Levensloop in middelbaar onderwijs

Lans Bovenberg

LWEO conferentie

11 mei 2006

Waarom levensloop?

• Aanleren van economische kijk Leer om te leren (concepten i.p.v.feiten)

Dicht bij huis (micro; havo); leuk en praktisch

Ordening van samenleving (macro; vwo); actueel

• Eigen verantwoordelijkheid gaat niet vanzelf Meer keuzevrijheid geeft meer verantwoordelijkheid

Kunst van het kiezen Financiële planning (financieel alfabetisme, ICT)

Verzekeren en sparen: levensloopregeling, keuzevrijheid, financiële innovatie (hypotheken)

Relaties (partner, generaties, kinderen)

Menselijk en sociaal kapitaal

• Politieke debat Op hoger niveau: beter beleid Afruilen: solidariteit versus eigen verantwoordelijkheid Beter burgerschap

Outline

• Levensloopdenken

• De concepten (de bril)

De bril van de levensloop

• Waar gaat het om?

(bijna) alles

• Bekende problemen…

Arbeid en zorg, pensioen, onderwijs, gezondheidszorg, sociale zekerheid

• …. maar in (nieuwe?) dynamische samenhang

Nieuw perspectief met mogelijkheden voor ruil tussen belanghebbenden

Meer vrijheidsgraden op individueel niveau

Meer eigen verantwoordelijkheid

Waarom aandacht levensloop?

• Emancipatie

Vooral van de vrouw

• Langere levensduur en vergrijzing

• Menselijk kapitaal belangrijker productiefactor

Emancipatie in het algemeen

• Meer eigen verantwoordelijkheid is Mogelijk: 80 % bevolking relatief welvarend Nodig: veel risico’s zijn moeilijker verzekerbaar

Individueel beïnvloedbaar en moeilijk verifieerbaar

• Nieuwe combinaties van sparen en verzekeren

Feminisering van de arbeid

• Grotere vraag Diensteneconomie (communicatie en creativiteit

i.p.v. spierkracht) Vergrijzing (vraag naar zorg groeit)

• Groter aanbod De pil: geboorten beter plannen Beter opgeleide vrouwen Deeltijdwerk (Mentaal) werk belangrijk voor eigenwaarde

Gevolgen emancipatie vrouw

• Minder arbeidsdeling binnen huishouden Werknemers combineren arbeid met zorg

Verlof niet alleen aan einde levensloop

• Uitstel (en afstel) moederschap: duurder Nieuwe levensfase: het speelkwartier

• Sterke arbeidsmarktpositie vrouwen maakt huishoudens weerbaarder

Vergrijzing: Langere levensduur

• Menselijk kapitaal (leervermogen) gaat langer mee Ruimte voor meerdere carrières en combinaties

• Nieuwe levensfase (actieve seniorenfase)

• Arbeid schaars Prijs menselijk kapitaal stijgt Diversificatie over menselijk en financieel kapitaal

Kenniseconomie: Menselijk kapitaal belangrijker

• Technologische ontwikkelingen, (internationale) concurrentie en innovatie

Leercapaciteit en aanpassingsvermogen essentieel• Gevolgen

Investeren in kinderen Leg basis voor leven lang leren = leervermogen

Beter onderhouden van menselijk kapitaal Een leven lang leren: benut langer leven, zingeving

Vorming menselijk kapitaal meer buiten formele onderwijsinstelling

Gezin en bedrijf Combinatie arbeid en zorg (en leren) essentieel

Nieuwe standaard levensloop

• Twee nieuwe fasen: lente en herfst Welvaartsverbetering vooral in deze fasen

Meer tweeverdieners• Gezinsfase = spitsuur van het leven

Tijd en geld is schaars Carrière maken: onderhoud menselijk kapitaal Huizenprijzen hoog: nadelig voor outsiders

De moderne levensloop

Relaties met andere vakken

• Kijk met economische bril naar Geschiedenis Aardrijkskunde Godsdienst (waarden, normen, cultuur)

• Benut als instrument Wiskunde (een taal) Informatica

Outline

• Levensloopdenken

• De concepten (de bril) Schaarste (1) Ruil en markt (2,3) Ruilen over de tijd (4) Relaties: samenwerken en onderhandelen (5) Risico: voor- en tegenspoed (6,8) Welvaart en groei (7)

Schaarste (1)

• Tijd, geld en gezondheid Beperkingen

• Doelstellingen en beperkingen Wat wil je in het leven bereiken? Zijn doelstellingen (waarden) exogeen?

Opvoeding

Cultuur en economie

Ruil: breder dan markt (2,3)

• Kostwinnersmodel Arbeidsdeling en comparatieve voordelen

Moeten vrouwen met jongere mannen trouwen?

• Drie modellen voor combineren werk en privé Scandinavische model: uitbesteden via publieke

sector Angelsaksische model: uitbesteden via markt Nederlandse model: doe het zelf

Ook voor hooggeschoolde vrouwen?

Ruilen over de tijd (4a)

• Sparen: loskoppelen inkomen van consumptie Pensioen (menselijk kapitaal omzetten in financieel

vermogen) Levensloopregeling (investeren in kinderen en opvangen

daling inkomen)

Discontovoet versus rente (maar zijn mensen

zo rationeel?)

Ruilen over de tijd (4b)

• Lenen: Consumptie nu of in de toekomst

Discontovoet versus rente Investeren (kost voor baat uit)

Eigen huis

Studie (menselijk kapitaal): kosten en baten

Eigen bedrijf Rendement versus rente (leenangst;

studiefinanciering; profijtbeginsel)

• Huishoudbalansen: Ondernemer, student

Relaties: samenwerken en onderhandelen (2,5)

• Welke relaties? Werknemer en werkgever Partners Generaties

• Kern van de problematiek Gezamenlijke en tegengestelde belangen

Creëer waarde door samen te werken Niet gelijk oversteken (tijd)

Contracten Expliciet = juridisch (veranderen spel) Impliciet = normen en reputatie (herhaalde spelen)

Speltheorie

Het impliciete contract (4,5)

Werkgever en werknemer (5)

• Opdrachtgever-opdrachtnemer relaties Vergelijk zelfstandig ondernemerschap

Idem ZZP

Wat wil je zelf doen?

• Investeren in elkaar Berovingsprobleem Algemeen versus specifiek menselijk kapitaal

• Emancipatie werknemer Transitionele arbeidsmarkt

Partners (5)

• Onderhandelen tussen partners Voorkeuren Comparatieve voordelen

• Carrièrekosten van kinderen Langere leven

• Analoog aan werknemer/werkgever

Het intergenerationele contract (5)

Relaties tussen generaties (5)

• Overdrachten tussen generaties Waarden en normen Menselijk kapitaal (leer om te leren)

Welke vaardigheden zijn cruciaal? Technologische kennis (groei) Milieu Erfenissen

• Omslagsystemen en kapitaaldekking Vergrijzing

• Van nazorg naar voorzorg Twee keer betalen

Risico: voor- en tegenspoed (6,8)

• Wat zijn de risico’s die mensen lopen in levensloop Individueel (6)

Scheiding, ontslag, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid Samenleving = goede/slechte tijden (8)

Oorlog, recessie, beurskrach, vergrijzing

• Verzekeren (onafhankelijke ’micro’ risico’s, 6) Moreel gevaar: wat is noodlot en eigen verantwoordelijkheid

(links/rechts) Sparen (voor eigen risico) versus verzekeren (trends)

Selectie: ontslagbescherming, langlevenrisico Verzekeren versus herverdeling

Voordelen collectieve verzekeringen Moreel gevaar versus selectie (gezin) Vroeg investeren (vroege interventie)

Goede tijden, slechte tijden (6,8)

• Macro risico’s (8) Wie kan het beste dragen?

Risicoaversiteit (verliesaversie) Werkgever versus werknemer (dynamiek) Eigen vermogen versus vreemd vermogen

kapitaalmarkt als markt voor risico’s Internationale kapitaalmarkt

pensioenfondsen: jong versus oud Delen over de tijd

Sparen; ongecorreleerde risico’s AOW en overheidsschuld na tweede

wereldoorlog

Welvaart en groei (7)

• Vrije tijd Spitsuur en pensioen (arbeidsethos)

• Sparen Hoeveel geduld?

• Kwaliteit menselijk kapitaal

• Ondernemerschap: risico en prikkels Is veranderen leuk?

• Sociale cohesie Normen en waarden

Vertrouwen, noodlot, om kunnen gaan met verschil

Eenheid en verscheidenheid

Hulpmiddelen

• Experimenten Speltheorie Onderhandelen

• ICT

• Wiskunde = formele modellen Een efficiënte taal

• Discussie

• Essays