hamı üçün eyni dərəcədə əlçatan, daim göz qabağında olan

57

SİRR

və

AÇAR

// mədəniyyət inciləri olduğunu və bu incəsənət əsərlərinin daha effektli

təbliğat vasitəsi kimi daim inkişaf edəcəyini başa düşürdü. O, memarlıq işinin gələcəyin sənəti olacağını dərk edərək, oğluna belə nəsihət verir:

Şeirdən ucalıq umma dünyada,Çünki Nizamiylə qurtardı o da.

Qız qalasının yuxarıda sadalanan görünüşünün insan onurğasını və qabırğasını əks etdirdiyini təsdiq etmək üçün insan anatomiyasına nəzər salaq:

"Onurğa sütununun qısa anatomiyası"

"insan gövdəsinin dayaq hissəsini onurğa təşkil edir. Onurğa fəqərələrdən təşkil olaraq, üst-üstə birləşib onurğa sütununu əmələ gətirir. İnsanın onurğa sütunu 31-34 ədəd fəqərələrdən təşkil olunmuşdur. Bunlardan 7-si boyun, 12 döş, 5 bel, 5 oma və 2-5 ədədi büzdüm fəqərələridir. Fəgərə cisimlərinin səthləri bir-birləri ilə qığirdaqla birləşmişlər. I və II boyun fəqərələrinin arasında isə qığırdaq olmur. Birinci iki boyun fəqərəsi kəllə ilə onurğa sütunu arasında birləşdirici bənd rolunu oynayır. Birinci boyun fəqərəsi ( Cl- atlant) kəllə əsasına birləşir. Atlanto-aksial oynaq (başın aşağı oynağı) (articulatio at- lanto-axialis mediana) dörd oynaqdan təşkil olunmuşdur. Fəqərələrarası disklər-mürəkkəb anatomik törəmə olub, fəqərə cisimləri arasında yerləşir və vacib dayaq-hərəkət funksiyasını yerinə yetirir. Fəqərə cisimlərində yerləşən deşiklər üst-üstə düşərək "kanal" əmələ gətirir ki, bu kanalda onurğa beyni yerləşir. Fəqərələrin arasında fəqərəarası dəlik olur ki, buradan da 31 cüt onurğa beyin sinirləri çıxır. Fəqərələrin cisimləri yuxarı boyuna doğru getdikcə kiçilir ki, bu da onurğaya konus­vari görünüş verir. İnsanın döş qəfəsi 24 ədəd (2x12) qabırğadan ibarətdir. Bu qabırğalar 12 ədəd fəqərə ilə birləşirlər.

Bununla da, müəllif İlqar Əliyevin "Sirr və açar" (Qız qalası Leyli və Məcnun"un məqbərəsidir) adlı kitabında təqdim etdiyi Qız qalasının formasının, xarici və daxili quruluşunun memarlıq göstə­ricilərinin, insanın onurğası və döş qəfəsinin forma və sayları ilə təmamilə uyğunluq təşkil etdiyini təsdiqləyirəm.

R.M.Mahmudov,Bakı Tibb Universitetinin dosenti

58

İki divardaki iki naxış tək,Onlar hərəkətsiz dururlar, gerçək.

(Məcnun ilə Leyli)

Aşağıda insan onurğasının quruluşunun Qız qalasının memarlıq göstəriciləri ilə eyniliyi təsdiq edilir:

1. Qız qalası iki hissədən, silindirik və ona bitişik əyri çıxıntılı tikilidənibarətdir.

2. Qız qalasının bir hissəsinə "insan onurğası" görkəmi verilməsi məqsədi ilə o, konusvari silindirik formada ucaldılmışdır, (şəkil 4)

3. Şilindir üzərindəki 31 ədəd çıxıntılı zolaqlar insan onurğasmdakı fəqərələrin sayıdır.

4. Çıxmtılar arası batıqlara doldurulmuş, heç bir müdafiə və ya digər əhəmiyyəti olmayan qalın ağ əhəng zolaqlar, fəqərələr arası ağ diskləri əks etdirir.

5.Silindirin yerdən sonuncu halqavarı zolaqları, onurğanın son fəqərəsi olan "Atlant"ı əks etdirir. Bu zolaq da Atlant fəqərəsi kimi yeganə hamar hissədir. Birinci və ikinci fəqərələr arasında qığırdaq olmadığından, silindirin son iki halqasına girintili çıxıntılı hörgü verilməmiş və o, ağ əhənglə doldurulmamışdır.

6. Qalanın divarının qalınlığının yuxarı hissəsində 4 metr olması, so­nuncu boyun fəqərəsi olan "Atlant"ı (atlas) kəllə ilə birləşdirən 4 ədəd oynaq-dayaqlarının, aşağı hissəsinin eninin 5 metr olması, büzdüm sümüklərinin sayını əks etdirir.

Şəkil 4 Şəkil 5

59

SİRR

və

AÇA

R // 7. Abidənin qadım-əyri qabırğanı əks etdirən hissəsi əyri çıxıntı

formasında verilmişdir.8. Əyri tikilinin üzərindəki 24 ədəd çıxıntılı zolaqlar-insanın 24 ədəd

(12 x 2) qabırğalarının sayıdır.9. Məqbərənin daxilindəki mərtəbələri birləşdirən 12 ədəd pillələr

insan qabırğalarının mərtəbələrlə birləşdiyi döş fəqərələrinin,10. indiyə qədər "dulus kəməri", "kanalizasiya borusu" və s.

adlandmlan boru, onurğa sütunu ilə birgə qalxan sinir kanalının eyni- sıdır. Bu boru 31 ədəd hissədən təşkil edilmişdir ki, o da sinir kanalının mərkəzindən keçən 31 ədəd sinir kəmərlərini əks etdirir, (şəkil 5)

11. Fəqərə cisimlərinin üst-üstə birləşməsi nəticəsində ortasından Ç •ЭП d f rəvı kanal' Qız qalasının mərkəzindəki dairəvi boşluq

(kanal) hissəsidir. * ^

6) Qız qalasının üstdən görünüşü. 7) fəqərənin üstdən görünüşü

Bu şəkillərdə Qız qalasının daxili quruluşunun (şəkil 8) və insan onurğasının (şəkil 9) təsvirlərinin eyniliyi verilmişdir:

8) Qız qalasının daxili quruluşu 9) İnsan onurğasının görünüşü.

60

"Nizami dövrü memarliq abidələri".

"Həndəsi biçimlər orta çağ memarı üçün həm də zəngin simvollar sistemi olub, onu öz yaradıcılığında təbiət biçimlərini (Allah - Təalanınyaradıcılığı. Red. İ.Əliyevdəndir.) yamsalamaqdan uzlaşdıran güclü bədiivə praktiki vasitə idi. Mahiyyətinə gəldikdə isə həndəsi konsepsiyaya uyğun işləyən naxış ustalarının yaradıcılıq prinsipləri təbiətin yaradıcılıq prinsiplərinə yaxındır. Görkəmli araşdırıcı X.S. Məmmədovun müşahidəsincə, həndəsi naxış kompozisiyalarını işləyən sənətkarlar təbiətin özünün prinsiplərini üstün tuturdular. Şərgin ən böyük mütəfəkkirləri Burini, Farabi, İbn Sina və başqaları da, həmişə "Təbiətin özündən çıxış etməyi (Dünyanın yeddi möcüzəsinin seçilməsində əsas götürülən şərtlərdən biri. Red.LƏliyevdəndir), fakt və təcrübəyə dayanaraq təbiətdə olan qanunauyğunluqlara əsaslanmağı" real gerçəkliyi dərketmə metodlarından biri hesab etmişlər. Memar və nəqqaşlar dövrün bu zəruri tələbindən çıxış edirdilər və onun "hərəkət tərzinə" tam yaxın olmağa can atırdılar."

Cəfər Qiyasi, m em arlıq elm ləri doktoru.

Burada qeyd etmək istəyirəm ki, hörmətli alim Sovet ideologiyası ilə "təbiətin özündən çıxış etməyi" və "təbiət qanunauyğunluğu" deyərkən, Allah-Təalanın yaradıcılığını bildirirdi. Hörmətli alim C. Qiyasinin qeyd etdiyi dövrdə yaşayıb-yaratmış Qız qalasının memarı Davud oğlu Məsud da məhz Allah -Təalanın yaradıcılığını (Həvvanın Adəmin sol qabırğasından yaradılmasını) öz memarlıq əsərində təsvir etmişdir.

Qız qalası 8 mərtəbədən ibarət olub, 28 metr hündürlüyündədir. Bu ölçülərin memarlıq məzmunu da birbaşa Quran ayəsini özündə əks etdirir.

Memar Əcəmi Əbubəkir oğlu Naxçivaninin ucaltdığı 35 metr hündürlüyü olan Möminə Xatm məqbərəsinin kompozisiyalarının hamısının özəyini "Allah" sözü bəzəyir. Bütün bunlar Nizami dövrünün yaradıcılarının, antik dövrün memarları kimi, Allah - Təalanın yaradıcılığı (antik dövrlərdə Tanrılar) ilə bağlı məzmunlarda əsərlər yaratdıqlarını isbat edir.

Nizami dövrünün memarlıq abidələrinin ən parlaq nümunələrindən hesab edilən, 1186-cı ildə Gahan Pəhləvan Atabəy Əbu Gəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldənizin göstərişinə əsasən, "Dünyanın və dinin cəlalı, islamın və müsəlmanların namusu Möminə xatun”un şərəfinə ucaldılmış

61

SİRR

və

AÇAR

// və xalq arasında Atabəy Gümbəzi kimi məşhur olan xatirə abidəsidir.

Möminə xatun Atabəy Şəms əd-Din Eldənizin birinci arvadı idi və Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaranması, möhkəmləndirilməsi üçün çox böyük işlər görmüşdü. O, 1175-ci ildə dünyasını dəyişir. Atabəy Eldəniz ona məqbərə ucaltmağı qərara alır. Bundan az sonra Eldəniz özü də rəhmətə gedir. Məqbərənin tikintisini onların oğlu Cahan Pəhləvan davam etdirmiş və 1186-ci ildə başa çatdırmışdır. Bu məqbərə də yeraltı və yerüstü hissələrdən ibarətdir. Birinci qismə Xatunun məzarı, ikinci hissəyə isə xatirə abidəsi daxildir. Məqbərə öz formasına görə kəsik onbucaqlım xatırladır. Giriş üçün nəzərdə tutulmuş fasadı çıxmaq şərti ilə qalan bucaqların hamısı eyni cür işlənmiş və naxışlarla bəzədilmişdir. Məqbərənin üzərində kufi xətti ilə Qurani Kərimdən ayələr həkk olunmuş haşiyə yerləşdirilib. Təqribən bir metr hündürlüyündə olan bu yazı minalanmış kərpiclərlə işlənmiş və məqbərənin bəzəyi sayılır. Hündürlüyünə və monumentallığına baxmayaraq, məqbərə çox zərif və dikdir. Bu da onun qadın şərəfinə ucaldıldığından xəbər verir.

Atabəy Eldənizin öz sevgilisinə ucaltmağa başladığı bu möhtəşəm Möminə Xatun məqbərəsi, Şirvanşah Axsitanı da ruhlandırmışdır. O da öz oğluna və ömrünün sonuna qədər oğlunun sonsuz məhəbbətinə sadiq qalan sevgilisinin xatirəsinə məqbərə ucaltmağı qərara almışdır. Bununla da, qurub yaratmaq eşqi ilə yaşayan Şirvanşah Axsitan, daha mütərəqqi qurucular olan Türk Atabəylərinin mədəniyyətlərini, onların adət və ənənələrini də qəlbən qəbul etdiyini öz Şahənşahına bildirmiş olmuşdur.

(Ərəblərin dünyasını dəyişmiş əzizlərinə məqbərə ucaltmadıqlarını bir daha qeyd etmək istəyirəm).

62

BELƏLİKLƏ

Axsitanin sifarişini yerinə yetirən abidənin memarı Davud oğlu Məsud dövrün İslam qanunlarını nəzərə alaraq (İslam qanunlarına görə insanın şəklini çəkmək və ya ona heykəl ucaltmaq yasaq sayılır),

1) Qurani - Kərimin 8. əl-Ənfal surəsi 28-ci ayəsinə uyğun olaraq, Qız qalasını 28 metr hündürlüyündə, 8 mərtəbəli,

2) dini kəlamlar əsasında, məqbərəni iki sevgiliyə həsr edərək, kişi beli və ona bitişik sol əyri qabırğa şəklində (kişi və qadın) yaratmışdır.

Qurani Kərim. 30 "Rum" Surəsi. Ayə 21.«Sizin özünüzdən sizlər üçün taylar yaratmış ki, rahatlıq tapasız

taylarınızla. Sevgiylə mərhəmət bərqərar eləmiş aranızda. Bunlar onun qüdrətinin dəlilləridir. Şübhəsiz, bunlarda ayələr var düşünənlər üçün.

3) O, İslam qanunlarına əsasən Qız qalasının üzünü Qibləyə doğru yönəltmiş və onun üzərində "Qobbə" sözünü həkk etmişdir.

Adətən adlı-sanlı müsəlmanların baş daşları üzərində həkk edilən, Qız qalası üzərindəki yeganə yazı olan "Qübbə" sözünün (birləşmə, qovuşma, göylərdə ruhların qovuşması) burada istfadəsinin mahiyyəti və Qız qalasının Qibləyə baxmasının səbəbləri tam aydın olur! Onu da bildirmək istərdim ki, Qız qalası yerləşən ərazidə XII əsrdə qəbiristanlıq olmuş və orada yalnız adlı şanlı nəsildən olan insanlar basdırılarmış.

Qız qalasının quruluşu ilə insan onurğasının quruluşunun müqayisəli təhlilində bütün detalların üst-üstə düşdüyü artıq bir faktdır. İndiyə qədər irəli sürülmüş fərziyyələrdə, inşasına çox böyük məsrəflər sərf edilmiş abidənin görünüşünə (ən əsası, heç bir müdafiə və sair əhəmiyəti olmayan Qız qalasının əyri formalı çıxıntılı hissəsinə), məzmununa, qəbiristanlıq ərazisində ucaldılmasma, Qibləyə baxmasına, "Qübbə' sözünün əhəmiyətinə, bir sözlə, memar Davud oğlu Məsudun "memarlıq ismarıclarına" heç bir əhəmiyyət verilməyib və ya bəzi fərziyələrdə bu mesajların cəmi bir-ikisinə əsassız istinalar edilmişdir.

Qız qalasının ucaldılması dövrünün mədəniyyəti və qanunları, üzərindəki yazı, forması, görünüşü, ölçüləri və mahiyyəti bu abidənin adı ilə tam vəhdət təşkil edir:

"QIZ" + "QALA" = "QIZ QALASI"

Bu Qala daşlı qala, çınqıllı daşlı qala, Tikmədim özüm qalam, tikdim ki, izim qala.

SİRR

və

AÇAR

//

Yəgin ki, Sizi, burada bir sual maraqlandıracaqdır;Oğlan və qıza həsr edilmiş abidənin adı nə üçün məhz “Qız"- la bağlanır? Məlumdur ki, iki gənc aşiqin məhəbbətinə həsr edilmiş bütün

dastanların adında ilk olaraq oğlanın adı, ikinci olaraq qızın adı çəkilir. Məsələn; "Xosrov və Şirin", "Romeo və Culyeta","Ruslan və Lyudmila" və sair. Ancaq Dahi Nizami Qız qalasına həsr etdiyi dastanında birinci Leylini, sonra Məcnunun adını qeyd edir. Niyə?

ı

I

<

<

<

<

64

I

MEMARLIQ PEYĞƏMBƏRİ DAVUD oğlu MƏSUD

Alimlərin rəyincə, feodalizm dövründə memarlığın özünəməxsus məhəlli xüsusiyyətlərinin formalaşması, Yaxın Şərqdə mərkəzi xilafət hakimiyyətinin zəifləməsi ilə başlamış, yerli və müstəqil dövlət qurumlarının meydana gəlməsinə və möhkəmlənməsinə gətirib çıxarmış tarixi hadisələrlə əlaqədar olmuşdur. Orta əsrlər Bakı memarlıq məktəbinin formalaşması prosesi xilafət hakimiyyətinin tənəzzülü və qüdrətli Səlcuq imperiyası memarlığının inkişafını müəyyən edən amilə çevrilməsi dövrünə təsadüf edir. Bu təmayülün ilk addımları XI əsrdən etibarən müəyyənləşməyə başlamışdır. XII yüzillikdə Bakı səhəri və ümümilikdə Şirvan şahlığı Eldənizlər dövlətinin tərkib hissəsinə çevrildikdən sonra, Bakı memarlıq məktəbinin şöhrəti daha da artır. O, türk, ərəb memarlıq xüsusiyyətlərinin əsas ştrixlərini özündə birləşdirən və heç bir mədəniyyəti təkrar etməyən yeni memarlıq məktəbinə çevrilir.

İslam dini canlıların heykəlini ucaltmağı qadağan etdiyindən, Türk dünyasında yüksək qülləli məqbərələr qərbi Avropadakı qəbirüstü abidələri əvəz edirdi. Bu tikililərin məzarlıq hissələri əsasən yerin altında olur, yerüstü hissəsi isə bəzən hətta 35 metrə qədər yüksələrək, öz gözəlliyi və ifadəliliyi ilə dəfn olunmuş şəxsin xatirəsini əbədiləşdirməyə xidmət edirdi. Böyük memar bu əsərində həmin qayəni yüksək sənətkarlıqla gerçəkləşdirə bilmişdi. Artıq biz, Qız qalasının xarici və daxili quruluşlarını tutuşdurduqdan sonra, əminliklə deyə bilərik ki, Memar Məsud, iki sevgilini - kişi və onun qabırğasından yaranan qadını, möcüzəvi şəkildə memarlıq həllini verə bilmiş və Şirvanşah Axsitamn sifarişini "Memarlıq Peyğəmbəri" səviyyəsində yarada bilmişdir. O, Yer üzərində ilk sevgililər olan Adəm və Həvvaya həsr edilmiş dini ayəni memarlıq kompozisiyasında həll edərək, bu abidəni iki sevgilinin - "Leyli və Məcnun"un məhəbbətinə həsr etmişdir. Bu cür dərin filosofiya, inkişaf tapmış forma hissiyyatı, kom­pozisiya bitkinliyi və kompozisiyanın gerçəkləşdirilməsindəki kamil­liyin analoqu dünya memarlıq tarixində olmamışdır.

Memar Məsudun yaratdığı, bizə məlum olan yeganə memarlıq əsəri, inşasından əsrlər keçməsinə baxmayaraq, böyük estetik həzz mənbəyi kimi sənətkarın yaradıcı dühasının gücünü əks etdirir. Onun ölməz yaradıcılığının xatirəsi olan bu əsər bəşəriyyətin memarlıq sənətinin şah əsəridir. Təəssüf ki, biz bu dahi ustadı layigincə qiymətləndirməmişik, onu nə öz xalqımıza nə də sivil dünyaya təqdim etməmişik. "Yenidən doğulmuş" bu sənət abidəsi Azərbaycan memarı Davud oğlu Məsudun memarlıq tarixində xüsusi yeri olan dahi bir sənətkar hesab ediləcəyinə ümid verir. Bundan sonra Davud oğlu Məsudun tarixin ən məzmunlu

67

SİR

R və

AÇ

AR

//memarlıq əsərinin müəllifi kimi, bizim qarşımızda parlaq və təkrar olunmaz yaradıcı simaya malik böyük sənətkar, bədii və mühəndis təfəkkürünün nəhəngi kimi canlanaçağma inanıram.

Bütün nöqtələrdə iş nişanı var,Zərurət üzündən baş verir onlar.Bütün varlıqların hərəkətində Məqsud yazısından bir xətt var yenə.

Dahi Nizami bu sətirlərlə, sirli məzmunlu yaratmalı olduğu əsərində, Qız qalasının memarını tarixdə əbədiləşdirmək zərurətindən, onu bir iş nişanı olaraq Məqsud kimi qeyd etmişdir.

inanıram ki, bu araşdırmadan sonra Azərbaycan və digər mədəniyyətlərin memar və rəssamları Azərbaycanın dahi oğlu Davud oğlu Məsudun böyük yaradıcılığını bir daha layigincə qiymətləndirə­cəklər.

Mən isə öz nəvbəmdə memarın dahiliyini tarix üçün yeni olan bir faktla qeyd etmək istəyirəm:

Qız qalasının daxilində arxeoloji qazıntılar aparmış O.Ismizadə, "Qalanın dayaq divarları"nm (abidənin qabırğanı əks etdirən hissəsində) içində taxta tirlərlərin yerləşdirildiyini bildirmişdir. Arxeoloqlar, memar­lar bu tirlərin tikilinin dayanaqlığı üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmədiklərini bildirsələr də, onların qala divarları arasında istifadə edilməsinin mahiyyətini ayırd etməyiblər.

Bəs nə üçün bu taxta tirlər daş tikilinin içinə atılmışdır?Maraqlı hal odur ki, bənnalar tikintidə işlətdikləri əsas tirləri

birləşdirən yardımçı tirləri "qabırğa" (ребро) adlandırırlar. Dahi memar Qız qalasının "qabırğanı" əks etdirən hissəsində tikilinin əsasını təşkil edən əhəng daşlarına, yardımçı kimi taxta tirləri atmaqla bu "qabırğa"ları gələcək nəsillərə bir messaj olaraq göndərmişdir.

Ustad Davud oğlu Məsud, 1232-ci ildə Mərdəkanda abidə inşa etmiş Abd-al-Məcidin atası olmuşdur.

68

"Nizami dövrü memarliq abidələri"

"XI - XIII əsr memarlıq abidələri, onları yaradan memar, mühəndislər barədə ən dolğun bilgiləri Nizami Gəncəvinin əsərlərindən almaq olur. Deyilməlidir ki, şairin memarlığa, memara yüksək qiymət verməsi, memar yaradıcılığına bələdliyi də dövrün ümumi yüksək mədəni səviyyəsinin tutarlı göstəricilərindən biridir. Bu baxımdan şairin "Yeddi gözəl" dastanı daha dəyərlidir. Dahi şair bu əsərində Xəvərəng qəsrinin, hər biri bir rəngdə olan yeddi məqbərəsinin, saray köşklərinin necə tikilməsindən, quruluş və bəzəklərindən danış­mış, iki görkəmli memar surəti yaratmışdır.

Dövrün çoxyönlü elmi biliklərinə yiyələnməsi barədə Nizaminin və başqa orta əsr yazarlarının dediklərinin tarixi əsasları vardır.

Dövrün memarlıq problemlərini dərindən bilən Nizami Gəncəvi "Yeddi gözəl" əsərində Xəvərnəq qəsrinin çöl bəzəyinin təbiətlə neçə sıx uyarlıqla olduğunu araşdırıcı dəqiqliyi və həssaslığı ilə vermişdir.

"Yeddi gözəl"

Onun damı siriş və südlə sığallanmaqdan Güzgü kimi əks etdirirdi.

Bu gecə və gündüzün tələsik və yavaş dövrü ərzində O, gəlinlər kimi üç dəfə təzə rəngə girirdi.Bir birinə müxalif olan üç rəngdən:Mavi, ağ və sarı rəngə girərdi.Səhər çağı mavi geymiş göydən Hava kimi mavi rəngli libasını geyərdi.

Günəş öz köynəyindən çıxanda Üzünü günəş kimi sarı rəngə boyardı. Bulud Günəçə kölgə salanda Lətafətdə bulud kimi ağarardı."

Cəfər Qiyasi. (səh. 51)

İndi isə biz artıq Nizami Gəncəvinin memara yüksək qiymət verdiyi əsərlərindən birirnin də, "Leyli və Məcnun" dastanı olduğunu deyə bilərik.

69

SİRR

və

AÇA

R //

"LEYLİ və MƏCNUN"

Bir çox ərəb filoloqları, ədibləri Məcnunu tarixi şəxsiyyət, digərləri onu əfsanəvi personaj kimi qeyd etmişlər.

IX əsr ərəb filoloqu və tarixçisi İbn Qüteybə əd-Dinavari "Rəvayətlərin mənbələri" (Uyun əl-əxbər) kitabında "rəvayətlərin kökünün başlanğıcı, həyatın özüdür" deyə qeyd etmişdir. Bəli, həyatda qızğın ehtirasla, ətrafdakılar üçün qeyri-adi görünə biləcək məhəbbətlə bir-birini sevən gənclər meydana çıxır. Sonradan bu eşq məcarası dillərə düşür, illər ötdükcə müxtəlif rəng və çalarlarla bəzənib, zənginləşərək rəvayətlərə çönür.

Tarixi hadisələr insanları daha çox maraqlandırdığından, filoloqlar, tarixçilər onları yenidən tarixiləşdirməyə can atırlar. Ərəb "Leyli və Məcnun"unun rəvayəti də bu qəbildəndir. IX əsrin ortalarından başlayaraq bir çox ərəb filoloqları, ədibləri "Leyli" və "Məcnun"u bir ərəb övladları olaraq tarixi şəxsiyyətlər kimi qeyd etmişlər:

IX əsrdə yaşamış Əl-Mübarradm "Dil və ədəbə aid kamil kitab" (Al- Kamil fi-l-lüğa və-l-ədəb), İbn- Qütey bə əd-Dinavariyənin "Şer və şairlər haqqında kitab" (Kitab əş-şir və-şşüara), X əsrdə yaşamış əl-Bəşşənin "Zinət kitabı" (Kitab əl-müvəşşə", Əbu-L-Fərəc Əl - İsfahaninin (Əbülfəz İsfahani) "Nəğmələr kitabı" (Kitab əl- əğani) bu fərziyyəni təqdim edənlərdəndirlər.

Görkəmli Rus ərəbşünası İ.Y.Kraçkovski bu əsərlərdən yalnız Əbülfəz İsfahaninin "Nəğmələr kitabT'nda mənbələr və istinadların ver­ildiyini qeyd edir.

Gövhər Baxşəliyevanm "Ölməzliyə aparan yol" kitabında ərəb Məcnunu və onun şerlərini qeyd etmiş bir çox ərəb müəllifləri qeyd edilmişdir. (Burada qeyd etmək istəyirəm ki, hörmətli Gövhər Xanım Baxşə- liyevanın qeyd etdiyim kitabından yeri gəlmişkən istifadə edərək, onu (*) işarəsi ilə qeyd edəcəyəm).

"Günəş kimi parlaq"

"Leyli və Məcnun" haqqında yazılmış ilk qədim monoqrafik əsər, Əbu-Bəkr əl-Valibinin "Məcnunun divanı" (Əxbər Məcnun) kitabı hesab edilir... Bu kitab Məcnunun bədbəxt məhəbbətini tərənnüm edən bir neçə şerdən ibarətdir "

Mirzə İbrahimov. 1942

70

İ.Kraçkovski bu əsərin XI əsrin sonu, XII əsrin əvvələrində yazıldığını ehtimal edir.

"Bu əsərdə əl - Valibinin "Nəğmələr kitabı"ndan bəhrələndiyi açıq görsənir"(*)

Onu da bildirmək istəyirəm ki, Əbülfəz İsfahani öz kitabında rəvayətlərin dəqiq mənbələrini bildirməyə çalışsa da, onların hamısının "üçüncü şəxsin dilindən" eşitdiyini qeyd edir. O, kitabının iki fəslini Bənu Amir qəbiləsindən olan, VIII əsr şairi Qeys ibn Müləvvəhiyə həsr edərək, onu Məcnun kimi qələmə verir. IX əsrdə yaşamış ərəb nasiri, ədəbi tənqidçi Əbu Osman Əmr ibn Bəhr Cahiz belə deyib: - "Müxtəlif müəlliflərin Leyli haqqında qoşduğu elə bir şer qalmayıb ki, onu Qeys ibn Müləvvəh əl- Məcnuna şamil etməsinlər".

Gövhər Xanım kitabında "Məcnun" məsələsinin mübahisəli sual olduğunu qeyd etmək üçün, Məcnunun varlığını müdafiə və inkar edən etibarlı istinadlar edir və dəqiq mənbələrini bildirir.

71

SİRR

və

AÇAR

// "LEYLİ və MƏCNUN" dastanı QIZ QALASINA həsr edilib:

Qız qalası, Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" əsərinin baş qəhrəmanları olmuş, Şirvanşah Axsitanın oğlunun və onun sevgilisi - Bakı valisinin qızının birgə uyuduqları qəbrin məqbərəsidir.

Bir daha nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, həm Qız qalasının, həm də "Leyli və Məcnun" dastanının sifarişçisi Şirvanşah Axsitan olmuşdur.

Belə ki:Tarixə məlumdur ki, Şirvanşah Axsitanın oğlunun tərbiyəçisi və

müəllimi dahi Azərbaycan şairi Xəqani Şirvani olmuşdur. Buna görə də eşqə və məhəbbətə böyük dəyər verən Xəqaninin təlimi, Axsitanın övladının tərbiyəsində həlledici rol oynamışdır:

Atası gördükdə, gülüb sevindi,Məktəbə yolladı oğlunu indi.Bilikli alimdən istədi kömək Ona gecə-gündüz sərf etsin əmək.Ona yoldaş oldu bir bölük uşaq,Sən bir onlardakı səadətə bax !...

Orada bakirə bir inci vardı,Sırada Qeys ilə bir oturardı.Hələ saf qalmışdı o gözəl dilbər,Kamalı olmuşdu dillərdə əzbər.Ərəb ayı kimi sifəti vardı,Əcəm türkü kimi könül ovlardı.Zülfü də " leyl" idi, adı da Leyli.Qeys onu gördükdə heyrətdə qaldı,Ona könül verdi, könlünü aldı.

Yoldaşlar elm alıb, dərs oxuyurdu,Onlar da eşq adlı elmi duyurdu.Yoldaşlar lüğətdən söz axtarardı,Onların başqa bir lüğəti vardı.Yoldaşlar deyirdi addan, sifətdən,Onlar da eşq adlı bir sərgüzəştdən...Yoldaşlar elm üçün kitab açardı,Onlar da eşqdən söhbət açardı.Hesab öyrəndikcə hər oğlan, hər qız,Onlar özlərini sayırdı yalnız.

72

Axsitanın oğlu öz qohumu, dərs yoldaşı olan Bakı valisinin qızına aşiq olur və bütün həyatını yalnız onun məhəbbətinə sərf edir. Axsitan, məhz bu səbəbdən Xəqanini türməyə atmaqla cəzalandırmışdır.

Şeyx Nizami, Məcnunun dili ilə Leylinin Səlcuq Türkünün qızı olduğunu aşağıda verilən sətirlərlə bizə bildirir:

Özünü zənn etmə zəif bir çıraq,Bil ki, zinət alır səndən yeddi bağ,Fələyin üstündə vilayətin var,Himayən altında durur varlıqlar.Səcdə edənlərin Səlcuqisən sən,Bir də son vücudun mirası sənsən.

Səlcuq Türk hökümranlığma arxalanan Bakı valisi cəsarət nümayiş etdirərək, Şirvanşahın oğlunun tərbiyəsi pis olduğunu bildirir və qızını onun oğluna-Məcnuna vermir:

Nə yaman ərköyün böyümüş oğlun,Özbaşına gəzir, muğayat olun.

Bir daha nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, həmin dövrdə Azərbaycanda Atabəylər hakimiyyəti qurulmuşdur və ərəb əsilli Şirvanşah Axsitan, Atabəylərə ildə 40 min dinar vergi ödəyirdi. Bakı valisi olmuş Leylinin atası isə türk olduğundan o, artıq Atabəylərin tam himayəsinə keçmişdir.

Leyli uzun çəkən ayrılığa dözmək istəməyib, "zəhər qatılmış süd" içərək özünü öldürür:

Ana! Mən ahuya əlacın varmı?Südlə zəhər içdim, dərman olarmı?

Bu xəbəri eşidən Axsitanın oğlu - Məcnun (Məhəmməd) başını daşa çırparaq, özünə qəsd edir:

Boyadı qumları o göz yaşına,Çırpdı öz başını çölün daşına.

Çoxlu qan itirərək zəifləyən Məcnun, bir müddətdən sonra Leylinin qəbri üzərində həlak olur. Onu, Bakıda Leylinin qəbrində basdırırlar:

Daxmanın yanını açıb, müxtəsər,Leylinin yanında dəfn eylədilər.

73

SİRR

və

AÇAR

// Şirvanşah Axsitan oğlunun sonsuz məhəbbətini, yenilməz iradəsini və

oğlunun bu məhəbbətinə sadiq qalan sevgilisinin xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədi ilə, onların birgə uyuduqları qəbrin üzərində məqbərə ucaltdırır. Bu iki aşiqin qəbrinə tikilən "daş məqbərə"- Qız qalasıdır!

Zaman dolaşdıqca hər iki qəbrə,Tikdilər ordaca bir daş məqbərə.

Nizami dövrü memarlıq abidələri. Türbələr (məqbərə, gündbənd).

"Azərbaycan memarlığının XI - XIII yüzilliklərdə sürətlə inkişaf edib biçimləşən memarlıq tiplərindən ən bitkini qülləvari türbələrdir. Qülləvari türbələr Nizami dövrünün memarlıq fenomenidir. Dünya memarlığında insan xatirəsini monumental biçimlərlə əbədiləşdirməyin ən uğurlu örnəklərindən olan bu xatirə tikililərinin də adının önünə cox vaxt "səlcuq" soyadı artırılır".

C ə fə r Q iy a s i ,memarlicj doktoru

XIV əsrdə yaşamış şair Arif Ərdəbillinin əsərlərində Bakı qəbiristanlığı yaxınlığında daşla tikilmiş böyük bir məqbərənin təsviri verilmişdir. O yazır:

"Danesnəndane Azərbaycan"

"Bakı qəbiristanlığında bir məqbərə vardır ki, onu görən valeh və heyran olur. Uzaqdan, dağın arxasından baş qaldırmış parlaq bir günəş kimi görünür. Divandezdən xara daşları daşıyıb, təpənin başında o binanı tikmişlər. Elə bir məqbərə düzəltmişlər ki, hələ fələk mislini görməmişdir."

Arif Ərdəbilli(Səh. 202) Tehran. 1314 şəmsi

Nəzərə almaq lazımdır ki, XIV əsr Bakısı yalnız "İçəri şəhər"dən ibarət idi. Həmin dövrlərdə bu ərazidə iki qəbiristanlıq mövcud olmuşdur. Biri adi insanlar üçün, digəri seçilmiş, varlı, adlı-sanlı insanlar üçün. Qız qalasının məhz ikinci qəbiristanlıqda ucaldılmaşı aksiomadır. Qız qalasının durduğu ərazidə vaxtilə varlılar qəbiristanlığının olduğu tarixi faktdır.

74

Qız qalasmin əhəmiyyətini ayırd etmək məqsədi ilə onun içində və ətrafında qazıntılar aparmış, görkəmli Azərbaycan alimləri Ö.Ismizadə və H.Ciddi, Arif Ərdəbilinin yuxarıda qeyd edilən məqbərənin təsviri barədə, təqdim etdiyim araşdırmaların nəticəsi ilə eyni olan çox maraqlı bir fikir söyləmişlər:

"Bakı Qız qalası"

"Son illər İçəri şəhərdə, Qız qalasının yaxınlığında aparılan qazıntılar zamanı çoxlu qəbir aşkar edilməsinə əsaslanaraq, Arif Ərdəbilinin təsvir etdiyi məqbərənin Qız qalası olduğunu güman etmək olarmı? XIV əsrdə Qız qalası Bakı ərazisində yeganə əzəmətli bir abidə idi. Bundan başqa Qız qalası divarının üzərində olan yazılı daşdakı "Qübbə" sözü də bu şübhələri qüvvətləndirir."

Ö. Ş. İsmizadə. H. Ə. Ciddi.(Səh. 13)

75

SİRR

və

AÇAR

// HÖRMƏTSİZ QƏBİR

Leyli və Məcnunun qəbri İçəri şəhər ərazisində indiyə qədər durur. Həmin qəbiri ilk dəfə doktor Kamil Fərhadoğlu təyin etmiş, tarixə və abidəyə heç bir xələl gətirmədən onu araşdıra bilmişdir:

"Şirvanşahlar saray kompleksi, saray məscidinin girişində təsədüfi aşkar olunmuş qəbr haqqında məlumat"

ı

«Şirvanşahlar sarayı kompleksində, məscidin girişində yağış sularının toplanıb bünövrəyə ziyan vurmaması üçün bərpa işləri aparılarkən, drenaj üsulu ilə su borusu xəttinin çəkilməsi zamanı qəbr abidəsi tapılmışdır. Qəbr üzə çıxan zaman torpaq işləri dayandırıldı. Qəbri öyrənmək üçün onun üstünün götürülməsini məsləhət bilmədik. Ona görə də qəbrin şərq tərəfində açılmış deşikdən onu müşühidə edərək öyrənmək qərarına gəldik.

Qəbr, şərq-qərb istiqamətində yerləşib, uzunluğu 2,5m., eni 0,4m.- dir. Saray məscidin giriş qapısından 2,5m. aralıdır. Onun dərinliyi yer səthindən 0,8m.-dir.

Qəbrdə üz-üzə başdırılmış 2 insan skletinin birincisinin ayaq sümükləri şərq, kəllə sümüyü isə qərb tərəfdə yerləşir. Üzü şimala baxır. O, müsəlman dini qaydalarına əsasən dəfn olunmamışdır, ikinci insan skleti tam tərsinə yerləşib. Onun ayaq sümükləri qərb, kəllə sümüyü isə şərq istiqamətində dəfn olunmuşdur. Onun üzü cənub qərbə, məscidin mehrabı istiqamətinə baxır. O, müsəlman adətinə uyğun olaraq basdırılmışdır. Əslində 2 insanın üzbəüz dəfn olunması faktı maraq doğurur. Qəbrdəki birinci kəllə sümüyü ikinciyə nisbətən daha böyükdür. Qəbrdən saç nümunəsi tapılmamışdır. Abidə daş qutu qəbr formasında tikilmiş, üzərində daş plitə qoyulmuşdur. 1964-cü ildə Şirvanşah sarayı kompleksində bərpa işləri zamanı bəhs etdiyimiz qəbr çox güman ki, aşkar olunub. Qəbrin içində, şimal tərəfdəki divarda açılmış deşik bu fikri söyləməyə əsas verir. Hətta onu da demək olar ki, qəbri araşdırmaq məqsədi ilə, hansısa bir alətlə içəridəki skletin sümüklərini qarışdırmışlar. Bu qəbrdə skletdən başqa heç bir maddi mədəniyyət nümunəsi aşkar olunmadı. Abidəni hərtərəfli şəkildə öyrəndikdən sonra bir neçə ehtimal irəli sürmək olar:

- Belə bir ehtimal təkzib olunmaz fakdır ki, müsəlman şərqində hər kəsin yaxşı tanıdığı kafiri və yaxud düşməni öldürdükdən sonra, onu

76

bilavasitə məscidin girişində basdırırdılar. Məqsəd, ölənin ruhunun, məscidə hər gün namaza gələn insanların tapdağı altında qalıb, təhqir olunması idi. Qəbrdə dəfn olunmuş insanlardan birirnin müsəlman olmaması bu fikri söyləməyə əsas verir. Yazılı və şifahi mənbələrə istinadən onu demək olar ki, Şirvanşahlar sarayı kompleksinin aşağı həyəti ərazisində torpaq altında xeyli qəbr abidələri var.

Kamil Fərhadoğlu,tarix elmləri doktoru. 22.10.2006

Hörmətli alim K. Fərhadoğlunun bu araşdırmasını təhlil edərək deyə bilərik ki;

K.Fərhadoğlu araşdırmasının nəticəsi barədə bildirdi ki, "qəbrdəki baş-ayaq yerləşmiş skletlərdən biri gənc oğlana, digəri isə gənc qıza məxsusdur. Və böyük ehtimalla bu qəbr XII əsrə aiddir"

Məscidin tikildiyi dövrdə, onun bünövrəsində bu qəbrin aşkar edilməməsi mümkün deyildir. Bu qəbr sonradan, bilərəkdən məscidin girişində ayaqaltı pillə kimi qoyulmuşdur. Həmçinin deyə bilərik ki, məscidin girişində müsəlman olmayan insanın qəbrinin, hətta ayaqaltı pillə kimi belə yerləşdirilməsi ağlabatan deyil. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Şeyx Nizami "Leyli və Məcnun" əsərində Leylinin qəbri üzərində ölmüş Məcnunun yalnız sümüklərinin qaldığını və bu sümükləri sonradan Leylinin qəbrinə basdırıldığını bildirir. Bu səbəbdən deyə bilərik ki, gənc oğlanın skletinin sümükləri hansısa bir alətlə qarışdırılmayıb, o basdırılarkən belə bütöv olmamışdır. Bu fakt həmin skletlərin Nizami Gəncəvinin qəhrəmanlarının qalıqları olduğunu təsdiq edir:

"Ey bütün aləmi qurub xəlq edən! Səni əzizinə and verirəm mən,Al dərdli canımı ya pərvərdigar! Məni sevgilimin yanma apar!Bu cam bərklikdən özün azad et, Apar o dünyaya könlümü şad et".

Deyib bu sözləri, baş qoydu yerə, Qəbri qucaqladı o birdən-birə. Cananın qəbrini öpdükdən sonra, Dost! - deyib, canını tapşırdı ona.

77

SİRR

və

AÇAR

// Məcnun - öz canını eşqə xərc edən,

Dürrünü torpağa basdırıb gedən Məhv oldu fələyin zəlzələsindən, Çürüyüb torpağa qarışdı bədən, Onun canındakı nişanələrdən Quruca bir sümük qalmışdı, bilsən!

Bu halı görüncə yol adamları, Qeyidsiz gəldilər hərəmə sarı, Gördülər ki, yatır orda bir insan, Sümüklər qalmışdır onun canından. Bir vəfa gözüylə seyr edib onu,Tezcə tanıdılar kim olduğunu.O zaman yayıldı bu səs hər yana, Yayıldı bu xəbər Ərəbistana.

Toplaşdı qohumlar, qəlbi yananlar, Başına dərd gəlmiş qəmgin insanlar.

Baxdıqca meyidə, nalə çəkdilər, Şivən qopardaraq, qan yaş tökdülər. Gövhərini saçmış o qalıb-bədən Bir ağ sədəf kimi düşmüşdü, bilsən! Qızılla sildilər sədəf tozunu,Yenə də sürtdülər ənbərlə onu.Onun mişk kimi saçları vardı,O öz nəfəsindən ətir saçardı.Bu məzar ağlatdı hər yaslı qəlbi, Axdı göz yaşları yağışlar kimi.Bu göz yaşlarıyla yuyub Məcnunu, Torpaqdan torpağa qoydular onu.

78

Leyli və Məcnunun birgə uyuduqları qəbrin, məqbərənin - Qız qalasının içərisindən çıxardılaraq, məscidin girişində

ayaqaltı kimi basdırılmasının səbəbi:

Tarixə nəzər saldıqda görürük ki, Axsitan öz qardaşım öldürərək hakimiyyəti ələ keçirmişdir. Digər qardaşını Şirvandan qovmuş və anası Tamarı 'Torpaqları birləşdirmək" təklifindən sonra qəbul etmirdi. Axsitanm ölümündən sonra Şirvanda hakimiyyət uğrunda mübarizələr qızışır və hakimiyyət tez-tez bir əldən digərinə keçirdi.

Dövrün adət və ənənələrini pozmuş sevgililərin bu qəbrinin "səcdəgaha" çevrilməsi, dövrün gənclərinin təlim və tərbiyəsinə "pis" təsir göstərirdi. Ona görə də Axsitanm ölümündən sonra, hakimiyyəti ələ keçirmiş insanlar, Axsitanm öz qəbrinə olduğu kimi, onun övladının da qəbrinə hörmətsiz yanaşaraq, qəbrin sinə daşını sındırmış, sümükləri məqbərənin - Qız qalasının içərisindən çıxararaq, "Şah məsçidi"nin girişində ayaqaltı pillə kimi yerləşdirmişlər. Nə üçün bəs, məhz Şah məscidinin girişində? Şirvanşahın oğlunun! cənazəsinin qara camaatın ayaqları altında tapdalanması yolverilməz olduğundan, bu qəbr məhz Şah məscidinin girişində basdırılmışdır.

Dövrün hakimləri İslamı məhəbbətə, məhəbbəti İslama qarşı qoy­maqla öz insanlıqlarını danmış və Allahın onları Yer üzünə sevgi duyğusuyla birgə yolladığım unutmuşdular.

Dünya eşqdir, qalan hər şey kələkbazlıq oyunudur" - deyən

Nizamiyə görə:

"Əgər aləmin jam eşq olmasaydı,Aləmin dövranında kim diri qalardı?Kim ki eşqdən xali oldu, qurudur,Yüz jam olsa da, eşqsiz ölüdür.Eşq toxumu olmasa heç kəsin toxumu göyərməz,Eşq evindən başqa heç kəs (heç yerdə) arxayın deyil. Eşq atəşindən başqa dünyada yaxşı nə var?Onsuz nə gül güldü, nə bulud ağladı.."

Görkəmli alim Ö.İsmizadə Qız qalasının içində apardığı qazıntılar zamanı, gənc sevgililərin qəbirdaşınm qalıqlarını aşkar etmişdir. Alim bu hadisəni belə qeyd edir:

79

SİRR

və

AÇAR

// "Bakı Qız qalası"

'İ lk qazıntılar Qız qalası divarlarının içərisində olan quyuda aparılmışdır. Qazıntılara qədər quyu tullantılarla dolu idi. Qazıntı işlərinə qədər bu quyunun nə məqsəd üçün qazıldığı belə dəqiq məlum deyildir. Bəziləri bu quyunun gizli yer altı yol ilə əlaqədar olduğunu söyləyirdilər. Quyu təmizlənərkən, 9 metr və daha çox dərinliyində XII - XIV əsrlərə aid olan gil qablar, onların qalıqları və s. materiallar tapılmışdır... Onlardan başqa quyunun genişlənən hissəsində, üzərində ərəb əlifbası ilə yazısı və nəbati naxışı olan qəbirdaşmın qırıqları da tapılmışdır... Üzərində kufi yazısı və arxasında çox zəngin nəbati naxışı olan bu qəbirdaşı xüsusi ilə diqqəti cəlb edir. Daşın üzərində olan kufi yazı öz forma və xətt üslubu etibari ilə XI əsrə aid olan Sınıq-qala minarəsindəki yazını çox xatırladır... Qız qalasında "su quyusu"ndan tapılan damğalı şirli qabların, kufi yazısının və zəngin nəbati naxışları olan qəbir daşının da məhz XI - XIII əsrlərə aid olduğunu söyləmək mümkündür."

Ö. Ş. İsmizadə. H. Ə. Ciddi.(səh. 18)

Bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, Nizami dövründə ucaldılan məqbərələrin hamısı iki hissəli olurdular. Birinci hissə torpağın altında qazılırdı və orada qəbr yerləşdirilirdi. Ö.İsmizadənin qeyd etdiyi bu quyunun altında genişlənən hissəsi də məhz, məqbərənin alt qatı kimi qazılmışdır. Quyunun içərisindəki su, sonradan məqbərənin alt qatma sızmış qurunt sularıdır.

Qəbrin 9 metr dərinliyində basdırılması, şəriət qanunlarına uyğun gəlir. Bəzən hər hansı bir günah işlətmiş adama "Səni görüm dərin gedəsən" kimi "milli folklorumuza" daxil olan qarğış işlədilir. Buna əsəslanaraq "günah işlətmiş" gənclərin qəbrinin belə dərin basdırılmasını izah etmək olar.

Gənclərin sümüklərinin məscidin girişində əvvəlki vəziyyətləri ilə eyni basdırılmasının tarixi kökləri vardır. İndi də İslam dünyasında qəbrləri köçürərkən, mərhumun sümüklərinin foto şəkilləri çəkilir və sonradan yeni qəbrdə əvvəlki vəziyyətində dəfn edilir.

80

M Ə Q B Ə R Ə

Daxmanın yanını açıb, müxtəsər,Leylinin yanında dəfn eylədilər...Sağ ikən vermişlər bir əhdə qərar;Ölüb bir beşikdə qoşa yatdılar...Zaman dolaşdıqca hər iki qəbrə,Tikdilər ordaca bir daş məqbərə.

İslam adətlərinə görə onların məqbərəsinin - Qız qalasının üzünü Qibləyə doğru yönəltmişlər. Bu günə qədər Leyli və Məcnun bir qəbrdə uyuyurlar və onların ruhları göylərdə bir-birinə qovuşur. Məhz bu səbəbdən də Qız qalasının üzərində "Qübbə" (qovuşma, ruhların göylərdə qovuşması) sözü həkk edilmişdir.

Şeyx Nizami, "Leyli və Məcnun" dastanında onların qəbrinin "səcdəgaha" çevrildiyini bildirir:

O müqəddəs qəbri öpərdi yellər,Onu ziyarətə gələrdi ellər.

Qız qalası ilə üzbəüz Xanagəh (Bazar düzü) adlandırılan ərazidə həmin dövrə aid edilən 50 ədəd "əmanət qəbri" aşkarlanmışdır:

Hüsnünə bağ-bostan həsəd aparan O türbə səcdəgah oldu çox zaman.

Akademik Sara Aşurbəyli də, "Bakı şəhərinin tarixi" kitabında Qız qalasının yaxınlığında XII - XIV əsrlərə aid edilən qəbrlərin aşkar edildiyini və bu ərazinin səcdagah ola biləcəyini bildirir:

"Bakı şəhərinin tarixi"«Qız qalasının yaxınlığında aparılmış qazıntılar zamanı, kiçik bir

meydan aşkar edilmişdir. Meydan üç tərəfdən arkaları və sütunları olan qalereya ilə əhatə olunub. Bu arka və sütunlar Divan-xanadakılarm eyni­sidir. Həmin meydanda quyu və XII əsrə aid ediləcək bir qədər məzarlar aşkar edilmişdir. Bu meydan və qalereya hansısa Məqbərəyə və yaxud səcdəgaha aid olmuşdur."

S a ra A ş u rb ə y li ,akademik (səh. 177)

Burada nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, mərhum Sara xanımın qeyd etdiyi "hansısa məqbərə və yaxud səcdəgah", elə meydanın içində yerləşən Qız qalasıdır. Bu qəbirlər, meydan və qalereya məhz Qız qalasına aiddir.

Maraqlı hallardan biri də odur ki, Qız qalasının üzərində səhər və axşam qatar-qatar quşlar civildəşərək uçuşurlar. Bunu hər kəs ilin bütün fəsillərində,

81

SİRR

və

AÇAR

// əsasən yaz aylarında müşahidə edə bilər. Analoji hallara ziyarətgahlarda,

müqəddəs yerlərdə və ya digər sitayiş məkanlarında rast gəlinir.Arif Ərdəbilinin Bakı qəbiristanlığında məqbərənin ucalmasını

bildirməsini bir daha qeyd etmək istəyirəm. Bu tarixi yazı ilə Sara Aşurbəylinin araşdırmalarının uzlaşması, həmin məqbərənin Qız qalası olduğunu bir daha isbat edir. Belə ki, Bakı qəbiristanlığında qurulan, iki gənc aşiqin sonsuz məhəbbətinin simvolu olan bu qəbrin digər türk gəncləri üçün səcdəgaha çevrilməsinin tarixi əsasları vardır. Bu əsaslara biz, "Dədə Qorqud" dastanında rast gəlirik. Bu dastanda Türk gənclərinin tarixən öz "taylarını" özləri seçdiklərini ayırd etmək olur.

"Kitabi-Dədə Qorqud" oğuznaməsinin eramızdan əvvəlki çağlarında yaranan, qədim türk yazılı abidəsi olan "Duxa qoca oğlu Dəli Domrul" boyunda, ilkin ailə münasibətlərinin məhəbbət üzərində qurulub, möhkəm sütunlar əmələ gətirdiyini görürük. Ərlə arvadın dialoqundan aydınlaşır ki, gənc ailə sevgi əsasında formalaşmışdır. Dastanda qadm üçün ərinin yoxluğundan sonra başqasıyla ailə qurmaq ölümə bərabər təsvir edilir. Belə ki, Dəli Domrulun:

Gözün kimi sevərsə, Sən ana vargil!İki oğlanctğt öksüz qoymagil!

təklifini qadm ürək yanğısı və ciddi etirazla qarşılayır, onunla birlikdə ölməyi digər kişi ilə evlənməkdən üstün tutur. Bu tarixi dastan da, Azərbaycan türklərində ailənin təməlinin əski çağlardan belə sevgi əsasında qurulduğunu isbat edir.

Orta əsrlərin başlanğıcında İslam Ərəbistanında cəmiyyət məhəbbətin nə olduğunu anlamırdı. İslam qanunları adı altında Ərəb adətlərini, XII əsr Türklərinə qəbul etdirmək istəyi isə hələ tam qələbə çalmamışdır. Bu adətlərlə barışmaq istəməyən gənc sevgililər, "Leyli və Məcnun"un yüksək məhəbbətlərini özləri üçün örnək, onların qəbrlərini isə səcdəgah seçərək, son arzuları ilə cənazələrini yaxınlarına əmanət edib, onu "Leyli və Məcnun"un qəbri yaxınlığında dəfn etmələrini arzulayırlarmış. Övladlarının son arzularını həyata keçirən valideyinlər, onların qəbrlərini Leyli və Məcnunun qəbri yaxınlığında başdırarlarmış. Oğlunun və onun məhəbbətinin yüksək qiymətləndirilməsini görən Şirvanşah I Axsitan, oğlunun məhəbbətini və onun sevgilisinin alınmaz namus və qeyrətini dərk edərək, vaxtı ilə üz döndərdiyi oğlunu:

Atası, anası ağlayıb qəlbdən,Artıq əl üzdülər o divanədən.Heç kəsə yovuşmaz görüb Məcnunu Yalnız özbaşına qoydular onu.

"başa düşür" və onların xatirəsinə məqbərə ucaltmağı sifariş edir.82

Ş İR V A N ŞA H LA R SA R A YI

Kamil Fərhadoğlu qeyd edir ki, onun araşdırdığı qəbir "əvvəllər aşkar edilmiş, onu araşdırmaq məqsədi ilə qəbrin böyründən dəlik açılmış və skletin biri (oğlanın) hansısa bir alətlə qarışdırılmışdır".

İçəri şəhər ərazisində yerləşən indiki Şah məscidinin və Şirvanşahlar sarayının XV əsrdə inşa edildiyi bildirilir. Ancaq, Şirvanşahlar sarayının səkkiz guşəli formada olan mərkəzi otağının daha əvvəllər inşa edildiyini bir çox alimlər qeyd etmişlər.

Şirvanın paytaxtı Şamaxı 1192 d il zəlzələsində yerlə-yeksan olur. Şirvanşah Axsitan ailəsinin qalan üzvülərini də bu fəlakətdə itirir. O, ailə üzvlərim diri- diri udmuş torpağın üzərində şəhəri yenidən qurub, orada artıq yaşaya bilməyədyindən, çox riskli bir qərar qəbul etməli olur. Axsitan, ailəsindən yeganə nişanə qalmış, oğlunun qəbri üzərində məqbərəsi ucalan şəhərə - Bakıya köçür və onu Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq paytaxt elan edir.

Bakının yerləşdiyi ərazi, orta əsrlərdə hərbi-strateji cəhətdən çox əlverişsiz idi. Belə ki, Şirvan dövləti üçün hər an təhlükə yarada biləcək Rusların və İranın güclü hərbi dəniz donanmaları mövcud idi. Şirvanşahların belə bir donanması olmadığından, Bakının igamətgah seçilməsi çox riskli bir qərar idi. (Şirvanşahlar bir müddətdən sonra paytaxtı yenidən Şamaxıya köçürməyə məcbur olmuşlar) Ancaq oğlunun qəbrinə yaxın olmaq üçün o bu qərarı qəbul edir. Bakının paytaxt elan edilməsinin yeganə səbəbkarı olan məqbərəni - Qız qalasını hər an görmək üçün o, şəhər qalası içində ən hündür yeri özünə məkan seçir.

Şirvanşah Axsitan Bakıya köçəndən sonra, onun bu ərazidə Şah sarayı və Şah məscidi tikdirməsi mütləq hesab edilə bilər. Ancaq, əvvəlcə yeganə oğlunu, sonra ailəsinin qalan üzvlərini və var-dövlətini itirmiş Axsitan, dünyanın var - dövlətindən, şan-şöhrətindən, bütün maddiyyatmdan nəfsini üzərək, yeni seçilmiş paytaxtda "şah sarayı" yox, sağlığında ikən özünə qəbr evi - məqbərə tikdirir. Gürcü salnaməçiləri Axsitanm Şamaxı zəlzələsində ailəsini itirdikdən sonra, həyatını yalnız Allah-Təala ilə bağladığını bildirirlər.

Bizim indiyə qədər Şirvanşahlar sarayı kimi qiymətləndirdiyimiz memarlıq ansanbılının mərkəzində yerləşən səkkizguşəli, dairəvi künbəzli, iki yarusdan ibarət olan tikili, Şirvanşah Axsitanm qəbirüstü məqbərəsidir. Şirvanşahlar sarayının XV əsrdə, Şah sarayı olaraq inşa edildiyini tikilinin memarlıq göstəriciləri təsdiq etmir və yuxarıda qeyd etdiyim hadisəni əsaslandırmağa imkan verir. Belə ki, "Şirvanşahlar sarayı"nm bir memarlıq layihəsi əsasında ucaldılmadığını bir çox alimlər bildirmişlər:

83

SİRR

və

AÇAR

// « Д в о р е ц Ш и р в а н ш а х о в »

«Из плана дворца видно, что центральная часть его, то есть восми- угольной зал второго этажа, вход в который украшен порталом, имеет толстые стены, в то время как в других частях здания дворца они не пере- выщают и метра. Невольно возникает вопрос: почему центральные залы имеют более толстые стены, чем другие комнаты. Только ли потому, что их венчает большой каменный купол? Но для утверждения такого купола все же не требуется таких толстых стен. Вопрос остается открытым...»

Leviatov V.N.Bakı. 1944 (səh 11)

Eyni fikri Bretanitski də təsdiq edərək, belə qeyd edir:

" И с т о р и я азербайджанской архитектуры"«Очередность возведения построек ансанблья документально не уста­

новлена. Расположение зданий на участке и характер связи между ними и дворцами позволяют утверждать, что не было единого архитектурно­го замысла, которому было бы подчинено строительство ансанбля...

План дворца обладает некоторыми особенностями, из которых дале­ко не все удовлетворительно объяснены. В первую очередь следует назвать уступчатость контурных линий восточного и южного фасадов, отсутствие какой - либо закономерности в поэтажном, асимметричном располо­жении помещение, отсуствие капитальных стен, проходящих через зда­ний в продольном или поперечном направлении, труднообъяснимое выделение центрального восмигранного зала, также трудно объяснимый стык зданий дворца с примыкающим к нему диван - ханы...

Стены центрального восьмигранного зала значительно перовосхо- дят своею толщиною стены остальных помещений. Кроме того, уро­вень его пола ниже, чем у остальных помещений»

Bretanitski. Useynov. Dadaşev.Moskva 1963. (səh. 190).

Sonradan Şirvanşahlar sarayının mərkəzində qalmış səkkiz guşəli zalın, saray ansanbılmdan daha əvvəllər tikildiyini və onun həqiqətən məqbərə ola biləcəyini yuxarıda qeyd edilmiş kitabında Bretaniski belə isbat edir:

«Высказывалось мнение, что зал был встроен в уже существовавший бессистемный конгломерат, причем не был выдержан даже общий уро­вень полов зала с остальными помещениями дворца... (разница полов составляет один метр). Однако, более достоверно, что зал является са­мой древней частью здания, к которому примыкнули пристра­ивавшиеся впоследствии помещения. Это гипотеза находит подтверждение в архитектурно - строительной связи зала с располо­женным под ним круглым в плане помещением. Связь эта позволяет рассматревать оба помещения как обы чн ое двухъярусное соруж е- ние м авзолейного типа».

84

Varisinin qalmaması, həmçinin anası Tamar və qardaşı ilə yola getməməsi Şirvanşah Axsitamn ölümündən sonrakı taleyini sual altında qoyurdu. Buna görə də, ölümündən sonra Axsitanı özünə ucaltdığı bu məqbərədə basdırmamışlar və yaxud basdırıldıqdan bir qədər sonra onun qəbrinə də oğlunun qəbrinə olduğu kimi hörmətsiz yanaşaraq məqbərənin içindən çıxartmışlar. Elə bu səbəblərdəndir ki, bu məqbərənin içində Axsitamn qəbri yoxdur. Bu mülahizə ilə demək olar ki, Şirvanşah Axsitan XII əsrdə özünə məqbərə ucaltdığı zaman o, Şah məscidi də tikdirmişdir. (Şah məscidinin altında daha qədim tikilinin qaliqları bunu isbat edir). Axsitamn ölümündən sonra onun oğlu və oğlunun "alınmaz" sevgilisinin ruhlarını təhqir etmək məqsədi ilə, onların qalıqlarını əvvəlki vəziyyətlərini saxlamaqla, Şah məscidinin girişinə ayaqaltı pillə kimi yerləşdirirlər. Bu hadisələrin üzərindən üç əsr keçəndən sonra, XV əsrdə Şah məscidini yenidən ucaldan zaman Kamil Fərhadoğlunun qeyd etdiyi bu qəbr aşkar edilmişdir. Əmr sahibləri Şah Məscidinin girişindəki qəbrlə maraqlanaraq ona dəlik açırlar və əcdad­larının fitfasım pozmayaraq, qəbiri olduğu kimi, təhqiramiz formada ayaqaltı pillə kimi saxlanılmasını qərara alırlar. Kamil Fərhadoğlu bu skletlərdən birinin hansısa bir alətlə qarışdırıldığını bildirir. Ancaq skletin sümüklərinin qarışdırılması fərziyyəsi özü əsassız görsənir. Nə məqsədlə sümüklər qarışdırıla bilər? Mən Sizin fikrinizi bir məntiqə yönəltmək istəyirəm:

- Qəbrdəki skletlərdən biri hansısa bir alətlə qarışdırılır, ancaq bu alət ikinci skletə dəymir? Və ya nəyəsə görə skletlərdən birini qarışdırırlar, lakin ikinci skletə toxunmurlar? Bu isə o deməkdir ki, sklet 85

SİRR

və

AÇAR

// hər hansı bir alətlə qarışdırılmamışdır. Məcnunun sümükləri yenidən

torpağa tapşırılarkən, əvvəlki halında saxlanmışdır. Axsitan başa düşürdü ki, dövrün adət və ənənələrini pozmuş oğlu və onun sevgi­lisinin xatirəsinə yalnız gizli məzmunlu abidə - məqbərə ucaltmaq mümkündür. O, varisini itirdiyindən, ölümündən sonra bu məqbərənin uçuldulacağmdan çəkinərək, memar Davud oğlu Məsuda gizli məzmunlu məqbərə - abidə ucaltmağı sifariş edir. Bu sifarişi almış qalanın memarı Ustad Məsud öhdəsinə düşən işi çox məharətlə həyata keçirir. Dahi memar ucaltdığı məqbərənin - Qız qalasının memarlıq görünüşündə gənclərin baş-ayaq basdırılmasını əks etdirmişdir. Belə ki;

Qız qalasının memarlıq formasına nəzər yetirək;Abidə iki hissəli - konusvari silindirik və ona bitişik qabırğavari

əyilmiş tikilidən (kişi və qadın) ibarətdir. Onların hər ikisinin alt hissəsi hamar, üst hissələri girintili-çıxıntılı formadadır. Memar bu "bəzəkləri" bir qanunauyğunluqla vurmuşdur:

1. silindirin hamar hissəsi (Sİ), "qabırğa"nm üzərindəki "naxışlı" hissə ilə (Q2)

2. silindirin üzərindəki "naxışlı" hissə (S2), "qabırğa"nm hamar hissəsi (Ql) ilə eyni ölçüdədirlər:

Sİ = Q 2 , S2 = Q l olduqda; Sİ + Q2 = S2 + Ql almır.3. silindirin "naxışlı" hissəsinin hündürlüyü (S2), silindirin üst

hissəsinin diametri (D2) ilə eyni ölçüdədir; S2 = D2Bu ölçü "qabırğa" çıxıntısının uzunluğu ilə eynidir: D2 = QL

Bu bərabərlik Qız qalasının həndəsi bir formada olduğunu bildirir.Bununla da Məsud Davudoğlu məqbərənin memarlıq görünüşündə

gənclərin qəbirdə baş-ayaq basdırıldığını təsvir etmişdir. Burada onu da bildirmək yerinə düşər ki, üzü Qibləyə duran Qız qalasında solda qabırğa, sağda isə onurğa verilmişdir (Həvva, Adəmin sol qabırğasından yaranmışdır). Ərəb və Fars oxunuş qaydalarma görə yazılar sağdan sola oxunduğundan, Leyli və Məcnun dastanında ilk olaraq qızın - Leylinin, sonra isə oğlanın - Məcnunun adı verilmişdir. Burada, Sizin fikrlərinizi Qız qalasının 8 yaruslu olaraq 28 metr hündürlüyündə olmasının mahiyyətinə - Qurani Kərimin aşağıda qeyd edilən ayəsinə bir daha yönəltmək istəyirəm:

Qurani - Kərim. 8. "Əl-Anfal" surəsi, Ayə 28.Bilin ki, mal-dövlətiniz və övladınız sizin üçün ancaq bir

imtahandır. Ən böyük mükafat isə məhz Allah yanındadır!

Yəgin ki, Axsitan başına gələn oğlunun bu müsübətinin səbəbini öz başbilənlərindən soruşduqda, onlar bu Quran Ayəsi ilə ona təsəlli vermişlər. Dahi memar da Axsitanm oğluna məqbərə ucaldan zaman, Quranın bu Surə və Ayəsinin sıra nömrələrini məqbərənin ölçülərində əks etdirərək, bu təsəlliyə qoşulmuşdur.

86

"S İR R "

Qız qalasının müəmmalı görünüşü və onun ucaldılması səbəbləri hamını, o cümlədən həmin dövrdə inşa edilən məqbərələri öz tarixi əsərlərində əbədiləşdirən Şeyx Nizami Gəncəvini də çox maraq­landırırdı. O, abidənin mahiyyətini dərk etmədiyindən, onu "büt" kimi dəyərləndirir və Peyğəmbərə xitabən Axsitandan soruşur:

Biz kimik, nəçiyik, aç göstər artıq,Büt qayıranmıyıq, büt qıranmıyıq.

Nizami bu tikilinin mahiyyətində Axsitanm nə isə bir sirr gizlətdiyini başa düşürdü:

Sən ki, padişahsan, açıq, aşikar,Gizli xəlifəsən, böyük hökmüdar.Mənalar çeşməsi gözündə qaynar,Qəlbində göylərin gizli sirri var.

O, Allaha xitabən Şirvanşaha müraciət edərək deyir:

Fikri dolaşdıran bu pərdə də bir,Halları dəyişən səbəb gizlənir.O səbəb nədirsə sənin yanında,Aç, söylə, gizləmə onu canında.Bir səbəb gördükdə arif olanlar Anlar ki, yaratmış onu səbəbkar.

Sonradan sifarişini aldığı "Leyli və Məcnun" dastanında Şeyx Nizami bu müraciətin məzmununu bizə aşağıdakı sətirlərlə açıqlayır. Poemanın başlanğıcı olan, Allah-Təalaya müraciət, "Sonuncu Peyğəmbərin tərifi , “Peyğəmbərin meracı" və "Hikmət və Moizə haqqında" hissələri, indiyə qədər qəbul olunduğu kimi, Şeyx Nizaminin yalnız dini əqidəsindən irəli gələn hisslərin qələmə alınması deyil:

Bir çox qara olan salxımlar da var,Yoxlarkən bilərsən, üzümdür onlar.

SİRR

və

AÇAR

// "Azərbaycanın Dahi şairi Nizami"

"Читая поэму Низами, далеко не сразу догадываешься, что он хотел сказать тем или иным стихом, с большим трудом распутываешь клу­бок его образа, но, дойда до конца нити, обязательно обнаруживаешь глубокую, яркую мысль. И эта мысль, после сделанного усилия, после пройденного пути, начнет сверкать перед глазами читателя всеми сво­ими гранями и необыкновенно прочно запоминается":

Y.E.BertelsProfessor. SSRİ E.A-nın. müxbir üzvü

Ey adı ən gözəl başlanğıc olan, Adınla başlanır yazdığım dastan. Sən, ey xatirəsi könlümə həmdəm, Adın düşməmişdir dilimdən bir dəm. Bütün varlıqları özün yaratdın, Bağlı qapılara açardır adın.

Sənin tərifindir "təbarəkallah"Alqış cəlalına, feyzinə, allah!

Bütün bu canlılar, cansızlar ki, var, "Yaran" deməyinlə yarandı onlar. Hökmünlə ruh alır, əql alır bədən, Yaradan da sənsən, öldürən də sən. Ey sirr aləminin ulu məhrəmi, Dolduran, boşaldan sənsən aləmi.

Sən, ey möhtacların ürək dirəyi, Böyük vicdanların sənsən diləyi.Ən iti gözlərə sən sürmə çəkdin, Bağlı qapılara özün baş çəkdin.

Hansı bir varağı yazdınsa əgər, ikicə hərfilə dedin müxtəsər.

90

Şahlığın, qulluğun öz qismətindən Hər kəsə bir dövlət, nemət verirsən.

Köməyim olmasan, ya pərvərdigar,Bu düyüm əql ilə necə açılar?

Əql işıq alır sənin qapından,Yanar dərgahına girdiyi zaman...

Qəzəbin layiqsə əzəldən bizə,Rəhmin də düşmüşdür qismətimizə. İlahi, dar gündə sən ol həmdəmim, İstədiyin yerə çatsın qədəmim.

Aç mənim üzümə nur xəzinəni, Zülmətlər içindən xilas et məni.Söylə, nə vaxtadək bir tikə üçün Şaha və gədaya yalvarım hər gün. Süfrəndən nemətli bir şey olarmı? Səndən səxavətli dünyada varmı?

Öz xırmanından ver zəkatımı sən, Qəbzinlə gəzməyim qapı-qapı mən.

Vəfasız yaranmış bütün qapılar,Bir sənin qapında vəfa tapılar.Ancaq həyatdadır vəfa, etibar,Ölümlə dağılıb məhv olur onlar.Yalnız sənin əhdin əbədi qalır,Ölüm də, dirim də səndən əhd alır. Qiyamət gününü görmədikcə mən Ayrılan deyiləm sənin əhdindən.

Torpaqdan yaratdın mayəmi mənim, Torpaqdan yem aldı bütün bədənim.

Bir haldan bir hala keçsəm də dəm-dəm, Yenə ilk şəklimlə hərəkətdəyəm.Möhtac yaratmadın sən məni əzəl, Dünyada heç məni mətəl qoyma gəl. Zərrəcə qorxmuram gələn əcəldən,Bu yol dərgahına gedir əzəldən.Bağ, bostan yoludur ölümün izi, Dostlar sarayına aparır bizi.

91

SİRR

və

AÇAR

// Ölüm ki, səndəndir nə qüssə, nə qəm,

Qoy ölüm, ölümdən mən dad çəkmərəm.Hərçəndi dünyada ölüm gerçəkdir,Ölüm, ölmək deyil, yer dəyişməkdir.O, yemək yerindən yataq yerinə,Ordan şah yanma bir yoldur yenə.Sənin məclisinə gedən bu yoldan,Əbədi yuxudan qaçmaram, inan.

Sən mənə rəhm edib, yol göstər yenə,Peyğəmbər qəbrinin ziyarətinə...

Poemanın yuxarıda qeyd edilən hissələri, Bakıda ucaldılan məqbərənin sirli qalmaması üçün, Şeyx Nizaminin Axsitana etdiyi müraciətin məzmunudur. O, Şirvanşaha bu müraciətlə "sirr" yaratmağın yalnız Böyük Yaradana məxsus olduğunu bildirir:

Baxma ki, nə yolla yaranmış onlar, Sənin gözlərində bu qüdrətmi var?!Hər şey Öz-özünə necə düzəldi,Bax, nə cür kainat əmələ gəldi?Qoy, sənə şübhəsiz olsun aşikar,Onun başqasına ehtiyacı var.Rəsm işi rəssama düşdüyü zaman Mən qaxıncdan çıxdım, sən avamlıqdan.

Dünyada gördüyün hər incə sənət Allah əsəridir, ondadır qüdrət.Bax, bu ipək rəngli yeddi pərdədən Üzsən ayağını, daş yeyəcəksən.Bu pərdə dalında o sirrlər ki, var,Zənn etmə, çalışsan məlumun olar. Xilqətin sirrini az ara, az gəz,O, adi gözlərlə görünə bilməz.Elə toxunmamış bu ip əzəldən Ki, onun ucunu tapa biləsən.Tanrı qüdrətiylə düyüm bağlayan Bu ipi açmamış, açammaz insan.Bu tanrı dastanı necə dastandır?Ağıl sahiblən ona heyrandır.

92

Xilqətin sirrini bilsə bir nəfər,Bu qoca dünyanı o da xəlq edər.Acizik aləmi yaratmağa biz,Onun əslini də tapmaz əqlimiz.Göyün sirr pərdəsi ki, bərqərardır,Gözə görünməyən bir sirri vardır.Nə qədər oraya at çapsam da mən,Bir xəbər öyrənmək gəlmir əlimdən.Göyün lövhəsində yanır rəqəmlər,O saf ulduzları mən birər-birər Nə qədər oxuyub öyrəndim, heyhat,Yenə də qəlbimi görmədim rahat.Bilirəm, yaranmış hər böyük əsər Onun qüdrətiylə açıla bilər.

Və qalan digər "sirr yaradanların" Allah yanında bir "gəda" olduğunu deyir:

Ağasan, qulundur hər şey dünyada, Sultan Sən özünsən, başqası gəda. Yolun işığıdır əbədiyyətin,Şəriksiz yaranmış bütün niyyətin. Saysız yaratdığın nemətlər durur, Bu sirri tapmağa acizdir şüur.

Eyni mahiyyət ilə Nizami Gəncəvi "İsgəndərnamə" dastanını başlayır. O, dastanın başlanğıcı olan "Allaha tərif" hissəsində, dünyaya İsgəndər və ya Dara kimi insanların yox, yalnız Allah - Təalanm padişah olduğunu bildirir:

Ey Tanrı, dünyaya Sənsən padişah,Biz kiçik bəndəyik, Sən böyük Allah.Tək Sənə sığmır hər böyük, alçaq Hər varlıq yoxluqdur, Sən varsan ancaq.

Şeyx, dastanın "Sonuncu Peyğəmbərin meracı" hissəsində isə ən böyük fatehin, ən güclü əsgərin Məhəmməd Peyğəmbər olduğunu bildirir:

93

SİRR

və

AÇAR

// Ona baç verəndir bütün Rum və Rey

Xərac göndərəndir Kəsra ilə Key...Padşahlar qılıncı çəkdiyi zaman Baş bədəndən düşər, tac isə başdan.O isə əzməyə verərsə qərar,Qılınc çəkməmişdən tökülər başlar.

Beləliklə, aydın olur ki, Şeyx Nizami bütün dastanlarının əvvəlində, Allaha və Məhəmməd Peyğəmbərə söylədiyi tərifləri, dastanın mahiyyəti ilə uyğunlaşdırırmış.

Şair Axsitana müraciətində/Teyğəmbərin meracı" bölməsində Allah Təalanm hətta belə öz sirlərinin bir hissəsini "Merac" zamanı Məhəmməd Peyğəmbərə açıqladığını bildirir:

Həm böyük allaht ziyarət etdin, Həm də haqq sözünün sirrinə yetdin.

O, Axsitandan soruşur: Allah-Təala öz sirrini bəndəsinə açırsa, bəndə necə "sirr" yarada bilər?

Nizami, əsərin "Hikmət və Moizə haqqında" bölməsində bu sirrin - Qız qalasının nə qədər möhkəm, nə qədər əzəmətli ucaldılmasma bax­mayaraq, daha əvvəllər yaradılan dünya möcüzələri kimi (kitabın əvvəlidə təhlil edilmişdir), onu da əvvəl - axır ya zəlzələ, ya da sellərin (Xəzərin dalğaları) dağıdacağını və sonda torpağa döndərəcəyini Axsitana bildirir:

Bu qat-qat yerlərə diqqətlə bir bax,Torpaqdan qurulmuş bu yerlər ancaq,Gah zəlzələ qopar, gah sellər axar,Torpaq tuta bilməz bir yerdə qərar.Zəlzələ batırar, su yuyar onu,Sonra düzəngaha çevrilər sonu.

94

"Hikmət və moizə haqqında"

Şeyx Nizami dastanın bu hissəsində Axsitana müraciət edərək, Qız qalasının məzmununu ellərə açmağı məsləhət görür. Oğlunun xatirəsinə ehsan verən zaman, Şah məclisi iştirakçılarının onun şərəfinə hətta badə qaldırmalarını təklif edir. Oğlunun bu məhəbbətini aləmdə günəş kimi parladaraq, yer üzərindəki bütün aşiqlərə işıq salmasının daha faydalı olduğunu bildirir:

Ellik məclisinə verəndə ehsan,Şəhərdə badəsiz qalmasın insan.Səxavət buludu yağsın aləmə,Bütün vücudları gətirsin dəmə.Mey kimi tökülsün müzayiqəsiz Gül kimi açılıb gülsün pərdəsiz.Parlasın aləmdə bir günəş qədər Ondan işıq alsın sonsuz üfüqlər.

Şair daha sonra Axsitana müraciət edərək, oğlunun yüksək məhəbbətini gizli saxlamayıb, bu gözəlliyin yayılmasına əngəlliklər törətməməyə çağırır. Onun məhəbbətinin şərəfinə ucaltdığı abidənin mahiyyətini gələcək nəsillərə çatdırmaq məqsədi ilə insanlara ayırd etməyə ehtiyac olduğunu bildirir:

Ey varlıq nəqşinin naziri olan,Qaldır əngəlləri idrak yolundan.Yolunda nə qədər canlılar vardır,Sənin varlığına pərəstişkardır.Boş təbli döyərək, hay-haray salma,Heç kəsin səsinə biganə qalma.Bir toz görünsə də hər zərrə əgər,Dünya pərdəsində o da iş görər.

Nizami, öz fikirlərini əsaslandıraraq, insanların "Eşq və məhhəbbət" hisslərinin olmasını, insanı heyvanlardan üstün edən cəhət kimi qiymətləndirir və Axsitana oğlunun bu eşgini insanlardan gizləməyi rəva bilmir. Çünki Ərəblərdən fərqli olaraq, Türk adət və ənənələrində gənclərin bir-birini seçib, ata-ananm xeyir-duası ilə ailə qurmaları nor­mal hal sayılırdı. Ona görə də gənclərin Türk torpaqlarında yaşayaraq, öz adətlərinə uyğun həyat seçmələrini Şeyx Nizami qəbahət saymır və gənclərin bu eşq məcarasmı tarixdən gizləməyi məsləhət görmür:

95

SİRR

və

AÇAR

// Göylərə yüksələn bu yeddi hasar

Zarafat deyildir, öz mənası var. Pərdə altındakı bu yeddi rəvaq Lovğalıq deyildir, hikmətə bir bax. Qısa söz, dünyada nə sən, nə də mən Oyuncaq deyilik xilqətimizdən.Nə şəhvət, nə yuxu, nə də ki, yemək Həyatın mənası olmasın gərək. Yatmağı, yeməyi bu aləmdə sən, Eşşək, öküzdə də görə bilərsən. Təbiət quranda xilqətimizi,Başqa səhifədə yazmışdır bizi.

Nizami Gəncəvi bu tikilinin məzmununun sirli qaldığı halda, onun gələcəkdə də kimsə tərəfindən açılacağına şübhə ilə baxır və Axsitanm bu yaradıcılığının hədər gedəcəyini bildirir:

Hələ açılmamış elm ilə göylər,Lakin hər elm də gülür bir səhər.

Və o, hər elmdə bir səhər açıldığından tikilinin sirrinin hansısa bir "elm" ilə "sabaha"- gələcək nəsillərə ötürməsini məsləhət görür:

Hər şeyi elliyə bağışla, gerçək,El borclu qalsa da, bu borcdan əl çək.Bütün insanlara sual ver bu dəm:Nə yolla yarandı boşluqdan aləm?Bir söz lazımdır ki, bağlı sirrlər Açılsın qönçə tək, şadlansın səhər.

Nizami "Xosrov və Şirin" dastanını Axsitana nümunə göstərir və ondan bütün dünyanın, o cümlədən də öz oğlunun yararlanmasından yalnız fəxr hissi keçirdiyini bildirir:

Baxın əlimdəki şirin şəkərə,Onu paylayıram nazəninlərə.Dünyaya səpirəm bu simini mən.Oğlum qulaq assın buna ürəkdən.Mən bütün bədənə yem verən zaman Öz ciyər param da pay alar ondan.

96

Şeyx Nizami, aşağıda qeyd edilən sətirlərlə, Qız qalasının mahiyyətini gələcək nəsillərə çatdırmalı "elmin" daha effektli hazırlanması üçün, onun sirrinin dərəcəsinin də böyük ustadlıqla hesablanmalı olduğunu deyir və bildirir ki, yazılacaq əsərin sirlilik dərə­cəsi "polad kimi olmalı"dır. Əks təqdirdə Axsitanm bu messajmın mahiyyəti gizli olduğundan, əsər məzmunsuz görünərək, böyük xərc və zəhmət çəkildiyi halda onun hətta bir "zəhər" ola biləcəyini söyləyir. Yox, əgər mahiyyəti gizli olsa da, əsər gözəl məzmunlu yazıldığı halda, onun insanlar üçün "bir dərman" ola biləcəyini bildirir. Və gələcək nəsillər bu "xəzinə"nin mahiyyətini ayırd etdikdə, onda bir "şərbət" tapacaqlarına ümüdvar olduğunu qeyd edir:

O şey ki, bizlərə lap aşikardır,Orda da gizli bir xəzinə vardır.Çalış, xəzinənin böyük açarı Şüşə yox, poladdan qayrılsın barı,Taki xəzinəyə çatdığın zaman Sən orda zəhər yox, şərbət tapasan.Bilirsən, harda ki, bir xəzinə var,Qoynunda zəhər də, dərman da şaxlar.

Eyni fikri Nizami Gəncəvi "İsgəndərnamə" dastanında da qeyd edir. O, dastanın "Şərəfnamə" bölməsində, Şaha xitabən bildirir ki, canında sirlər gizlətmiş bu "Gizli Xəzinə"nin mahiyyətini insanlar əgər aça bilməsələr də, heç olmasa bu "Qızıl açar" onlara bir şənlik verə biləcəkdir:

Şahdan bir diləyim var mənim ancaq, Mənim dastanıma nəzər salaraq,Sönük bir əfsanə düşünsə artıq,Üstünə nə kölgə salsın nə də ki, işıq, Rast gəlsə dalğalı incə, gövhərə,Başımı ucaltsın uca göylərə.Bu "Şərəfnamə"də dünya sirrindən Daha çox xəzinə açarı gizlətmişəm mən. Hər kimin əlində olsa bu açar Bir çox xəznələr, tilsimlər açar.

O, gizli xəznəni aca bilməsə Verər qızıl acar sənlik o şəxsə. Bilirsən, bu yarım yonulmuş gövhər Qoynunda gizlətmiş nə xəzinələr?

97

SİRR

və

AÇAR

// Buradan göründüyü kimi, Dahi Nizami "Leyli və Məcnun"

dastanını "Polad açar", "İsgəndərnamə"ni isə "Qızıl açar" kimi yaratmışdır.

("Isgəndərnamə" dastanının mahiyyəti növbəti kitabımda açıqlanacaqdır)

Şeyx Nizami növbəti sətirləri ilə mədəni dəyərlər yaradan Axsitanı dəstəklədiyini bildirir və onu var-dövlət yığmaqdansa, bu pullardan yeni əsərin yaradılması üçün xərcləməyə çağırır. Və həyatın mənasım ancaq var - dövlətdə görən Qarunun uduzduğunu, böyük dəyərlər yaradan Musa Peyğəmbərin isə sonda qalib gəldiyini bildirir. O, Axsi- tana oğlunun bu müsübətinin üstün tərəflərinin dərk edib, insanlar və bəşəriyyət üçün bir dəyər (Qız qalasını) yaratdığını alqışlayır. Və buna görə də oğlunun ölümü ilə Allah-Təala tərəfindən çəkilmiş imtahandan üzü ağ çıxaraq, sonda Musa Peyğəmbər kimi qalib gələcəyini bildirir:

Musa gövhər tapdı xəzinələrdə,Qarun da boğuldu ləli-gövhərdə.Arada ixtilaf, dava oldusa,Yenə Qarun öldü, qazandı Musa.Varlıq cədvəlini quran sənətkar Bilinməz şeylərə çəkmişdir hasar.

Şair, aşağıda qeyd edilən sətirləri ilə bu sirri daima gizlətməyə ehtiyac görmür. Hər şeyin, o cümlədən təbiətin hökmünün də sonu olduğu kimi, şahın sirrinin də bir sonu olacağını bildirir. Ancaq o, bu sirri gələcək nəsillərə çatdırmalı olan (digəri tərəfindən yazılacaq) əsərin mahiyyətini, gələcək nəsillər tərəfindən səhv dərk edilə biləcəyindən çəkinir. Nizami bu problemin həllini yalnız elmi yüksək olan şairin das­tan yaratmasında görür. O, yalnız belə səviyyədə (nəfəs alına bilən pərdə) yazılmış dastanla oğlunun məhəbbətini və faciəsini gələcək nəsillərə çatdırmağın mümükün olduğunu qeyd edir:

Baxma ki, nə höküm vermiş təbiət,Onun da bir sonu olacaq, əlbət.Bundan xaricdə də bir dərgah durur,Ağlayıb sızlamaq onun yoludur...Elə bir pərdədən nəfəs al ki, sən,Hər şey düz qurulmuş həmən pərdədən.Sən də Nizami tək bir pərdə axtar,O vaxt yaxşılıqla şöhrətin artar.

98

Şirvanşah Axsitan, Nizaminin bu məzmunlu müraciyyətindən sonra,Qız qalasının sirli məzmununu gələcək nəsillərə ismarıc edilməsinə razılaşır. O, "Dərdini deyən, dərmanını da deyər" kəlamını əsas tutaraq,"Leyli və Məcnun" əsərini öz saray şairlərinə yox, məhz Şeyx Nizamiyə sifariş edir.

Nizami dastanda hadisənin mahiyyətim nəql edən Məcnunun atasmı- Axsitanı obrazlı şəklə salıb, naməlum kənar şəxs kimi qələmə verir:

Bu xəzinənin xəzinə açanı Sinə xəzinəsinin qapısını belə açır.

O, bu əhvalatı danışan konkret bir insanı barmaqla göstərməyin mümkün olduğunu da qeyd edir:

Söz söyləyənlərin barmaqla göstəriləni...

I Axsitanm Şeyx Nizamiyə "Leyli və MəcnurTusifariş verməsi

"Ey söz dünyasına hakim Nizami,Qulluğa məhrəmsən tut ilticamı.Səhər yuxusunun pərdəsini at,Yenə söz oynadıb bir sehir yarat.Əqli heyran qoyan söz meydanında Min şirinlik göstər hər dastanında.İstərəm Məcnunun böyük eşqinə Bir söz xəzinəsi açasan yenə.Bakirə Eeyli tək, ey böyük ustad!Şerdə iki-üç bakir söz yarat.Deyim, bu şəkərdir, deyildir acı,Deyim ki, bu sözdür başımın tacı.Min eşq kitabından yüksək və təzə,Sən öz qələminlə bir dastan bəzə.Bu mövzu şahıdır bütün sözlərin,Eayiqdir bu sözə sənin hünərin.Bu təzə gəlinə, çəkəndə zəhmət,Fars, ərəb diliylə vur ona zinət.

Tanınmış tədqiqatçı A. A. Hacıyev Axsitanm Nizamiyə məktubunu belə izah edir:

"Gəncə Atabəylər dövlətinin ərazisindədir və "Xosrov və Şirin" poemasmdakı hadisələr də burada cərəyan edir. Əsərin qəhrəmanları

99

SİRR

və

AÇAR

// olan Məhinbanu, Şirin və Fərhadı da şair türk cizgiləri ilə səciyyələndirir.

Axsitan isə Nizamidən tələb edir ki, "Leyli və Məcnun" poemasının qəhrəmanları türk deyil, ərəb olsunlar, onların davranışları da ərəb əxlaqı ilə müəyyənləşsin":

Türk dili yaramaz şah nəslimizə,Əskiklik gətirər türk dili bizə.Yüksək olmalıdır bizim dilimiz,Yüksək yaranmışdır bizim nəslimiz.

100

Akademik Azədə Rüstəmzadə bu beyt barədə məsələni belə qoyur:"Axsitan, Şah əcdadına xain çıxıb öz əsl-nəsəbini danmaqla

kifayətlənməmiş, bu fikri böyük şairə də təlqin etməyə səy göstərmişdir. Onsuz da dövrün tələbi baxımından Azərbaycanın bütün saraylarında dövlət sənədləri də, şer, sənət də, elmi əsərlər də əsasən fars dilində qələmə almırdı. Fars dili rəsmi dövlət dili idi. Onsuz da şair bu dildə yazıb-yaratmağa məcbur idi. Bir daha doğma xalqa alçaq nəzərlə bax­maq nə üçündür? Mütləq ixtiyar sahibi olan hökmdarın səbəbsiz-filansız əsl-nəsəbini danması və fars dilinin rəsmi dövlət dili hesab edildiyi halda bunu başqa diyarda yaşayan türk şairinə də təlqin etməsində görəsən hansı məqsəd güdülürmüş?"

Türklərin köməyi ilə taxt-taca sahib olmuş, yaradıcı bir insanın*, öz hamisinin dili barədə yuxarıda qeyd edilən, belə bir hörmətsiz fikir söy­ləməsi absurddur.

İndiyə qədər bir çox tədqiqatçılar bu beyitlərdə Şirvanşah Axsitanm türk dilini tənqid etdiyini bildirirdilər. (bundan da Azərbaycan tarixinin və mədəniyyətinin düşmənləri çox məharətlə istifadə etməyə çalışıblar). Ancaq tarixi faktlar bu fikri təmamilə rədd edir. Çünki XII əsrdə Azərbaycanda hakimiyyəti Türklər yenidən ələ almışdılar və Şirvanşah Axsitan, Atabəylər dövlətinin rəhbəri Şəmsəddin Eldənizin yaxmı olan Şeyx Nizamiyə belə bir küfrlə müraciət edə bilməzdi. Burada onu da bildirmək yerinə düşər ki, Axsitanm özünün Türk Atabəylərinə böyük hörməti var idi. Tarixə bir daha nəzər salsaq bu fikir bizə tam aydın olar:

* Şirvanşah Axsitanm dövründə Şamaxıda ı/eni məscidlər, saraylar və sair tikililər daha da artmış, Abşeronda Məscidlər, qalalar (Mərdəkan qalası) tikilmiş, Bakıda möhtəşəm Qız qalası ucaldılmışdır. O, dahi Azərbaycan şairi Xəqani Şirvaniyə himayədarlıq etmiş, Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" dastanın yaranmasının səbəbkarıdır.

"Şirvanşahlar tarixi"

"1160-cı ildə III Mənuçöhrün ölümü ilə Şirvanda vəziyyət yenidən mürəkkəbləşdi. Şirvanşahın oğulları arasında taxt-tac mübarizəsi başlandı. Hələ III Mənuçöhrün sağlığında saray çevrilişi etməyə cəhd göstərmiş Şirvan əyanları yenidən fəallaşdılar. Sarayda yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edən Tamar kiçik oğlu və bir qrup əyanla birlikdə Qıpçaq türklərinə arxalanaraq Şirvanı Gürcüstana birləşdirməyə cəhd göstərdi. Lakin Azərbaycan Eldəgizlər dövlətinin işə qarışması ilə bu plan pozuldu. Atabəy Şəmsəddin Eldəgizin hərbi qüvvələrinin köməyi ilə III Mənuçöhrün böyük oğlu I Axsitan (1160-1196) hakimiy­yəti ələ keçirdi. Tamar özünün gürcü əhatəsi ilə birlikdə Azərbaycandan qaçdı və rahibliyə qapılaraq ömrünü monastırda başa vurdu."

S a ra A ş u rb ə y li ,akademik

Hörmətli oxucular! Burada Sizin nəzərinizi bir məntiqə yönəltmək istəyirəm:

Axsitan Nizamini nə səbəbdən bu poemanı türk dilində yazmamağa çağıra bilərdi? Onsuz da Nizami "Leyli və Məcnun" dastanının yazılması sifarişini alana qədər, yazdığı hər iki poemasını dövrün dövlət dili olmuş fars dilində qələmə almışdır. Nizami bu sifarişini də dövlət dilində yaratmağa məcbur idi. Deməli burada söhbətin məhz sırf türk dilindən getməsini düşünmək yanlışlıqdır.

Axsitanm Nizamiyə müraciəti orijinalda belə səslənir:

Torki sofəti vəfaye ma nist, Torkane soxən səzaye ma nist, Onkəz nəsəbe bolənd zayəd, Ura soxəne bolənd bəyəd.

Bu beytləri professor Mübariz Əlizadə belə tərcümə etmişdir:

Türkcəlik bizə vəfalı olmağın sifəti deyil,Türkə vara deyilmiş söz bizə layiq deyil,O adam ki, yüksək nəsəbdən doğulmuşdur,Ona yüksək söz lazımdır.

Filoloji tərcümə (səh.35)Professor Y. E. Bertelsin tərcüməsi:

101

■ "s.сс <U'<ф >ссÇÇ"(Л Yuxanda qeyd edilən filoloji tərcümələri və dövrün reallıqlanm araşdıraraq bu misralarda məntiqin nədən ibarət olduğunu ayırd edərik:

Axsitan sifarişini edərkən Qız qalasının mahiyyətini Nizamiyə açıqlamalı olur. O, oğlunun məhəbbət faciyəsini "Leyli və Məcnun"un məhəbbəti səviyyəsinə qaldıraraq, abidənin-Qız qalasının mahiyyətini gələcək nəsillərə çatdıra biləcək, sirli məzmunlu bir dastan yazılmasını istəyir. Və o, sifarişində bir neçə şərt qoyur:

Верность наш а не отличается тю ркски м свойством ,(По этом у) на тю ркски й лад слова нам не подабаю т.Тому, кто родился из вы сокого дом а Н уж ны вы сокие слова

Seçilmiş əsərləri. Şərq ədəbiyyatı nəşriyyatı. (Səh.235)

Kamal cövhərinin xəzinəsindən,Gör kimin sapma inci düzürsən.

Türkçülüklə bağlı yazılmış dastan Axsitanm düşüncələrinə, əməllərinə, planlarına uyğun gəlmirdi. Belə ki:

O, dövrün şəriət qanunlarını və türk dövrü ilə ayaqlaşmayan ərəb adətlərini pozmuş oğluna verdiyi yüksək qiymətə görə nəslinin şan- şöhrətinə xələl gələ biləcəyindən qorxurdu. Dünya görüşü yüksək olan Şirvanşah, aşağıda qeyd edilmiş Ramazan Qafarlmm təhlil etdiyi səbəbləri yaxşı başa düşürdü. Ona görə də, dastanın mahiyyətinin "vaxtından əvvəl" açılacağından çəkindiyindən, əsəri "ərəb və fars inciləri" ilə bəzəyərək, hadisənin türk diyarında deyil, Ərəbistanda baş vermiş rəvayət olaraq qələmə alması ilə "iz azdırmasmı" Nizamidən xahiş edirdi.

Atların qızlarını satması, oğlanlarının zorla evləndirmələri kimi Ərəb adətlərinin, gənclərin sevib-sevilmək haqlarını tanıyan, özünün də mənsub olduğu Türk xalqının mütərəqqi adətlərindən üstün tutulmasını qəbul edə bilməyən Şeyx Nizami, Şah Axsitanm belə sifarişinə hiddətlənir:

Mərhəm bir adam yox idi ki, sirrimi deyim,Bu əhvalat açıb şərh edim.

102

deyərək qəzəbini bildirir. Ancaq o, oğlunun xahişi ilə bu işə razılıq verməli olur və Axsitandan aldığı sifarişin öhdəsindən, elə Dahi NİZAMİ GƏNCƏVİ kimi də gəlir:

Kitabın yazılmasının səbəbi

Bitməsinin açıq tarixi isə,Beş yüz həştad dördüncü il idi.Onu zərif naxışla bəzədim Və bu gərdəyə saldım ki.Şahm mübarək nəzərindən başqa,Heç kəs ona yol tapa bilməsin.

Bu beytdən göründüyü kimi, şair bu dastanı bir "gərdəyə" salaraq, onun həqiqi mahiyyətini "pərdə arxasına" salmışdır ki, sifarişçi Axsi­tandan başqa digərləri onun həqiqi mahiyyətini başa düşməsin.

Burada bildirmək istəyirəm ki, bir çox dahilər, o cümlədən anası Azəri qızı olan Leonardo do Vinçi də öz əsərlərini kodlaşdıraraq, gələcək nəsillərə ismarıclar ötürmək istəmişlər. Dahi Nizami də "Leyli və Məcnun" dastanını kodlaşdıraraq, ərəb əfsanəsinin güzgüsü altında Şirvanda baş vermiş "eşq faciyəsi"ni gizlətmişdir. O, həmçinin "İsgən- dərnamə" dastanını da kodlaşdıraraq, orada sirlər gizlətdiyini bildirmiş və bu sirlərin açılması üçün də bir açar yaratdığını qeyd etmişdir:

Bu "Şərəfnamədə dünya sirrindən Çox xəzinə açarı gizlətmişəm mən Hər kimin əlində olsa bu açar Bir çox xəzinələr, tilsimlər açar.

Şeyx Nizaminin öz böyük yaradıcılığına "Sirlər xəzinəsi" adı altında başlaması da bu məntiqdən xəbər verir.

Eyni üslubdan Qız qalasının memarı Davud oğlu Məsud da istifadə etmişdir. O, tikilinin memarlıq quruluşunda "ilk sevgililər" olmuş, Həvvanın Adəmin qabırğasından yaranması dini ayəsinin məzmununu əks etdirərək, abidəni iki sevgiliyə - "Leyli və Məcnun"a həsr etmişdir.

103

SİRR

və

AÇAR

// "DÜNYA MƏHƏBBƏTDƏN FIRLANIR"

"NİZAMİ VƏ QƏDİM ŞƏRQDƏ MƏHHƏBBƏTİNFİLOSOFİYASI"

Bir cəhət maraqlıdır ki, şairin davamçıları - saysız-hesabsız «Leyli və Məcnun» yazanlar arasında təkcə türklərin qələmindən çıxanlarda Leyli Nizamidə olduğu kimi cəsarətli, üsyankar, tədbirli və qorxmazdır. O, Məcnunun başladığı mübarizəni özünəməxsusluqla, ondan daha güclü şəkildə davam etdirən aslan ürəkli, tikanlı qızılgüldür və ərəb mühitində elə gözlənilməz hərəkətlər edir ki, nə İslam çərçivəsinə yerləşir, nə də fars-ərəb adətləri dairəsində özünə yer tapır. Leyli bir tərəfdən böyüklərin ayağına tikan batmasını belə ürək ağrısı ilə qarşıla­yır, Məcnunun atasının ölümünə kədərlənib öz dərdindən çox dərdə düşdüyünü bildirir, digər tərəfdən onların haqsız qərarlarına qarşı çıxır, "ataların əxlaq normalarını" pozur, sərbəstliyə, müstəqilliyə doğru qəti addımlar atır. Təəccüblüsü odur ki, Leylinin "doğulduğu və yaşadığı Ərəbistan cəmiyyəti" hələ qadının bu qədər müstəqilləşməsini qəbul et­məyə hazır deyildi. Və Nizami Leylisinin etirazlarının gücü, mənbəyi şairin mənsub olduğu xalqdan gəlirdi.

Poemada Leyli bəzi hərəkətlərinə görə orta əsrlər qadınının cəmiy­yətdəki rolundan kənara çıxır və müsəlman Şərqinin başqa ölkələrinin sakinlərinə qəribə görünən davranışları ilə:

L yetkinlik yaşma çatan qızın yaşadığı mühitə, mövcud qayda-qa­nunlara açıq gözlə baxıb saf-çürük etməsi,

2. səsinə səs verən tapılmasa da, öz haqqını müdafiəyə çalışması,3. fikirlərini qəzəllərə köçürüb aləmə bəlli etməsi, nəhayət,4. Leyli, təbii yaxınlığına qarşı çıxıb kəbinli ərinin üzünə sillə vur­

mağa özündə cəsarət tapması ilə türklərin məişəti, adət-ənənə­ləri, münasibət formalarını təkrarlayır. Elə bil ki, əlində qılınc yadlarla vuruşan Burla xatunu, kişilər məclisində Koroğlunun özünə məsləhətlər verən Nigarı aparıb ərəb paltarında şeyxlərin, İbn Salamların arasına atıblar. Bu türk qəhrəman qadınlarının çox cəhətləri Nizami Leylisinin xarakteri ilə üst-üstə düşüb bir-bi­rini tamamlayır. Türk qızını qul kimi satmaq, qəlbinə yol tap­madan gözəlliyindən faydalanmaq münkün deyil. Bu səbəbdən də Nizami Leylisinin «qabalığı» türk ellərində təəccüblə qarşılan­mamış, əksinə, oralarda yaşayıb-yaradan başqa söz sənətkarları tə­rəfindən poemadakı azadfikirlilik daha rəngarəngliklə inkişaf etdirilmişdi.

104

İslama qədər və sonrakı çağlarda bir müddət, daha dəqiq desək, Füzuli dövründəki dini fanatizm başlayanadək türk ellərində qız və oğlanlar bir-birlərini tanıyıb sınaqdan çıxarandan sonra ailə qurmaq qərarını özləri verirdilər. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun ayrı-ayrı boylarında İslam qanunları oğuz adətləri ilə qarşı-qarşıya dursa da, hələ iki gəncin xoşbəxtliyi arasında sədd çəkmək iqtidarında deyildi, ərəbdən gələn qanunlar gücsüz olduğundan işləmirdi. Heç bir qəhrəman ata tələbinə sözsüz itaətə çağırılıb qəlbinin əksinə olan yeni ailə ocağı qalamağa təhrik edilmir. Əlbəttə, övladlarının gələcəyi valideynləri həmişə düşündürür, hətta Qanturalmm və Bamsı Beyrəyin evlənmək vaxtı çatanda ataları qız seçməyə səy göstərirlər. Lakin nəticədə övladların seçimi əsas sayılır, qarşılıqlı eşqlə bünövrəsi qoyulan izdivac hər iki qanadın böyükləri tərəfindən bəyənilir. Atalar oğul və qızlarının etirazı ilə qarşılaşanda heç vaxt incik düşmürlər. Əksinə, bütün məqamlarda törəmələrinin istədikləri şəkildə murada yetmələrinə çalışırlar. Türk boyları ərəb qəbilələrindən fərqli olaraq hiss və duyğularına görə gəncləri divanəlikdə ittiham edib zəncirləmir. Və Nizami Leylisinin bəzi hərəkətlərinin cəmiyyətdə «üz qaralığı» təsiri bağışlamasının yozumu məhz türklükdən gəlmə istiqamətində düzgün həllini tapa bilər. Ərəb və fars təfəkküründə qızların üzlərini görmədikləri ərlərin çuluna çevrilmələrinə qarşı çıxmaları tərbiyəsizlik, böyük sözündən boyun qaçırmaq kimi anıldığı halda, bir sıra belə hallar türklər - oğlanlarla bir meydanda qılınc oynadan Banu çiçəklər, kişilər sırasında çiyin-çiyinə düşmənə qarşı vuruşan Burla xatunlar, Selcan xatunlar, on altı il əsirlikdə qalıb bir gün də olsa, yarını unutmayan, tez- tez yanma gələn bakirə qızlara məhəl qoymayan beyrəklər, ata töhmətinə dözməyib baş kəsməyə yollanan uruzlar, böyüklərin seçimindən boyun qaçırıb sevgilisini buğa, aslan, nərlə döyüşdə qazanan qanturalılar, övladlarının qız, yaxud oğlan bəyənməsini toy-bayram sayan Qanlı qocalar, Baybura bəylər, Dədə qorqudlar, Qazan xanlar üçün təəccüblü deyildi. Əslində Axsitanm sifarişi ilə Nizaminin əlinə girəvə düşmüşdü: ərəbin öz əfsanələrinin güzgüsündə İslamın türk qızlarının da boynuna keçirdiyi bəzi qanunları qamçılayıb dədə-baba adətlərinə qayıtmağı təbliğ etmək. Dar sinədə sıxılan fikirlərin at sulamasma geniş meydan açılmışdı. Məcnunluq, eşq şair üçün bəhanə idi. Nüşabə Araslmm yazdığı kimi, "Nizami islam şəraitində təsvir etdiyi hüquqsuz qadının zorla verildiyi ərini sillə ilə vurduğunu deyərkən (əlbəttə ki, öz hüququnu müdafiə etmək baxımından) öz dövrünü əsrlərlə qabaqlamış, hakim ideyalara qarşı çıxmışdır. Türk poemalarında

SİRR

və

AÇAR

// bu motivin təkrar edilməsi isə böyük şairin qabaqcıl ideyalarının türk

bədii ədəbiyyatında rəğbətlə davam etdirilməsi deməkdir. Leyli obrazı türk poemalarında daha cəsarətli təsvir edilir. O, mühit, valideyn və mövcud adət-ənənələrə qarşı daha mübarizdir". Şair öz əsrini o mənada qabaqlamışdı ki, mənsub olduğu xalqın ər-arvad bağlılığının möh­kəmliyini, ailə-məişət münasibətlərinin daha mütərəqqi şəkildə formalaşdığını duyub müasirlərinə və sonrakı nəsillərə aşılamağı bacar­mışdı. Təsadüfi deyil ki, Məhəmməd Füzuli istisna edilməklə "Leyli və Məcnun" mövzusunda əsər yazan digər türk şairləri - Şahidi, Həmdullah Həmdini, Əhməd Rizvani, Larendəli Həmdi və s. "ərinə sillə vurma" motivini böyük şövqlə təkrar işlətmişlər. O səbəbə ki, Nizami bakirə qəhrəmanını türk ruhuna uyğun yaratmışdı. Bəs Füzulinin tərəddüdlərinin - Leylini mütiləşdirməyinin səbəbi nə idi? O, nə qədər romantik xəyallarla yaşasa da, öz zamanının oğlu idi və yaşadığı dövrü, bölgəni nəzərə alsaq, görərik ki, onun əsas məqsədi türklüyü yaymaq deyildi, artıq buna ehtiyac qalmamışdı. Şərqdən Qərbə qədər qıpçaq, oğuz, səfəvi, osmanlı, təkə-türkman, monqol-tatar və qaraqoyunlu elləri idi. Şair məhz ərəb əxlaqının İslam idiologiyasma ləkə gətirən tərəflərini öz ana dilində bütün müsəlman aləminə çatdırmaq istəyirdi. Füzuli, bir növ Nizaminin yerinə yetirə bilmədiklərini həyata keçirmişdi və ona bu işdə Leylini türk kimi qələmə vermək sərf etmirdi. Eləcə də kəbinli qadının ərinin üzünə sillə vurması ilə də razılaşmırdı. Çünki Füzuli dövrünün Şərq qadım qılıncdan, asıb-kəsməkdən çox incə işlərin icraçısı idi. Nizamidə bakirəliyin qorunması türk qızının ərənliyindən irəli gəlirdisə, Füzulidə bu, onun zərifliyi, toxunulmazlığı, öz içinə qapılması, mənəvi dünyasına Məcnundan başqa heç kəsə yer ayırmaması və fəda­karlığında özünü təsdiqləyirdi.

Dastanda cəmiyyətin vəfasızlığından sınıb rahatlığını vəhşi heyvan­lar arasında tapandan sonra Məcnun passivləşir. O, bir növ zəif təbli­ğatla məşğul olur. Yanma gələnlərə eşq yolunda ölümə məhkumluğunu böyük nemət sandığını sübuta yetirməklə kifayətlənir. Leyli isə müba­rizəsini bütün hallarda cəmiyyət içərisində aparır. Onun döyüşünə İbn- salamlar tab gətirmirlər. Nizami bu mənada bakirə qız qəhrəmanını hadisələri öz adınca aparan, idarə edən, ən çətin məqamlarda belə çıxış yolu tapan dönməz, yenilməz bir obraz kimi təsvir edir.

Aydındır ki, ərəb cəmiyyəti Leyliyə kəbinli ərinin üzünə vurduğu şilləni bağışlaya bilməzdi. Eləcə də Leyli ərəb qızı olsaydı, bu missi­yanı yerinə yetirməyə özündə cəsarət tapmazdı. Nizami əsərin süjetini belə kəskin epizodlarla zənginləşdirəndə bunu yaxşı anlayırdı. Ona görə

106

də hadisələrə gerçəklik donu geyindirmək üçün bakirə Leylinin türklüyünü irəli sürür, poemanın ən maraqlı yerində - «Baharın vəsfi və Leylinin xurmalıq seyrinə getməsi» fəslində açıqlayırdı ki:

Adlan Ərəbistanda yaşayan türklər idi,Ərəb əndamlı türk gözəl olar.

Burada böyük şairin Leylinin mənsub olduğu qəbilənin türklüyündən bəhs açdığı göz qabağındadır. Azadə Rüstəmzadənin sözləri ilə desək, Leyli və Məcnun da Xəmsəyə daxil olan digər əsərlər kimi fars dilində yazıldı. Lakin türkanə ruh ona da hakim kəsildi. Axsitan böyük şairi bu ruhdan məhrum edə bilmədi. Nizaminin dərdli Məcnunu, nisginli Leylisi "ərəb libasında türk" olaraq cahanda əbədi­ləşdilər"

Beləliklə, Nizami Ərəbistan səhralarında eşqi lağa qoyulan bakirə Leylini Qafqaz dağlarının ətəklərində ilk dəfə nəzmə çəkəndə ərəb kimi təsəvvürünə gətirə bilmədi. Yeni eşq dastanını «fars və ərəb dili ilə bə­zəməyi» tələb edənlərin acığına türkə məxsus bakirəliyi başqasının adma yazmadı. Əksinə türk olmayanı türk kimi qələmə verib xalqının ən yaxşı keyfiyyətləri ilə yoğurdu. Sanki Nizami Axsitana cavab verdi ki, «Sən türkcəliyi vəfalı olmağın sifəti (əlaməti) saymadığın, türkəvara deyilmiş sözləri özünə layiq bilmədiyin halda məndən bakirə Leyli haqqıqda əsər istədin. Anlamadın ki, bakirəlik ancaq türk qızlarma xas sifətdir». Və Nizami Firdovsinin Sultan Mahmud Qəznəvinin «Şahnamə» yazmaq si­farişinə şöviniscəsinə yanaşdığını, türkün (Turanın) tarixini təhrif edib əfsanəvi fars hökmdarlarını göylərə qaldırdığını da yaxşı xatırlayırdı. Bəlkə də Axsitan böyük Firdovsinin öz soydaşlarına - gənclərə tövsiyə­lərini həyata keçirmək niyyəti güddüyü üçün türkcəni bəyənmir, bir növ türk şairinə qarşı Mahmud Qəznəvinin elədiklərini təkrarlamaqla, əvəz çıxmaq istəyirdi. Nizami isə üzdə hökmdarla bəhsə girməyi lüzumsuz sayır, hətta şahın «halqasının qulağına keçirildi»yinə belə göz yummaqla uzaqgörənlik, müdriklik nümayiş etdirir. Əslində isə Leylini türkləş- dirməklə, ərəb mənşəli, qanı qarışıq Şirvan şahıyla özü arasında baş verənləri olduğu kimi yazı yaddaşına köçürməklə nəticə çıxarmağı zamanın ixtiyarına buraxır."

R a m a z a n Q a fa r lı ,filologiya elmləri doktoru

Sankt-Peterburq. 2001, (Səh. 101-107)

SİRR

və

AÇAR

// Nizami, bu dastanında Axsitanm "əsərə Ərəb və Fars incilərinin

vurulması" xahişini yerinə yetirərək, faciənin həqiqi iştirakçılarını "pərdə arxasına" salsa da, hadisələrin coğrafi məkanını gizlətməmişdir. Şair, Leylinin zahiri gözəlliyini qeyd edəndə, açıq-aydın göstərir ki, eşq macərasının baş verdiyi məkanda ərəb və türk adətləri birgə mövcud idi:

(Leyli) Naz-qəmzə etdiyi zaman Ərəbə də, türkə də hücum edirdi.

Şair "Məcnun"un ərəb qəbiləsindən olduğunu qeyd etsə də, onu "ərəb türkü" kimi qiymətləndirir, Leylinin bir türk qızı olduğunu açıq aydın elan edir. O, eşq yolunda Məcnunun elindən-obasmdan uzaq düşməsindən danışanda, onu da Türk kimi təqdim edir:

Türk kimi evi tərk etdi,Köç düçərgəsində oturdu.

Nizami, Axsitana türkçülüklə yalnız fəxr edilməli olduğunu bildirir. Belə ki, ərəb əsilli Məcnun gənclik eşqini ata-anasmdan, öz adət və ənə­nələrindən üstün tutur:

Ey evdən,eşikdən didərgin insan.Leylidir gəzdiyin dünyada ancaq,Bir öz ətrafından alm ırsan soraq.Yadından çıxm ışdır a tay la ana,H əyasız adam san, eyb olsun sana.Sənintək bir oğul girsin yerlərə,N axələf olm aqdan əl çək bir kərə.Tutaq ki, ömrünün cavan vaxtı sən Qaçdın öz atandan, o kimsəsizdən.İndi ki, ölmüşdür o yazıq atan,N olar xatırlasan onu bir zaman.O lm azm ı, gedəsən ziyarətinə O a ta haqqının son möhnətinə?

Ancaq, türk qızı Leyli isə mətinli, mərd, alınmaz qala olaraq öz adını, namusunu, qeyrətini bu eşqdən daha üstün tutaraq, həyatına son qoymalı olur.

Dahi Nizami sirli olaraq qələmə almış bu dastanına öz elmi ilə bir "açar" yaradaraq, hadisənin mahiyyətini böyük məharətlə gələcək nəsillərə - bizlərə ötürə bilmişdir:

B ağ lılar açarı olsun bu dastan.Oxuyub ağ günə çatsın hər insan.

Şeyx Nizaminin bu açarından istifadə etsək görərik ki, Leyli

Dünyanın həyalı bir äilbəriydi Gənclik dastanının şah əsəriydi.

SİRR

və

AÇAR

//

110

T U R K Q IZ I “L E Y L İ"

Baxıb gül fəslinin çəmənlərinə,Leyli qədəm basdı onun seyrinə.Sonra saçlarını hörərək yenə,Su səpdi gülünün yaqut rənginə Haman qəbilənin gözəl qızları Aldı ortalığa bizim dildarı.Ərəb torpağında türk idi onlar,Xoşdur ərəbboylu türk olan nigar.

Leylinin eşqi ilə Məcnunun ağlayıb sızlaması

Olmusam o türkə çolaq bir şikar Oxuna hədəfəm açıq, aşikar.O yarın quludur bütün varlığım,Ona can verməkdir bəxtiyarlığım.

Şair, bu türk qızı Leylinin vətəninin odlar yurdu Bakı olduğunu isə, Məcnunun Leylinin yurdunda gizlənməsini qeyd edərkən belə bildirir:

Qara bulud kimi o çirkin diyar Neft kimi alışıb, tutuşub yanar.

"Nizami dövrü"ndə yaşamış ərəb səyyahı Abu Həmid al-Andalusi al-Qarnati 1131 ci ildə Bakıda olmuşdur. O, buranın torpağının "qara" və çirkli olmasını, bu torpağın od tutub yandığını qeyd etmişdir:

" И есть там зем ля , ч ер н ы й как у г о л ь ... И вы хо д и т из этой ч ер н о й зем л и би тум и н еф т, ч ер н ая и б ел ая , н а х о д и т ся эта зем л я вб л и зи Б аку в о б ласти Ш и рван а. А н оч ью на это й зем ле и н а это м о стр о ве п о я вл я ет ся син ий о го н ь вр о де сер н о го п л а­м е н и ..."

Bu sətirlərlə şair Leylinin Bakıda - odlar yurdunda, dənizinin kənarında gəzişdiyini bildirir:

Hörmətli oxucular: Şeyx Nizami "Leyli və Məcnun" dastanında yeri gəlmişkən hadisənin dəqiq joğrafi məkanlarım təsvir edir. Ancaq o, əsərində doğma vətəni Gəncəni həyatı boyu tərk etmədiyini də bildirir. Bu səbəbdən şairin hadisənin məkanının belə aydın təsvir etməsində hansı yazılı mənbələrə! istinad etdiyinin ayırd edilməsini bu tədqiqatlar üçün əhəmiyyətli hesab edirdim. (Nizami əsərini kodlaşdırdığından, bu məkanları təsvir etmiş öz dövrünün tanınmış tarixçi, səyyah və şairlərinə mütləq istinad etməli idi). Dahi Nizaminin qeyd etdiyim "mənbələrdən " yararlandığına sizin də şübhəniz qalmayacağma inanıram.

Onu da bildirmək istəyirəm ki, tədqiqatlarımın bu hissəsi ən çox vaxt aparan, ən ümüdsiz və ən yorucu hissəsi olmuşdur

SİRR

və

AÇAR

// Odla su arası olmuşdu yeri,

Bir pəri üzlüydü o gözəl pəri.

Dahi Azərbaycan şairi Xəqani Şirvani qəsidələrinin birində, Axsitanın Bakı ətrafında vəhşi heyvanların ovuna çıxmasını təsvir edərkən, "B a k ı, d ən iz ilə y a n a r o d la r a ra sın d a yerləşir və əhalisinin azlığından şir və sair yırtıcı heyvanların yatağıdır" deyə bildirmişdir.

Leyli göy üzündə Sürəyya kimi,Gözündən dənizə səpirdi inci.

Ərəb səhrasmdakı bu hansı dənizdir? Bu dəniz bizim Xəzərimizdir!Leyli yaxınlıqdakı çəmənliyə çıxıb, üzünü dağlara tutaraq

Məcnundan bir xəbər gözləyirdi:

Bəlkə gülüstanda əsən küləklər O qərib aşiqdən verə bir xəbər.

Şair burada Məcnunun vətəni, Şirvanşahların paytaxtı olmuş Şamaxıdan (dağlardan) əsən küləyə işarə edir. G ü lü sta n , q əd im Ş am axıd a q ala adıdır. Tarixi sənədlərdə tez-tez adı hallanan qalalardan biri də Şamaxıdakı Gülüstan qalasıdır. Bu qala da Nizami dövrü abidələrindəndir.

Xəqani Şirvani "Şamaxı Gülüstanın ətəyindədir" deyə qeyd edir:

"B iz im G ü lü stan q alam ız B ü q b ey s d a ğ m a b ən zəy in d əd ir,K əb ə B ü q b ey sin ə təy in d ə o ld u ğu k im i,Ş am axı da G ü lü stan ın ə təy in d əd ir."

Akademik Sara Aşurbəylinin "Qədim Bakının tarixi" kitabında da, Şamaxıda Gülüstan qalasının olduğu bildirilir:

112

" И с т о р и я города Баку"

"Ариф Ардебили, автор второй половины XIV в., сообщает о том, что ширваншах Ахситан (XII) построил в районе Шемахи на горе не приступную крепость Гюлюстан, окруженную каменной стеной,..

S ara A şu rb əy li,akademik (səh. 158)

Şair Məcnunun ərəb əsilli olaraq, türk torpağında yaşadığını bir neçə dəfə bildirir:

Qəmzəsi ox kimi süzüb gedərdi,Ərəb, türk yurduna hücum edərdi.

Burada şair ərəb əsilli Axsitanın oğlunun, türk əsilli "Leyli"nin yur­duna - Bakıya "gənc insanın coşqun məhəbbətinin nəticəsi" olan "hücü- mundan" danışır. Elə bu səbəbdəndir ki, Leylinin atası elçiliyi "zor" ilə edən Nofələ də "Yox!" deyir:

Ancaq, o dəliyə layiq deyil qız,Dəliyə bir zəncir yaraşır yalnız.Ay üzlü bir qıza sərsəm yararmı?Çör-çöpün yanında od qalanarmı?O, gicdir, mərd deyil, yoxdur sənəti,Nə dünyası vardır, nə axirəti.Dağları, daşları gəzir o sərsəm,İnan, divanədir, dəlidir desəm.Pis-pis adamlarla oturub durur,Mənim adıma da min ləkə vurur.Mərdə təmiz bir ad candan əfzəldir,Ləkəli qalmaqdan ölüm gözəldir.Ərəb torpağında küləklər belə Qızımı salmışdır ağıza, dilə.Leylinin adını o, dilə saldı,Balam bu dünyadan min töhmət aldı.Məcnuna tapşırsan cilovumu sən,Mənə güləcəkdir hər yoldan ötən.Bir nəhəng ağzında qəhr olub ölmək Alçaq bir ömürdən xoş olsun gərək.Bədnam olmağımı qoyma, amandır!Qiyamət günü var... o, imtahandır.İndi bu naləmə, dərdimə çatsan,Dünyada xoşbəxt ol, sevin hər zaman. 113

SİRR

və

AÇAR

// Nizami, Leylinin atasının öz qeyrətini, qızının xoşbəxtliyini n əin k i

var-dövlətdən, hətta öz canından belə üstün tutmasını qeyd ed ərək , Türkçülüyü bir daha bəyan edir:

Yoxsa, and içirəm bir allaha mən,Əlimi çəkərəm ətəklərindən,Ay üzlü balamın vurub boynunu,İtin qabağına ataram onu.Taki bu qeyrəti çəkməyim bir də,Ölüb, öldürməyim durduğum yerdə.Qoy mənə yer üzü lənətlər desin,Qızımı divdənsə köpəklər yesin.

İnsanı dinləsə azğın bir quduz,Onun məlhəmi var, keçər, qorxusuz.Lakin dil yarası ürəkdən getməz,Ona min məlhəm də bir əsər etməz".Nofəl dinlədikcə rəngi saraldı,Söz tapa bilməyib cavabsız qaldı.Qoca danışdıqca açıq, mərdana,Nofəl yumşalaraq: "Qalx-dedi ona.Bu gün bir sərkərdə olsam belə mən Xoşluqla istərdim qızını səndən.İndi ki, vermirsən, canın sağ olsun,Mən zalım deyiləm, üzün ağ olsun.Quru bir çörəklə, şor bir halvadan Pisdir zorla gələn bir arvad, inan...Nofələ dil açdı yaxın adamlar,Dedilər: "Qocanın nə günahı var?Məcnun xoş gəlməsin gözünə sənin,Mənliyi alçaqdır o divanənin.Bir qadın doğrudan sevsə də onu,Fəlakət törədər bu eşqin sonu.Havalı yaşayan sərsəm bir insan.Nə xeyrə, nə şərə yarayar, inan...Bu gün yetirsək də canana onu,Açıq görünür ki, matəmdir sonu.Düz ölçüb biçməsən bu işi, ey mərd,Biz zərər çəkərik, siz də xəcalət.Adımız, sanımız bizə əfzəldir,Bu işdən əl çəkmək daha gözəldir".

SİRR

və

AÇAR

//

116

"Axsitanm tərifi"

Nizami Gəncəvi “Leyli və Məcnun" dastanında Axsitanm əsli və nəsli barəsində belə yazır:

Bu tayfa şahlığı nəsildən-nəslə,Gəlib keçə-keçə oldu silsilə.Onun şah əcdadı aransa əgər,Şahdan-şaha gedir Adəmə qədər.

Şeyx Nizami bu beyti ilə, Axsitanm əcdadının Peyğəmbərlərdən gəldiyini qeyd edir. Axsitanm əcdadının ibrahim Peyğəmbərin oğlu İs­mail Peyğəmbər olduğu tarixə məlumdur:

"A History of Sharvan and Darband in the 10th-llth Centuries".

"Şirvanşahlar sülaləsinin banisi Məzyəddir. O, ərəblərin Əş-Şeyban tayfasmdandır. Həmçinin elmə məlumdur ki, Əş-Şeyban tayfası Məhəmməd Peyğəmbərin ulu babası olan Mudarm qardaşı Rəbiə bin Nizarm qurduğu Rabia qəbiləsindəndir. Beləliklə, sübut olunur ki, Şirvanşah Axsitan əslən İbrahim peyğəmbərin oğlu İsmayıl peyğəmbərin törəmələrindəndir."

V. M in o rs k iy

(Səh. 74)

İbrahim Peyğəmbərin ulu babasının Adəm Peyğəmbər olduğunu isə, Qurani Kərimin aşağıda verilən ayəsi belə qeyd edir:

Qurani-Kərim. 3. "Əl-İmran" sürəsi. Ayə 33-34 "Adəmi, Nuhu, İbrahim ailəsini və İmran ailəsini aləmlərdən

üstün tutur Allah. Bunlar bir nəsildən olub, bir-birindən törəmişlər. Allah eşidəndir hər şeyi, biləndir hər işi".

Yuxarıda qeyd edilən tarixi sənədi və Müqəddəs Quranın bu Ayəsini tutuşdurduqda, Nizami Gəncəvinin dahiliyinin bir daha şahidi oluruq. O, cəmi iki beytlə nəinki Axsitanm əslini, həmçinin onun əcdadlarını belə qeyd edə bilmişdir.

117

SİRR

və

AÇAR

// "Şirvanşahlar dövləti"

"VIII əsrdə Şirvanı ərəb hakimləri idarə etməyə başlamışlar. Əl - Bəlazuri 797 - 798 ci illərdə hakimiyyət sürmüş əş-Şəmax ibn Şucani Şirvanın hökmdarı (məliki) adlandırır. Ondan sonra 799 cu ildə (h. 183 il) Şirvan, Azərbaycan və Bab əl-Əbvada Yəzid ibn Məzyəd əş-Şeybani hakim təyin edilir. O, 801 ci ildə (h. 185) Bərdədə ölmüşdür. 861 ci ildə (h.247) xəlifə Mütəvəkkilin ölümündən sonra baş verən hərc - mərclikdən istifadə edən Şirvan hakimi Xalid ibn Yəzidin oğlu Heysəm özünü müstəqil elan etdi. Şivanşah titulunu qəbul edərək, Məzyədilər sülaləsinin əsasını qoydu.

E lm i ə d ə b iy y a td a K ə sra n ilə r və D ə rb ə n d ilə r a d la n d ırıla n Ş irv a n şa h la r ərəb m ə n şə lli o lu b , M ə z y ə d ilə r x ə n a d a n m ın b irb aşa v arisləri və d av am çıları olm uşlar.

Məzyədi Şirvanşahlar yerli nəsi zadəganları ilə nigah vasitəsi ilə qohumlaşaraq, onlar tərəfindən asimilyasiyaya uğramış və öz ərəb mənşələrindən üz döndərmişlər.

XI əsrdə Şirvanşahların iranlaşması onların siyasi, sosial və mənəvi həyatının bütün sahələrinə nüfuz etmişdir. Artıq Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafının vüsət aldığı XII əsrdən Şirvanşahları yerli əhali təmamilə asimilyasiya etdilər. Onlar artıq öz ənənələri, öz məişət tərzi olan hakimlər idi".

S a ra A ş u rb ə y li ,akademik; Avrasiya press", 2006. (Səh. 352)

Şirvanşahların milli kökünə xüsusi önəm verənlərə bir son olaraq deyə bilərik ki, Memar Davud oğlu Məsudun Qız qalasının təsvirində və məzmununda, Şeyx Nizami Gəncəvinin yuxanda verilən misralarında qeyd edildiyi kimi, biz hamımız Şirvanşah Axsitanm əcdadı olmuş bir kişinin - Adəmin və onun qabırğasından yaranmış zövcəsi-Həvvanın törəmələriyik.

Qurani - Kərim. 4. "Ən-Nisə" surəsi. Ayə 1."E y in san lar! S izi tək b ir şəxsd ən xəlq ed ən , on d an da zövcəsin i

y arad an və o n lard an da b ir çox kişi və q ad ın törədib y e r üzün ə yayan R əb b in izd ən q o rx u n !"

118

I-Axsitan ibn III Mənuçöhr, 1197-1204-cü illər arasında vəfat etib.IX əsrin ikinci yarısında Abbasilər xilafətinin zəifləməsi və mərkəzi

hakimiyyətdən uzaqlaşmaq meyllərinin güclənməsi xilafətə tabe ölkələrdə bir sıra müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb oldu. Belə dövlətlərdən biri də Şirvanşahlar dövləti idi. Şirvanşahlar dövləti İslam aləmində ən uzunömürlü dövlətdir. Şirvanşahlar dövləti 861-1538-ci illərdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuşdur.

Peyğəmbərlər sülaləsindən olan Axsitanm varisinin qalmadığı tarixəməlumdur.

Şeyx Nizami, aşağıda qeyd edilən misralarda Allah Təala tərəfindən Axsitana övladın çətin verildiyinə işarə vurur və Axsitam "Padşahlıq bürcünün sonu" adlandıraraq, onun varisinin qalmadığına işarə edir:

Şahımız dənizdir, Fəratdır, lakin,Dəryası axandır, Fəratı sakin.O gün ki, bar verər böyük hökmüdar.Ən böyük bir novruz bayramı olar Yalnız Şirvan deyil, dünya şahısan,İkinci Keyxosrov, ey şah Axsitan.

119

Burkhan Ali Sultan(1548-1551)

Sultan M ahmud(15021, several morahs)Khalilullah II

(1524-1535)

Sultan MuhammedG azi-b ev (1501-1501,2)

(for oily 6 months)

K avus(13567-13723)

Khalilullah I(I417-M6S)

Sheikhshah I IbrahimL (1382-1417)

Farru h Y assar(1465-1500)

Farruhzad II(1259/60-1282/3)

Kevgubad I(13178-1347/8 or 13567)

Akhsitan I I(1243/4-1260) Farib u rz II

(till 1198-1199)

Farib u rz III(1225-1243)

Afridun II(till 1198-1199)

Bukht N assar Ali Ahmad(1049-1050)

Akhsitan I(1160-11967)

Farruhzad I(till 1203/4) M anuchekhr III

(1120-1160) Abu M ansur Ali(1034-1043/4).

Afridun I(Med in November. 110)

M anuchekhr II(dll 11067)

M anuchekhr(1027-1034 )

Yazid II Ahmed(991 -1 0 2 7 )

F arib u rz I(1063-1096)

M uham m ad II(9484VI-956)

Khevsam IIKhevsam(861-7) Muhammad7.9

The seal of Shirvanshahs. 16th century,

A bubekr M irza(1551-1579)

K evk avu sI(1594-1317)

Akhsitan III(1283-1294)

B ah ram Вез(1500-1501) ’

The genealogical tree of Shirvanshahs,

The6th-16th I

centuries.

Gushtasb I(1204-1225)

"Dastanın başlanğıcı"Bu beytlərdə şair Məcnunun atasını təqdim edir. Ancaq bu beytləri

eynilə Axsitana aid etməyin mümkün olduğuna nəzər yetirin:

Ərəb torpağında bir kişi varmış,Şöhrəti, hörməti aşıb daşarmış.O imiş başçısı Amirilərin,Abadmış torpağı olduğu yerin.Ondaymış ərəbin hər ixtiyarı.Qaruna bənzərmiş dövləti, varı.Fəqirlər, qonaqlar razıydı ondan,Bəxti çıxmamışdı öz qabığından.O, bir xəlifə tək məşhur olsa da,Övladsız, işıqsız bir şamdı o da.Sədəfdən daha çox oğul arardı,Dənsiz sünbül kimi dən arzulardı.Məcnunun atası bu xoş diləklə Aclar doydurardı min bir köməklə.Nəzirlə bir oğul istərdi tez-gec,Əkdiyi yasəmən göyərməzdi heç.Gəzdiyi incidən tapmazdı əsər,Yenə yaşadırdı onu ümidlər.Onun naləsini eşitdi allah,Ona da bir oğul verdi bir sabah.O, nar kimi gülər, çiçək kimi şən,Min dəfə gözəldi nardan və güldən.Onda gövhər üzlü bir sifət vardı,Gecə, o sifətdən gündüz olardı.

Ata baxan kimi oğlun üzünə,Açdı xəzinəni ellər üzünə.Belindən gələni görüb dünyada.Gül kimi xəzinə payladı o da.

Bu iki "tərifi" tutuşdursaq, onların eyni adama həsr edildiyini aydın başa düşərik.

Nizami Gəncəvi" Leyli və Məcnun" poemasında "Şahzadənin tərifi və oğlumun ona tapşırılması" hissəsində yalnız bir şahzədəni tərif edir ki, bu da Axsitanm yalnız bir oğlunun olduğuna dəlalət edir. Axsitanın birinci oğlu Məhhəmmədin vəfat etdiyi 1177 ci ildə, onun ikinci oğlu dünyaya göz açmışdır. Nizami Gəncəvi 14 yaşlı oğlunu 12 yaşlı bu Şahzadəyə tapşırır. Bu tarixi, Akademik Sara Aşurbəyli "Şirvanşahlar tarixi" kitabında qeyd etmişdir.

Xəqani Şirvani öz məktubunda Axsitanm birinci oğlu Məhəmmədin 1177-ci ildə öldüyünü bildirir: 121

SİRR

və

AÇAR

// Azərbaycan Atabəylər Dövləti

"1177-ci ildə Xəqani Şirvani Diyarbəkirdən keçərək Azərbaycan Atabəylərinin (Eldənizlər) paytaxtı, Təbrizə gəlir. O, yolda olarkən Şirvanşah Axsitanm sevimli oğlunun öldüyünü eşidir. Xəqani onun tərbiyəçisi və müəllimi olduğundan bu xəbəri ağır qəbul edir və şah Axsitana başsağlığı məktubunu yazır".

Z . M . B ü n y a d o v ,akademik

MƏCNUN

Məcnunu sərsəri zənn etmə ki, sən.Deyildi gördüyün divanələrdən.Oruclu, namazlı, nurlu bir çıraq,Əqlə yad deyildi, ədəbdən uzaq,Vaxtının ən böyük bir alimiydi,Aləmi şərh edən Loqman kimiydi.Gizli mənalara o yol açardı.Qəlbində göylərin min sirri vardı.

Məcnun, bu əsərdəki rolu ilə "gizli mənalara yol açır" və özündə bir sirr gizlədir. Biz artıq bu mənaları dərk etmişik və bu sirrlərin məzmununu aça bilmişik.

Nizami Gəncəvi aşağıda verilən qəzəlində Şirvanşah I Axsitanm oğlu Məhəmmədi, II Axsitan kimi qələmə verir və onun (Məcnunun) məhəbbətindən yazır:

Şəhər əhli sənin eşqində Nizami kimidir,Nə rəva Axsitana munisü dildar olasan!

Bu Axsitanm nə eşqidir? Niyə ustad Nizami Axsitana öyüd-nəsihət verməyi heç kimə rəva bilmir? Bu nə eşqdir ki, nə şəhər əhli, nə də Nizami ona çarə tapa bilmir? Nizami Gəncəvi bu qəzəli ilə Məcnunun elə Şirvanşah I Axsitanm oğlu - Məhəmməd olduğunu bir daha bildirir. "Məhəmməd", Peyğəmbərin mübarək adı olduğundan, Nizami bu qəzəli "Məhəmməd"in adma yaza bilməzdi. Əks təqdirdə bu gün biz, bu qəzəl barəsində nələr uydurmazdıq?!

122

"Payızın yetişməsi və Leylinin ölməsi"

Dahi Nizami bu əsərində də yalnız qədim türk totemlərindən (şir, maral, ceyran, ahu və s.) və yalnız Azərbaycan ərazisinin ruzilərindən (püstə, badam, alma, gilənar, nar və s.) istifadə edir:

O gözəl çənəli almaya bax bir,Nardan soruşar ki: "Kefin necədir?"Parça-parça olan ciyərindən nar Yaralı qəlbinə qan damızdırar.Püstənin ağzı da yırtılan zaman İnnab dodaq büzər ona uzaqdan.Narınc üzünün də girdəliyi var,Turuncdakı ətri çəkib aparar.

Bu sətirlərdə biz, Leylinin yurdunun Azərbaycan olduğuna bir daha şahid oluruq:

Muğan sərabının küpündən dehqan İçib, sərxoş olar, düşər ayaqdan.Payız bu tufanı qurduğu anda Qəlbən yaralandı bir gülüstanda...

Şair burada "muğan şərabı" deyərkən, yenə də Azərbaycanı qeyd edir. Muğan şəhəri indiki Salyan rayonunun yaxınlığında mövcud olmuşdur. Bu şəhərin qalıqları indi Xəzərin suları altındadır. Belə ki, İslam dövründə Ərəbistan və ya İran ərazisində bəlkə də mövcud olmuş "Muğan" vilayətində, şərab istehsal edildiyini düşünmək yanlışlıq olar. Ancaq Azərbaycan ərazisində şərab istehsalının və onun istehlakçılarının olduğunu, Şirvanşah Axsitanm özünün də şərab içdiyini Dahi Nizami bizə dəfələrlə qeyd edir:

Şərab içsən belə yenə ayıq ol!

Şərab halalsa da mindirmə başa,O haramzadədən uzaqda yaşa, Meyi qaydasınca nuş edə bilsən, Sən şərab içərsən, keflənər düşmən. Həddini aşırıb, çox içsən əgər,Sənə bütpərəstlik ləkəsi dəyər.

123

SİRR

və

AÇAR

// "Leyli ilə Məcnunun görüşməsi"

Burada Şeyx Nizami Qız qalasının adının mahiyyətini açıqlayır. Qız qalasının memarlıq formasında "Məcnun" dairəvi xətlərlə, "Leyli" isə qabırğavarı xətlərlə verilmişdir. Bu xətlər birləşərək, bütöv bir forma yaratmışlar:

İk i əyilm iş xətt, artıq öpüşdü,Bütöv bir dairə şəklinə düşdü.

Şair burada sevgililərin abidə şəklində bir yerdə qərar tutmasını bildirir:

M əhəllə əğyardan boşalm ışdı, bax!Orda sevgililər qalm ışdı ancaq.

Qız qalasının görünüşündə Məcnun halqavarı cərgələr şəklində təsvir edilib:

Özü də h a lqa tək qap ıda durdu,

Şamaxılı Məcnun Leylinin vətəni olmuş Bakıda dəfn edilib:

Məcnunun gözüydü Leylinin yurdu.

Qız qalasının üzərindəki "naxışlar" (onurğadakı fəqərələrin və qabırğaların sayı), Leyli və Məcnunun memarlıq ifadəsidir:

İk i d ivardaki ik i naxış tək,Onlar hərəkətsiz dururdu, gerçək.

Şair burada Qız qalasının formasının, öz məzmun və mahiyyətini gizlətdiyini işarə edir:

Ürək sözlə dolu, bağlıydı dillər,Sanki ağzı bağlı bir kuzəydilər:

Qız qalasının adı qızla bağlıdır, oğlan bu adda kölgədə qalır:

Nəçiyəm, de kiməm mən taley i kəm?Dünya şahiddir ki, sənin kölgənəm,

Qız qalası iki hissədən ibarət olaraq, qala kimi çox qalın və möhkəm tikildiyindən, şair onu "iki parçalı zireh" kimi dəyərləndirir:

I 124

İk i parça olan bir zireh ik biz,Bir can parçasıy ıq , b il ki, ikim iz.

Şair burada Məcnunun dili ilə Qız qalasının adının yalnız Leyli ilə ifadə edildiyini vurğulayır:

Mən yoxam , dünyada sənsən var olan,Bu xəyali surət özünsən, inan!

Qız qalası 2 hissədən, bir binövrədən ibarətdir:

M adam ki, mən sənəm, ik ilik nədir?Birliyi qırm ağa nə bəhanədir?H eykəl ikid irsə, binövrə birdir,

Bu ərəb hərflərin yazı görünüşü Qız qalasını xatırladır: (sağdan - sola)

"Lam əlifla" ki, ayrı deyildir.

Aşağıda verilmiş beyt Qız qalasının iki hissəli görünüşünə həsr edilib:

Orda ki, mən varam , sən nigar da var,Orda ki, sən varsan, bu qubar da var.Yox, yox, yanılıram can birdir, canan,İk ilik qovğası çıxmış ortadan.Necə birləşirsə bir bəm ilə zil,Birləşən canım ız ayrılan deyil.Zillə bəm olm asa, çəng çalan bir kəs O çəngdən sədalar çıxara bilm əz.Bir xəzinədəndir ürəyimiz bax.Arada ik icə sifət var ancaq.

Sair aşağıda "bir hərəm" deyərkən, sevgililərin xatirəsinə ucaldılmış abidəyə işarə edir:

Xoş o lar bir hərəm seçsək ikim iz, Xoşdur bir addım da qərar tutsaq biz,

125

SİRR

və

AÇAR

// Nizami dövrü memarlıq abidələri

"Bütövlükdə "Türbə və ya Günbəz" anlayışı islam təliminə ziddir və islam ölkələrində türbə tikintisinin çox geniş yayılması, başlıca olaraq əski türk gələnəklərinin bu regionun xatirə memarlığına yönəldici təsir göstərməsi ilə bağlıdır".

Cəfər Qiyasi

Cüt ağız qılıncın qını bir olar, Badam cüt məğzli, bir qabığı var. O öz aynasını verərək yara, Başqa bir ayinlə, çıxmış yollara.

126

"K ita b ın sonu"

Bütün nöqtələrdə iş nişanı var,Zərurət üzündən baş verir onlar.Bütün varlıqların hərəkətində Məqsud yazısından bir xətt var yenə.

Kağızın, bax, iki üzü var həmən,Odur hədəf olar o iki üzdən.Bu üzdə tədbirin sayıdır ancaq,O üzdə təqdirin hesabına bax.Bu iki hesabda bir ziddiyyət var.Bunu yaxşı bilər arif hesabdar.Sən gül saydığın gül sancdığı zaman Tikan olduğunu bilərsən haman.Bir çox qara olan salxımlar da var,Yoxlarkən bilərsən, üzümdür onlar.

Dahi Nizami burada Qız qalasının hər iki tərəfdəki görünüş fərqlərindən və abidənin məzmununu izah edən girintili-çıxmtılı hörgülərin fasad ilə arxa tərəfdəki say fərqindən danışır.

Əgər fikir versəniz, "qabırğanın" fasad görünüşündə 24 ədəd çıxıntı olduğu halda, onun arxa tərəfində "onurğadan" uzanan 31 ədəd çıxıntının "qabırğanı" tam axıra qədər bəzədiyinin şahidi olarsınız.

Bu memarlıq işarəti, yəqin ki, Leylinin anasının Axsitanm bacısı və ya hər hansı yaxın bir qohumu olduğunu (Axsitanm nəslindən olduğunu) bildirmək üçün verilmişdir. Məhz bu səbəbdəndir ki, Leyli ilə Məcnun uşaq vaxtlarından bir yerdə olmuşlar. Həmin dövrdə Azərbaycanın elm adamlarının bir hissəsinin Şirvanın paytaxtı Şamaxıda, Axsitanm sarayında cəmləşməsi səbəbindən, Bakı valisi öz qızını - Leylini, yüksək təhsil alması üçün öz dayısının yanında təhsil almasına icazə vermişmiş.

127

SİRR

və

AÇAR

// QIZ QALASININ ÜZƏRİNDƏKİ

PƏNCƏRƏLƏRİN MAHİYYƏTİ

Qız qalasının üzərində 4+5 ədəd pəncərə vardır (cəmi 9 əd.). Əgər fikir versək onların hamısının "onurğa"nm üzərində yerləşdiyini görə bilərik. Bu pəncərələr göylərə açılır və o "çatmalardan" "onurğanın" daxilindəki pillələrə işiq saçılır. Bu "çatmalar"dan dördü ilk dörd xəli­fənin şərəfinə açılaraq, Qibləyə doğru istiqamətlənmişlər.

I

O allahdan qorxan həyalı qoca Tanrının şiriylə həmdərs olunca Dördü də bir yolun sarbanı oldu,Dördü də bir ləkin reyhanı oldu.Bu dörd xəlifəylə güldü məmləkət,Hər ev dörd divarla qurular, əlbət.Bu dördlük birləşdi qoca dünyada,Bu dördbucaq evi gətirdi dada.Sən, dinin evinə dörd dirək vurdun.Ona bu qaydayla dörd çatma qurdun.Sənin qaşın kimi haman dörd nəfər Gah ayrı düşdülər, gah birləşdilər.

Şeyx Nizami bu poemada "oğul və nəsil" barəsində yazarkən, onları "beldən gələn" (onurğa) kimi qələmə verir. "Onurğanın" üzərindəki digər beş pəncərə isə Axsitanm Şirvanşahların beşinci şəcərəsindən olduğunu əks etdirmək üçün qurulmuşdur.

Burada bir tarixi hadisəyə nəzər salmaq yerinə düşər:533 cü ildə Konstantinopolda (İstanbul ş.) Müqəddəs Sofiya (Aya

Sofiya) məbədi ucaldılarkən imperator Yustinian məbədin memarı Anfimiyanı yanma çağırıb, ona yuxusunu danışır. Və bildirir ki, gecə mələklər ona Müqəddəs Üçlüyün şəninə üç pəncərə açılmasını əmr etmişlər. Bundan sonra məbədin üzərində Müqəddəs Üçlüyün şəninə üç pəncərə açılmışdır.

Bu memarlıq fənindən, bu məzmundan memar Məsud da istifadə edərək, İslam dininin ilk xadimlərinin şəninə Qız qalasının üzərində pəncərələr açmışdır.

128

Bağlılar acan olsun bu dastan.Oxuyub ağ günə çatsın hər insan.

Şeyx Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" faciəsindəki bu son beytlə bağlı bütün məntiqi ehtimallar araşdırıldıqdan sonra, "bağlılar" m "Qız qalası" ilə "Leyli və Məcnun" poeması olduğunu deyə bilərik. Biz məhz indi, dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin heç bir uydurma əsər yazmadığım, bütün əsərləri kimi "Leyli və Məcnun" dastanının da həyatda baş verən real hadisələrdən götürdüyünü və bununla da, bütün "Leyli və Məcnun"lardan daha məzmunlu, daha dramatik bir əsər yaratdığını deyə bilərik.

Nizami Gəncəvinin "Xəmsəsi" 5 poemadan ibarətdir:"Sirlər xəzinəsi" - fəlsəfi dedaktiv (1173),"Xosrov və Şirin" - Sasani şahı Xosrov Pərvizin gözəllər gözəli Şirinə

olan məhəbbətinə (1181),"Yeddi gözəl" Bəhram Gur şahın romantik sərgüzəştlərinə (1196),

həsr edilmişlər."İsgəndərnamə" əsəri isə, üzdə Makedoniyalı İsgəndərin həyatı və

hərbi yürüşlərini (1209) əks etdirən KODlaşdırılmış tarixi əsərdir.Yuxarıda göstərildiyi kimi, bütün yaradıcılığında tarixi hadisələrdən

bəhrələnmiş Şeyx Nizami, əfsanə əsaslı əsər yazması real görsənmir O yalnız aldığı sifarişin şərtlərini yerinə yetirərək sirli məzmunlu dastanlar yazmışdır.

Bu "s ir r " v ə "a ç a r" Axsitanm ehtiyat etdiyi dövrlərdən uğurla adla­yaraq mədəniyyətə, saf eşq və məhəbbətə yüksək qiymət verdiyimiz dövrümüzə kimi sağ və salamat gəlib çatmışlar.

Şeirdən ucalıq umma dünyada,Çünki Nizamiylə qurtardı o da.

Dahi Nizami bu əsərini də bütün əsərləri kimi "əvəzedilməz və şah əsər" olaraq yaratmışdır.

129

SİRR

və

AÇAR

// A D - "QIZ Q A L A S I"

İki parça olan bir (falayıq biz,Bir can parçasıyıq, bil ki, ikimiz.

Bu unikal tikilinin nə üçün məhz "Qız qalası" adlandırılması da indiyə qədər dəqiq məlum deyildir. Qız qalası adlı tikililər Azərbaycan ərazisində çox yayılmışdır. Bakıdan başqa, Gədəbəy, Şəki, Şamaxı, Qəbələ, Qazax, Yardımlı, İsmayıllı, Naxçıvan və Qarabağda da bu adda tikililər vardır. Azərbaycandan başqa İranda, İraqda, Hindistanda, Krım yarımadasında və Avropada da "Qız qalaları" mövcüddur.

Bu qalaların adını arayan antropoloq, etnoloq, filosof, sosioloq, arxeoloq, tarixçi, memar və sair mütəxəssislərin elmləri kimi fikirləri də fərqlidirlər.

Onların bir qrupu qalanın adındakı "qız" sözünün, "oğuz" sözünün tədricən təkamülə uğraması nəticəsində əmələ gəldiyini söyləyirlər. Ancaq yuxarıda qeyd edildiyi kimi geniş ərazidə səpələnmiş "Qız qala­larının" hamısının bir tayfa - oğuz tayfası tərəfindən tikildiyini söyləmək düzgün deyil.

Qız qalasının adının "köz qalası" adından yarandığını söyləyənlər və onu atəşpərəstliklə bağlayanlar da vardır. Lakin, dünyaya səpələniş "Qız qalalarının" əksəriyyətinin atəşpərəstlik dininin digər dinlərlə əvəzləşdiyi dövrlərdə və ya bu dinin heç bir vaxt yayılmadığı ərazilərdə tikilməsi, bu fikrin də əsassız olduğunu təsdiq edir.

Qız qalalarım "göz qalası" adlandırmaq da düzgün deyil. Belə ki, bu qalaların əksəriyyətinin yerləşdiyi strateji şəraitlər bu fikirin əsassız olduğunu təsdiqləyir. Çünki, onların çoxu dağlarda, meşəliklərdə, uzaq məsafələri seyr etmək mümkün olmayan ərazilərdə inşa edilmişlər. Həmçinin bu qalaların bir çoxu öz əzəməti və görünüşləri ilə gözətçi qalasına xas xüsusiyyətlərə cavab vermirlər.

Bir çox tarixçilər bu adm rəmzi xarakter daşıdığını, qalanın olduqca möhkəm, təslimolmaz, ələkeçməz, bakirə qız kimi pak və toxunulmaz olması ilə əlaqələndirirdilər.

Bütün bu fərziyyələri yekunlaşdıraraq onu demək olar ki, Qız qalalarının adlarının eyni olmalarına baxmayaraq, onlar fərqli məqsədlərlə ucaldılmış və adları da fərqli mahiyyət daşıyırlar. Biz artıq Bakı Qız qalasının formasını, mahiyyətini və məzmununu bildikdən sonra, onun adının məzmununu da ayırd edə bilərik.

İstərəm Məcnunun böyük eşqinə Bir söz xəzinəsi açasan yenə.

130

Bakirə Leyli tək, ey böyük ustad!Şerdə iki-üç bakir söz yarat.

Memar Davud oğlu Məsud da yəqin ki, Axsitandan yuxarıda qeyd edilən məzmunlu tapşırıq almışdır. Onun öz layihəsinə verdiyi "Qız qalası" adı, bu "qalanın" forma və məzmunu ilə vəhdət təşkil edərək, Axsitanm sifarişinin mahiyyətini mükəmməl olaraq əks etdirir. Yer üzərində heç bir abidənin, tikilinin adı, öz tikilisinin dəyərini bu qədər artırmır. Bakıdakı Qız qalasının adının məzmunu tikilinin formasının davamıdır və bu ad tikilinin mahiyyətini mükəmməl olaraq tamamlayır.

Bir çox Azərbaycanlı və digər memarların, alimlərin Qız qalasının hörgüsünün "qabırğanı" xatırlatdığını bildirdiklərini artıq yuxarıda qeyd etmişdim.

Bəşəriyyət tarixinin ən dahi memarı hesab edilməli Azərbaycan memarı Davud oğlu Məsud, məqbərəni girintili-çıxmtılı daş hörgülərlə bəzəmiş, fasada qabırğavari görünüş verərək, ona "qabırğa - qadın" kimi dini məzmunlu memarlıq görünüşü vermişdir. Bir daha nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, üzərində məqbərə ucaldılmış qəbr "Leyli"yə məxsus olmuş və "Məcnun"un sümüklərini onun qəbrində sonradan yerləşdirmişlər. Məhz bu səbəbdəndir ki, məqbərənin adı "Qız"a - Leyliyə həsr edilib.

"Qala" - "almmaz"lıq məzmununu əks etdirir.Abidənin adında "qala" sözünün işlədilməsinin səbəbini isə, Dahi

Nizami "Leyli və Məcnun" dastanında bizə izah edir. Belə ki, Leyli öz məhəbbətindən dönmür, zorla R u s oğlu İb n S əlam a (?) ərə verilməsinə baxmayaraq, ona sillə vuraraq(?) özünə yaxınlaşmamağı tələb edir:

"Leylinin ibn-Səlama verilməsi"

Öz şirin dilinin açarı ilə Gizlin xəzinəni o açdı belə:- Aslan ürəklidir bizim qəhrəman, Ərəbin fəxridir, şənidir, inan.Nəsəb sahibidir, adlı-sanlıdır, Böyükdür, nəcibdir o çox şanlıdır. Siz qan istəsəniz, qandan arx çəkər, Qızıl istəsəniz, qum kimi tökər. Davadan-dalaşdan azad olaraq, Onunla səadət taparsan ancaq.Elçi bu sözləri dediyi zaman Qızcığın atası qalmışdı heyran.

131

SİRR

və

AÇAR

// Sonra, məsələnin əslinə yetdi,

Qəbul etdiyini etiraf etdi,Bu işi qızma o rəva gördü Ayı əjdahanın ağzına verdi.Sabah günəş doğub şölə salanda, Cəmşidin camını ələ alanda Bəylik xələtini rus oğlu aldı.Ərəb damadım çiyninə saldı.

"Leylinin ibn-Səlamm evinə köçməsi"

Günəş səhər-səhər yuxudan durdu, Çadrını göy rəngli gülşəndə qurdu.Gecə səyyarəsi alışıb yandı,Nil rəngli Dəcləyə tərəf yollandı. Sevincək yerindən sıçradı damad, Kəcavə bəzədi ürəyi çox şad.Elə ki, əyləşdi kəcavədə qız,Onu çox hörmətlə aparıb yalnız,Taxtını, tacını tapşırdı ona,Dedi: "hakim olsun bu gözəl sona." Keçdi iki-üç gün, həya üzündən O mumu səbr ilə yumşaltdı, bilsən. Xurma ağacına bir gün əl atdı.Xurmalı budağa o əl uzatdı.Lakin, o, Leylidən bir zərbə aldı.Ağrıdan sustalıb yerində qaldı.Qızın şilləsindən o birdən-birə.Cansız ölü kimi sərildi yerə.Qız dedi: "Bir daha belə iş görsən,Təqsiri məndə yox, özündə gör sən. Mənim surətimi qurub bəzəyən Böyük sənətkara and içirəm mən,Qanımı töksə də sənin inadın,Hasil olmayacaq məndən muradın".

132

İbn Səlam Leylinin tələbini yerinə yetirərək onun yalnız "adda" əri olur. Dahi Nizaminin aşağıda qeyd edilən təsvirləri, İbn-Səlamm ərəb yox, daha çox həqiqi Rus tərbiyəli insan olduğunu bir daha təsdiq edir:

Bu and təsir etdi Ibn-Səlama,O da razılaşdı quru salama.Bildi ki, sevməyir onu bu nigar,Qəlbinin bambaşqa bir çırağı var.

Ərəb əfsanəsində Leylinin əsil ərəb İbn Səlammda ərdə olduğu Əbülfərəc İsfahaninin "NƏĞMƏLƏR KİTABL'nda belə qeyd edilir:

"NƏĞMƏLƏR KİTABI" (*) (Səh. 70)

"Məcnun Leylinin əri ibn-Səlamdan soruşur:

Allaha and verirəm, söylə görüm, Leylini Sıxaraq köksünə, öpdünmü dodağından heç?

Yeni açmış gülün şeh damlaları qucduğutək Dolanıbmı hörüyü boynuna, de, bir an heç?

Leylinin əri belə cavab verir:- Bir halda ki, sən Allahın adını çəkirsən, onda düzünü deyirəm: Bəli!"

İndi tutuşduraq:Bunlardan biri Nizaminin "Rus ibn Salam"ı(I), digəri əsil ərəb ibn Salamı!

' Yuxarıda qeyd edilmiş, tarixi samda bir daha nəzər yetirək:1) “İslamı qəbul etmiş Gürcü çan Tamar, Axsitanın anası idi. Axsitan özü Gürcü çarı lil Qeorqmin qızı

İsmətəddin ilə evLvımişdir. Bizans imperatoru Koıuııeu, Axsitanın xalası oğlu idi. Konıneu isa, Rus knyazı Yaroslav Vladimiroviçla qohum idi. "

Bıırada uazariniza çatdırmaq istayiram ki, Rus kınjazı Yaroslav Vladiıniroviç "İqor polku haqqında dastan ııı qahramanı Evfrosipin atası olmuşdur. Bu dastanın da yazılma tarixi XII asra tasadıif edir.

" 1 7 7 4 cü ilda Şirvan, Gürcü va Bizans koalisiyası Bakıya soxulmaq istəyən Rus piratlarının 73 gəmisini (?) Xəzərdə batırmışdılar. Bu qələbədə Şirvanlılar арапа rol oynamışlar. ”

Yaxşı-yaman gündə gümüş çox yarar,Min gəmi ləngəri onunla sınar.

Bu tarixi faktlar, gələcək kitabımda açıqlamaları veriləcək bu sualları doğurur.73 ədəd pirat gəmiləri bir yerdə ola bilərmi?Bu sayda piratların Xəzərdə qazancı nə ola bilərdi?Heç bir hərbi gəmisi olmayan Axsitan, bu gəmiləri necə batıra bilmişdir ?Bu "rus oğlu " ibn Səlamın(?) həmin batırılan 73 ədəd gəmi ilə əlaqəsi varmı?O gəmilərin Yaroslav Vladimiroviçla bağlılığı nədir?Leylinin atasından bəylik xələtini almış, Rus oğlu kimdir ?Nə üçün Leyliyə məhs "Rus oğlu " elçiliyə gəlmişdir ? 133

SİRR

və

AÇ

AR

//

134

Türklərlə Rusların qohumluq əlaqaləri tarixən mövcud olmuşdur:Xandəmirin "Xülasətül-əxbar" əsərində Nuh Peyğəmbərin oğlu Yafəsin 8 oğlundan birinin adı Türk, birinin

adı Rus olduğu bildirilir,1147-ci ildə Moskvanın təməlini qoymuş Yuriy Dolqorukinin həyat yoldaşı Türk xanı Ayparım qızı olmuşdur.

Burada yenə də Dahi Nizaminin "İsgəndərnamə" əsərinə müraciyət etmək istəyirəm:

İSGƏNDƏRNAMƏ (Şərəfnamə)"Öz halma və zəmanənin gedişinə dair"

Dahi Nizami əsərlərində "ipək"dən yazanda "Çin İpəyi", ədviyyatdan yazanda Hind ölkəsini qeyd edir. Yeri gəlmişkən "Xəz dəri"dən yazmalı olduqda, ərəb, fars, hind ölkələrindən deyil, o dövrdə əsas istehsal və istehlak məhsulu "xəz dəri" olmuş Rus ölkəsini qeyd etməsi məntiqlidir. Orta əsirlərdə bu regionda yalnız iki cür xəz, - Çöl dovşanı və Rus tülküsünündən alman xəzlər mövcud idi. "Rus tülküsü" (Полярный лис, şimal tülküsü) bu gün bizə "Писец" və "Чер­нобурка" kimi məlum olan xəz dərilərdir:

Eşitdim, rəng verən bir rus tülküsü Özünə verərmiş bir gəlin süsü,Qopunca toz, külək, yağış, burağan,Tükünü çıxarmaz o gün yuvadan.Qucaqlar yuvanın bir bucağını,Acından yalarmış əl-ayağını.Sorar öz qanını dəri altından,O, dəri becərər, başqa kəslər can.Elə ki, əcəli yetişər birdən,Dərisi canına kəsilər düşmən.Dərinin eşqinə edərlər şikar,Bəslənmiş dərisi canından çıxar.

Bununla da, Nizaminin "Rus oğlu" "Rus tülküsü" və sair "Rus" sözlərini işlətdikdə, Böyük mütəfəkkirin həqiqətən bizim tarixi qonşumuz Ruslar barədə, tarixi qeydlər apardığım bir daha təsdiq etmək istəyirəm.

Kitabda daha sonra qeyd edilir:"Bənu Amir qəbiləsindən olan bir nəfər bu əhvalatı danışıb:

- Bir gün Leylinin atası və əri Məkkəyə gedirlər.Leyli rəfiqələrindən birini Məcnunun yanma göndərib, onu öz

yanma çağırır. Məcnun bütün gecəni onunla keçirir. Səhər Leyli onu yola salanda deyir:

Nə qədər ki, ərimlə atam Məkkədədir, sən hər gecə gələ bilərsən.Bu Məcnunun xoşbəxt günləri idi. Son gecə o, Leyliylə xudahafisləşib deyir:

Zövq alırdım necə mən sübhə kimi Leylimdən,Bu göyərçin o göyərçinlə alır, bax, belə zövq Zövq al, ey Məcnun, hələ yoldadır müsafirlər,Ayılıb bir də görərsən ki, daha yox belə zövq.

Leylinin yanından qayıdandan sonra Məcnun deyir:

Allaha and içirəm, yoxdu mənim dincliyim heç Nə səninlə, nə də ki, sənsiz ikən, and olsun.Bilmirəm ki, yanma hansı bəhanəylə gəlim? Qorxmuram zərrəcə hər təhlükədən, and olsun.

Ə b ü lf ə rə c İs fa h a n i (Səh. 119-120)

İndi isə Sizin nəzərinizi "Leyli və Məcnun" dastanının yazılmasının sifarişi məktubuna yönəltmək istəyirəm. Sifariş məktubunda deyilir:

İstərəm Məcnunun böyük eşqinə Bir söz xəzinəsi açasan yenə.Bakirə Leylitək, ey böyük ustad!Şerdə iki-üç bakir söz yarat.

Axsitan məktubunda "bakirə Leyli" deyərkən "Ərəb Leylisi"ni nəzərdə tutduğunu düşünmək olmaz.

Şeyx Nizaminin dastanında isə, Məcnun! Leyliyə eyni məzmunlu sifariş göndərir:

Nolar bir gecəlik bizə gələndə?Bir dəfə yanılıb savab et sən də.Gəl, inad eyləmə, boyun ol buna,Bu işin babalı mənim boynuma.

Türk qızı Leyli isə "ad və namus"u daha üstün tutur:

Ərlə vuruşmağa yox cəsarətim.Atamdan keçməyə yoxdur qüdrətim...Eşq ürək verir ki, sən də qanad aç,Bu qarğa-quzğundan kəklik kimi qaç.Ad ilə namussa: "tərpənmə"- deyir!Tək uçan kəkliyi qızıl quş yeyir...

Bunlardan biri "Ərəb Leylisi", digəri Türk Leylisi!Türk oğlu Şeyx Nizami İslam bayrağı altında Ərəblərin öz adət və

ənənələrini Türklərə yeritməkləri ilə barışmaq istəmirdi. Ona görə də Şeyx, bu dastanda ərəb əsilli Məcnunla türk əsilli Leylinin "səmavi məhəbbət" qarşısında durumlarını tutuşdurur. O, bununla gənclərin sevib-sevilmək arzularını pozan ərəb adəti ilə, bəşəriyyətə örnək olmalı türkçülüyü üz-üzə qoyur. Belə ki, ərəb əsilli Məcnun bu eşq qarşısında 135

SİRR

və

AÇ

AR

// əriyir, ata-anasmdan üz döndərir və hətta onların "hüzüründə" belə

iştirak etmir. Bununla da o, öz kökünə, adət və ənənələrinə naxələf çıxaraq, bütün müqəddəs duyğularını yalnız eşqə "qurban" verir. Ancaq Türk qızı, eşqi-məhəbbətdən hətta "Leyli" olmasına belə baxmayaraq, öz qəlbinə əzab-əziyyət verərək, elinin, obasının, xalqının adət və ənənələrinə sadiq qalıb, namus və qeyrətini hər şeydən - hətta öz həyatından belə üstün tutur.

Türk qızı, zorla ərə verilmiş "Rus oğluna" sillə vuraraq, ələkeçməz, toxunulmaz, alınmaz qalır və yad adətlərinə təslim olmayaraq,

QALA! - QIZ QALAsı olur!O, həyatının sonuna qədər öz məhəbbətinə sadiq qala bilib, bakirə,

pak olaraq dünyasını dəyişir.Məhz bu səbəbdən abidənin adı, ömrünün axırma qədər sevgisinə

sadiq qalıb, adını, qeyrətini, namusunu qorumuş, alınmaz, təslimolmaz Türk qızı Leylinin xatirəsinə verilmişdir:

Q ız - b a k irə , q ey rə tli, n am u slu L ey li +Q ala -tə s lim o lm a z , a lın m a z L ey li =Q IZ Q A L A S I!

Dahi Nizami, Məcnunun dili ilə "Qız qalası"nm adının, Leyli ilə bağlı olduğunu bildirir.

Mən yoxam, dünyada sənsən var olan,Bu xəyali surət özünsən, inan!

Bu dastanı yazarkən Nizami Gəncəvi, iki gəncin sevgisini səmaviləşdirərək "eşq və məhəbbəti" insanın ən ülvü hissləri olduğunu qeyd etmək istəməmişdir. Bununla o, Türklərin "səmavi eşq" dən də belə üstün olan amallarının olduğunu dünyaya bəyan etmişdir. Türkün bu amalı - təmiz adı, qeyrəti və namusudur!

Q e y rə t və n a m u su n sim v o lu o la n Q ız Q alası Y e r ü zərin də "E şq v ə m əh əb b ətə u ca ld ıla n y e g a n ə b əşəri sə cd a ca h d ır"

Qız qalasının ucaldılma səbəbini və onun məzmununu yaxşı bilən Xəqani Şirvani, bu kəlamı ilə, bütün gənclərə müraciət edərək, daha xoşbəxt olmaları üçün "Leyli və Məcnun"un sevgisinə and içərək, bu eşqdən özləri üçün bir ibrət götürmələrini nəsihət edir:

"Əgər bütün dünyada olan Qız Qalaları bu Qız Qalası ilə əhdi-peyman bağlasalar, xeyir taparlar".

X ə q a n i Ş irv a n i.Seçilmiş əsərlər, (səh. 25) 1978 ci il

136

QIZ QALASIYER ÜZƏRİNDƏ EŞQ və MƏHƏBBƏTƏ UCALDILAN

YEGANƏ ABİDƏDİR!

Bütün dünya fəxr edə bilər ki, "dünyanın birinci möcüzəsi"nin adı, Qadın hüquqlarının qorunmasında ilk olaraq səsini ucaltmış və bu yolda "şəhid" olmuş qadının şərəfinə verilmişdir.

İtalyanın Verona şəhərini hər il milyonlarla turist ziyarət edir. Bunun səbəbi Dahi İngilis dramaturqu U. Şekspirin eyni adlı əsəri əsasında ssenariləşdirilmiş "Romeo və Culyeta" filminin bu şəhərdə çəkilməsidir. Turistlər bura gənc sevgililərin "evlərinə" baş çəkmək və gənclərin "kəbin kəsdirdikləri kilsəni" ziyarət etmək üçün gəlirlər. Bir çox gənclər isə sevgililərin məhəbbətinə and içmək və ölməz Şekspirin heykəlinin önünə gül dəstələri qoymaq üçün buraya üz tuturlar.

Dünyanın digər ölkələrində isə, gənclər "düyüm günü" hansısa bir abidənin ("Nəmalum əsgər"in, İmperatorun, Kralın, dahi bir insanın və sair abidələrin) önünə gül dəstələri qoyaraq, məhəbbətlərinə and içməli olurlar.

Yalnız Azərbaycanda, gənclər mahiyyəti üzrə olaraq,"E şq və m əh əb b ətin sim v o lu "-n u n

önünə gül dəstəsi qoyduqları ilə fəxr edə biləcəklər!

Dünya mədəniyyət tarixinin Şah əsərlərindən olan "Leyli və Məcnun" ilə "Qız Qalası" cütlüyünün yaranmasının səbəbkarları olmuş;

Bu gün naləsini eşitdiyimiz Hər iki aşiqə nəzər salaq biz.

Onların qoşa uyuduqları qəbr, Şah sarayının girişində yüz illərdir ki, tapdaq altındadır. Bu tarixi ədalətsizliyə son qoymaq üçün, gənc sevgililərin qalıqlarını ayaq altından götürüb, öz yerinə - məqbərənin içinə köçürülməsi ədalətli olardı. Bu, nəinki Azərbaycan, hətta dünya mədəniyyət tarixinin ən əhəmiyyətli "köç"ü ola bilər. Bu tarixi ədalətsizlik bərpa edildikdən sonra, bəşəriyyət tarixinə qiymətsiz mədəni incilər bəxş etmiş qədim mədəniyyətin məskəni olan Azərbaycan,

"Eşq və məhəbbət"in etalonunun saxlanıldığı dünyamərkəzi olacaqdır.

SİRR

və

AÇAR

// Bu eşq dəlilikdən törənməmişdir,

Dünyaya dərs olan nadir bir işdir.Tezdən duran Xosrov səhər vaxtında,Sevinclə əyləşdi şahlıq taxtında.Günəş ki, eşq ilə öpdü gündüzü,O eşqə baş əydi bütün yer üzü.

Bu möhtəşəm memarlıq abidəsində "Dünyanın yeddi möcuzəsi"nin təyin edilməsində tarixən əsas götürülmüş şərtlər öz əksini tapmışdır. (Bu şərtlər kitabın əvvəlində qeyd edilmişdir) Həm insanın ruhi hissləri, həm Böyük Yaradanın şah əsəri olan "İnsan'Tn memarlıq məzmunu, həm də səmavi kitablarda qadının yaranması barədəki şərhi bu abidədə özəksini tapdığından, Qız qalası "Dünyanın yeddi möcuzəsi"nin hər birindən daha üstündür.

Tanrının və insanın yaratdıqları ən gözəl möcüzələri görmək ücün:

Vətənimin seyrinə çağırıram elləri Hörmət görmək istəyən Azərbaycana gəlsin. Bəzənib başdan-başa şəhərləri, kəndləri Cənnət görmək istəyən Azərbaycana gəlsin.

S. Rüstəm

Rəsmlər:

İdeya və məzmunlarının müəllifi - İlq a r Ə liyev

Rəssam - V aqif N əzirov.

Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü, Əməkdar İncəsənət xadimi.

Dizayn və kompyuterqrafikası - İlq a r Ə liy ev

138

Turana q ılın cd an daha k əsk in ulu q ü v vət Yalnız m əd ən iy y ət, m əd ən iy y ət, m əd ən iyyət!

H .C avid

Hər bir insanın həyatda və ya cəmiyyətin tarixdə qazandıqları nailiyyətlərinin əsasında kulturoloji aspektlər durur. Kulturoloji marketinq hər bir xalqın hazırki mədəniyyətini araşdırmağa, onu dəyərləndirməyə böyük imkanlar yaradır. Gələcəyin daha çox tələb olunacaq bu ixtisası, sivil xalqlarla digərləri arasında olan fərqlərin səbəblərini, onun əsaslarını ayırd etməyə imkanlar yaradır. Kulturoloji marketinq hər bir xalqın mədəniyyətinin daha da sürətlə inkişaf etməsinə təkanverici elmi qüvvə olacaqdır. Kulturoloji araşdırmalar hüquqi, iqtisadi, mədəni layihələrin hazırlanmasının əsası olmalıdır. Yalnız bu araşdırmalara əsaslanaraq hazırlanan hüquqi, mədəni, iqtisadi və s. layihələr tam gücü ilə "işləyə" bilər və bu "işin" effektliyi arzu olunan səviyyəyə çata bilər. Yalnız kulturoloji əsaslanmış tədbirlərin nəticəsində istehsalda, ticarətdə, xidmət sahəsində, təhsildə, turizmdə, dövlətçilikdə, "millətçilikdə" və s. daha böyük nailiyyətlər əldə etmək olar.

Qız qalasının məzmunun açılması istiqamətində araşdırmalara, bu abidənin memarlıq işarətlərinin ayırd edilməsi ilə başladım. Memarlıq işarətləri, simvolların məzmunları, onların filosofiyası ilə əvvəllər hazır­ladığım layihələr üçün araşdırmalar apararkən ciddi tanış olmuşdum.

«П ервичное значение м онум ента - это Дух, потом сам а ф орма ф орм ления»

(Международный Архитектурный Фонд)

Beynəlxalq Memarlıq Fondunun bu devizini rəhbər tutaraq, yalnız dərin məzmunu, "ruhu" olan layihələrin hazırlamasını, daha dəqiq desəm, hazırlanmalı olan hər hansı bir layihəyə üyğün məzmunların tapılması üçün kulturoloji marketinq araşdırmalarının aparılmasını və bu məzmunların simvollarda verilməsini fəaliyyətimin əsası kimi qəbul etdim. Aşağıda qeyd edilən layihələrdə bu məqsədlərə nail olmanı Böyük Yaradan mənə qismət etmişdir:

Azərbaycanın İstiqlaliyyət tarixini özündə əks etdirən, dərin məz­munlu, tərbiyəvi və ideoloji əhəmiyyət kəsb edən, «İBTİDAİLİKDƏN- ALİLİYƏ» adlı "İstiqlaliyyət parkının salınması və İstiqlaliyyət muzeyinin yaradılması" layihəsi, (layihənin şəkilləri kitabın 141 - 143-cü səhifələrində qısaca təsvir edilir);

139

SİRR

və

AÇAR

// "Svilizasiyalarm görüşü" adlı festival layihəsi (Sank-Peterburq),

Analoqu olmayan, dünyada neftə ucaldılacaq ilk abidə "Nur Lampası" adlı NEFT ABİDƏSİ-nin layihəsi, (bu Layihə 2011 cü ildə İsveçrədə keçiriləcək beynəlxalq müsabiqəyə qəbul edilmişdir)

Azərbaycanın tarixi, kulturoloji inkişafına həsr edilmiş "MEMAR" filminin ssenari əsasları,

Azərbaycan Bayrağında və Gerbində həkk olunmuş "səkkiz guşəli ulduz"un və "Davidin ulduzu" adlı altı guşəli simvolların məzmun­larının ayırd edilməsi,

"Nuhun gəmisi" adlı reklam kompaniyasının aparılması layihəsi,❖ İnnovasion layihə olan, ən ülvi hisslərə həsr edilmiş "Sevgililər

bağı" layihəsi,innovasion layihə olan, "Sumqayıtın tarixi muzeyi"nin yara­

dılması layihəsi. Bu layihədə şəhərin yaranışını və tarixi inkişafını özündə əks etdirən, saf qızılla örtülmüş çilçıraq - "Sumqayıtın həyat ağacı (древо жизни) abidəsinin ucaldılması, (Layihə uğurla həyata keçirilmişdir)

"Dövrü Zamanə" adlı Azərbaycan (Qobu) Etnoqrafiya muzey - parkının layihəsi,❖ Qobustan Dövlət Tarix Qoruğunun önündə, Bakı - Ələt "İpək yol­unun" üzərində, "Od alan" və "Qabal daşı çalan" ibtidai insanların abidələrinin ucaldılması layihəsi,❖ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin "3 mln. ədəd ağac əkək!" təşəbbüsünün, dünya tarixində ilk dəfə olaraq ekoloji - kulturoloji aspekdə, milli dəyərlərimiz ruhunda həyata keçirilməsi layihəsi:

Dünyaya yeni göz açmış övladlarımızın xatirəsinə bir ağac əkək! Nişan və toy münasibəti ilə bir ağac əkək!Dünyasını dəyişmiş əzizlərimizin xatirəsinə bir ağac əkək!

İQ T İS A D İ L A Y İH Ə L Ə R :

❖ "Yüngül sənayenin inkişaf etdirilməsi"nin Dövlət Proqramının əsasları.Azərbaycanda "Turizmin inkişafı kodeksi" nin marketinq layihəsi.

Və sair kulturoloji marketinq layihələri.

140

Bəzi layihələrimin qısa məzmunu:

İBTİDAİLİKDƏN-ALİLİYƏ İstiqlaliyyət Parkının salınması,

İstiqlaliyyət Abidəsinin ucaldılması İstiqlaliyyət Muzeyinin Yaradılması,

layihəsi

Ey mənim əqlimə mənalar verən, Mən axtarışçıyam, sən yol göstərən.

Ş ey x N izam i

"П е р в и ч н о е зн а ч е н и е м о н у м ен т а - это Д у х , п о т о м сам а

ф о р м а о ф о р м л е н и я "Международный Архитектурный Фонд

"А р х и т и к т у р а , к ак и ск у сст ва п р о ст р о н ст вен н ы х ф о р м к ак п о с т о я н н о ви д и м ы й и о щ у щ аем ы й о б р аз, я в л я е т ся о д н и м и з м о гу щ е ст ве н н ы х ф ак то р о в у б ед и т ел ь н о й п р о п а га н д ы ."

проф. Яков Черников.

"İstiq laliy y ət A bid əsi - d övlətin sim volu olaraq M illətin qürurun u

və s im asin i özü n d ə ək s e td irm əlid ir".Beynəlxalq Memarliq Fondu I.C.I.F.

istiq la liy y ət A b id əsi - X alq in b öy ü k lü y ü n ü , k eçm işin i, b u gü n ü n ü

və g ə ləcəy in i özü n d ə əks etd irm əlid ir.Beynanxalq Memarliq Akademiyasi

141

SİRR

və

AÇAR

//

142143

SİRR

və

AÇAR

// Bütün bu şərtləri dərk edərək, qurulacaq İstiqlaliyyət Abidəsinin:

Nizaminin, Memar Məsudun, Tusinin, Fizulinin, Üzeyirin, Şah İsmayıl Xətainin, Heydər Əliyevin və s. dahilərin mənsub olduqları xalqın simasını, onun tarixini, mədəniyyətini, elmini və qürurunu özündə əks etdirməli olduğundan:

Azərbaycan İstiqlaliyyət Abidəsi;Ən məzmunlu, ən möhtəşəm, ən gözəl.Azərbaycanın Fəxr məkanı olaraq;Dünyada analoqu olmayan -Yeganə bir Abidə kompleksi olmalıdır.

B u P a rk d a - "M e m a rlıq A n s a m b lın d a " q u rd u ğ u m u z ak tiv P illə lərin , T errasların və İstiq la liy y ə t A b id ə sin in tarix i - m əd ən i as­pekti:

"Монументальная лестница, как тип сооружений, выполняет здесь разнообразные функции. Помимо того, что она соединяет между собой территории, расположенные на различных по высоте уровнях, эта ле­стница выполняет назначение пропилей ансамбля, подводя к нему и постепенно подготавливая к его восприятию. Помещённая по центру архитектурного ансамбля лестница с её протяжённым объёмом, явля­ется стержнем композиции, зримым выявлением её главной оси; одновременно она является и своего рода бельведером, позволяющим при продвижении с разной высоты обозревать окрестности;

Основное впечатление при этом обогащается за счёт дополнитель­ного восприятия ландшафта, использованными для раскрытия идей­ного замысла ансамбля. Монументальная лестница служит местом действия; в этих случаях сценографические свойства монументальной лестницы проявляются полно".

Активная лестничная конструкция, спроектируемая в системе террас и променадов, в соответствии с идейным замыслом несут в себе черты лучших образцов ансамблевых лестниц всех эпох.

Ряд уступчато расположенных террас, подсказанных рельефом, оп­ределил основные принципы оригинальной планировочной компози­ции.

Террасы - "Аллеи Развитие Истории" - являются продул очными до­рожками по истории Азербайджана. Прекрасно организована система видовых площадок, в различных ракурсах раскрывающая живописную панораму крутой дуги Бакинской бухты.

Зелёные и цветочные дорожки террас оживляются с разбросанны­ми скульптурами и рельефными памятниками на склонах, рассказы­вающих об истории культуры, науки и о быте того времени.

144

Чашеобразное и пирамидальное строение Парка, образованных со­четанием органически связанных Монументального Амфитеатра, Монументально-активной лестничной конструкцией, расположенных в 7-и ярусах прогулочных аллей - "Террассов Истории" определяет своеобразие зелёных насаждений - что напоминает нам сразу две из "семи чудес света" - Египетских пирамид и Садов Семирамиды. Сохра­нена колоннада памятного зала (İstiqlaliyyət Rəsm və Xalq yaradıcılığı muzeyi) обращённая к "Лестнице Истории" и на Бакинскую бухту.

Пространственную композицию парка завершает величественный монумент-"İstiqlaliyyət Abidəsi" в виде восьмигранной пирамидальной фигуры, который располагается на восьмиугольной площадке, находя­щийся на венчающим холме, на перекрёстке четырёх главных композиционных дорожек идейного замысла проекта.

Удачно объединенные отдельные части архитектурных решений - четыре дорожки разных композиционных планировок - создают гар­монию, и все массы сгруппированных элементов, связанные архитектурными сочетаниями создают величественную мелодию.

На этом архитектурном ансамбле решены все архитектурные зада­чи - панорамность, зрительность, обхват пространства, заполнение объектами, создана возвышенная парадность и радостное окружение человека архитектурными объектами.

Этот проект имеет "эффект Бильбао" — который имеет социальное и политэкономическое значение. Он повысит значение города Баку на международном уровне и привлечёт ещё больше туристов в г. Баку.

Смелость и размах строительства "İstiqlaliyyət Parkı", выразительность пространственной композиции, соответству­ющие по замыслу Парка, превосходно выполненная планировка, органический синтез архитектуры с монументальной скульпту­рой, подчёркивающий развитие истории Азербайджана - ставит этот "İstiqlaliyyət Parkı" на вершину произведений мирового Пар­кового искусства.

17.01.2007

145

SİRR

və

AÇAR

// "N U R L A M P A S I"

ad lı N E F T A B ID Ə S İ-n in L A Y İH Ə Sİ

Bütün dünya, tarix, yanar torpaqların yeganə məkanı olan qədim Bakını "Neft Paytaxtı" kimi qəbul etmişdir.

Qara bulud kimi o çirkin diyar Neft kimi alışıb, tutuşub yanar.

("Leyli və Məcnun" Nizami Gəncəvi)Bir çox Afrika xalqları "Banan ağacını", bəzi şimal xalqları şimal

maralını, ərəblər xurma ağacını və s. özləri üçün əziz və doğma saydıqları kimi, Azərbaycan xalqı da "Neft"i özləri üçün Allah-Təalanın qiymətli bir ruzisi hesab edirlər. Azərbaycanlılar tərəfindən neftə verilən yüksək qiymət, onun yalnız bu günkü gəlir mənbəyi olması deyil, xalqımızın tarixən ondan bir çox həyati vacib sahələrdə istifadə etməsi olmuşdur. Bu doğmalığm əsasında, neftin hər "o ca ğ m "(a ilə n in ) M əşəli (odu) və N u ru (çırağı) o lm ası durur.

Layihənin məzmunu:1) Neftin əsasını təşkil edən naftenanm və aromatik molekulun

kimyəvi quruluşu (C - H) həndəsi fiquru əks etdirir. Bu məqsədlə, Neft abidəsinin oturacağına yuxarıdan baxdıqda onun ümumi görünüşü (Plan tərtibatı) Neftin molekulasmın həndəsi fiqurunu əks etdirəcəkdir.

2) Y er ü zərin də "N e ft"ə u cald ılan ilk , yeganə, m öh təşəm "N eft A b id əsi", Qurani - Kərimin aşağıda qeyd edilən Ayəsinə əks etdirərək, antik dövrlərdən belə "Dünyanın yeddi möcuzəsi"nin cavab verməli olduğu əsas şərtə cavab verərək (Bax: "SİRR və AÇAR"səh 7), Neftin tarixən, hətta sitayiş qayğılarını qazanmış; N U R (çıraq) və M əşəl (od) xüsusiyyətlərini əks etdirərək, qara və qızıl rənglərində göylərə ucalacaqdır.

"İs la m d in i in sa n la rd a ən y ü k sə k k e y fiy y ə tlə ri tə lq in e tm əy ə, fo rm a la şd ırm a ğ a ça lış ıb d ır. İslam d in in in d əy ərləri ən y ü k sək m ah iy y ətə m a lik olan m ən əv i d əy ə rlə rd ir" .

Heydər Əliyev

2.Qurani-Kərim 24. Nur Surəsi. Ayə 35"G ö y lə r in , Y erin N u ru d u r A llah . O -n u n n u ru , için d ə çıraq olan

lam p ad ır elə b il. B ir şü şən in için d əd ir o çıraq . Şüşə isə inci k im i p ar­layan b ir u ld u zd u r elə b il. Nə şərqdə, nə də qərbdə bitən mübarək zey­tun yağıyla yanar bu çıraq. Od dəyməsə də bu yağa, hazırdır aləmi nurlandırmağa. Nur (od nuru), Allahın nuru üstünə nur! İstədiyi hər kimsəni Öz nuruna qovuşdurar Allah. İnsanlara neçə - neçə misallar çəkər Allah. Hər şeyi bilir Allah."

146147

SİRR

və

AÇAR

// Abidənin ölçüləri yuxarıda göstərilən Qurani-Kərimin surə və

ayəsinin sıra nömrələrini əks etdirərək, onun məzmununu memarlıq abidəsi formasında əks etdirir. Abidə (Nur Lampası) üzərində daim alışıb yanaraq Nur saçan məşələ (Lazer işıqlanma şüaları) qədər olan hündürlük - 35 metr, "içində çıraq yanan şüşənin" hündürlüyü isə 24 metrdir. Piramidal şəkilli oturacağın hündürlüyü 11 metrə bərabərdir. Abidənin ümümi hündürlüyü, cəm olaraq 70 metr götürülmüşdür.

5) Artıq, "Neft" sözü dünyanın demək olar ki, bütün dillərində "Qara Qızıl" sinonimini almışdır. Buna görə də "Neft Abidəsi", neftə verilən bu yüksək ada uyğun olaraq Qara və Qızıl rənglərində, Azərbaycan memarlıq üslubunda hazırlanmışdır. Abidə, üzərində pillələr olan, iki yaruslu piramidal formalı tikilinin üzərindən ucalacaqdır. Bu tikilinin birinci mərtəbəsinin daxili yararlı sahəsi 2.000 m2, ikinci mərtəbəsinin yararlı sahəsi 1.400m 2 olaraq bir çox məqsədlər üçün istifadə edilə biləcəkdir. Neft Abidəsinin - "Lampanın" memarlıq görünüşü - qədim Bakı və Abşeron memarlıq tikililərini özündə əks etdirəcəkdir. Onun üzərində, dənizdən 46 metr hündürlüyündə, ümumi sahəsi 700 m2 olan, fırlanan, bir çox məqsədlərə yararlı olacaq tikilinin qurulması nəzərdə tutulmuşdur.

148

SİRR

və

AÇAR

// M Ə N F Ə X R E D İR Ə M K İ, A Z Ə R B A Y C A N L IY A M !

H e y d ə r Ə liy e v

Təqdim etdiyimiz Azərbaycan xalısı Layihəsi, Azərbaycanın Əməkdar İncəsənət xadimi Vaqif Nəzirovun "E y V ə tə n " adlı rəsm əsəri əsasında hazırlanmışdır. Xalı, Ulu Öndər Heydər Əliyevin "Mən həmişə fəxr etmişəm və bu gün də fəxr edirəm ki, Azərbaycanlıyam" kəlamının arxasında duran dərin məzmunu əks etdirirərək, xalqımızın bu günü və gələcəyi üçün vacib hesab etdiyimiz ideloji əhəmiyyət daşıyır.

Əsərin mərkəzində dağ, qaya olaraq təqdim edilmiş Ulu Öndər Heydər Əliyevin monumental təsviri, tariximizin daş yaddaşına çevrilmiş, qaya parçaları şəklində təsvir edilmiş Azərbaycanın dahiləri və qədim mədəniyyətilə onun fəxr etdiyini əks etdirir.

Layihəyə əsasən bu xalı 32x14 metr (448 m 2) olaraq, dünyanın ən böyük əllə toxunmuş xalısı kimi Ginessin Rekordlar kitabına düşəcəkdir. (Hal hazırda Ginessin Rekordlar Kitabı , sahəsi 301 m2 olan, üzərində Türkmənistan Prezidentinin ştandartı və Səfərmurad Niyazovun "Ruhnamə" kitabı həkk olunmuş, Türkmən xalısını dünyanın ən böyük əllə toxunan xalısı kimi qeydə almışdır).

Dünyanın ən böyük xalçasının məhz Azərbaycan xalçası olması, bizim tarixi və mənəvi haqqımız olduğu kimi, fəxr subyektimiz də olmalıdır.

"Biz öləcəyik, bu əsərlərsə xatirə kimi qalacaq."

Memar Əcəmi Naxçivani

150

MUNDƏRICAT

Dünyanın birinci möcüzəsi ........................................................11Müəllifdən......................................................................................25Məntiq və faktlar........................................................................... 29Əfsanələr........................................................................................ 33Nizami dövrü abidələri.............................................................. 36Qız qalası. Görünüşü və ölçüləri ..............................................40Qız qalası "Atəşpərəstlik məbədi" deyil................................. 42Qız qalasının mahiyyəti barədə fikirlər...................................51Həvvanın Adəmin qabırğasından yaranması........................ 54Onurğa (bel) və əyri qabırğa...................................................... 58Nəticə............................................................................................... 63Memarlıq Peyğəmbəri Davud oğlu M əsud.............................65Ərəb "Leyli və Məcnun"u ..........................................................70"Leyli və Məcnun" Qız qalasına həsr edilib............................72Hörmətsiz qəbr .............................................................................76Şirvanşahlar sarayı........................................................................83Sirr..................................................................................................... 87Dünya məhəbbətdən fırlanır....................................................104Türk qızı "Leyli" .........................................................................109Şirvanşah Axsitan .......................................................................115Leyli və Məcnun memarlıq formasında ................................ 124Qız qalası üzərindəki pəncərələrin mahiyyəti .....................128Ad - "Qız qalası"......................................................................... 130Qız qalası eşq və məhəbbət abidəsidir................................... 137Kulturoloji layihələr ...................................................................139"İbtidailikdən - Aliliyə" İstiqlaliyyət parkı...........................141"Nur lampası" adlı Neft abidəsi.............................................. 146"Od alan ibtidai insan"m abidəsi.............................................149"Mən fəxr edirəm ki, Azərbaycanlıyam" xalısı....................151

153

SİRR

və

AÇAR

//

Kulturoloji marketinq və Kulturoloji layihələr MMC "MANİLTİ" marketinq araşdırmaları və kulturoloji, İnnovasion layihələrin hazırlanması sifarişlərini qəbul edir.

154155

ə l iy e v il q a rMƏMMƏDƏLİ oğlu

manilti-s @ mail, ru (050) 395 01 77

SİRR və AÇAR

Q IZ Q A L A S I "L E Y L İ və M Ə C N U N "u n m əq b ərəsid ir.

Ş E Y X N İZ A M I G Ə N C Ə V İ nin "L E Y L İ və M Ə C N U N "

d astan ı Q IZ Q A L A S I n a h ə sr edilib

Çapa imzalanmışdır: 03.12.2011 Kağız formatı: 60x841/8

Həcmi: 19,5 ç.v.;Sifariş: 86; Sayı: 1800; üçüncü buraxılış 500

«ADILOGLU» nəşriyyatında nəşrə hazırlanmış və çap edilmişdir. Ünvan: Bakı şah., Şərifzadə küçəsi, 202

Tel: 433-00-43;(050) 593-27-77 E-mail: adiloglu2000@gmail.com