1. LINGVISTIKA STILISTIKAMarina Katni-Bakari

2. Marina Katni-Bakari Published in March 1999 by: OPEN SOCIETY INSTITUTE Open Society InstituteCENTER FOR PUBLISHING Center for Publishing DevelopmentDEVELOPMENT Electronic Publishing ProgramELECTRONIC PUBLISHING Oktber 6. u. 12PROGRAM H-1051 BudapestHungarywww.osi.hu/ep This work was prepared under financial support from the Research Support Scheme of the Open SocietySupport Foundation. Research Support Scheme Bartolomjsk 11 110 00 Praha 1 Czech Republic www.rss.cz The digitization of this report was supported by the Electronic Publishing Development Program and theHigher Education Support Program of the Open Society Institute Budapest. Digitization & conversion to PDF by:VirtusLibnsk 1150 00 Praha 5Czech Republicwww.virtus.czThe information published in this work is the sole responsibility of the author and should not be construedas representing the views of the Open Society Institute. The Open Society Institute takes no responsibility forthe accuracy and correctness of the content of this work. Any comments related to the contents of this workshould be directed to the author. All rights reserved. No part of this work may be reproduced, in any form or by any means withoutpermission in writing from the author. 3. ContentsO strukturi knjige....................................................................................................................................................1Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije .................................................................................................2Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - Semiotika .................................................................................................6Stil...........................................................................................................................................................................9 Registar vs. stil..................................................................................................................................................11Stilska markiranost i stilem...................................................................................................................................12Pravci u stilistici ...................................................................................................................................................14 Impresionistika stilistika .................................................................................................................................14 Strukturalna lingvistika silistika......................................................................................................................14 Poststrukturalistika stilistika ...........................................................................................................................15 Ka novoj stilistici ..............................................................................................................................................15 Ostali stilistiki pravci ......................................................................................................................................15 Statistiki i kompjuterski metodi u stilistici......................................................................................................16Retorika i stilistika ................................................................................................................................................17Raslojavanje jezika/jeziko variranje ...................................................................................................................19 Socijalno raslojavanje jezika ............................................................................................................................19 Teritorijalno raslojavanje jezika .......................................................................................................................21 Individualno raslojavanje..................................................................................................................................22 Funkcionalno-stilsko raslojavanje ....................................................................................................................22Sakralni stil vs. profani stilovi ......................................................................................................................23Dometi i granice klasifikacije funkcionalnih stilova ....................................................................................24 Lingvistika stilistika i jeziki varijeteti ...........................................................................................................25 Stilistika kompetencija....................................................................................................................................25Nauni funkcionalni stil........................................................................................................................................26 Usko nauni podstil ..........................................................................................................................................27 Nauno-udbeniki podstil ...............................................................................................................................30Administrativni stil ...............................................................................................................................................31Razgovorni (konverzacijski) funkcionalni stil ......................................................................................................34Knjievnoumjetniki funkcionalni stil..................................................................................................................37 Prozni podstil ....................................................................................................................................................39 "Tu govor" i govorna karakterizacija likova...................................................................................................39Funkcioniranje stranog ili vjetakog jezika u knjievnoumjetnikom tekstu..............................................41 Podstil poezije...................................................................................................................................................50Gramatiki paralelizam i gramatike opozicije.............................................................................................51 Fonetsko - fonoloka i leksika ponavljanja u stihu .........................................................................................53 Podstil drame ....................................................................................................................................................54urnalistiki stil ....................................................................................................................................................59Publicistiki stil ....................................................................................................................................................62 Publicistiki podstil...........................................................................................................................................62 Nauno-popularni podstil .................................................................................................................................65 Memoarski podstil ............................................................................................................................................67 Knjievno-publicistiki podstil.........................................................................................................................68Sekundarni stilovi .................................................................................................................................................71 Reklamni stil.....................................................................................................................................................71 Stripovni stil......................................................................................................................................................73 Crte..................................................................................................................................................................73 Retoriki stil......................................................................................................................................................74Oratorski podstil ...........................................................................................................................................75Debatni podstil..............................................................................................................................................76 Esejistiki stil....................................................................................................................................................76 Scenaristiki stil................................................................................................................................................78Nivoi lingvostilistike analize i njihove osnovne jedinice....................................................................................80 Fonostilistika.....................................................................................................................................................80 Leksika stilistika (leksikostilistika).................................................................................................................83argon...........................................................................................................................................................83Vulgarizmi i psovke......................................................................................................................................84 4. Eufemizmi i tabu-rijei .................................................................................................................................85Morfostilistika.......................................................................................................................................................86Gramatika sinonimija i gramatika metafora ..................................................................................................88 Sinonimija lica ..............................................................................................................................................88Sintaksostilistika ...................................................................................................................................................93Dekomponirani predikat i funkcionalno-stilska markiranost............................................................................93Postupci ekspresivne sintakse ...........................................................................................................................93 Elipsa ............................................................................................................................................................94 Normativne reenice .....................................................................................................................................95 Parcelacija.....................................................................................................................................................95Tekstualna stilistika ..............................................................................................................................................97Jake pozicije teksta ...........................................................................................................................................97 Naslovi, podnaslovi i epigrafi .......................................................................................................................98 Inkoativna i finitivna reenica ......................................................................................................................99 Imena likova i imenovanja u tekstu uope....................................................................................................99Stilistiki konektori.........................................................................................................................................100Figure kao konektori.......................................................................................................................................100 Figure ponavljanja ......................................................................................................................................100 Gradacija kao konektor...............................................................................................................................101 Retorika pitanja kao konektori ..................................................................................................................102 Sintaksike figure permutacije - inverzija ..................................................................................................102Taka gledita .................................................................................................................................................103Intertekstualnost, metatekst, autoreferencijalnost ...........................................................................................104Autoreferencijalnost........................................................................................................................................108Stilistika hiperteksta i hipermedija: korak dalje..............................................................................................108Figure i tropi .......................................................................................................................................................110Klasifikacija figura .........................................................................................................................................111Metafora i metonimija: jakobsonova teorija i njena primjena ........................................................................114Narativne figure ..................................................................................................................................................116Taka gledita kao narativna figura ................................................................................................................116Figure i funkcionalni stilovi................................................................................................................................119Umjesto pogovora...............................................................................................................................................122Indeks pojmova...................................................................................................................................................123Literatura ............................................................................................................................................................133Izvori...................................................................................................................................................................137 5. 1 O strukturi knjigeO strukturi knjigeKnjiga Lingvistika stilistika zamiljena je kao putokaz, kao svojevrsno "uputstvo za upotrebustilistike". Ona ne pretendira na davanje svih odgovora, ona postavlja niz pitanja i otvara nizmogunosti. Pri tome i ova knjiga i njen autor kreiraju svoga idealnoga itatelja (Model Reader), zakoga Eco kae da mora postojati i za svako knjievno djelo i za svaki red vonje, jer svaki tekstzahtijeva specifinu, njemu primjerenu suradnju itatelja/recipijenta poruke (Eco 1994: 16). Osporavana kao malo koja lingvistika disciplina, stilistika se ipak izborila za svoj status,ponekad i ponegdje stidljivo, dok drugdje ona progovara mnogo jaim glasom. U ovoj knjizipokuava se ustanoviti njen dosta iroki predmet prouavanja, i to uz strogost lingvistikih kriterijai istovremeno uz stalno otvaranje ka drugim naukama, ka knjievnoj teoriji, naratologiji i, prije svega,semiologiji. Gdje god je to bilo mogue, uvodi se vieglasje, uvode se ponekad i oprena shvatanjanekih problema, postavljaju se nova pitanja. Takav pristup uvjetovan je uvjerenjem da je i diskursnauke u krajnjoj konzekvenci diskurs naracije, te da mu je u osnovi dijaloki princip. Da bi se uope poelo sa govorom o stilistici, neophodno je krenuti od promatranja jezinihfunkcija, i to u jeziku shvaenom kao komunikacioni sistem. Uenje o razliitim jezinim funkcijamapreduvjet je prouavanja razliitih varijeteta jezika, tj. stilova. Isto tako, prirodni jezik kao sistemznakova tijesno je povezan sa drugim znakovnim sistemima, a stilistika, bavei se konotativnimu prirodnom jeziku, ne moe ignorirati konotativno u semiotici uope. U daljem toku razmatraju se pitanja stila i razvoja stilistike, tumae se njeni osnovni pravcii kole, prouava se raslojavanje jezika i jezini varijeteti uope, ponovo polazei od razliitihshvaanja. Posebna panja poklonjena je funkcionalno-stilskom raslojavanju i analizi konkretnih stilovai anrova. U odreivanju osnovnih funkcija pojedinih stilova, osnovnih tipova njihove realizacijei u kazivanju o njihovim karakteristinim jezinim sredstvima stalno se u prvom planu nalazio tekstu cjelini, dok su se pojedini elementi niih nivoa promatrali samo kao elementi teksta u cjelinii u mrei relacija prema drugim njegovim elementima. Naredni vei dio knjige posveen je nivoima lingvostilistike analize i karakteristinimjedinicama, stilemima, na svakom od tih nivoa. Uprvo se tu pokazalo kako je u stilistici sve povezano,sve prepleteno, pa se o istim problemima govori u razliitim dijelovima knjige, ali sa razliitogaspekta i sa odreenim pomakom. Tako se, recimo, u poglavlju o podstilu poezije govori o fonetsko-fonolokoj strukturi stiha, da bi se kasnije u fonostilistici posebno analizirale stilogene mogunosti natom jezinom nivou, a na kraju, u poglavlju o figurama, ponovo se pominju neke figure koje djelujuna fonetsko-fonolokom planu. Slino je i sa takom gledita, koja se razmatra u okviru stilistiketeksta, ali i u vezi sa govornom karakterizacijom likova u knjievnoumjetnikom stilu i unutarnarativnih figura. Svaki od ovih tekstova meusobno je povezan, ali se i razlikuje po pristupu, toznai da itatelji njihovom kombinacijom mogu stei potpunu, vieaspekatski oformljenu informaciju.U tome im svakako moe pomoi i indeks pojmova na kraju knjige. Moe se rei da je knjiga zamiljena kao prikaz predmeta stilistike i razliitih pitanja kojima seova disciplina danas bavi, ali i kao leksikon stilistikih termina, pojmova koji sadri osnovne podatkei o drugoj literaturi i o drugim pristupima koji danas dominiraju u stilistici. Osim toga, ona pokreeneka pitanja koja donedavno nisu razmatrana u okviru prouavanja stilistike, posebno u slavenskojkoli (intertekstualnost, hipertekst, narativne figure i sl.), ime otvara nove pravce istraivanja i dajenaznake puta kojim bi stilistika mogla (i trebala) krenuti. 6. 2 Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcijeJezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije Jezik se veoma esto definira kao sistem znakova koji slui za komunikaciju. Roman Jakobson,jedan od najznaajnijih lingvista 20. vijeka, na osnovu komunikacione sheme koju je preuzeo izteorije komunikacija, odreuje est jezikih funkcija, i to tako da svakom elementu komunikacionogprocesa odgovara jedna od tih funkcija. Mada se po pravilu moe odrediti dominantna funkcija svakeporuke, ona nije i jedina funkcija te poruke, ve dolazi sa drugim, manje ili vie izraenimfunkcijama. Jakobson istie da je verbalna struktura poruke uvijek uvjetovana dominantnomfunkcijom te poruke. U svakom komunikacijskom dogaaju, pa tako i u svakom govornom dogaaju, koji jekomunikacijski dogaaj par excellence, poiljalac (emitent, adresant) alje poruku primaocu(recipijentu, adresatu) o odreenom predmetu (referentu), koji Jakobson naziva kontekstom. Porukamora biti na kodu koji je zajedniki primaocu (koji poruku enkodira) i poiljaocu (koji porukudekodira), u protivnom je komunikacija nemogua, ili se uvodi posrednik (npr. prevodilac). Svakaporuka kree se odreenim kanalom (to moe biti zrak ili ice ili elektronski impulsi).---------------------------------- kod -----------------------------------poiljalac ------ kanal ------ poruka ------ kanal ------ primalac-------------------------------- referent --------------------------------Referencijalna funkcija (denotativna, kognitivna) odnosi se na predmet poruke, tj. izraavaodnos izmeu poruke i referenta. Ona je najea funkcija svake poruke, budui da joj je u prvomplanu prenoenje poruke, tj. to objektivnije, tanije informacije o referentu. Karakteriziraju je"neutralna" jezika sredstva, objektivnost, odsustvo emocionalno-ekspresivnih elemenata, dominirajuforme treeg lica, te bezline i pasivne konstrukcije. Naredne reenice imaju primarno referentnufunkciju:Danas je u Sarajevu padala kia.Nobelovu nagradu za knjievnost u 1997. godini dobio je Dario Fo. Ekspresivna (emotivna) funkcija oznaava usmjerenost na emitenta poruke. Ova funkcijaizraava govornikov subjektivni stav prema poruci, ona je usmjerena na izraavanje govornikovihemocija (stvarnih ili onih koje on eli uputiti uz poruku). Zbog toga je ova funkcija dominantnau porukama u 1. licu jednine, u iskazima sa emocionalno-ekspresivnim sredstvima na razliitimjezikim nivoima. Ona se prepoznaje u upotrebi uzvika, koji su "isto emotivni sloj jezika" (Jakobson1966: 290), u specifinom duljenju vokala i slino. Evo nekoliko primjera:Toliko sam sretna da bih mogla pjevati na sav glas.Svi ti uliziki, sitniavi prijekori potpuno me izluuju.Da-aa-aj, maa-maaa! Dii-i-ivno je!Joj, joj! Hm, hm...Ba mi idu na ivce te ruerde! 7. 3Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcijeKonativna (apelativna) funkcija usmjerena je na primaoca poruke. U takvim sluajevimkomunikacija, po pravilu, ima za cilj da na neki nain djeluje na primaoca, da "apelira" na njegovaosjeanja ili misli i da izazove odreenu reakciju. U verbalnoj poruci njena su tipina jezika sredstvavokativ, drugo lice jednine ili mnoine i, naroito, imperativ:Zatvorite prozor, djevojko!Gleda li ti ikad oko sebe?Dodaj mi to, brzo!Dragi gledaoci, dobar dan!Ova je funkcija naroito zastupljena u razliitim oblicima propagandnog govora - u politikoji ekonomskoj sferi, u oratorskim tekstovima i slino. Odatle se ona i u takvim tekstovima estoizraava drugim licem jednine ili mnoine, naroito drugim licem koje ima uopenolino znaenje(Kupujte nae proizvode; Glasajte za nas; Izaberite najbolje...), a takoer i retorikim obraanjem.Ove tri funkcije ve i ranije u lingvistici izdvojio je C. Buhler, i to na osnovu usmjerenostiporuke na prvo, drugo lice i na "tree lice", tj. nekoga ili neto o emu se govori. Jakobson, meutim,proiruje podjelu i prema preostalim elementima komunikacijskog dogaaja, te uvodi jo tri funkcije. Fatika funkcija usmjerena je na kontakt, tj. na kanal. Ona slui prije svega uspostavljanju,produenju ili obustavljanju komunikacije (formule pozdravljanja, obiljeja poetka i krajakonverzacije), provjeravanju ispravnosti kanala (uje li me?; Halo, halo; Slua li me?; Jedan-dva-tri...). Fatika je funkcija dominantna u svakodnevnim situacijama kojima nije cilj razmjenainformacija, ve prvenstveno odravanje komunikacije. Jedno od tipinih fatikih pitanja jeste pitanje Kako ste/Kako si?, na koje se obino dajepredvidljiv odgovor (Dobro, hvala; Evo, nije loe; Pa eto, tako; Gura se...). Svaki opiran odgovor, sadetaljnim opisom zdravstvenog stanja, neoekivan je, budui da u sluajnim susretima ovo pitanje nezahtijeva informaciju, ve pokazuje dobronamjernost govornika.Ope je mjesto da Englezima razgovor o vremenu ispunjava fatiku funkciju, sa odreenimrepertoarom jezinih sredstava koja dolaze u takvoj situaciji. Naruavanje takve funkcije moeizazvati negodovanje ili pak imati komian efekt (v. npr. kako Elisa Doolittle u Pygmalionu BernardaShawa izaziva ok kod sugovornika, odnosno smijeh kod itatelja/gledatelja drame kad u okviru prieo vremenu odjednom skrene sa fatike na drugu funkciju). Isto tako, izostavljanje oekivane formulepozdrava pri susretu ili opratanju moe signalizirati promjenu raspoloenja sugovornika, ili paknjihovo specifino emocionalno stanje (uporedi iskaz: Upao mi je u kancelariju bez pozdrava; Nije mini zbogom rekla). Na ovoj jezinoj funkciji poivaju obredi, sveanosti, ceremonije, porodini ili ljubavnirazgovori, ukratko, situacije u kojima se ponavljaju iste rijei, gestovi, prie - "otuda jedno, za strancanepodnoljivo, a za onoga ko u njemu uestvuje koga se ono tie, euforino openje, koje mupostaje teko onda kada prestaje da ga se tie" (Giro, 12). Prema Jakobsonu, ovakvo openje je prvaverbalna komunikacija koju djeca usvajaju. U dramskom dijalogu mogu se iskoristiti fatiki elementiza stvaranje razlitih efekata, npr. kominih: "E!"- ree mladi. "E!"- ree ona - "E pa evo nas" - ree on. "Evo nas" - ree ona - "A!" "Pa da"- ree on. (Jakobson 1966: 293)Metajezina funkcija oznaava usmjerenost poruke na kod. Ona je uvijek zastupljenau iskazima u kojima uesnici u komunikacionom dogaaju provjeravaju da li upotrebljavaju isti kod("ta podrazumijevate pod tim?", "Kad kaem bljak, mislim da mi se to ne svia"), u definicijama("Semiologija je nauka o znakovima") ili citatima. Svaki citat predstavlja govor o govoru, govoru govoru; tekst u tekstu i tekst o tekstu. Lingvistika je kao nauka o jeziku bazino metajezikikoncipirana, ali metajeziku funkciju nalazimo i u drugim naukama (npr. Ekologija je naukao ouvanju ovjekove sredine...). Svakodnevni govor takoer obiluje primjerima za ovu funkciju (npr. 8. 4Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcijepri obraanju djetetu: Reci: "Hvala!"). Mnogi nesporazumi u komunikaciji proizlaze iz injenice dasudionici nisu svjesni kako im se kodovi, tj. potkodovi razlikuju, a metajezina funkcija .Poetska (estetska) funkcija definirana je kao usmjerenost poruke na samu sebe, pri emuporuka prestaje biti sredstvo openja i postaje njegov cilj. Ova je funkcija svojstvena prije svega (aline i jedino!) knjievnoumjetnikim tekstovima, odnosno umjetnosti uope. Naime, estetska funkcijamoe biti zastupljena i u drugim tipovima tekstova, u drugim funkcionalnim stilovima, uvijek ondakada poruka postaje cilj komunikacije, kada se "uvre" u samu sebe. To je naroito izraenou razgovornom stilu, ali i u publicistikom, u reklamama, u politikim sloganima i slino. Jakobson jestoga naglasio da se lingvistika u svom prouavanju poetske funkcije ne smije ograniiti samo napolje knjievnosti, ali i da se funkcije jezika u knjievnom djelu ne mogu svesti samo na poetsku (onaje pri tom uvijek dominantna, a ostale su sporedne).Shema ovih est jezikih funkcija, uvrtena u shemu est elemenata komunikacionog procesa,izgledat e prema tome ovako:---------------------------------------- metajezika funkcija ----------------------------ekspresivna(emotivna) ----- fatika ----- poetska ----- fatika ------- konativna------------------------------------------- referencijalna ---------------------------------- Zanimljivo je da Jakobson tvrdi kako razliiti knjievni anrovi uz dominantnu poetskufunkciju posjeduju razliite druge funkcije: epska poezija po svojoj dominaciji treeg lica imala bireferencijalnu funkciju, lirska poezija u prvom licu dominantno bi imala emotivnu funkciju, dok bilirska poezija u drugom lica bila konativno obiljeena. U sutini se ovako mogu analizirati i drugitekstovi ili tipovi tekstova.Mada je est funkcija izdvojeno na osnovu prirodnog jezika, one se mogu primijeniti mutatismutandi i na druge jezike, tj. na druge znakovne sisteme, tako da se u semiotici ovakva podjelafunkcija esto sree.Uz ove funkcije ponekad se izdvaja ludika funkcija, funkcija igre, poigravanja jezikom, koja jedosta zastupljena u razliitim anrovima - od brojalica i zagonetki, od stripova i reklama dosvakodnevnog govora i knjievnosti. Tipian primjer ludike funkcije jesu krialjke, anagrami i premetaljke (rijei i fraze kojepremetanjem slova formiraju nove rijei i fraze), akrostihovi (prva slova stihova, kada se proitajuokomito, formiraju rije ili grupu rijei; esto se u romantizmu moglo u akrostihu proitati ime osobekojoj su stihovi posveeni). Ludiki se aspekt realizira u pisanoj formi ili usmeno. Palindrom, npr.,ine rijei ili grupe rijei koje se jednako itaju u oba pravca, kao u primjerima naeg jezika (Ana voliMilovana) ili engleskog (Draw, o coward) i francuskog (Eh, ca va, la vache?). 9. 5Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcijeSTLING V I ST I K AL IS E MI O TI K AT IKA NA G R A MZanimljivo je da je osniva strukturalne lingvistike Ferdinand de Saussure prouavao anagramekod latinskih pjesnika, pa je u poetnim stihovima Lukrecijevog De rerum natura pronaao anagramegrkog imena boginje Afrodite, tj. Venere, kojoj su stihovi bili posveeni (Kaler 1980: 130). Ovopokazuje koliko svaka jezika funkcija predstavlja podjednako znaajan dio multifunkcioniranjajezikog sistema.Ipak, ludika se funkcija moe smatrati dijelom poetske funkcije, isto kao i tzv. magijskafunkcija, koja potjee od mitskog miljenja, a na ovaj ili onaj nain ivi i danas (v. o tabu-rijeimau poglavlju o leksikostilistici). Ponekad se sve tri funkcije stapaju u jedu u nekom izrazu, te je takosedamdesetih godina bila popularna "magijska" rije superkalafrailistikekspialidoun iz filma MaryPoppins, koja je postala svakodnevnom uzreicom, a i dio niza popularnih pjesama tog doba. Kada je rije o stilistici, ove su funkcije nezaobilazne pri njenim istraivanjima. Kao prvo,funkcionalni stilovi i meustilovi imaju i razliite funkcije kao dominantne, tako da je ta osobinaizuzetno znaajna pri utvrivanju njihovih opih karakteristika i projicira se na njihove konkretnejezike osobine i dominaciju pojedinih jezinih sredstava, odnosno odsustvo drugih. Drugo, zalingvistiku stilistiku u cjelini, a posebno za onaj njen segment koji je posveen istraivanju jezikaknjievnog djela, kao neophodno podsjeanje treba sluiti Jakobsonovo insistiranje na osobenostimapoetske funkcije i na njenoj kombinaciji sa drugim funkcijama. 10. 6Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - SemiotikaPrirodni jezik - Lingvistika stilistika - Semiotika Kada je de Saussure anticipirao razvoj nauke koja bi prouavala funkcioniranje znakovau drutvenom ivotu i nazvao je semiotikom, on je lingvistiku smatrao samo dijelom takve nauke.I pored toga, za ovoga je osnivaa moderne lingvistike prirodni jezik sistem znakova par excellence,te lingvistika moe posluiti kao model semiotici. Polazei od takve pretpostavke, Barthes e opetsemiotiku smatrati dijelom lingvistike, i to onim dijelom "koji bi na sebe uzeo velike znaenjskejedinice izlaganja; na taj nain bi se ispoljilo jedinstvo istraivanja koja su u toku u antropologiji,sociologiji, psihologiji i stilistici u vezi sa pojmom znaenja." (Bart 1979). Mnogi teoretiari polazeod pretpostavke kako je nauka o znakovima svojevrsna meunauka, koja proima i povezujeraznovrsne znanstvene discipline. U jednom od najnovijih enciklopedijskih prikaza semiotike nalazise ovakva definicija:"Kao ljudska bia, mi moemo odluiti da ne jedemo ili ne pijemo, da ne priamo ilikomuniciramo, ili moda ak i da ne ivimo, ali sve dok ipak ivimo ne moemo izabrati da neprenosimo znaenje svijetu koji nas okruuje. Semiotika, u najirem smislu, jeste prouavanjebazine ljudske aktivnosti stvaranja znaenja.Znakovi su svi tipovi elemenata - verbalni, neverbalni,prirodni, vjetaki itd. - koji nose znaenje." (Asher 1994: 3821-3832)I pored raznovrsnosti znakovnih sistema, prirodni jezik ostaje kao posebno znaajan, po mnogoemu obrazac za druge sisteme znakova, pogotovo ako se uzme u obzir injenica da je to jedini sistemna koji se svi drugi znakovni sistemi mogu prevesti, dok obrnut proces nije uvijek mogu.Lingvistika stilistika usmjerena je upravo na prouavanje prirodnog ljudskog jezika kao sistemaznakova koji ima svoju strukturu, kao i svoje podsisteme (potkodove). Kao i lingvistika u cjelini, onane moe ostati sasvim izolirana od nauke koja prouava znakovne sisteme - od semiotike.Znakom se moe smatrati svaki predmet (objekt) koji predstavlja (zamjenjuje, izraava) nekidrugi predmet (objekt) - odnosno, aliquid stat pro aliquo. Da bi znakovi mogli prenositi nekoznaenje, tj. da bi mogli komunicirati neko znaenje, ovjek ih mora prepoznati kao takve.Postoji vie klasifikacija znakova, a baza im je klasifikacija C Peircea, jednog od osnivaasemiotike, prema kojoj se govori o tri tipa znakova - o ikonikim, indeksikim znacima i simbolima(tj. znakovima u uem smislu).Ikone ili ikoniki znaci odlikuju se stvarnom slinou izmeu znaka i predmeta; u njima semanifestira ista konfiguracija kvaliteta koju ima i referent (odatle u ove znakove spadaju slike,onomatopeje, dijagrami i slino). Indeksi ili indikatori, tj. indeksiki znaci jesu znakovi koji nisu produkt ovjekovog djelovanjai koji se sami javljaju u vezi sa svojim predmetom na osnovu stvarne veze, najee uzrono-posljedine (poviena temperatura je tako indeks bolesti, dim je indeksiki znak za vatru, gestoviupuivanja takoer su indeksi). Neki autori razlikuju pri tome indikatore u kojima je interpretacijamotivirana i zovu ih simptomima (ospice kao simptom bolesti, pad barometra kao simptom promjenevremena...), za razliku od indikatora sa nemotiviranom interpretacijom koje nazivaju znamenjima(astroloka tumaenja poloaja zvijezda, tumaenje sudbine na osnovu dlana i slino) (kiljan 1980:191).Knano, znakovi u uem smislu (termin simbol ne odgovara im zato to ta rije ukazuje namotiviranost znaka) odlikuju se nemotiviranou, tj. arbitrarnou; oni su stvar konvencije. U ovugrupu spadaju znakovi prirodnog jezika, pisma, semaforski znakovi, matematiki znakovi i slino. Simboli su, pak, motivirani znakovi, motivirani naknadno na osnovu slinosti ili kontigviteta.Znaaj simbola prevazilazi samo stilistiku, tj. teoriju figura, u kojoj se oni prouavaju sa stanovitastilogenosti u razliitim tekstovima (odatle prouavanje tipinih simbola kod nekog pjesnika, pisca...).Naime, simboli su izuzetno znaajni za razumijevanje kulture u cjelini, ali i pojedinih tipova kultura,njihovih slinosti i razlika. 11. 7 Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - SemiotikaPoznata je i podjela na tri dimenzije znaka, tj. tri dijela semiotike, u koje spadaju:semantika, koja prouava odnos znaka prema predmetu (referentu);sintaksa, ije je predmet istraivanje odnosa meu znakovima; tepragmatika, dio koji prouava odnos izmeu znakova i njihovih korisnika, tj. odnos izmeuznaka i ovjeka. Svih est elemenata komunikacije, a takoer i njima odgovarajue jezike funkcije, relevantnisu i neophodni faktori i drugih znakovnih sistema, ne samo prirodnojezinog.Komuniciranje znaenja u idealnom sluaju podrazumijevalo bi da svakom oznaenomodgovara samo jedan oznaitelj. Neki semiotiki sistemi, npr. sistemi signalizacije, nauni i logikikodovi, zaista djeluju na tom principu (dovoljno je zamisliti probleme i posljedice koji bi nastali akobi crveno svjetlo semafora nekad znailo zabranjen, a nekad slobodan prolaz; ako bi isti hemijskielement mogao biti izraen simbolom Na i, recimo, S). Drugi sistemi, umjetniki i estetski u irem smislu, oni u kojima je "konvencija slaba, ikonikafunkcija razvijena, a znak otvoren" (Giro 1975: 31) pokazuju svojstvo poliseminosti (jedan oznaiteljupuuje na vie oznaenih, dok jedno oznaeno moe imati vie oznaitelja). Prema Girou u takvim sesluajevima zapravo radi o skupu kodova slojevito poredanih i uklopljenih (ili o skupu potkodovau terminologiji koja e se upotrebljavati u ovoj knjizi), to slui kao preduvjet za mogunost izbora, tj.stila. Semiotika u tom smislu uvodi pojmove koji su znaajni i za lingvistiku stilistiku, a to supojmovi denotacije i konotacije. Denotaciju ini oznaeno po sebi, objektivno shvaeno kao takvo,dok konotaciju odnosno konotativne vrijednosti podrazumijevaju sve dodatne, subjektivne vrijednostivezane za znak. O ovoj dihotomiji sa aspekta lingvostilistike bit e kasnije vie rijei, posebnou poglavlju o leksikoj stilistici. Ovdje je posebno zanimljivo zadrati se na denotaciji i konotaciji u drugim znakovnimsistemima: uniforma denotira in i funkciju, a konotira presti i mo; reklama za juhu koja prikazujezadovoljnu, skladnu, lijepu obitelj uz zajedniki obrok denotira kvalitet juhe, ali uz to konotira nizdrugih elemenata: i vaa e porodica biti tako skladna ako budete kupovali ovu juhu; poto juhuservira supruga/majka, to konotira odreeni sistem vrijednosti - porodinih, drutvenih, i slno);u arhitekturi pedesetih godina u tadanjem Sovjetskom Savezu dominiriale su ogromne zgradeu kojima su bile smjetene vane dravne institucije, zgrade velikih, masivnih, tekih vrata koja su seteko otvarala - ta vrata konotirala su malu mo pojedinca u odnosu na "kolektiv", u odnosu nadravu, a nasuprot tome znaaj i mo institucije. Ovakvih primjera ima i u drugim znakovnimsistemima, u modi, kulinarstvu i slino. iroko shvaena, stilistika nije samo lingvistika disciplinanego i semiotika. Za razliku od lingvostilistike, semiotika stilistika prouavala bi aspekte stila kaorezultata izbora u svim semiotikim sistemima, posebno se bazirajui na konotacijama znaka u njima.Izmeu ostalog, semiotiki sistemi mogli bi se klasificirati s obzirom na dominaciju denotacije ilikonotacije u njima, kao i na naine izraavanja konotacije. Budui da znakovni sistemi ine bogatu i raznovrsnu skupinu, nije jednostavno klasificirati ih.Naredna klasifikcija moe posluiti kao ilustracija jednog pristupa - u njoj se, naime, razlikuju logikikodovi, estetski i drutveni kodovi (Giro 1975).Logiki kodovi obuhvataju:a) paralingvistike kodove (u ovo spadaju razliite abecede, sistem gestova);b) praktine kodove, signale - signali za upozorenje, drumska signalizacija i sl.;c) epistemoloke kodove - to su nauni jezici (hemijski, matematiki, fiziki i drugi znakovi,formule);d) na kraju, mantike (ili "divlju misao") kao sisteme znakova koje ukljuuju vjetine proricanjatipa horoskopa, gledanja u olju, karte, grah ili slino. 12. 8Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - SemiotikaEstetski kodovi vezani su za razliite umjetnosti i mitove, kod kojih je konotativna stranaznakova izuzetno izraena. Osim toga, u ovim znakovnim sistemima poetska/estetska funkcija imacentralno mjesto. Moe se govoriti o postojanju semiotike teorije umjetnosti uope, ali i o posebnimnjenim granama - o semiotici filma, teatra, knjievnosti. Semiotika knjievnosti predstavlja posebnozanimljivo podruje za suradnju sa lingvostilistikom, tako da e o ovom aspektu jo biti rijeiu poglavljima o knjievnoumjetnikom stilu i o tekstualnoj stilistici. Drutveni kodovi podrazumijevaju protokole, obrede, igre i mode. ovjek u drutvu uvijekslijedi neke protokole, pravila utivosti (tano je odreeno u razliitim kulturama kako se poinjei zavrava razgovor, da li je susret praen rukovanjem, zagrljajem, poljupcem u obraz ili ruku,naklonom ili nekim drugim pokretom). Takve formule utivosti esto imaju fatiku funkciju u prvomplanu (pitanje Kako ste?, ve je ukazano, ne zahtijeva u svakodnevnoj situaciji podroban odgovor,dakle, nema informativnu vrijednost). Ipak, izbor odreenog pozdrava konotira niz znaenja (stepenbliskosti sugovornika, ponekad ak i njihovu ideoloku pripadnost). Razliiti obredi, u koje spadajuporodine proslave, vjenanja, sahrane, proslava praznika i sl., vani su znakovi za razumijevanjejednoga drutva. Kada je o igrama rije, onda je u prvom planu njihova ludika funkcija (ovjek jeizmeu ostaloga i homo ludens - on se igra jezikom, smilja djeije igre i igre za odrasle, igra se kadapreuzima neke uloge u porodici, drutvu...). Naravno da postoji jo niz drugih kodova - kulinarski,kulturni, kodovi ponaanja itd., tako da je semiotika danas izuzetno razuena nauka, sistem raznihsemiotika. U stvari, sveobuhvatnost predmeta semiotike tematizira se i u knjievnosti: u romanu KrasopisP. Pavlii kao pripovijest u pripovijesti ubacuje priu o "ovjeku (semiologu, piscu ili modafiziaru)" koji otkriva zakon o neunitivosti teksta: "Stvar se svodi na to da tekstovi koje zajednica proizvodi bivaju sauvani u drugim njezinimproizvodima, u promijenjenom obliku. To znai da zajednica, to god inila, uvijek biljei podatkeo sebi, odnosno uskladituje tekstove u druge medije. Ona ih stavlja u sheme ulica u gradovima,u ureenje parkova, u raspored i ritam semafora, u visoke i niske krovove, u prometne znakove,u ceste."(Pavlii 127)Jasno je da prethodni primjer pokazuje kako se knjievnost ponekad bavi semiotikomi tematizira je. Rije je zapravo o uzajamnom procesu u kojem je naroito naglaeno zanimanjesemiotike za knjievnost. Upravo ta dvostruka povezanost odlika je postmoderne misli koja insistirana postojanju bazino istih principa u stvaranju naunih i knjievnih tekstova. 13. 9 StilStil Ali termin "stil" govori previe i premalo.(Umberto Eco. Six Walks in the Fictional Woods)U razliitim sferama komunikacije svakodnevno se moe susresti rije stil, i to u sintagmamakao to su: stil ivota, stil mode, odjee, frizure, stil politike stranke, stil ponaanja, stil namjetaja,sve do sintagmi stil epohe, stil nekog slikara, vajara ili pisca. Upravo ta iroka upotreba ove rijei inije donekle nepodesnom za nauni termin, budui da se gubi jednoznanost i strogost, preciznost kojutermin treba imati. Najopija definicija kae da je stil nain na koji se neto radi. Stil u jeziku prematome bio bi nain izraavanja odreenog sadraja, tanije, razliiti naini izraavanja istog sadraja.Naunici koje najvie zanima jezik knjievnosti stilom su nazivali nain pisanja nekog pisca, grupepisaca, odreenog pravca i slino. Danas se, meutim, postavlja pitanje da li je mogue na taj nainodvojiti formu od sadraja, odnosno da li promjenom forme zaista ostaje potpuno isti i sadraj nekogiskaza. Kako neto kaemo u najmanju je ruku vano kao i ono to kaemo; zapravo, sadraj i forma praktino su neodvojivi jer predstavljaju dva lica istog predmeta. (Wardhaugh 1987: 251). Prema nekim tumaenjima o stilu moemo govoriti samo ako postoji mogunost odabira, tj.ako postoji vie od jedne jezike jedinice koja se u odreenom kontekstu moe upotrijebiti. S tim je uvezi i izdvajanje sinonimije kao centralnog stilistikog pitanja. Stilistika, naime, sinonimiju posmatrairoko, ire od semantike, posmatra je na razliitim jezikim nivoima, a stilistiki sinonimi odlikuju serazliitom stilskom markiranou.U rijeima mir i pir m i p nisu rezultat stilskog odabira, budui da uvjetuju razliit sadrajleksema u ijem su sastavu. Isto tako, upotreba forme itam umjesto ita u reenici Ja itamuvjetovana je pravilima gramatikog, a ne stilskog odabira.Pojam stilskog odabira podrazumijeva da je na mjestu jedne jezike jedinice mogla stajati jednaili vie drugih - bez promjene osnovnoga sadraja, npr:(1)Molim vas da prestanete priati. ili Prestanite priati! ili Da ste smjesta prestali priati! ili Prestati s priom!(2)Bio sam na fakultetu/faksu. Izlazim sa djevojkom/trebom. Na nebu se upalilo hiljadu svjetiljki. ili: Na nebu se pojavilo hiljadu zvijezda. Jasno je da odabir u navedenim primjerima zavisi od konteksta, od situacije u kojoj se odreeniiskaz upotrebljava, od cilja i funkcije komunikacije. U navedenim primjerima vidi se da se moguuspostaviti ne samo sinonimski parovi nego i itavi sinonimski nizovi na razliitim jezikim nivoima.Tradicionalno se, naime, smatralo da je problem odabira kljuni problem stilistike, a pojavasinonimije centralni predmet stilistikih ispitivanja. Dok gramatika norma po pravilu zahtijevaupotrebu jednog oblika, jedne jezine jedinice u odreenom kontekstu (gramatiki bi nepravilno bilorei: Izlazim sa djevojke), stilistika norma prua vee mogunosti izbora. Stilistiar moe istraivatiumjesnost (appropriatness) neke jezike jedinice u odgovarajuem kontekstu, a i tada se nerijetkosusree sa vie mogunosti. 14. 10 Stil Meutim, kada je rije o jeziku i stilu knjievnog teksta, onda je odabir mogu i izvan granicauobiajene upotrebe, izvan granica norme. U takvim sluajevima individualni stil zaista je devijantanu odnosu na normu, ali ta je devijacija opravdana, iz nje proizlazi poetska/estetska funkcija odreenogteksta. Kao ilustracija razlike izmeu gramatike i stilistike korektnosti iskaza moe posluiti primjersa uvenom tvrdnjom slavnog lingvista Noama Chomskog, gdje se reenica Bezbojne zelene idejebijesno spavaju proglaava besmislenom. Tu tvrdnju Sestra Mary Jonathan koristi kao epigraf i kaotemu svoje pjesme You, Noam Chomsky (Vi, Noame Chomsky). Pjesma moe posluiti kao sjajan primjer opozicije dvaju polova: gramatikog i stilistikog.Ono to je za Chomskog kao gramatiara besmisleno, dakle, semantiki i gramatiki devijantno, zapjesnika je poetski opravdano i inspirativno. Metafora, a uz nju i drugi tropi i figure, poivaju nakrenjima semantikih i drugih zabrana prirodnojezike upotrebe. Krenje tih zabrana stvara drugapravila odabira, bazirana na konotacijama, na ekspresivnosti i slikovitosti. Suvremene stilistike teorije polaze od pretpostavke da stil nije samo "odjea sadraja", ve daizmeu stila i znaenja postoji ekvivalencija. Drugim rijeima, promjena u formi iskaza nuno mijenjai njegovu sadrinu; naime, tvrdi se da potpunih sinonima u jeziku nema i da svaki unosi promjene naznaenjskom ili upotrebnom nivou, a naroito esto na stilistikom. Short, meutim, pokuavapomiriti ova dva stava, tvrdei da je sutina ove razlike u terminologiji: stil se moe odvojiti od"sadraja", ali ne i od "znaenja", budui da je znaenje mnogo iri pojam, koji u sebe ukljuujesadraj, ali i konotaciju, signifikantnost i slino. Autori tekstova imaju mogunost selekcije i na planusadraja i na planu stila, s tim to odabir stila nuno nosi posebno znaenje u najirem smislu (Short1994: 4377). Ovo se moe pratiti analizom sljedeeg niza:Molim vas, da li biste bili ljubazni da mi dodate so?Dodaj mi so (molim te)!Soli! Sadraj sva tri iskaza ostaje isti, ali stil i nijanse u znaenju nisu iste. Prvi primjer odgovaraizrazito formalnoj situaciji, dok bi njegova upotreba u potpuno neformalnom okruenju (npr. uaobitelj ili prisni prijatelji) djelovala afektirano i vjerovatno bi signalizirala da se govorno licepokuava naaliti ili izraava ironiju/sarkazam. Drugi primjer odgovara neformalnoj situaciji, s tim toupotreba dodatka molim te pojaava utivost, a izostanak dodatka neto vie potencira znaenjenaredbe. Trei, pak, primjer moe se smatrati stilski snienim i u veoma neformalnim uvjetima, gdjetakoer konotira grubost govornog lica. Obrnuto, ljekar koji bi u operacionoj sali upotrijebio iskazMakaze! ili Iglu! ne bi se, meutim, smatrao grubim i neutivim: rije je o specifinoj situaciji, gdjejezik profesije mora maksimalno ukidati redundancu da bi odgovorio zahtjevima brzine i efikasnosti. Prije formiranja strukturalne lingvostilistike, naroito prije formiranja teorije funkcionalnihstilova, pojam stila najee se vezivao za jezik nekog knjievnika ili grupe knjievnika. Osim toga,prema nekim autorima stil se moe promatrati samo na individualnom nivou (na nivou idiostila), kao"skup jezikih karakteristika po kojima se pojedinci razlikuju - baza njihovoga linog lingvistikogidentiteta" (Crystal 1994: 66). U tradicionalnoj stilistici dominiralo je proskriptivno tumaenje stila, koje je propisivalo"ispravna" svojstva stila. Tako shvaen stil mogao je biti dobar ili lo, a autori prirunika iz stilistikeodreivali su odlike dobrog stila (u te odlike spadale su kratkost, jasnoa, skladnost i slino, to jasnoukazuje na njihovu neterminoloku prirodu). Suvremena stilistika dominantno je deskriptivna: onabiljei postojee stanje, opisuje i tumai funkcioniranje pojedinih jezinih sredstava u nekom stilu,pokazuje promjene u stilovima i slino. Pored individualnog stila, koji je odlika svakog pojedinca i moe se realizirati bilo pismenobilo usmeno, predmet stilistike svakako su i grupni stilovi shvaeni u najirem smislu. Bourdieu tvrdi:"Govoriti znai usvajati ovaj ili onaj od izraajnih stilova koji su ve konstituirani u upotrebii posredstvom upotrebe i koji su objektivno obiljeeni svojim poloajem unutar hijerarhije stilova ijiporedak odraava hijerarhiju odgovarajuih grupa." (Bourdieu 1992: 36) Jedan od tipinih pravaca 15. 11Stiliji su predmet prouavanja grupni stilovi svakako je funkcionalna stilistika, o kojoj e kasnije bitivie govora. Ipak, ne treba zaboraviti veliki otpor prema upotrebi ovoga termina u znaenju kakvo onima u funkcionalnoj stilistici. Dok za neke autore termin stil u znaenju nekog funkcionalnog tipajezika "predstavlja nepotrebno prekoraenje" (Dikro, Todorov 2, 1987: 230), polazna taka u daljemistraivanju bit e uvjerenje da su i individualni i grupni stilovi predmet prouavanja stilistike i dasvako izostavljanje jednog od ta dva tipa stilova predstavlja nepotrebno suavanja opsega lingvistikestilistike kao discipline.Mogue je grupne stilove promatrati u jo jednom smislu - kao stilove epoha. Stil epohepodrazumijeva istraivanje tipinih jezino-stilskih sredstava u jednom knjievnom pravcu. Ako segovori o semiotikoj stilistici, onda bi ona prouavala stilske karakteristike i dominante u pojedinimperiodima u umjetnosti uope. Svaki stil epohe, pravca, kole odlikuje se karakteristinim svojstvima,konvencijama i stilemima, a zadatak je stilistiara da otkriva, rekonstruira ta svojstva i tumai ihsvojim pojmovno-kategorijalnim aparatom (o ovome v. Slawinski 1989: 491).Registar vs. stil Anglosaksonski lingvisti ponekad upotrebljavaju termin registar umjesto stil kada govoreo tome kako pojedinac prilagoava svoj idiolekt razliitim situacijama. U takvim sluajevima obinose suprotstavlja formalni i neformalni registar (sa svim prelaznim sluajevima), "tehniki", tj.profesionalni/specijalni registar "netehnikom", svakodnevnom i slino (v. npr. Turner 1979:165-203). Neki autori vezuju registar za razliite profesionalne, tematske i specijalne varijetete, dokformalnu i neformalnu varijantu oznaavaju terminom stil, s tim to su varijeteti i stilovi ponekadprepleteni (Trudgill 1984: 101-102). U novije vrijeme preovladava shvatanje registara kaofunkcionalno distinktivnih jezikih varijeteta, koji se razlikuju s obzirom na vanjezike kontekste isituacije (registar sporta, tehnikih nauka, reklame...). Tako shvaen registar veoma je blizak pojmufunkcionalnoga stila, tim prije to se naglaava njegova razlika u odnosu na individualno variranjejezika, tj. na dijalekte i idiolekte (Downes 1994: 3509). Registri se ipak dominantno razlikuju naosnovu teme ili tonaliteta, dok u podjeli funkcionalnih stilova postoji vie kriterija, od kojih jetematski manje bitan. Naime, u funkcionalnoj stilistici preovladava miljenje po kojem se ista temamoe realizirati u vie funkcionalnih stilova. U izvjesnom je smislu ak mogue govoriti o preplitanju funkcionalnog stila i registra. Naime,neki se funkcionalni stil moe realizirati u vie registarskih opozicija (familijarnoj vs. oficijelnoj,privatnoj vs. javnoj, profesionalnoj vs. laikoj). Tako se s obzirom na registar moe razlikovati recimorealizacija razgovornog ili oratorskog stila, o emu e kasnije biti vie rijei. Bez obzira na terminoloku razliku, injenica je da svi koji se stilistikom i stilom baveprihvataju injenicu da jeziki sistem nije monolitan, da se moe i treba govoriti o pojavi raslojavanjajezika ili, drugom terminoloijom, jezike varijativnosti. Nepovratno je prolo vrijeme kada su rjenicisvoju grau prikupljali gotovo iskljuivo iz knjievnoumjetnikih tekstova, a normativne gramatike,pa i proskriptivna lingvistika u cjelini, takoer zanemarivale ogroman dio jezikih varijeteta. 16. 12 Stilska markiranost i stilemStilska markiranost i stilem Osnovna jedinica lingvostilistike jeste stilem, shvaen kao ona jedinica koja nosi odreenustilsku informaciju. Prema M. Riffaterreu stilemi nastaju manje predvidljivom i nepredvidljivomupotrebom jezinih jedinica, odnosno, predstavljaju odstupanje od norme, od uobiajenoga. Budui dasvaki stilem nosi dodatnu informaciju (koja je bazino viak informacije, tj. redundantna je),Riffaterre smatra da se moe izraunati koliina i stepen odstupanja od uobiajene upotrebeu knjievnoumjetnikom tekstu. Za stilistiku je zato vaan kriterij u izdvajanju stilema predvidljivost,odnosno nepredvidljivost jezine jedinice u nekom kontekstu. to je efekt iznevjerenog oekivanjavei, to je vei stepen oneobiavanja, a samim tim stilogenost neke jedinice vea. Terminoneobiavanje (ouenje, zaudnost, rus. ostranenije) uveli su ruski formalisti, oznaavajui njimezadatak umjetnosti da svojim postupcima dezautomatizira vienje stvari i uini ga svaki putneponovljivim. Postupak oneobiavanja jeste "postupak oteale forme, koji poveava tekou i duinupercepcije" (klovski 1967: 275). Ovakvo shvatanje stilema poneto je sueno, budui da se prvenstveno odnosi naknjievnoumjetniki stil. Osim toga, teorija o stilemu kao odstupanju od norme zapravo izjednaavastilem sa stilskom figurom, to takoer ukida niz znaenja stilema. Stilemi, meutim, postoje u svim tipovima diskursa, u svim funkcionalnim stilovima, kaoosnovne jedinice koje nose stilsku informaciju, pa e dalja analiza biti usmjerena na ispitivanjerazliitih vrsta stilema. S obzirom na jezini nivo na kojem se realiziraju, stilemi se dijele nagrafostileme, fonostileme, leksikostileme, semanostileme, morfostileme, sintaksostilemei tekstostileme (v. poglavlje Jezini nivoi lingvostilistike analize). Zanimljivu teoriju o stilemima iznose autori Ope retorike grupe M. Oni smatraju da, kao to seu ekologiji izuavaju tipovi sredina koji su pogodni za razvoj ovih ili onih formi ivota, tako se i opistilem moe definirati kao "rad pamenja", kojim se jezina jedinica vezuje za jednu ili viespecijaliziranih sredina u kojima ona obino "boravi". Govornik (a ini se da autori Ope retorikezaboravljaju i u ovom segmentu znaajnog primaoca poruke) na osnovu pamenja uspostavlja nizveza i odnosa neke jedinice, odakle proistie i njena specifina stilska markiranost. "Radompamenja" uspostavljaju se slijedei podaci o svakoj jedinici:a) Lokalizacija, kojom se odreuje anr, historijska epoha, geografska sredina, socijalna i kulturna sfera, profesija i lini odnosi (polni, starosni, bliski ili zanini) u kojima dominira upotreba tog stilema;b) upotrebna vrijednost jedinice (frekvencija u jeziku, tvorbene sposobnosti, njena kodificiranost kao figure ili nova upotreba, citati i slino. (Dubois, Edeline 1986: 270-271).Moe se rei da ukupnost ovih karakteristika ini detaljan opis stilema, uz dodatak faktoraekspresivno-emocionalne markiranosti. Na izvjestan nain itav taj opis moe predstavljati svojevrsnistilski paso odreenog stilema. Jasno je, meutim, da ni govornik ni slualac najee nisu svjesnitog rada pamenja, te da su kod ljudi sa manjom stilistikom kompetencijom mogue ee greke(njihovo pamenje nema pohranjeno dovoljno podataka, tj. baza podataka im je u tu svrhunedovoljna) pri odreivanju stilematinosti neke jedinice i sfere njene upotrebe, odnosno njeneidealne ekoloke sredine. Osim toga, stilogenost nije apsolutna i svakom stilemu imanentna osobina. Stilogenost svakejezine jedinice moe se odrediti tek upotrebom te jedinice, nainom njenog funkcioniranja. Odatle,npr, i stilski neutralne jezine jedinice mogu postati stilogene ako su upotrijebljene u neuobiajenomkontekstu (poznato je da je Pukinove suvremenike, naviknute na teki, "uzvieni" stil prethodnihpjesnika, okirala upotreba neutralne, svakodnevne leksike u njegovoj poeziji - takve jezine jedinicepostale su zbog toga posebno stilogene kao neoekivane i potpuno nepredvidljive u kontekstupoezije). Zadatak stilistike i jeste ne samo da pravi inventar stilema jednog stila, jezika ili jezikauope; njen je primarni zadatak promatranje stilogenosti jezinih jedinica. 17. 13 Stilska markiranost i stilem Kada se kae da je neka jezika jedinica stilski markirana (obiljeena), podrazumijeva se daona posjeduje dodatno stilsko obiljeje, tj. dodatnu stilsku obavijest u odnosu na jezike jedinice kojesu stilski neutralne. Elementarna podjela dijeli jezike jedinice na stilski neutralne i na stilskimarkirane, koje se dalje dijele po razliitim kriterijima, npr. na one sa povienom (knjikom)konotacijom ili pak sa snienom (razgovornom) konotacijom; formalno i neformalno markiranejedinice; emocionalno-ekspresivno markirane i sl.Stilska markiranost zavisi i od konteksta upotrebe neke jezine jedinice, to znai da nije uvijekapsolutna. Osim toga, u formiranju nekog stila, i individualnog i grupnog, sudjeluju i markiranei nemarkirane jedinice. Markiranost se mijenja dijahronijski, te neke jedinice koje su pripadale niemstilu, tj. imale snienu markiranost, nakon izvjesnog vremena postaju neutralne; s druge strane, mnogineologizmi postupno prelaze u sferu arhaizama usljed razvoja nauke, tehnike i drugih ovjekovihsaznanja. Predstava o stilu koji bi bio sastavljen iskljuivo od markiranih jedinica zapravo je naivna i,naravno, netana (izuzetak predstavljaju neki individualni prozni i poetski jezici kod kojih je otklonod norme gotovo sam sebi cilj: npr. zaumni ili zvjezdani jezik, neki aspekti futuristike poezije i sl.). 18. 14Pravci u stilisticiPravci u stilistici Razvoj stilistike pokazuje neke ope zakonitosti, koje esto vrijede i za druge znanstvenediscpline. Naime, i stilistika je u svom razvoju oscilirala nerijetko izmeu dvije krajnosti, dva pola,dva suprotstavljena shvaanja njenog predmeta. Tako su se smjenjivale usmjerenost na stil knjievnogdjela i usmjerenost na "neumjetnike" tekstove; nazivi knjievna stilistika naspram lingvistika, uzmodele koji se meusobno iskljuuju. I sama lingvistika stilistika, odnosno njen predmet, razliito seshvaa kod razliitih autora, pri emu se moe izdvojiti nekoliko osnovnih pravaca istraivanja. Jednaod moguih podjela jeste ona koja izdvaja tri dominantna pravca u stilistici: impresionistiku,strukturalistiku i poststrukturalistiku stilistiku (Birch, 1994).Impresionistika stilistikaOvaj se pravac odlikuje uvjerenjem da je njeno podruje knjievno djelo, tj. jezik knjievnogdjela. Tome se, meutim, pristupa manje sa objektivnog lingvistikog stanovita, a mnogo viepolazei od subjektivnih kriterija. Za stilistiare ove kole forma i sadraj dvije su potpuno odvojenestvari, a analizirajui formu nekog djela oni pokuavaju dati i vrednosni sud o tom djelu,o uspjehu/neuspjehu kod itateljske publike i slino. Po mnogo emu diskurs impresionistikestilistike zbliava se sa diskursom eseja ili kritike, a manje je blizak naunoj, lingvistikoj metodi.Jedan od predstavnika poststrukturalistike stilistike prilino otro (ali i vrlo uvjerljivo) ovako opisujeimpresionistiki metod: "Knjievnost se tako shvaa kao specijalna; jezik upotrijebljen u knjievnostismatra se specijalnim, a ljudi koji se bave stvaranjem knjievnosti i vrednovanjem knjievnostismatraju se specijalnima. Kritiki rezultat jeste antiracionalni diskurs koji vjeruje da se stil najboljeteoretizira estetiki, prije nego lingvistiki."(Birch, 1994: 4379)Strukturalna lingvistika silistikaPosljednjih decenija dominantna je upravo ova stilistika kola. Njeni su predstavnici lingvisti-strukturalisti po vokaciji; oni smatraju da se rigoroznim lingvistikim tehnikama s jedne strane mogudublje i preciznije analizirati knjievni tekstovi, odnosno odrediti njihov stil, a s druge strane mogu seanalizirati i svi drugi tipovi tekstova, ne samo knjievni. Tako se lingvistika stilistika ovoga tipa baviili jezikom knjievnih djela, jezikom nekog odreenog pisca ili ak neke grupe pisaca (odatle naslovitipa Jezik savremene proze/ poezije/ drame i slino), ili se pak bavi izdvajanjem i analiziranjempojedinih tipova tekstova, bilo kao registara ili kao grupnih stilova. Krajnji domet ovog drugog tipapredstavlja funkcionalna stilistika, koja svoje korijene ima u Prakom lingvistikom kruoku,a predmet prouavanja su joj velike grupne stilske formacije, funkcionalni stilovi, o kojima e kasnijebiti vie rijei. Jedan od najpoznatijih predstavnika strukturalne stilistike, M.N. Koina, ovako definirapredmet stilistike: "... predmet stilistike jesu izraajne mogunosti i sredstva razliitih nivoa jezikogsistema, njihova stilistika znaenja i markiranost (drukije nazvani konotacijama), kao i zakonitostiupotrebe jezika u razliitim sferama i situacijama komunikacije i posebna organizacija govora,specifina za svaku sferu" (Koina, 1983: 19). Upravo ova definicija pokazuje u emu je sutinastrukturalnog pravca u lingvostilistici.Osim toga, za strukturalne stilistiare knjievnost je zanimljiva prije svega kao jezik (krajnostje shvaanje knjievnosti iskljuivo kao jezika, jer time se apsolutizira domet stilistike analizei iskljuuje itav niz aspekata to ih knjievnost posjeduje). Naravno, historiari i teoretiariknjievnosti nerijetko su se suprotstavljali ovakvom shvaanju, smatrajui jezik iskljuivomaterijalom knjievne umjetnosti (kao to je, npr., kamen materijal vajarstva). Istovremeno, i nekilingvisti smatraju da knjievnost treba prepustiti samo knjievnim teoretiarima, ime suavaju ivlastito polje djelovanja. Nije uzalud Jakobson pisao : "Nihil linguistici a me alienum puto" - nitalingvistiko nije mi strano). Drugim rijeima, stilistika moe i treba uzimati u obzir sve tipovetekstova, sve forme u kojima se jezik javlja. Otkrivajui njihove zakonitosti, njihovu strukturu i 19. 15 Pravci u stilisticistilogene elemente, stilistika upotpunjuje znanje o jezikom sistemu u cjelini, pa i o samoj jezikojdjelatnosti. S vremenom se, meutim, javlja i nova kritika strukturalne stilistike. Neki autori smatraju dastrukturalna stilistika nije imala potovanja za organsko jedinstvo teksta, te da je zanemarivala uloguitaoca, kontekst, ideologiju, socijalnu i institucionalnu recepciju i slino. Sve su ove kritike oznailepoetak jedne nove etape misli, poststrukturalistike etape.Poststrukturalistika stilistikaPoststrukturalistika stilistika nastala je u okrilju poststrukturalistike filozofije i teorijeknjievnosti. U skladu sa ovim teorijama tekst se posmatra u smislu dekonstrukcije, kao mjesto (site)proizvoenja znaenja na jedan interaktivan, dinamiki nain. U ovoj se koli polazi od uvjerenja da je tekst "mjesto za pregovaranje znaenja" (a site for thenegotiation of meanings), te da znaenja proizlaze od odnosa prema drugim tekstovima ikontekstima. Princip komunikacije, dijaloginosti dobija ovdje i nova ira znaenja, kao to sunagovijestili termini polifonost i vieglasje u Bahtinovom tumaenju. Drugim rijeima, teorijaintertekstualnosti, koja je moda jezgro poststrukturalistike misli uope, i u stilistici postaje polaznataka. Svaki tekst prema takvom shvaanju jeste dio procesa proizvoenja znaenja, a pod tim sepodrazumijeva dijalog sa drugim tekstovima, diskursima - ili, kako to Derrida kae, svaki tekst jemaina "sa viestrukim glavama za itanje za druge tekstove -with multiple reading heads for othertexts", gdje "jedan tekst iitava drugi" (Derrida 1979: 107).U krajnjoj konzekvenci poststrukturalistika stilistika shvaena je kao kritika analiza koja sebavi diskursom kao politikim procesom, pri emu "interpretacija se nikada ne odvaja od analize;tumaenje se nikada ne odvaja od deskripcije; kritika se nikada ne odvaja od prakse" (Birch 1994:4382).Zanimljivo je da u ovom stilistikom pravcu lingvistika i teorija knjievnosti nisusuprotstavljenih pozicija, ve da zajedno sa filozofijom surauju na uistinu interdisciplinaran nain,upravo na tragu misli o multiploj subjektivnosti ljudi kao korisnika jezika.Ka novoj stilisticiAko je danas neosporna vanost poststrukturalistikog pristupa stilistici, ne moe seu potpunosti zanemariti ni vanost strukturalistike analize razliitih tipova tekstova ili ak segmenatatekstova. U ovoj knjizi pokuava se krenuti od poststrukturalistikog stava o intertekstualnosti kaoosnovnom principu funkcioniranja tekstova, ali istovremeno e se obratiti panja i na stilogenemogunosti pojedinih jezikih nivoa. Strukturalna i poststrukturalna stilistika, dakle, nee se shvatitikao dva suprotstavljena modela, ve kao dva modela koji se meusobno nadopunjuju i kojaomoguavaju cjelovitiju stilistiku analizu.Ostali stilistiki pravci Uz ove osnovne pravce mogu se izdvojiti jo neki. U okviru strukturalne stilistike neki autorigovore o deskriptivnoj stilistici ili stilistici izraza i o genetikoj stilistici ili stilistici pojedinca(Guiraud 1964: 35). Stilistika izraza prouava ekspresivne i impresivne, tj. intencionalne elementeizraza, a njen je osniva Ch. Bally. Upravo ova stilistika kasnije e razvijati svoja ispitivanja porazliitim jezikim nivoima, o emu e kasnije biti vie rijei. Stilistika pojedinca prouava prijesvega jezik pojedinca, i to jezik pisaca, a uz to se bavi, prema Guiraudu, genetikim izuavanjemodnosa izmeu jezika i onoga ko se njim koristi.Kod drugih autora moe se uoiti razlikovanje stilistike poiljaoca, tj. stilistike kodiranja, odstilistike primaoca, tj. stilistike dekodiranja. Prva disciplina analizira nain na koji je poiljalackodirao tekst, koje je jezine jedinice u odreenoj situaciji odabrao, prouava ekspresivna sredstva 20. 16 Pravci u stilisticitoga teksta. Druga pak stilistika usmjerena je na primaoce, na njihovo razumijevanje tekstovai nain/uspjeh dekodiranja onih znaenja koja je poiljalac kodirao. Kontrastivna stilistika zapravo je lingvistika stilistika koja djeluje na kontrastivnom planu,na planu dva ili vie jezika. Pokazujui razlike u stilemima tih jezika, razlike u funkcionalno-stilskojpripadnosti pojednih jezinih jedinica, kod udaljenijih jezika ak i postojanje razliitih stilovai podstilova, ova disciplina moe imati i svoju primijenjenu ulogu: u prevoenju sa jednoga jezika nadrugi, u pisanju udbenika i stvaranju stilistike kompetencije kod govornika jednog i drugog jezika. Funkcionalna stilistika dio je strukturalne stilistike, a bavi se teorijom, izdvajanjem,klasifikacijom i deskripcijom funkcionalnih stilova, podstilova i anrova. Nastala u Rusiji pod jakimutjecajem Prakog linvistikog kroka, ona se i danas razvija najvie u slavenskim zemljama. Nizinformacija o historijskom razvoju stilistike i njenih kola kao i obimna bibliografija o ovoj disciplinimoe se nai u knjizi Funkcionalni stilovi (Toovi 1998).Statistiki i kompjuterski metodi u stilistici Primjena statistikih, matematikih i kompjuterskih tehnika u stilistici vezana je za razvojstrukturalne stilistike. Naime, stilistiari su se upotrebom egzaktnih tehnika eljeli osloboditi hipotekeimpresionistikog, subjektivnog pristupa i pokazati da stilistika s pravom sebe naziva naunomdisciplinom. Osim toga, razvoj kompjuterske lingvistike pogodovao je takvim ciljevima - stilistiarkoji je elio potvrditi neku svoju hipotezu o stilogenosti neke jezike jedinice kod pojedinih autora iliu grupi tekstova obino je posezao za statistikom.Mada se rezultati postignuti na ovaj nain ne mogu apsolutizirati, a bez odgovarajuegtumaenja mogu ak rezultirati simplicistikim shvaanjima, statistike i kompjuterske tehnikedonijele su i neke znaajne rezultate:1. Utvrene su statistike osobine pojedinih funkcionalnih stilova, podstilova ili anrova; poreenjem statistikih podataka dolo se do relevantnih zakljuaka o zastupljenosti jezikih jedinica razliitih nivoa u tim stilovima i do osobina koje iz toga proizlaze. Statistiki metod naroito je bio zastupljen u ruskoj funkcionalnoj stilistici.2. Statistika je bila gotovo nezaobilazna kod istraivanja jezika i stila pojedinih autora, odnosno njihovih pojedinih tekstova.3. U odreivanju autorstva, dakle, u atribuciji tekstova takoer se posee za statistikom i kompjuterskim tehnikama. 21. 17Retorika i stilistikaRetorika i stilistika Stilistika se nerijetko smatra nasljednicom retorike ili, drugim rijeima, "modernom retorikom"koja postupno utvruje svoj predmet, ciljeve i metode (Guiraud 1964: 5). Danas, meutim, situacija jejo sloenija, budui da paralelno sa stilistikom (ili stilistikama, ako elimo naglasiti razuenost ovedisipline) postoji i obnovljena retorika, koja takoer pretendira na status nasljednice antike retorike.Potrebno je zato vidjeti i kakav je meusobni suodnos ovih dviju disciplina danas, a ne samou prolosti. Retorika je roena u antikoj Grkoj i u poetku je bila shvaena kao vjetina govornitva, toznai da je bila vezana prije svega za sferu usmene upotrebe jezika. U to doba ona je za prve sicilskeretore, Empedoklove uenike Coraxa, Tiziju i Gorgiju, bila prije svega vjetina uvjeravanja, iji jezadatak bio da usavrava tehniku argumentacije. Postupno, meutim, i knjievnost postaje predmetprouavanja retorike, te retorika postaje prije svega teorija ukraene forme. Aristotel ve u Poetici(1966) posmatra neke ukrase u knjievnim djelima, a u Retorici (1987) doputa mogunost primjeneretorikih ukrasa i u knjievnosti. Postupno dolazi do potpunog preokreta: retorika se vezuje najvieza "ukraavanje" govora (naroito knjievnih djela), dakle za poetsku funkciju jezika. Takokoncipirana retorika u srednjem vijeku bila je jedna od sedam vjetina, a zajedno sa gramatikom idijalektikom inila je tri lijepe vjetine ili trivium. Jo iz antike retorike potie podjela retorike na pet dijelova: inventio (invencija) sluipronalaenju teme, argumenata i dokaza; dispositio (dispozicija) odgovara pojmu kompozicije;elocutio (elokucija) bavi se ukraavanjem iskaza, odnosno predstavlja teoriju tropa i figura; actio(akcija) obrauje nain izlaganja, gestove, intonaciju i slino, dok peti dio, memoria (pamenje)razvija mnemotehnike postupke.S vremenom retorika ipak postaje suvie kruta, postaje puki zbir pravila, a ukrasi (figure i tropi)postaju sami sebi svrhom, to dovodi do njenog postupnog pada. Osim toga, dok je antika retorikainsistirala na etinosti svakog govora, u srednjem vijeku zanemaruje se taj zahtjev, tako das vremenom sam naziv retorika dobija negativnu konotaciju, kao vjetina govora kojom se govornikslui da bi ubijedio recipijente u svoje tvrdnje i onda kada one nisu istinite. Ipak, sedamdesetih godinadvadesetog vijeka budi se ponovno zanimanje za retoriku, ovaj put na novim osnovama, uz vrstulingvistiku utemeljenost, naroito uz koritenje metoda semantike i lingvistike teksta. U centrupanje tako shvaene retorike nalaze se elocutio i dispositio, dok ostali dijelovi ili odumiru ili postajupredmet prouavanja drugih disciplina. Za stilistiku su tri elementa tradicionalne retorike posebno znaajna: uenje o tropimai figurama, teorija kompozicije i teorija triju stilova.Tropi i figure kao osnova "teorije ukrasa" dugo su bili jedini preivjeli dio retorike, prvou teoriji knjievnosti, a zatim i u stilistici. Protekle tri decenije oznaile su drukiji pristup, baziran nametodima lingvistike semantike. I nova retorika i stilistika pokuavaju ustanoviti formalne,funkcionalne i semantike kriterije po kojima se realiziraju figure. Osim toga, dok je tradicionalnaretorika figure posmatrala statiki, pod utjecajem lingvistike teksta stilistika, naroito tekstualnastilistika, posmatra ove pojave ne samo kao ukrase, ne samo statiki, nego i kao sredstvaargumentacije, te dinamiki, kao sredstva vezivanja teksta, kao svojevrsne stilistiko-semantikekonektore.Tekstualna stilistika na izvjestan nain nastavlja i retoriko uenje o kompoziciji (dispositio),o rasporedu argumenata u tekstu. Uostalom, jo je Aristotelovo uenje o periodu impliciraloukljuenost perioda u prethodni, tj. ostali tekst, a time moglo posluiti kao inspiracija za ispitivanjepovezivanja dijelova teksta u vee cjeline i zkonitosti koje to omoguuju.Za razvoj funkcionalne stilistike naroito je vanu ulogu imao onaj dio retorike u kojem seizdvajaju razliiti tipovi diskursa. Antika je retorika izdvajala tri tipa diskursa (tj. tri tipa govora ili"besjeda"): sudski, genus iudiciale, savjetodavni (politiki), genus deliberativum, te epideiktiki(sveani) - genus demonstrativum ili laudativum. Svaki je tip morao imati dobru dispoziciju: uvod, 22. 18Retorika i stilistikaizlaganje predmeta, dokazivanje, pobijanje i zavretak. Jo je Aristotel pisao: "Ne bi trebalo zaboravitida svakom rodu besede odgovara poseban stil. Nije isti stil u pisanoj i parniarskoj besedi, nitiu skuptinskim i sudskim besedama" (Aristotel, 1987: 250). Mada je termin stil ovdje upotrijebljenu znatno drugaijem smislu nego to se danas upotrebljava, ipak se i u ovim iskazima vidi klicabudueg izdvajanja funkcionalnih stilova na osnovu razliitih faktora. Kasnije se ovo uenje razvijalonaroito u ruskim retorikama 17. stoljea i docnije, da bi kod Lomonosova dobilo najpotpunijuformulaciju kao uenje o "tri stila", koje je razraivano jo u antikoj retorici. Ovim trima stilovima(visokom, srednjem i niskom, tj. uzvienom, umjerenom i jednostavnom) odgovaraju razliita jezikasredstva, kao i razliita sfera upotrebe.(Vomperskij, 1988; Lomonosov, 1952). Nema, dakle, sumnje da tradicionalna retorika uenjem o razlitim tipovima govora, kasnijeuenjem o "tri stila" na izvjestan nain pred stavlja preteu funkcionalne stilistike. Istovremeno,suvremena retorika zbliava se sa funkcionalnom stilistikom po tome to ne prouava samo jedan tipdiskursa, ve postaje "baza svakog diskursa" (Kibedi-Varga, 1976: 10). U principu se moe govoritii o tome da ove dvije discipline razliitim terminima odreuju iste pojave. Tako npr. autori Operetorike stavljaju znak jednakosti izmeu termina stilistiki postupak (stylistic device) i metabole,kojom oni imenuju sve stilske figure u irokom smislu rijei (Dubois, Edeline 1986: 275). 23. 19Raslojavanje jezika/jeziko variranjeRaslojavanje jezika/jeziko variranje Jedna od prvih sistematinih i znanstveno utemeljenih teorija o tome da jezik nije jedinstveni da se u zavisnosti od niza faktora raslojava na pojedine podsisteme ("funkcionalne varijante", kasnije"funkcionalne stilove") obino se vezuje za Praki lingvistiki kruok i njegove postulate. U naojlingvistici ustalio se termin raslojavanje, mada nije najsretnije izabran, budui da zapostavljainjenicu kako se istovremeno odvija i suprotan proces, proces objedinjavanja tih podsistema u jezik(u jeziki sistem). U anglosaksonskoj lingvistici preovladava termin language variation (jezikovariranje), koji ukazuje na injenicu da svi jezici "pokazuju unutarnju varijativnost" (Akmajian,Demers :1995, 259).Polazei od razliitih kriterija, mogue je izdvojiti razliite tipove raslojavanja jezika. Premajednoj moguoj klasifikaciji razlikuju se etiri tipa raslojavanja jezika:a) socijalno,b) teritorijalno,c) individualno,d) funkcionalno-stilsko. (Radovanovi 1986)Socijalno raslojavanje jezika Socijalno raslojavanje jezika podrazumijeva istraivanje govornih uloga pojedinca, koje sudirektno u vezi sa brojem njegovih socijalnih uloga. Ukupan broj govornih uloga ini govornirepertoar jedne osobe; naravno, nemaju svi iste govorne repertoare. Student matematike tako evirtuelno imati govorne uloge studenta matematike (poznaje metajezik nauke), sina (familijaran,neformalni stil), prijatelja (neformalan stil, uz primjesu argona, ponekad i vulgarizama), zaljubljenogmladia (emocionalno-ekspresivna leksika), ali i niz drugih uloga (kupca, pisca molbi...). itav je nizjezikih sredstava koja e se u tim govornim ulogama razlikovati. Ipak, jedno od tih sredstavaposebno je zanimljivo i sa sociolingvistikog i sa stilistikog aspekta: zamjenice drugog lica kaosredstvo izraavanja formalnog/neformalnog stila.Suprotstavljenost zamjenica vi/ti odlian je lakmus-test za tip odnosa izmeu sugovornika. Tizamjenica u obraanju obino se smatra znakom neformalnog stila, odnosno izrazom familijarnogobraanja, dok se zamjenica vi definira kao izraz utivosti i distanciranosti, tj. formalnog stila. Ove suzamjenice jo dobile oznaku zamjenica "moi i solidarnosti", to znai da uzajamna upotreba "ti"-forme oznaava solidarnost sudionika u dijalogu, reciprona upotreba vi-forme ukazujedistanciranost, dok vi/ti odnos, tj. odnos nereciprociteta, snano signalizira razliku u statususugovornika, nadmo jednoga i potinjenost drugoga. Na osnovu ovih injenica stilistiar moe ispitivati rasprostranjenost jedne od tri varijante (ti/ti,vi/vi, vi/ti) u pojedinim stilovima (funkcionalnim, individualnim i drugim). Osim toga, posebno suzanimljivi sluajevi kada u knjievnosti ili u svakodnevnim situacijama sugovornici poinju dijalogu jednoj od tri varijante, a zatim se prekljuuju na drugu, pa ak i na treu varijantu.(1) Kad sugovornici koji su u bliskim, neformalnim odnosima, naglo preu na vi/vi komunikaciju, toje obino signal da su odnosi naglo zahladnjeli (time se izraava uvrijeenost ili promjena socijalnogstatusa, obino na inicijativu jednoga od sudionika) ili su preneseni u zvaninu sferu (promjena stilauvjetuje i promjenu obraanja, npr. u komunikaciji na TV ili na sudu osoba koje se dobro poznaju), ilise pak pred treim licima prikriva bliskost sugovornika.Zanimljiv stilogeni primjer zabiljeen je u razgovoru dva mlada asistenta na fakultetu (jedantek poinje raditi, drugi je pred odbranom doktorata):A: Nadam se da neu morati i tebi govoriti "vi" kad odbrani doktorat.B: Ma daj, otkud ti takve ideje? 24. 20 Raslojavanje jezika/jeziko variranjeA: C je bio moj stari poznanik, ali otkad je postao docent, obraam mu se sa "vi".B: Pa je l mu to smeta?A: Ma kakvi, nita mi nije rekao. Slino je i u ehovljevoj prii "Debeli i mravi", gdje se na eljeznikoj stanici susreu dvabiva kolska druga i zapoinju komunikaciju na ti. Meutim, kada se ispostavi da je jedan od njih naznatno viem poloaju od drugoga, ovaj drugi, do tada u razgovoru dominantniji, pokroviteljskiraspoloen prema prvome, poinje upotrebljavati vi formu i cijelo njegovo jeziko ponaanje postajedrukije, snishodljivo. Komunikacija se naglo i prekida i pored nastojanja "monijeg" prijatelja da sevrati na poetni familijarni, neformalni stil. Pria stvara komini efekt (tanije, tuno-komini), to jei inae mogue oekivati u poigravanju sa ti/vi komunikacijom.(2) Prelazak sa vi/vi na ti/ti oznaava prelazak na neformalnu, intimnu komunikaciju, po pravilu nainicijativu jednog od sugovornika (starijeg, dominantnijeg u nekom pogledu). Poznati su Pukinovistihovi "Prazno vi srdanim ti ona je grekom zamijenila...", koji ukazuju na mogunosti stilogenostiovih formi i u poeziji.(3) Prilikom "novouspostavljene" ti-komunikacije dogaa se da sugovornici neko vrijemepribjegavaju vi-formi iz navike, ali tada po pravilu slijedi korekcija:A: Kako ste, kolegice?B: Dobro sam, hvala, ali zar mi nismo na ti?A: Joj, oprosti, nikako da se naviknem.Da rezimiramo. Svaka od moguih kombinacija na ovom planu bit e stilski markirana ukolikoje suprotstavljena drugoj, uobiajenoj u datom kontekstu. U knjievnoumjetnikom stilu ti/viopozicija moe biti u funkciji izraavanja razliitih odnosa meu likovima, a esto i u funkcijustvaranja kominog efekta.Razliite socijalne grupe takoer e se odlikovati razliitim varijetetima jezika, to se moepratiti na vie planova - izmeu ostalog, moe se govoriti o stilovima pojedinih profesija, o slengui argou (tajnom govoru nekih grupa, npr. lopova, kriminalaca, narkomana). Danas samo kao kuriozitet treba spomenuti nekad poznatu Marrovu hipotezu o tome darazliite socijalne klase zapravo govore razliitim jezicima, tako da engleski radnik bolje razumijesvog kolegu iz tadanjeg SSSR-a nego svog gazdu, kapitalista. Ovakav apsurdan stav pokazuje da supojednostavljivanja, krajnosti i iskljuivosti uvijek opasne po nauno miljenje. Osim toga, moe se govoriti i o polnom i starosnom raslojavanju jezika. Polno raslojavanjeesto je uvjetovano upravo postojanjem socijalnih uloga namijenjenih polovima u odreenom drutvu.Istraivanja su pokazala razliit stepen zastupljenosti pojedinih tematskih leksikih polja u govoruena i mukaraca (kod ena je mnogo razvijenije polje boja, mirisa, sredstava za ienje, emotivno-ekspresivnih sredstava; kod mukaraca polje fudbala, polje oruja, rata i slino). Osim toga,zabiljeene su neke razlike i na fonetsko-fonolokom i prozodijskom planu (duljenje vokala kaosredstvo izraavanja emotivnog/ subjektivnog stava prema temi govora: di-i-vno, gro--o-zno ilibogatstvo ekspresivnih intonacija kod ena). Uoeno je i da ene pokazuju veu tenju za usvajanjemprestinijeg dijalekta, prestinijeg jezika u nekoj sredini od mukaraca. Suvremena istraivanjapokazala su da je veina tih razlika uvjetovana razliitim odgojem, poloajem mukaraca i ena,budui da se jasno ispoljava dominacija mukaraca. Dovoljno je pomenuti da cijeli niz profesijai zvanja nema ekvivalenta u enskom rodu (dekan, predsjednik, doktor - kao nauno zvanje,automehaniar, mornar i slino), a posebno injenicu da se pravi distinkcija u obraanju izmeugospoa i gospoica s obzirom na to da li je osoba udata ili ne, dok se mukarac uvijek oslovljavaneutralnom formom gospodin. Pod utjecajem razliitih pokreta za prava ena, koja spadaju u osnovnaljudska prava, u engleskom jeziku poklanja se velika panja ovom pitanju i pokuavaju se unijetipromjene u neke stereotipe o ulogama polova koji postoje u udbenicima, u tampi, u svakodnevnoj 25. 21Raslojavanje jezika/jeziko variranjekomunikaciji - zapravo, u svim sferama komunikacija. Istina, navike se sporo mijenjaju, tako da sepromjene vie mogu uoiti u pisanim formama jezika nego u sferi usmene komunikacije (Crystal1994: 85). Osim toga, cijeli je niz studija o tipinim svojstvima konverzacije u mukom i enskomstilu (razliita frekvencija zapoinjanja konverzacije, upadanje u rije, razliiti naini izvinjavanja ilidavanja komplimenata...) - vidi npr. (Tannen 1991, 1994, 1995). Kada je rije o starosnom raslojavanju jezika, onda se misli na to da u jednom trenutku u jednojjezinoj sredini postoji nekoliko generacija, iji se jezik u nekim aspektima razlikuje. Djeiji govortakoer je bio predmet niza istraivanja, ali mogu se uoiti razlike izmeu govora mladih, zatim"vodee" populacije, a uz to i starijih generacija. Tako se recimo uoava da neki leksemi koji su biliargonski ili kolokvijalno markirani u mladosti sadanje generacije starijih pripadaju sferi neutralneleksike u generaciji dominantne skupine. Slino se moe promatrati zastupljenost arhaizamai neologizama kod svake skupine, a s tim u vezi i odreene promjene i razlike (zapravo, svrstavanjerazliitih leksema u te skupine kod svake od navedenih grupa).Teritorijalno raslojavanje jezika Pod teritorijalnim raslojavanjem podrazumijevaju se razliiti dijalekti jednoga jezika ili njegovevarijante. Dijalekti su po pravilu predmet prouavanja dijalektologije, a za stilistiku je zanimljivoprekljuivanje sa jednog koda na drugi, tj. sa jednog dijalekta na drugi u razliitim situacijama.Sociolingvistika prouava i tzv. urbane dijalekte, specifine govore pojedinih veih gradskih sredina.Ovi se varijeteti odnose na gradski supstandard (Radovanovi 1986: 180) - moe se, npr., govoritio specifinoj redukciji samoglasnika kao obiljeju sarajevskog govora, o specifinim elipsamai frazama ("a ima?") i slino. Zanimljivo je uporediti situacije u kojima govornik prelazi sa manjeprestinog dijalekta na prestiniji i obrnuto; osim toga, upotreba dijalekta moe oznaavatigovornikovu elju da izrazi svoj integritet, posebnost. U nekim situacijama preklapaju se, odnosno meusobno utiu jedno na drugo, dijalekatskoi funkcionalno-stilsko raslojavanje. Naime, dva sugovornika (oba zaposlena u nekom nauno-istraivakom institutu) mogu govoriti u dijalektu dok piju kavu ili u nekoj slinoj neformalnojsituaciji, ali prelaze na standardni, knjievni jezik im se prekljue na jezik nauke. Mogu je, naravno,i obrnuti proces, kao i niz prelaznih sluajeva. Posebno se moe istraivati zastupljenost dijalekta u knjievnosti ili u urnalistikomi publicistikom stilu, to moe imati nekoliko osnovnih funkcija, od kojih su najznaajnije sljedee:1. govorna karakterizacija likova,2. zraavanje autorove privrenosti odreenom dijalektu, njegova tenja za promjenom statusa toga dijalekta ili za njegovim ouvanjem; obrnuto, elja za pokazivanjem niskog statusa nekog dijalekta, ismijavanje onih koji ga upotrebljavaju - u sutini, to je politika/ ideoloka funkcija;3. dijalekt u knjievnosti ili publicistici predstavlja svojevrstan postupak oneobiavanja (zaudnosti), to je za stilistiku i najzanimljivija funkcija.Mogua je i kombinacija svih ovih faktora (uporedi, npr.. Krleinu upotrebu kajkavtine).Uz sve to, moe se govoriti i o dijalektolokoj stilistici, koja bi prouavala sve stilski markiraneosobine pojedinih dijalekata, i to na svim jezinim nivoima. Naime, smatra se da opis dijalekta nemoe biti potpun bez opisa njegovog funkcioniranja, a svako prouavanje dijalekatskog sistemanepotpuno je bez prouavanja njegovih stilskih svojstava, ekspresivnih varijanti i slino (Finka 1966). 26. 22Raslojavanje jezika/jeziko variranjeIndividualno raslojavanjeIndividualno raslojavanje jezika bilo je u nekim stilistikim kolama shvaeno kao jedini pravipredmet stilistike. Prouavan je individualni stil (idiostil), te je i sama stilistika bila stilistikapojedinca. Individualni stil podrazumijeva ukupnost jezikog ponaanja, kompletan jeziki repertoarnekoga pojedinca. Ve tempo govora, boja glasa, specifinosti glasovnih realizacija pojedinih fonema,repertoar intonacijskih tipova mogu posluiti kao prepoznatljive crte nekog idiostila. Slinespecifinosti mogu se odrediti i na drugim jezikim nivoima, to sve ini ukupnost tog individualnogstila. Poseban sluaj prouavanja idiostila jeste prouavanje individualnog stila nekog pisca(pjesnika, dramaturga, esejista...). Lingvostilistika upravo ovaj aspekt ponekad smatra svojimnajvanijim zadatkom i predmetom, a postignuti rezultati obino donose zapaanja koja su vrijedna iza teoriju ili historiju knjievnosti. Naravno, treba naglasiti da je tu idiolekt shvaen znatno ue, samokao ukupnost pismene realizacije knjievnoumjetnikog stila tog pisca, dok cijeli niz njegovih drugihosobenosti ostaje u pozadini.Funkcionalno-stilsko raslojavanje Ovaj je tip raslojavanja najznaajniji za stilistiku, posebno za funkcionalnu stilistiku, iji je toosnovni predmet prouavanja. Mada se korijeni uoavanja razliitih stilova koji su povezani sarazliitim sferama upotrebe jezika, sa funkcionalnim potkodovima, vezuju jo za antiku retoriku (v.o tome u poglavlju Retorika kao pretea stilistike), osnivaima ovog pravca smatraju se lingvisti izPrakog lingvistikog kruoka. U uvenim Tezama iz 1929. izriito se naglaava:"Potrebno je ispitivati forme jezika u kojima ima potpunu prevagu jedna funkcija, i formeu kojima se proimaju nekolike funkcije; pri tome, osnovno je pitanje razliitih aktuelnihhijerarhija funkcija."Istovremeno,"Svaki funkcionalni jezik ima vlastiti sistem konvencija - vlastiti jezik" (Teze 1986: 163). Na osnovu tih stavova razvijala se dalja tipologija i definiranje funkcionalnih stilova kaopotkodova koji su vezani za odreenu sferu upotrebe jezika, a odlikuju se specifinim odabiromi kombinacijom jezinih sredstava. Nastala u okviru strukturalne lingvistike i stilistike, teorijafunkcionalnih stilova svojim pravim objektom smatra vezani tekst, te je ona primarno tekstualnadisciplina, neodvojiva od lingvistike teksta (Toovi 1988: 77). Moe se rei da se i u ovom segmentuuspostavlja manje odnos opozicije, a vie komplementaran odnos sa poststrukturalistikom teorijomapsolutizacije teksta. Pri tome poststrukturalna stilistika tekst shvaa kao mjesto (site) proizvoenjaznaenja na interaktivan, dinamiki nain, uz viestruke mogue interpretacije koje polaze odrazliitih njegovih itanja u razliite svrhe. Vano je napomenuti da se termin funkcionalni stil donekle poklapa sa jednim od niza znaenjatermina diskurs: "kao brojna imenica (a discourse), on znai relativno diskretan podskup cijelogajezika, koji se upotrebljava u specifine socijalne ili institucionalne svrhe" (Asher 1994: 940). Ovometreba dodati i termin registar, koji se u anglosaksonskoj lingvistici esto upotrebljava u znaenjuu kojem se ovdje upotrebljava funkcionalni stil (o ovome je ve bilo rijei u poglavlju Registar vs.stil). Funkcionalni stilovi predstavljaju sistem koji se razvija u skladu sa razvojem drutva, tako daklasifikacije uvijek mogu biti revidirane i unaprijeene s obzirom na irenje sfera komunikacije.Ruska funkcionalna stilistika izdvaja pet funkcionalnih stilova: nauni, publicistiki,knjievnoumjetniki, administrativni i razgovorni. eka i poljska stilistika proiruju tu klasifikaciju,a jedna od novijih klasifikacija jeste klasifikacija B. Toovia (1988), koji uz pet navedenihfunkcionalnih stilova uvodi i est meustilova (scenaristiki, esejistiki, reklamni, memoarski, 27. 23 Raslojavanje jezika/jeziko variranjeoratorski i epistolarni). Meustilovima ovaj autor smatra one stilove koji imaju osobine dvaju ili viestilova.U ovoj knjizi ta se klasifikacija donekle mijenja. Smatra se da podjela na profane i sakralni stilprethodi daljoj podjeli, isto kao podjela na vojni i civilne stilove.Primarni funkcionalni stilovi jesu sljedei: nauni funkcionalni stil, urnalistiki stil,publicistiki, knjievnoumjetniki, administrativni i razgovorni (konverzacijski). Publicistiki stilrazdvojen je, dakle, na dva stila, na urnalistiki i publicistiki. urnalistiki se vezuje za sferu svihmedija - novina, radija, televizije, a sadri dva podstila: informativni i informativno-analitiki.Publicistiki stil dijeli se na knjievno-publicistiki, publicistiki u uem smislu, memoarski i nauno-popularni podstil. Novinu predstavlja svrstavanje nauno-popularnog podstila u ovaj stil, a ne u nauni, iako jeve i ranije u literaturi ukazivano na njegovo specifino mjesto izmeu ta dva stila. Ako se poe odstilskih, a ne tematskih karakteristika (ukazano je da ista tema moe biti realizirana u vie stilova),vidjet e se da ovaj podstil osim teme i nekih leksikih i frazeolokih elemenata (npr. u njemu postojeneki termini i terminoloke sintagme) nema mnogo drugih obiljeja naunosti, naroito ne njegovformalni aparat, dok ima niz karakteristika publicistikog stila (detaljnije u ovome v. u poglavljuPublicistiki stil).Osim toga, i memoarski je podstil prebaen u ovaj stil umjesto u zaseban meustil, budui da sunjegove dominantne karakteristike takoer najblie takvom odreenju.Sekundarni funkcionalni stilovi jesu: esejistiki, scenaristiki, reklamni, stripovni i retoriki.Epistolarni stil ne izdvaja se posebno, budui da pisma mogu pripadati administrativnom stilu(poslovna, diplomatska pisma i slino), urnalistikom i publicistikom stilu (otvorena pisma, pismakao podvrsta dnevniko-memoarske grae, pisma italaca), razgovornom stilu (meu bliskimpoznanicima), naunom stilu (nauna prepiska) ali mogu imati