BİBLİYOGRAFYA :

Ebü Bekir el-Malikl, Riyazü 'n-nü{üs( n ş r. Be­şi r e l -BekkQ ş) , Beyrut 1403/1983, 1, 459-461 ; Muhammed b. Haris el-Huşenl. Tabakatü 'ule­ma'i İfrikıyye, Beyrut, ts. (Darü 'l-kililbi' l-Lübna­nl ), s. 129 , 133, 134 , 151-152 , 153, 159, 167, 168, 171 ; Şirazl. Tabaka tü '1-fukaha', Beyrut, ts. (Da rü 'l -Kalem). s. 161; Kadi İ yaz, Tertibü'l-me­darik, ll, 119-124; İbnü 'l-Eslr, el-Kamil, vıı , 293-294; İbn İzarl, el-Bey anü '1-mugrib, 1, 116; Zehe­bl, A'lamü 'n-nübela', Xlll , 63-64; Safedl, el-Va­tr. 1, 342; İbn Ferhün , ed-Dibacü '1-mü?heb, s. 237-238; Mahlüf, Şeceretü 'n-nür, s. 70 ; Zirikll, el-A'lam, VI , 183; Kehhale. Mu 'cemü 'l-mü'el­li[in , Vlll , 209; Mahfüz, Teracimü 'l-mü'elli[in, lll, 345-346; Hussain Mones, " Ibn ' Abdiis" , EJ2 (İn g. ). lll , 681. li! C ENG i Z KALLEK

ı İBN ABDÜLBER en-NEMERI

ı

( ı,S_,..,.;Jf _r.lf..w: ~')

EbCı Ömer Cemalüddin YCısuf b. Abdiilah b. Muhammed

b. Abdilberr en-Nemeri (ö. 463/ 1071)

Endülüslü muhaddis, münekkit , edip, tarihçi

ve Maliki fakihi. L _j

S Rebiülahir368'de (1 O Kasım 978) Kur­tuba'da (Cordaba) doğdu. Dedelerinden N emir b. Kasıt'a nisbetle Nemeri diye anıl­mıştır. Ataları diğer Arap kabileleri ve Serberi müslümanlarla birlikte Endülüs'e gelip Reyye'ye (Raiyo) yerleşmişti (İbn Hazm, Cemhere, s. 302). İbn Abdülberr'in ilmi ve ahlaki kişiliğinin gelişmesinde bü­yük payları olan d ed esi Muhammed dev­rinin tanınmış sufilerinden , babası Ab­dullah da Kurtuba'nın önde gelen kıraat.

tefsir, fıkıh ve hadis alimlerindendi.

İbn Abdülber. ilk öğrenimi sırasında Ab­bas b. Asbağ el-Hemedan'i ve Abdurrah­man b. Eban gibi hocalardan faydalandı .

Daha sonra tefsir, fıkıh . hadis. cedel ve slret tahsil etti. Tahsil amacıyla Endülüs dışına çıkmadı. 100 kadarı Endülüslü ol­mak üzere 1 OT alimden icazet aldı. Ebü'l­Kasım ibnü'd-Debbağ, İbn Battal el-Ba­talyevst. Abdülvaris b. Süfyan. Ahmed b. Kasım el-Bezzar. Ebu ömer Ahmed b. Ab­dullah el-Bacl. İbnü 'l-Mekvl diye bilinen Ebu Ömer Ahmed b. Abdülmelik el-İşblll ve İbnü'l-Faradl önde gelen hocalarıdır. Öğrencileri arasında, başta Ebu Ali el­Gassanl ile İbn Hazm olmak üzere Mu­hammed b. Fütuh el-Humeydl ve Abdur­rahman b. Attab gibi tanınmış isimler vardır. İbn Hazm. İbn Abdülberr'in akra­nı olmasına ve aynı hocalardan ders alma­larına rağmen hadis ilmini ondan öğren-

miş ve bazan sema. bazan icazet yoluyla kendisinden rivayette bulunmuştur. İbn Abdülber. çeşitli ülkelerden yanına gelen çok sayıdatalebeve alim vasıtasıyla gi­demediği merkezlerdeki ilmi birikimden istifade etme imkanı bulmuş ve Mısır '­

dan Abdülganl el-Ezdl ile Ebu Muham­med ibnü'n-Net_ıhas. Mekke'den Ebu Zer el-Herevt. Kayrevan'dan Ebu Nasr ed-Da­vudl gibi hocalardan icazet almıştır. Ebu Davud'un es-Sünen'ine sadece iki ravi ile ulaşan all isnada sahip olan İbn Abdül­ber. imam Malik'in el-Muvatta'ına "es­senedü'l-Endelüs'i" adı verilen Abdülva­ris b. Süfyan- Kasım b. As bağ- Muham­med b. Vaddah- Yahya b. Yahya senediy­le ulaşmıştır. islami ilimler yanında coğ­rafya, tıp. matematik. astroloji gibi alan­larda da çalışmalar yapmış . icazet yoluy­la rivayet hakkını elde ettiği birçok eseri talebelerine okutmuştur. İbn Hayr el-iş­blll'nin Fehrese'si. onun rivayet ettiği eserlerin bir kütüphane meydana getire­cek kadar çok olduğunu göstermektedir.

Tanınmış bir aileden gelmesi ve değerli eserler yazması sebebiyle İbn Abdülber Endülüs'te büyük şöhrete ulaşmış, onun bu şöhretinden faydalanmak isteyen dev­ri n yöneticileri kendisini sarayiarına da­vet etmişlerdir. Amirller'den Mücahid el­Amiri ile Eftasl Emlri Muhammed el-Mu­zaffer, İbn Abdülberr'in ilim meclislerine katılan idareci alimler arasında yer almış­tır. İbn Abdülber. bu ilgi sebebiyle önce Mücahid el-Amirl'nin idaresinde bulunan Daniye'ye (Denia) giderek kıraat ilmine dair eserlerini burada yazdı. Amiri'nin vefatından sonra Muhammed el-Muzaf­fer'in idaresinde bulunan Batalyevs'e (Ba­dajoz) gitti ve emir tarafından ÜşbOne (Lizbon) ve Şenterin (Santarem) kadılıkla­rına getirildi. el-Kafiadlı eseriyle Behce­tü'l-mecalis'i burada kaleme aldı . Endü­Iüs'te idareciler arasındaki çatışmaların şiddetlen ip Muhammed el-Muzaffer'in tasarrufları tasvip ederneyeceği boyut­lara ulaşınca İbn Abdülber Belensiye'ye (Valencia) dönerek Amirller'den Abdülazlz b. Abdurrahman el-MansOr'un himaye­sinde öğretim faaliyetlerine devam etti. Abdülazlz'in ölümü üzerine Şatıbe'ye (Ja­tiva) gidip ömrünün son on yılını "bustanü İbn Abdilber" diye anılan bahçe içindeki evinde yine öğretim ve telif faaliyetleriy­le geçirdi. 463 yılı Rebiülahir ayının son­larına doğru (1 071 Şubat başları ) Şatıbe'­

de vefat etti.

İbn Abdülberr'in daha çok edebiyat ve belagat alanında tanınan oğlu Abdullah.

İBN ABDÜLBER en-NEMERI

Abbadl Hükümdan Mu'tazıd-Billah dö­neminde vezirliğe kadar yükseldi. Bir ara hapse atıldıysa da babasının aracılığı ile hapisten çıktı. Kızı Zeyneb ise babasının yanında yetişerek onunla birlikte seyahat etti ve rivayetlerinin icazetini aldı. İbn Ab­dülber, vefatından bir yıl önce doğan ilk tarunu Abdullah 'abütün rivayetlerinin ve eserlerinin rivayet icazetini verdi. İbn Beşküval'in hocalarından olan Abdullah Endülüs ve Mağrib'in önde gelen alimle­rinden biridir.

Tanınmış alimiere ve özellikle akranla­rına karşı aşırı tenkitleriyle tanınan İbn Hazm ' ın İbn Abdülberr'i hadis ilminin imamı diye övmesi bu alim hakkında önemli bir değerlendirmediL İbn Ayyad'ın

Taba~atü'l-fu~ahô' ii 'aşri İbn 'Abdil­ber adlı eserinde V. (Xl.) yüzyılı " İbn Ab­dülber asrı" olarakanması da dikkat çe­kicidir. Zehebl onun bir ilim denizi, Süyu­tl de hıfz ve itkan açısından zamanının önde gelen muhaddisi olduğunu söyle­mektedir. Hadis ve sünnete bağlılığı se­bebiyle "eseri" diye nitelendirilen İbn Ab­dülberr'in, Hz. Ali'nin diğer sahabilerden daha üstün olduğunu savunduğu iddia­sıyla İbn Teymiyye tarafından Şla yanlısı olarak gösterilmesi kabul görmemiştir. el-İsti'ab'ın mukaddimesinde. sahabiler­den herhangi birinin diğerterine üstün­lüğüne dair Hz. Peygamber'den bir riva­yet gelmediğini belirtmesi (! , 18). onun Hz. Ali 'yi diğer üç halifeye ve sahabeye tercih etmediğini göstermektedir. Öte yandan bazı konularda imam Malik'in gö­rüşünü bırakıp Şafii'nin görüşünü benim­semesi, bazı eserlerinde. "Bana göre doğ­ru olan budur"; "Bu, rivayetlerin en doğ­rusudur"; "Bu doğruya daha yakındır" ;

"Bu bana daha uygun gelmektedir" gibi ifadeleri sıkça kullanmas ı onun fıkıhta müctehid mertebesine ulaştığını ortaya koymaktadır.

Eserleri. A) Hadis ve Fıkıh . 1. et-Tem­hid lima fi'l-Muvatta' mine'l-me'ani ve 'l -esanid . Müellifin, el-Muvatta'ın

Yahya b. Yahya el-Leysl rivayetinde doğ­rudan Hz. Peygamber' e nisbet edilen ha­disleri esas alarak esere yazmış olduğu şerhtir. Ancak Yahya b. Yahya nüshasın­

da bulunmadığı halde diğer hadis mec­mualarında geçen mütabi' ve şahid ola­bilecek rivayetleri de başka senedlerle eserine almıştır. Hadisleri sırasıyla mut­tasıl , münkatı' ve mürsel diye düzenle­miş. başka tarikierden muttasıl senedie gelen maktu' ve mürsel rivayetleri de zik­retmiştir. Hadisleri şerhederken sened-

269

iBN ABDÜLBER en-NEMERT

de geçen ravilerin hal tercümelerini ver­miş, hadisler hakkında alim ve şairl erin

sözlerinden nakiller yapmış ve bunlardan çıkardığı fıkhl hükümler i yazmıştır. İbn

Abdülberr'in, Malik'in hocalarını Mağrib alfabesi tertibinde sıraladığı ve her alan­daki ilmi birikimini ortaya koyduğu an­siklopedi niteliğindeki eser Said Ahmed A'rab ve diğerleri tarafından sonuna iki ciltlik bir fihrist eklenerek yayımlanmış­tır (I-XXVI, Muhammediye-Tıtvan 1387-1412/ 1967-1992) . Özellikle Endülüs'te bü­yük kabul gören eser. V. (Xl.) yüzyılda Ebu Abdullah Muhammed b. Hüseyin el-En­sarltarafından et-Ta.lfrib li-Kitdbi't-Tem­hidadıyla şerhedilmiştir. Bu şerh ile Mu­hammed b. Ahmed ei-Kurtubl'nin yaptı­

ğı ihtisarın birer nüshası Fas Karaviyyln Kütüphanesi'nde (nr. 519, 523) bulunmak­tadır (Brockelmann, GAL Suppl., 1, 298). Eser ayrıca Kasım b. Flrruh eş-Şatıbl ta­rafından SOO beyit halinde nazma çekil­miştir (İbn Ferhün, ll, 149). Muhammed b. Abdurrahman el-Mağravl. Fethu '1-ber fi't-tertibi'l-fı~hi li-Temhidi İbn ~b­dilber adlı çalışmasında et-Temhid'i fı­kıh konularına göre yeniden düzenlemiş ,

hadislerini tahrlc ederek bir mukaddime ve on iki cilthalinde yayımiarnıştır (Riyad 1416/1996) . Mustafa Sumeyde, Fet]Ju'l­mdlik bi-tebvibi't-Temhid li' b ni 'A.b­dilber <ald Muvatta'i Mdlik adlı eserin­de(I-X, Beyrut 14ı8!1998) et-Temhid'i farklı bir şekilde düzenlemiş , hadislerini de tahrlc etmiştir. Nevzat Tartı , İbn Ab­dülber ve et-Temhid'indeki Şerh M e­todu adlı bir yüksek lisans tezi hazı rla­

mıştır (ı 994, On dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Z. et-Te~aşşi li-]Jadi ;Wl-Muvatta' ve şüyu{Ji'l-İmdm Mdlik. et-Temhiae kısa bir giriş niteli­ğindedir. Müellifin sadece Hz. Peygam­ber'in hadislerini alıp alimierin görüşleri­

ne, mezheplerin an layışiarına ve ihtilaf­larına temas etmemesi sebebiyle eser Tecridü't-Temhid limd fi'l-Muvatta' mine 'l-me<dni ve'l-esdnid adıyla da anılmaktadır. et-Temhid'in bir sözl üğü

niteliğinde olduğu için alimlerin, muhta­sar oluşundan dolayı da hadis talebeleri­nin büyük ilgisini kazanan eserdeki biyog­rafiler müellif tarafından Mağrib alfabe­sine göre sıralanmış. fakat yayımlanırken yaygın alfabetik sıra esas alınmıştır. Eser Kahire'de ( 1350/ ı 931) ve Beyrut'ta (ts. [Darü'l-kütübi 'l-ilmiyyeJ) neşredilmiş olup sonunda müellifin ez-Ziydddt adlı risa­lesi yer almaktadır. 3. el-İsti~kdrü'l-Cd-

270

mi< li-me~dhibi fu~ahd'i'l-emşdr ve <ulemd'i'l-a~tdr ifmd tezammenehü'l­Muvatta' min me<dni'r-re'y ve'l-dşdr. Son baskıda adı bu şekilde tesbit edilen eser bazı kaynaklarda el-İsti~kdr li-me­~dhibi .. . veya el-İsti~kdr if şer]Ji me~d­hibi ... şeklinde de anılmaktadır. Müellif. et-Temhid'den sonra yaptığı bu çalışma­da el-Muvatta'da yer alan mevküf ve maktu' rivayetleri. ayrıca farklı mezhep­lere mensup olup değişik bölgelerde ya­şayan kimselerin sözlerini şerhetm iştir.

İki cildi Ali en-Necdl Nasıf tarafından ya­yımlanan (Kahire ı391-1 3 93/ı97ı-ı973)

eserin tamamını Abdülmu'tl Emin Kal­'acl üç cildi fihrist olmak üzere otuz cilt halinde neşretmiştir ( Beyrut ı 4 ı 4/ ı 993) . 4. ez-Ziydddt elieti lem te~a< fi'l-Mu­vatta' 'inde Ya]Jyd b. Ya]Jyd ve ravdhd gayruhu fi'l-Muvatta'. İbn Abdülber bu küçük risalesinde, İmam Malik tarafından on yedi hacasından nakledildiği halde el­Muvatta'ın Yahya b. Yahya el-LeySı nus­hasında yer almayan altmış dört rivayeti derlemiştir. Leys Suud Casim eseri "Za­hiretü'z-ziyadat fi't-türaşi'I-İslaml" adlı makalesinde incelemiştir (bk. bibl.). Eser bazı müstensihler tarafından et-Te~aş­şi'nin sonuna ilave edildiği için bu eserle birlikte yayımlanmıştır. s. el-Ecvibetü '1-müstev'ibe fi'l-mesd'ili'l-müstagribe

fi kitdbi'l-Bu{J.dri. İbn Abdülberr'in el­Ecvibe <ani'l-mesd'ili'l-müstagribe min kitdbi'l-Bu{Jdridiye andığı bu eserin (el­İst~kar, 1, 265) Koyunoğlu Müzeve Kütüp­hanesi'nde (nr. 12213) elli üç varaklık bir nüshası bulunmaktadır. 6. Camicu bey/i­ni'/-Wm* ve fazlihi ve md yenbag i fi rivdyetihi ve ]Jamlihi. İl min ve ilim öğ­renme ve öğretmeninfazileti konularına dair olup aynı zamanda bir hadis usulü kitabı niteliğindedir. Eserin Ebü'l-Eşbal

ez-Züheyrl tarafından yapılan neşri (HI, Ri ya d 1414/1994) rivayetlerin değerlendi­rilmesi açısından önemlidir. 7. el-Cdmi'. Küçük bir risale hacmindeki eserde müs­lümanların ve özellikle talebelerin sahip olması gereken güzel huylarla görgü ku­ralları ele alınmıştır. el-Kati fi'l-fı~h'ın sonunda neşredilen eser ( Beyrut 14071 1987) Muhammed el-Morltanl tarafın­dan ayrı bir kitap halinde de yayımlanmış­tır (Kahire 1398/1978) 8. el-Kdfi fi fü­ru"i'l-Mdlikiyye. Müellifin, talebelerinin isteği üzerine yazdığı bu muhtasar fıkıh kitabı fetva verirken dikkat edilmesi ge­reken hususları da ihtiva etmektedir. Mu­hammed el-Morltanl doktora tezi olarak

tahkik ettiği eseri Kitdbü'l-Kdfi fi fı~hi ehli'l-Medine el-Mdliki adıyla yayımla­

mıştır (l-ll, Riyad ı398/ı978, ı400/ı980; Beyrut ı 407/ı 987) 9. İ{Jtildtdtü aş]Jdbi Mdlik b . Enes ve i{Jtildfü rivdyetihim <anh. imam Malik'in talebeleri ve mez­hebine mensup kimselerin fıkhl ihtilafla­rını fıkıh kitapları tertibine göre ele alan muhtasar bir çalışmadır. Eserde mezhe­bi n önde gelenlerinin bu kabil görüşleri­ne işaret edilmekle yetinilmiş . ihtilafların

delilleri zikredilmemiştir. Eserin "Kita­bü't-Tahare" ve "Kitabü' ş-Şalat" adlı bö­lümlerinin bazı kısımları Fas Hizanetü'l­Melikiyye'de bulunmaktadır (Mahtlitati'l­Mağribi'l-Ola, nr. 4) 10. el-İnşdt fimd beyne '1-mu{J.telifine ( ulema'i'l-müsli­mfne) fi (kıra'ati) bismilldhi'r-ra]Jmd­ni'r-ra]Jim fi Fdti]Jati'l-kitdb mine '1-i{J.­tildt. Fatiha'nın baş tarafındaki besme­lenin namazda okunup okunmaması ko­nusunda alimierin farklı görüşlerine yer verdiği bu risalede müellif Maliki olma­sına rağmen Şafii'nin görüşünü tercih etmiştir. Eser İbn Abdülberr 'e ait risale­ler arasında yayımlanmıştır (Kah i re ı 343/ 1924).

B) Tarih ve Tabakat. 1. ed-Dürer fi'{J­tişdri'l-megazi ve 's-siyer. Siyer alanın­da Endülüs'teki ilk çalışmalardan biri olan eser altı bab halinde düzen lenmiş­

tir. İbn Abdülberr'e nisbet edilen el-Me­gazi muhtemelen ed-Dürer'den ibaret­tir. İbn İshak' ın el-Megazi'sini esas alan müellif Musa b. Ukbe ve Vakıdl'den de faydalandığını söylemektedir. İbn Abdül­ber, eserde yer alan bilgileri senedieriyle birlikte naklederek bu senedierin sağlam­lık derecesini belirtmiş, zaman zaman si­yerle ilgili olaylardan hareketle fıkhl hü­kümlere de işaret etmiş , tartışmalı ko­nularda ihtilafları gidermeye çalışmış ve kendi tercihini ortaya koymuştur. Ayrıca

olayları anlatırken Kur'an ayetlerini ve es­bab-ı nüzulü dikkate almıştır. Endülüs't e ve Doğu 'da kazandığ ı şöhret sebebiyle eserden İbn Hazm Cevô.mi'u's-sire'de. Süheyll er-Ravzu'l-ünüt'te, Kelal el-İ~­titô.' bi-sireti'l-Muştafd 'da, Doğulu alim­lerden İbn Seyyidünnas <uyunü'l-eşer'­de, Ali b. Muhammed el-Hazin er-Ravz ve'l-]Jadô.'Wta , Şemseddin eş-Şaml Sü­bülü'l-hüdô. ve'r-reşô.d'da önemli ikti­baslarda bulunmuşlardır. ed-Dürer Şev­ki Dayf (Kahire ı386/1966, 1403/1983), Mustafa Dlb Buğa ( Dımaşk ı405/1984) ve Darü'l-kütübi'l-ilmiyye (Beyrut ı 405/1984) tarafından yayımlanmıştır. z. el-İsti'ab* if ma<rifeti'l-aş]Jô.b . Sahabe biyografisi-

ne dair günümüze ulaşan ilk eserlerden biri olup tarih ve tabakat alanındaki yir­mi kadar kitaptan faydalanılarak kaleme alınmıştır. Eser ilk defa Haydarabad'da (l-l l . ı 3 ı 8- ı 319/!900- ı 90 ı) ve Mağrib al­fabesi tertibine göre el-İşôbe'nin kena­rında (I-IV. Kah i re I 328/ ı 9 ı O) yayımlan­mış. daha sonra tahkikli neşirleri yapıl ­

mıştır. Eserin çeşitli muhtasarları bulun­maktadır. 3. el-İstignô' ii esmô 'i 'l -meş­hurin min ]J.ameleti'l-'ilmi bi'l-künô (Kitabü 'l-istigna {f ma'rifeti'l-küna). Şa­hısların Mağrib alfabesi tertibine göre sıralandığı eser isimleri bilinmeyip kün­yeleriyle tanınan ashap, tabiln ve diğer meşhur kimselere dair olup Abdullah MerhGI es-Sevalime tarafından Camiatü ümmi'l-kura'da (Külliyyetü'ş-şerfa) doktora tezi olarak h azırlandıktan sonra (ı 403-

1404/1983-1984) neşredilmiştir (Riyad 1405/!985) 4. el-İntika' ti fezô'ili'ş-şe­ldşeti'l-e'immeti'l-fukahô' Malik, Ebi Jjanife ve'ş-Şôfi'i. Müellifin üç büyük mezhep imamının hal tercümelerini, ye­tişme şartlarını. fıkhl yöntemlerin i ve müslümanların onlara olan itimatlarının sebeplerini ortaya koymaya çalıştığı bir eserdir. Birinci bö!Qmde İmam Malik'e, talebelerine ve mezhebin önde gelenle­rine, ikinci bölümde Şafii'ye mezhebinin önde gelenlerine, üçüncü bölümde Ebu Hanife. Ebu Yusuf. İmam Muhammed ve Züfer'le ilgili haberlere yer verilmiştir. el­İntika' Kahire'de ( 1350/ 193 ı) ve Beyrut'­ta (nşr. Abdülfettah Ebu Gudde. 1417/

ı 997) yayımlanmıştır. s. el-İnbôh 'ala kabô'ili'r-ruvôt. el-İsti'ôb'ın mukaddi­mesi mahiyetinde olup el-İsti'ôb'da ge­çen ravilerin nesebi ve kabilelerine dair geniş bilgilerin yer aldığı eserde Arap ka­bilelerinin Cahiliye ve İslam dönemindeki durumu. fetihlerdeki rolleri ve coğrafi da­ğılımları gibi konulara temas edilmiştir. Eser önce müellifinel-Kaşd ve'J-ümem'i­nin sonunda (Kah i re 1350). daha sonra İb­rahim el-Ebyarl tarafından muhtelif fih­ristieri yapılmak suretiyle müstakil olarak neşredilmiştir (Beyrut 1405/1985). 6 . el­Kaşd ve'l-ümem fi't-ta'rif bi-uşuli en­sôbi'l-'Arab (ff ma'rifeti ensabi'l-'Arab) ve'l-'Acem min evveli (ve evvelü) men tekelierne bi '1- 'Arabiyyeti mine '1-ümem (Kahire ı 350/!931 ). Arap kabile­lerine ve coğrafyaya dair küçük bir risale olan eserde insan türünün ortaya çıkışı. farklı kabilelere ayrılışı, yeryüzüne dağı­lışı gibi konular ele alınmaktadır. Şarki­yatçıların özel bir ilgi gösterdiği eser. Rus şarkiyatçısı Kratchkovsky tarafından ha­dislerin coğrafya yardımıyla açıklanması

çabalarının tamamlanması bakımından

önemli bir adım olarak değerlendirilmiş­tir ( Tarfl]u'l-edebi'l-cogra{iyyi'l-'ArabT, I, 273) 7. Tercümetü'l-İmôm Malik b. Enes. Eserin Rabafta ei-Mektebetü'l-am­me'de bir nüshası. Kahire'de Ma'hedü'l­mahtutati'I-Arabiyye'de bir mikrofilmi bulunmaktadır. 8. et-Ta'rif bi-cemô'a min fukahô'i'l-Môlikiyye. İbn Abdül­ber, önde gelen yirmi Maliki fakihinin bi­yografisine dair olan bu küçük risaleyi ba­zı talebelerinin isteği üzerine kaleme al­mıştır. Eserde yer alan fakihlerin herhan­gi bir tertip gözetilmeksizin sıralanması, risalenin bizzat müellif tarafından yazıi­mayıp bir talebesi tarafından kitap hali­ne getirildiği kanaatini uyandırmaktadır. Hisalenin Kahire Ma'hedü'l-mahtütati'l­Arabiyye'de bir fotokopisi bulunmakta­dır (Tarih, nr. 629) .

C) Edebiyat ve Ahlak. 1. Behcetü '1-meciilis* ve ünsü'l-mücôlis ve şa]J.­zü'z-zôhini ve'l-hôcis. İbn Abdülberr'in ~de-bl- kişiliğini ortaya koyan eser büyük ilgi görmüş, rivayetine ve ihtisarına önem verilmiştir. Muhammed Mürsl ei-Hull'nin tahkikiyle yayımlanan eseri (l-ll, Kah i re 138211962; I-lll. Beyrut ı 40211982) Eb Cı Abdurrahman Sahr ei-Madl el-Münteka' min Behceti'l-mecôlis adıyla ihtisar et­miştir (Riyad 1415/ı 995) . Brockelmann'ın

müellife nisbet ettiği ( GAL Suppl., 1, 629)

el-Emşôlü 's-sô'ire ve '1-ebyôtü 'n -nôdi­re ile (Darü'l-kütübi'l-Mısriyye, Edeb. m ı 963) (Risale fi) Edebi'l-mücôlese (nşr. Semlr Halebl, Kah i re 1409/1989) ayrı eser­ler olmayıp Behcetü '1-mecôlis'in bazı bölümlerinden ("Babü edebi'l-mücalese ve J:ıa)5)5i'l-cells"ten "Babü'l-J:ıal5 ve'l-ba­tıl" a kadar) ibarettir. Brockelmann'ın ka­yıtlarından hareketle Risôle fi'l-edebi'l­mücôlese'nin yegane nüshasını tesbit ettiğini ileri sürerek eseri tahkik eden Fa­yel. Abdünnebl el-Kaysi ve onu ikinci de­fa tahkik eden Semlr Halebi (Tan ta 1409/

1989) aynı hatayı tekrarlamışlardır. z. el-. İhtibôl bimô ii şi'ri Ebi'l-'Atôhiye mi­ne'l-J:ıikemi ve'l-emşôl. Ebü'I-Atahiye'­nin ( ö. 210/825 [?]) şiirlerinin toplandığı

eserde şiirler Mağrib alfabesi esas alına­rak kafiye harflerine göre sıralanmıştır. Eserin Medine Arif Hikmet Kütüphane­si 'nde bir nüshası (Edeb, nr. 18). Kahire Ma'hedü'l-mahtütati'l-Arabiyye'de ise (nr

1036) bunun bir fotokopisi bulunmakta­dır. el-İhtibôl, Ebü'I-Atahiye'nin şiirleri­ni yayımiayan Luvls Şeyho ve Şükrü Fay­sal'ın çalışmaları içerisinde de yer almak­tadır (DİA , X . 295). 3. Mul]tôrôt mine'ş­şi'rve'n-neşr(Brockelmann, GAL Suppl.,

iBN ABDÜLBER en- NEMERT

ı. 629). 4. Nüzhetü'l-müstemti'in ve rav­zü'l-l]ô'ifin (a.g.e., a.y.).

Kaynaklarda İbn Abdülberr'e nisbet edi­len daha başka eserler de vardır. Bunlar arasında hadisle ilgili olarak İsti:?hôr ii turuki ]J.adişi 'Ammôr ( el-İsti'ab, II, 448).

İl]tişôru Kitôbi't-Ta]J.rir ( Kadi İ yaz. Tertf­bü'l-medarik, III, 810), İl]tişôru Kitôbi't­Temyiz (a.g.e., a.y.). et-Tegatta bi-J:ıa­disi'l-Muvatta' (Hediyyetü'l-'arifin, II ,

55J, Jjadişü Malik l]drice'l-Muvatta' (Kadi İyaz, TertTbü'l-medarik, I. 200). eş­

Şevôhid ii işbôti J:].aberi'l-vô]J.id (et-Tem­hfd, I, 2). 'Avôli İbn 'Abdilber ii'l-]J.adiş (Kadi İ yaz. el-Gunye, vr. 94). Vaşlü ma fi'l­Muvatta' mine'I-mürsel ve'l-münkatı' ve'l-mu'çial (Kettanl, s. 15). Man:?r1me fi's-sünne (ibnü'l-Ebbar, el-Mu'cem, s. 32),

Müsnedü İbn 'Abdilber (Huzal. s. 741)

gibi eserleri saymak mümkündür. Fıkıh ilmine dair el-İşrdt 'ald md ii uşuli'l-ie­rô'iz mine'l-icmô' ve'l-il]tilôf (Kadi İyaz.

el-Gunye [n şr. Mahir Züheyr Cerrar]. s. 123) ve Cevô'izü's-sultôn da (İbn Hacer, Hedyü's-sarT, s. 425) halen mevcudiyeti tesbit edilememiş eserleridir. Tarih ve tabakat alanında Al]bôru e'immeti'l­emşôr (Humeydl, s. 368). Fezô'ilü Mün­~ir b. Sa' id adıyla da anılan Al]bôrü '1-Kaçii Mün~ir b. Sa'id el-Belluti(İbnü'I­Ebbar. et-Tekmile, III , vr. 149). Al]bôrü'l­kuçiôt (Nübahl. s. 44. 54. 55). İl]tişôru Tô­ril]i A]J.med b. Sa'id b. Jjazm eş-Ş ade­ii (İbnü'I-Faradl, 1, 43-44), A'lômü'n-nü­büvve (ed-Dürer fi 'l-megazT ve's-siyer, s.

31). Tar il] u şüyuJ:].i İbn 'Abdilber (Mak­karl. lll. 69) ve Fehresetü'ş-Şeylj Ebi 'Ömer b. 'Abdilber (İbn Hayr, s. 249),

Tevôliiü'l-fakih Ebi 'Ömer b. 'Abdilber (a.e., s. 444). Mi]J.anü '1- 'ulemô' ( ed-Dü­rer fi'l-megazf ve's-siyer, s. 49); kıraat il­mine dair olanlar arasında el-MedJ:].al fi'l-kırô'ôt (Keşfü'?-?UnCın, II, 1644; He­diyyetü'l-'arifin, II, 55). el-İktifô' fi ]fı ­rô'ati Nôti' ve Ebi 'Amr b. el-'Ala' bi­tevcihi mô'l]teleiô iih (Humeydl, s . 368). et-Tecvid ve'l-medl]al ila 'ilmi'l­Kur'ôn bi't-ta]J.did (a.e., s. 368). el-Be­yan 'an tilôveti'l-Kur'ôn (İbn Hayr, s.

72); edep ve ahlaka dair olanlar arasında ise el-İnşôi ii esmô'illôh (Zehebl, Te?ki­retü'l-f:ı.ufftı?, III, 1129). el-Büstan fi'l-il]­vôn (Kadi İ yaz, Tertfbü'l-medarik, III. 810).

er-Reka'ik, el-'A]flü ve'l- 'u]falô' ve md cô'e ii evşôfihim 'ani'l-'ulemô'i ve'l-]J.ü­kemô' (Behcetü'l-mecalis, I, 532) bulun­maktadır.

İbn Abdülberr'in hayatı ve ilmi kişiliği çeşitli araştırmalara konu olmuştur. Ab-

271

iBN ABDÜLBER en-NEMERT

durrahman en-Nahlavl'nin Yusuf b. 'Ab­dilber el-Kurtubi ( Dımaşk 1406/1 986). Muhammed b. Yalş'in el-İmam Ebu 'Ömer Yusuf b. 'Abdilber(Rabat 141 O/ 1990) ve Medresetü'l-imô.m el-}Jô.fı~ Ebi 'Ömer İbn 'Abdilber fi'l-}Jadiş ve'l-fıl)_h ve eşeruhu ii ted'imi'l-me?,hebi'l-Mô.­liki bi'l-Magrib (Rabat 1414/1994) adlı eserleri, İsmail en-Nedvl'nin İbn 'Abdil­ber ve cühudühu fi'l-}Jadiş ve '1-fıl)_h adlı yüksek lisans tezi ( 1384/1964, Camia­tü'l-Kahire Külliyyetü dari"l-u!Gm Kısmü'ş­şerla), Abdullah b. Mübarek el-BGsl'nin İcmô.'ô.tü İbn 'Abdilber fi'l- 'ibô.dô.t cem­'an ve diruseten (Riyad 1416/1995) ve Salih Ahmed Rıza'nın Medresetü'l-}Ja­diş fi'l-Endelüs ve imô.mühô. İbn 'Ab­dilber ( 1390/1989, Camiatü"l-Ezher Kül­liyyetü usGli'd-dln Kısmü"l-hadls) adlı dok­tora tez! eri, Tahir b. Sadık el-Ensarl'nin el-Ijô.fı~ İbn 'Abdilber en-Nemeri mu­}Jaddişen ( 1397/1977, Camiatü Ümmi"l­kura Külliyetü"ş-şerla Fer"u"l-Kitab ve's­Sünne). Abdülazlz el-HQII'nin el-Fikrü't­terbevi fi'l-Endelüs beyne İbn Ijazm ve İbn 'Abdilber (Kahire 1398/1978) ve Ali Süleyman er-Rabl'in İbn 'Abdilber ve ô.rô.'ühu et-terbeviyye ( 1409/1988, Camiatü Ümmi'l-kura Kısmü"t-terbiye) adlı yüksek lisans tezleri, Leys Suud Casim'in İbn 'Abdilber el-Kurtubi mü'erriJ:.ıen adlı yüksek lisans tezi (Kah i re 1405/1 984) ve İbn 'Abdilber el-Endelüsi ve cühu­dühu fi't-tô.riJ:.ı adlı eseri (Kahire ı 408/ 1988), Süleyman b. Salih el-Gusn'un yük­sek lisans tezi olarak hazırladıktan sonra yayımladığı 'Al).idetü '1-imô.m İbn 'Ab­dilber fi't-tev}Jid ve'l-imô.n (Riyad 1416/ ı 996) onun hadisçi, fıkıh çı, kelamcı, tarih­çi ve eğitim ci yönlerini ortaya koymakta­dır.

BİBLİYOGRAFYA :

Usanü '1-'Arab, "n mr" md.; İbn Abdülber. Behcetü'l-mecalis, I, 35, 243, 361, 532; a.mlf .. el-İsti'ab (Bicavi). ı, 18; ll, 448, 714-715; nı, 1387-1390, 1416; IV, 1552, 1559; a.mlf., el-Ka­fi, I, 43-83, 130-132; a.mlf .. el-~aşd ue'l-ümem (i't-ta'rf{ bi-uşCıli ensabi'l-'Arab ue'l-'Acem, Kahire 1350/1931, s . ll, ı9, 36-37; a.mlf .. ei­İnbah 'ala ~aba'ili 'r-ruuat, Kahire 1350/1931, s. 42-43; a.mlf., ed-Dürer fi'l-megazi ue's-siyer (nşr. Şevki Dayf). Kahire 1386/1966, s. 31, 49, 63,147, ı53, 163,220,256;a.mlf.,et-Temhfd li-ma fi'l-Muuatıa' mine'l-me'ani ue'l-esanid (nş[ SaidAhmed E"rab). TıMin 1387-ı407 /1967-87, I, 2; a.mlf., Tecridü't-Temhid, Beyrut, ts. (Darü"l-Kütübi"l-ilmiyye). s . 59; a.mlf., Fethu'l­ber fi tertibi'l-fıkh li-Temhidi İbn 'Abdi/be~ Ri­yad ı4ı6/1996: Mukaddime, s . 8-13; a.~lf .. el-İsti?kar(nş[ Ali Nasıf). Kahire 1391/1971, I, 265; İbnü'I-Faradl. Taril)u 'ulema'i Endelüs, Kahire ı386/1966, I, 43-44; ll, 190-191; İbn

272

Hazm, el-İf:ıkam(nş[ Zekeriyya Ali Yusuf). Kahire, ts. (Matbaatü"l-Asıme). Yili, ı 067, ı 070; a.mlf .. Cemhere, s. 302; a.mlf .. Ceuami'u 's-sire, s. 58, 73, 146, ı52, 203, 219; a .mlf., el-Faşl, Kahire, ts. (Mektebetü Hancl). IV, 74, ı 12, 134; a.mlf .. el-Mufaçiale beyne 'ş-şaf:ıB.be (nş[ Said el-Efga­nl). Beyrut, ts., s. ı7ı; Said el-Endelüsi, Taba~a­tü'l-ümem, s. 96; Humeydi, Ce?vetü'l-mu~te­bis, Kahire 1381/1961, s. ı28, 209,254, 295, 356, 367-369, 568; Feth b. Hakan el-Kaysi. ~a­la'idü'l-'i~yan, Kahire 1283/1866, s. 7ı, 181, 182; a .mlf .. Matma/:ıu '1-enfüs ve mesrahu't-te­'ennüs {1 müle/:ıi ehli'l-Endelüs (n ş[ M .. Ali Şe­vabike). Beyrut 1983, s. 294-297; İbn Bessam eş-Şenterini, e?-Zal)lre, lll, 172-179, 189, 190; Kadi iyaz, el-Gunye: Fihristü şüyCıl)i'l-~açil 'İyaz, Darü'l-kütübi'l-Mısriyye, nr. 1284, vr. 94; a.e. (nşr. Mahir Züheyr Cerrar). Beyrut 1402/ 1982, s. 94, 123; a.mlf .. Tertfbü '1-medarik, I, 200; lll, 810; IV, 808-810; İbn Hayr, Fehrese, s. 51-52, 72, 249, 444; Ebü Tahir es-Silen. Mu­~addimetü '1-İsti?kar, Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye, Mecmü', nr. 71, vr. 12, ı20; İbn Beşküval, eş­Şıla, I, ll, 142, ı 65, 168, 200-203, 240-241, 251,316,348, 382; ll, 415; Dabbi. Bugyetü'l­mültemis, Kahire 1387/1967, s . 457, 460; ib­nü'l-Eslr. Üsdü '1-gabe, I, ı ı; Ebü"l-Beka er-Run­di, Rauzatü '1-üns, Mahtütatü'l-Mağribi'l·musav­vere bi-Ma'hedi'l-mahtGtati'l-Arabiyye, Mekte­betü'l-hassa, nr. 12, vr. 7; İbnü"l-Ebbar, el-Mu'­cem fl aşf:ıB.bi'l-imam Ebl 'All eş-Şadefi, Mad­rid 1302/1885, s. 32; a.mlf .. et-Tekmile, Ma'he­dü'l-mahtütati'l-Arabiyye, ll, vr. ı49; a.e. (nşr.

izzet Attilr el-Hüseyni- Abdülgani Abdülhali~). Kahire 1376/1956, I, 371; a.mlf., İ'tabü'l-küt­tab (nş[ Salih el-Eşter). Dımaşk 1380/1961 , s. 220, 221; a.mlf., el-Hulletü 's-siyera' (nş[ Hüse­yin Munis). Kahire 1383/1963, ll, 37; İbn Halli­kan. Ve{eyat, VII, 66-72; İbn Said el-Endelüsi. el-Mugrib, ll, 402; İbn izarı, el-Beyanü'l-mug­rib, Beyrut, ts. (Darü"s-Sekafe). lll, 194, 225, 227; Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbağ. Me­'alimü'l-lman, Kahire, ts. (Mektebetü Hancl). lll, ı59-163; İbn Rüşeyd. İ{adetü'n-naşl/:ı(nşr. Muhammed b. Habib el-Hoca). Tunus, ts., s. 96-1 02; Zehebi. Te?kiretü '1-/:ıuffa?, lll, ı ı 28- ı 132; a.mlf .. A'lamü'n-nübela', xvııı, 153-163; a.mlf .. el·Müştebih, I, 1 ı 7; a.mlf .. Tarif) u '/-İslam: se­ne 461-470, s. 142; a.mlf., Düuelü '/-islam, Bey­rut 1985, s. 237; a.mlf., el-'Ulüu li'l-'aliyyi'l-ga{­{ar (nşr. Ebu Muhammed AbdülmaksQd). Riyad 1416/1995, s. 249-250; İbn Kayyim el-Cevziy­ye, Medaricü's-salikfn, Kahire, ts. (Matbaatü"s­sünneti"l-Muhammediyye). ll, 323; H uzat. Tal)­rlcü'd-Delalati's-sem'iyye, s . 74ı; Nübahi. Ta­rfl)u ~uçiati'l-Endelüs, Beyrut 1401/1980, s. 43-44, 54, 55; İbn Ferhun, ed-Dfbacü'l-mü?heb, I, 48, 149; ll, 367, 370; İbn Haldun. Mu~addime, lll, 250; İbn Hacer, el-işabe, I, 3; a.mlf .. Fetf:ıu'l­barf, Kahire ı380/1960, VII, ı6, 17, 58; a.mlf., Teh?fbü 't-Teh?fb, VII, 273; a.mlf .. Hedyü 's-sari, Kahire 1380/ı960, s. 425; Süyuti. Taba~atü'l­/:ıu{{a? (Ömer). s. 432-433; Taşköprizade. Mif­taf:ıu's-sa'ade, ll, ı43; MakkarL Nef/:ıu't·tfb, ll , 69-79, 113, ıı4; lll, 69; IV, 30; Keş{ü'?-?unün, I, 263; ll, 1545, 1644; İbnü'I-imad, Şe?erat, lll, 314-316; Hansari, Ravzatü'l-cennat (nşr. Ese­dullah ismailiyyan). Kum, ts. (Matbaatü"l-Hay­deriyye). Yili, 333; Hediyyetü '1-'ari(in, ll, 55, 550-551 ; Y. S. Alus. Fihrisü'l-mal)tütati'I-'Ara­biyye fi'l-l)izaneti'l-'amme, Rabat 1342/1923,

s. 22, 60; Kettani, er-Risaletü '1-müstetra{e, s. 15; a.e. (Özbek). s . 7, 46, 79, 233, 252, 256, 258, 40 ı, 407, 413; Emir Şekib Arslan. el-Hule­lü's-sündüsiyye, Kahire 1358/1939, lll, 218; Mahluf, Şeceretü'n-nür, I, 119; Brockelmann. GAL, I, 453-454; Suppl., I, 298, 628-629; A. G. Palencia, Tarif) u 'l-fikri'l-Endelüsi (tre. Hüseyin Munis). Kahire 1375/1955, s. 37; Kratchkovsky. Tarif) u '1-edebi'l-cogra{iyyi 'l-'Arabf (tre. Sela­haddin Osman Haşim). Kahire 1377/1957, I, 273; Abdiiihay el-Kettani. Fihr:isü '1-feharis, Fas 1347/1928, I, 51, 81, 83, 4ı8, 510, 523; ll, 604,611,776,842-843 , 995,1098, 1123;Sez­gin. GAS, ı, 287, 459, 461; Ahmed Şelebi, Tarl­l)u't-terbiyeti'l-islamiyye,Kahire 1973, s. 58-7ı; Ramazan Şeşen, Nevadirü'l-ma/]tCıtati'l-'Ara­biyye, Beyrut 1975,1, 127; Abdurrahman Ali el­Hacci. Tarfl)u'l·Endelüs mine'l-{eth hatta sukil­ti Gırnata, Dımaşk 1396/1976, s. 4 İ4; Muha~­med el-Moritani. İbn 'Abdilber en-Nemerf ve ri­saletühCı fi'l-al)la~i'l-İslamiyye, Riyad 13971 1977; N atık Salih el-Matlub. Feharisü şüyCıl)i'l­'ulema' fi'l-Magrib ve'l-Endelüs (doktora tezi. ı 398/1978. Camiatü Ayni"ş-şems Kısmü"t-tarlhi"l­islamT). ll, 55; Manuela Marin Nino, "La Obra Genealogica de !bd Abd al-Barr", Actas de las Jornadas de Cultura Arabe e lslamica (1978), Madrid 1981, s. 204-229; AbdülhadT Ahmed el­Hüseysin. Me?ahirü 'n-nehçiati'l-f:ıadfşiyye fi 'ahdi Ya'~ilb el-Manşilri'l-Muuaf:ı/:ıidf, Tıtvan 1402/1982, ı, 242; Leys Suud Casim, İbn 'Abdil­ber el-Endelüsl ve cühildühCı (i't-tarfl), Mansu­re 1407 /1986; a.mlf .. "z;ahiretü 'z-ziyadat fi 't­türaşi'1-İslami: diriise tal).liliyye tatbi15ıyye min )J.ılali kitabi'!- İsti'ab li'bn 'Abdilber el-Kurtu­bi", Mecelletü '1-Cami'ati'l-islamiyyeti'l·iiİerr{iy­ye, sy. 4, islamabad 1416-17/1996-97; Abdur­rahman en-Nahlavi. Yusuf b. 'Abdilber el-~ur­tubl, Dımaşk 1406/1986, s. 9-13; Cezzar, Meda­l)ilü'l·mü'ellifin, ll, 942-943; Süleyman b. Salih el-Gusn. 'A~ldetü '/-imam İbn 'Abdilber fi't-tev­/:ıfd ve'l-fman, Riyad 1416/1996, s. ı 9-63; Ab­derrahman Mahdjoub. "Ibn 'Abd al-Barr al­Qurt'ubi, al-Qaçd wa 'l-amam fi"t-ta 'rif bi'uçül ansab al-'Arab wa'l-'Ajam": "Le dessein et le projet de faire cannaltre !es origines des races arabes et etrangeres", RA{r., sy. 101, Tunus 1957, s. 45-84; Muhammed ZuhOrülhak, "Aşa­ru İbn 'Abdilber el-~urtubi", Ba'şü'l-isliimf, XXII/1-2, Leknev 1397/1977; Muhammed Be­nTiş. "İbn 'Abdilberl).i'ıf~ü'l-Magrib", Mecelletü Dari'l-/:ıadfşi'l-Haseniyye, Rabat 140ı/]98ı, s. 195-230; Rafael Pin illa. "Un.a O b ra Andalusi de Adab: La Bahyat al-Mayalis de Ibn 'Abd al­Barr", Sharq al-Anda/us, sy. 6, Alicante 1989, s. 83-101; A. N. M. Raisuddin. "Ibn 'Abd al-Barr and his Contribution to the Study of I;Iadith Literature in Sp ai n", Muslim Education Quar­terly, Vll/3, Cambridge 1990, s. 28-34; Muham­med Abdünnebi. "Mülahazat'ala tahkiki't-Tem­hid li'bn 'Abdilber", el-Muvafa~at, ıvi4, Ceza­yir 1416/1995, s. 306-313; Abdüllatif Abade, "el-İmam İbn Badis ve ba'zu e'immeti'l-Mali­kiyye: İbn 'Abdilber ve'l-1\aç!I 'İyaz ve'ş-Şatı­bi", Mecelletü'l-Va'yi'I·İslamf, sy. 361, Küveyt 1416/1996; Nasır Güzeşte. "İbn 'Abdilber", DMBİ, IV, 181-183; Ch. Pellat. "Ibn 'Abd al­Barr", Ef2 (İng.). lll, 674; Erol Ayyıldız. "Ebll'l­Atahiye", DİA, X, 295; Mehmet Özdemir, "En­dülüs", a.e., Xl, 2ı4-216 .

~ LEYs SuOo CA.siM