për kulturë e shtunë • 7 gusht 201028 • KOHA Ditore

RORY J. CONCES

Prolog

Herët në mëngjes fillova të lexoja “Të bijën eAgamemnonit” të Ismail Kadaresë dhe pashëse ai kishte përdorur fjalën “kalimtar” që dotë ishte edhe shprehja relevante për prezan-timin e sotëm. Duke ditur se do të vija nëBallkan, nisa të lexoja edhe një tjetër vepërletrare, atë të Stieg Larssonit, “Vajza me tatutë dragoit”. Sikurse te vepra e Kadaresë, edhenë librin e Larssonit gjeta diçka që do të mëhynte shumë në punë, që do të ishte rele-vante për diskutimin tonë të ditës së sotme.Prandaj ju sot do të jeni shtegtarë të ideve, tëmishëruar në një farë udhëtimi topografik.Unë do t’ju shpie nëpër një numër të madhpersonazhesh (karaktere fiktive dhe historike)dhe nëpër ide, secila prej të cilave na del parasysh, por kur bashkohet me tjera, shfamljari-zon përvojat tona. Kur t’i vihet kapaku gjithëkësaj që do të shpjegojë, do t’ju familjarizojëme bindjen se plotfuqia mendore filozofikeështë më shumë se një bashkudhëtar në për-vojat tona jetësore, veçanërisht brenda poli-tikëbërjes.

Mikael Blomkvist dhe formimi i opinionit

Po fillojmë me Mikael Blomkvistin, një karak-ter fiktiv në veprën e Stieg Larssonit, “Vajzame tatu dragoi” (2005). Më lejoni t’u refero-hem disa paragrafëve të veprës së tij. Larssonshkruan:Kapitulli i parë ishte një lloj shpallje e luftës nëtë cilën Blomkvist nuk i zgjedh me kujdesfjalët. Në njëzet vjetët e fundit, gazetarëtfinanciarë suedezë kishin filluar të shndërro-heshin në një grup servilësh jokompetentë tëcilin ishin vetëmashtruar me ndjenjën e tëqenët të rëndësishëm dhe nuk njiheshin përmendime kritike. Ai kishte nxjerrë këtë për-fundim pasi kohë pas kohe, pa menduar dyherë, shumë prej tyre kishin marrë komu-nikatat e shefave ekzekutivë financiarë dhespekulantët e tregjeve të stoqeve, dhe i kishinpërpunuar, madje edhe në raste kur e dinin seshumë prej informatave çonin në qorrsokak.Këta ishin gazetarë të cilët ose ishin aq naivë,ose kishin marrë detyra të caktuara, apo ishinedhe njerëz që me vetëdije të plotë kishintradhtuar funksionin e të qenët gazetar...Ai pikturoi një pikturë të një britme që do tërezultonte nëse një korrespodent do të fil-lonte në mënyrë jokritike të riprodhonterastin e një hetuesi sikurse e vërteta eabsolute në gjykim vrasësi, pa u konsultuarme argumentet e mbrojtjes ose pa intervistu-ar familjen e viktimës para se të formonteopinionin se çfarë ishte e drejtë dhe çfarë epadrejtë.Asaj që i bien fort këta paragrafë është prani-mi i rëndësisë së integritetit gazetaresk dheformimi i opinionit (doxa). Blomkvist duket seështë një shembull i funksionit gazetaresk tënjë reporteri ose një korrespodenti. Në për-fundim të librit të tij, karakteri fiktiv Blomkvistparashtron “mandatin gazetaresk normal”për të “kryer hetime kritike dhe të gjeturaobjektive para lexuesve”. Kjo tregon mëshumë rëndësinë e formimit të opinionit sesame të vërtetën. Mjaft interesante, kjo ështënë kundërshtim të plotë me qasjen e Platonit,

që është një mohim i opinionit për standardeabsolute. Po ashtu joplatonik, Blomkvistduket më shumë sokratik, që do ta bënteedhe karakterin fiktiv edhe atë historik edheinteresant, edhe angazhues.

Sokrati: Diskutimi, të menduaritdhe plotfuqia filozofike

Karakteri i radhës është Sokrati. Do t’u kthe-hem filozofëve Gregory Vllastos dhe HannahArendtit për të hedhur dritë mbi filozofin grektë shekullit të pestë. Vlastos rrah fort disku-timin se Sokrati i “Apologjisë” së Platonit ështënjë që “futet nën lëkurë të njerëzve” nëpërm-jet metodës së përgënjeshtrimit. I njohur si njëkritik destruktiv i lë ndërlidhësit e tij me argu-mente “të përmbytura”, duke mos lënë i sigurtnëse mund të shpëtohej diçka. Por Sokrati poashtu është kërkuesi ose hetuesi, që pranonzotërimin e “dijes”, dhe duke vepruar kështu, ebën të qartë se në çfarëdo që ai beson mundedhe më tej të ekzaminohet.Arendt, duke zgjeruar tablonë tonë të Sokratit,një filozof, po ashtu i jep zemër mirëkuptimittonë për filozofin në përgjithësi, se ështëdikush që angazhohet në aktivitete të shqyr-timit të mendimeve dhe në të menduar.Shqyrtimi i menduar (aktiviteti stereotipik ifilozofit) çon në argumente bindëse, që karak-terizohen nga premisa të vërteta, me vlefsh-mëri logjike deduktive ose fuqi induktive, dheme një mungesë të ekuivokëve. Pavarësisht sena pëlqen a po jo, duket se tërhiqemi nga njëbesim joshës në shqyrtim të arsyeshëm, qëreflektohet në pretendimit themelor tëNdriçimit se arsyeja do të në çlirojë.Jurgen Habermas beson se shqyrtimi i mend-uar mirë mund të çojnë në rrugë të arsyeshmedhe në vendime të drejta. Ne si qenie njerë-zore mund të bashkohemi dhe me gjakfto-htësi e arsye mund ta çojmë veten drejt njëbote më të mirë. Megjithatë, Arendt theksonse arsyeshmëria nuk është një garantues i njëjete paqësore dhe prosperuese. Për këtëmohim ka edhe argumente të shumta his-torike. Ajo për shembull merr si rast arsyetimine terrorit dhe torturës që ka marrë jetë nëmendjet e sulmuesit vetëvrasës dhe tek zyr-tarët shtetërorë, respektivisht. Si rezultat ikësaj shumë njerëz të thjeshtë fillojnë tëarsyetojnë veten për gjëra që do të ishin tëpamenduara.Një tjetër aktivitet në të cilin angazhohet filo-zofi është të menduarit, për të cilin Arendtbeson se është burimi i vetëm kundër djallit.Fatkeqësisht, të menduarit është një produktpër të cilin nuk ka kërkesa të mëdha për furniz-im. Në fakt, Arendt mendon se ajo çfarë ekarakterizon më së shumti epokën tonë ështëtë mosmenduarit. Adolf Eichmann, përArendtin, ishte një person i shkujdesur. Tëmenduarit është një dialog i heshtur mevetveten, fuqia e të cilit mund të përmblidhetnë fjalinë pasuese: Vetëm dikush që flet mevetveten do të shqetësohet se duke vepruarnë kundërshtim me rregullat etike do tëbashkëjetojë me një kriminel.

Dy forma të të menduarit

Ka dy forma të të menduarit: përpjekja për tëpranuar realitetin e Tjetrit dhe përpjekja përtë demonstruar empati, kjo e fundit kërkonimagjinim të Tjetrit. Atëbotë Arendt

mohonte empatinë, sepse mendonte seishte një përpjekje e pamundshme të njo-hësh atë që s’mund të njihet – çfarë do tëishte sikur të ishe një person tjetër. Është epamundur, sepse nuk mund të jenë dy per-sona në të njëjtën kohë. Në kohë tëndryshme, megjithatë mendonte se eupatiaishte diçka e ndryshme, dhe këtë e marr unësi empati. Pra, merrni në konsideratë se si“Unë” do të ndihesha dhe si do t’ia dilja“Unë” të isha në kushte dhe rrethana tëtjetrit.Arendt mendonte se shembulli i mendimtar-it nuk ndryshonte asgjë me Sokratin, i cili ukishte kërkuar qytetarëve të mendonin dhetë ekzaminonin; të ekzaminoninparagjykimet.Të menduarit i çliron qeniet njerëzore ngatirania e mishëruar në fara dhe formulonrregullat e sjelljes. Në thelb është negativ dhenuk është burim i aksiomave morale ose sug-jerimeve. Në asnjë formë nuk sjell një kod tësjelljes. Nuk ka për qëllim të na shkatërrojëose transecendojë opinionin, por diçka “metë cilin duhet të merremi”, me qëllim qënjerëzit mund të qartësonin perspektivat etyre dhe të përmirësojnë opinionet e tyre.Sjell një të vërtetë të fuqishme duke mos

shkatërruar opinionin, por duke shpërfaquropinionin në plotvërtetësinë e tij. Prandaj, kavazhdimësi ndërmjet të vërtetës, perspek-tivës dhe opinionit.Të menduarit është themelor edhe nëmomente të urgjencës edhe në momente tëmundësisë. Momente të urgjencës janë atokur secili zhvendoset prej atyre që tjetrimund të veprojë ose të besojë. Momente tëmundësisë janë ato në të cilat në mënyrëradikale bëhen të mundshme fillime të reja.Unë mendoj se të dyja këto lloje momenteshjanë aktuale në Kosovë.

(Vazhdon në numrin e ardhshëm)

(Autori është ligjërues në Departamentin e Filozofisë dhe të Religjionit

në Universitetin e Nebraskas në Omaha)

Ligjëratë: Për plotfuqinë filozofike mendore

Mendime të rralla për filozofin, politikëbërësin dhe ideologjinëFatkeqësisht, të menduarit është një produkt për të cilin nuk ka kërkesa të mëdha për furnizim. Tëmenduarit është një dialog i heshtur me vetveten, fuqia e të cilit mund të përmblidhet në fjalinëpasuese: Vetëm dikush që flet me vetveten do të shqetësohet se duke vepruar në kundërshtim merregullat etike do të bashkëjetojë me një kriminel

KRESHNIK BERISHA

Jeta e një varfanjaku në moshë të thyer, që zgjohejnga rrapëllimat e mbeturinave që fluturonin ngakatet e banesave dhe ngrysej me raki, nën atë qielltë hapur të sokakëve të Bukureshtit, shfaqet qin-dra kilometra larg, nën qiellin e hapur në Prizren,në natën e katërt të “Dokufestit”. Ion B. nuk e kishte menduar, ndonëse në kine-manë mbi lumë 1 orë rrafsh u shfaq "bota sipas tij",se do të vinte dita që veprat e tij do të ngjallnininteres në botë, në këtë rast, në Ballkanin ish-komunist, i cili mund t'ia kuptojë dhembjen mëmirë se të tjerët; arratisjen nga fshati dhe nga babaikomunist, dhe të bashkëndiejë me të mjerimindhe poshtërimin që i solli fati. Meqë një pjesë të madhe të jetës e kaloi në kon-tejner, me një mace dhe një jastëk, megjithatë nuke mbante mend kur ishte nervozuar për herë tëfundit. Këtë e thoshin edhe fqinjët e tij (me atë dozëhumori) që flinin si njerëz nëpër apartamente. "Aiishte i vetmi njeri në botë që jetonte ashtu siçdonte". E pra, ai ishte i lumtur. Edhe para se t'i bintefama kresë, siç shprehet ai, në filmin dokumentarmbresëlënës, "The world according to Ion B." tëregjisorit rumun Alexander Nanau. Pse Ion Barladeanu? Sepse ai është një artist imadh bashkëkohor. Ion B. deri para 2 vjetësh ishte një i pastrehë qëflinte në një dyshek në mbeturinat e një blloku.Sikurse njerëzit që mbajnë qen dhe mace nëpërshtëpi, unë vendosa të mbaj një njeri, dhe e lash tëbanonte në këtë hapësirë, thotë njëri prejbanorëve të bllokut. Derisa një ditë e viziton DanPopescu një djalë i ri, pronar i një galerie, dhe imahnitur nga punimet e tij, e nis drejt aventurave

të panjohura për plakun 62-vjeçar, i cili nuk dëshi-ron të jetë i pasur, por vetëm të ketë një biçikletë,duke na e kthyer shpeshherë tragjedinë e vet nëshpërthime të qeshurash. Për 1 vit e 2 muaj ekipi i të rinjve i ndenji pranëplakut që i pëlqente ta quante veten regjisor. Artii tij bëhej nga prerja e fotografive të person-aliteteve të famshme të kohës, nga revistat që igjente në kontejnerë, për t'i vendosur në situatatë çuditshme përplot humor të zi, të cilat i ruanteme dekada me të vetmen ndjenjë kujdesi që ikishte mbetur. "Ai bëri atë që, sipas mendimit tim, në mënyrëmetaforike apo fjalë për fjalë, çdo artist duhet tabëjë: të marrë rrugën e rrezikshme në tokë qëasnjë njeri nuk i shkon dot", thotë i riu DanPopescu. "Kur pashë për herë të parë pikturat eIon Barladeanut, më impresionoi kualiteti kine-matografik i tyre. Kur e dëgjova rrëfimin e jetës së tij, vendosa tëeksploroja personalitetin dhe punën e këtij artistitë vetëmësuar e të rrallë, që veproi në nëntokëne një regjimi totalitar", shprehet regjisoriAlexander Nanau. "Jeta sipas Ion B." për muaështë një mënyrë për të eksploruar pyetjen seçka është arti në formën e tij të pastër dhe atë qëështë një artist i pastër, thotë Nanau. E sa janë gjasat që artisti Ion B. të vjen me njëekspozitë në Kosovë, regjisori Nanau tek ipërgjigjej pyetjeve me t'u ndezur dritat në kine-manë mbi Lumbardh, e la të hapur këtëmundësi duke shtuar se kjo varet prej nesh,kosovarëve. Ndërsa rreth asaj se në çfarë kusht-esh jeton tashmë artisti pas famës së arritur dhesa është i pasur, Nanau tregoi se pikturat e Ion B.tashmë shiten prej 2 deri në 3 mijë euro, ndërsanë sirtarin e tij ka rreth 2 mijë sosh.

Dokufilm

"Jeta sipas Ion B." Për mua është një mënyrë për të eksploruar

pyetjen se çka është arti në formën e tij të pastër dhe atë çkaështë një artist i pastër, thotë

regjisori Alexandër Nanau