le hoi truyen thong viet nam(tap 1)

LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 1

http://www.ebooks.vdcmedia.com

Muåc luåc

Vuâng Têy Bùæc - Viïåt Bùæc ..........................................................................2

Lïî höåi gêìu taâo ........................................................................................5

Lïî höåi cêìu an baãn mûúâng ...................................................................12

Höåi Àooåc Moong ngûúâi Mûúâng úã xaä Phong Phuá...............................18

Lïî höåi cuáng rûâng .................................................................................22

Lïî höåi lêåp tõch......................................................................................29

Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå ...........................................................................39

Höåi chuâa Hûúng...................................................................................39

Lïî höåi Lim............................................................................................50

Höåi Baåch Haåc.......................................................................................57

Höåi àïìn An Dûúng Vûúng...................................................................64

Höåi phuã Giêìy .......................................................................................72

Lïî höåi àïìn Baâ Têëm..............................................................................79

Lïî höåi laâng Miïng Haå .........................................................................86



Vuâng Têy Bùæc - Viïåt Bùæc Hùçng nùm, cûá vaâo dõp thaáng 2 êm lõch, thúâi tiïët nùæng êëm, úã

vuâng Têy Bùæc hoa ban bùæt àêìu núã trùæng nuái, trùæng rûâng. Luác naây cuäng laâ thúâi kyâ luáa chiïm gùåp mûa xuên, xanh mún múãn trïn caác caách àöìng luáa nûúác.

Vïì loaâi hoa àùåc trûng cuãa nuái rûâng Têy Bùæc, truyïìn thuyïët cuãa ngûúâi Thaái kïí rùçng: Thuúã êëy, coá möåt chaâng trai tïn laâ Khum àem loâng yïu cö gaái tïn laâ Ban. Khum vûâa gioãi laâm nûúng, laåi coá taâi sùn bùæn. Ban thò kheáo tay dïåt vaãi laåi coá gioång haát laâm say àùæm nhiïìu chaâng trai. Thïë nhûng, cha naâng Ban vò ham giaâu nïn àaä àem gaã naâng cho con trai nhaâ taåo mûúâng, vöën laâ möåt thanh niïn lûúâi nhaác, laåi coá têåt guâ lûng.

Mùåc cho cö gaái hïët lúâi van xin, ngûúâi cha vêîn khöng tûâ boã yá àõnh, vaâ öng àaä baân baåc cuâng vúái nhaâ taåo mûúâng sûãa soaån laâm lïî cûúái cho hai ngûúâi. Trong bûúác àûúâng cuâng, naâng Ban àaä chaåy sang baãn cuãa Khum gùåp chaâng àïí cêìu cûáu. Nhûng chùèng may khi àïën nhaâ Khum, thò àûúåc tin chaâng àaä theo cha ài mua trêu úã baãn xa. Naâng beân lêëy chiïëc khùn piïu cuãa mònh, buöåc vaâo núi cêìu thang nhaâ ngûúâi röìi bûún baã ài tòm chaâng. Naâng ài hïët nuái naây, rûâng khaác, goåi tïn ngûúâi yïu àïën khaãn caã gioång, nhûng chaâng úã xa naâo coá nghe thêëy. Cuöëi cuâng kiïåt sûác naâng ngaä guåc sau khi vûúåt qua möåt daäy nuái cao. Núi naâng nùçm xuöëng sau àoá moåc lïn möåt cêy hoa mang buáp trùæng nhû buáp tay ngûúâi con gaái. Vaâ chùèng bao lêu, loaâi hoa êëy moåc lan ra khùæp nuái rûâng Têy Bùæc, vaâ hùçng nùm cûá möîi àöå xuên vïì, hoa núã trùæng nhû böng. Ngûúâi ta àùåt tïn loaâi hoa àoá laâ hoa ban.



Vïì phêìn Khum, sau khi vïì àïën nhaâ, thêëy chiïëc khùn piïu cuãa ngûúâi yïu vùæt núi cêìu thang, biïët laâ c oá chuyïån chùèng laânh, beân vöåi vaä ài tòm naâng. Doâ hoãi baâ con bïn baãn ngûúâi yïu, Khum biïët àûúåc laâ naâng àaä boã nhaâ ra ài, coân ài àêu thò khöng roä. Thïë laâ chaâng trai lïn àûúâng ài tòm ngûúâi yïu, ài maäi hïët mûúâng naây, baãn khaác maâ vêîn khöng tòm thêëy boáng ngûúâi yïu. Cuöëi cuâng, chaâng kiïåt sûác, ngaä xuöëng. Sau khi chïët, chaâng hoaá thaânh con chim söëng leã loi trong rûâng, vaâ cûá àïën muâa hoa ban núã, laåi hoát vang nhû tiïëng goåi ngûúâi yïu tha thiïët tûâ nùm naâo.

Sún La, cûá xuên sang, hoa ban núã trùæng trïn caác sûúân nuái, thò nam nûä thanh niïn trong caác baãn mûúâng laåi ruã nhau ài höåi chúi nuái, haái hoa mûâng xuên. Àêy cuäng laâ dõp nam nûä thanh niïn vui chúi, ca haát, àaánh àaân tñnh, thöíi keân, muáa xoeâ, trao vaâ àoán nhêån tònh yïu.

Tûâ saáng tinh mú cuãa ngaây höåi, tiïëng tröëng, tiïëng chiïng, êm vang truyïìn lan nuái rûâng. Caác bïëp nhaâ saân bêåp buâng lûãa àoã: àöì xöi, luöåc gaâ, thaái mùng; coá nhaâ möí lúån baây cöî. Rûúåu cêìn tûâng voâ lúán, nhoã àûúåc bï ra àïí chuêín bõ àaäi khaách. Àoá laâ nhûäng cöng viïåc phêìn lúán thuöåc vïì lúáp trung niïn vaâ ngûúâi giaâ. Coân nhûäng chaâng trai, cö gaái thò aáo quêìn, khùn vaáy chónh tïì, goåi nhau ñ úái vaâ cuâng àöí ra àûúâng dêîn àïën nhûäng caánh rûâng coá nhiïìu hoa ban núã. Hoå choån nhûäng caânh hoa àeåp nhêët, vûâa heá nuå àïìu nhêët àïí tùång ngûúâi yïu vaâ biïëu böë meå. Theo quan niïåm cuãa ngûúâi Thaái, hoa ban khöng chó tûúång trûng cho tònh yïu, maâ coân laâ biïíu tûúång cuãa loâng hiï ëu thaão, biïët ún.

Cuäng trong ngaây höåi naây, trïn doâng Nêåm Na, thûúâng diïîn ra caác cuöåc haát giao duyïn cuãa nam nûä trïn thuyïìn. Thuyïìn tröi nheå trïn doâng nûúác; caác cö gaái duyïn daáng che ö ngöìi úã muäi thuyïìn, bïn caånh nhûäng boá hoa ban tûúi thùæm vûâa múái haái, cêët lïn tiïëng haát nhûäng baâi dên ca mûúåt maâ, giaäi baây caãm xuác vaâ têm traång riïng tû, trong khi caác chaâng trai ngöìi úã phña àuöi thuyïìn, vûâa laái thuyïìn, vûâa àaánh àaân tñnh, thöíi saáo.

Ngûúâi Thaái úã huyïån Mai Chêu (Hoaâ Bònh) laåi coá thuã tuåc múã höåi Xïn baãn, xïn mûúâng. Höåi múã vaâo dõp hoa ban núã, nïn coân coá tïn laâ



höåi Hoa ban. Höåi töí chûác àõnh kyâ hùçng nùm, nhûng quy mö to hay nhoã coân tuyâ thuöåc vaâo thúâi tiïët coá liïn quan àïën sûå àûúåc, mêët cuãa muâa maâng nùm àoá. Vaâo khoaãng thaáng giïng, ngûúâi Thaái rêët chuá troång àïën tiïëng sêëm àêìu nùm. Theo quan niïåm lêu àúâi cuãa àöìng baâo úã àêy, tiïëng sêëm laâ dêëu hiïåu linh thiïng, laâ "lúâi phaán quyïët cuãa vua trúâi" coá liïn quan àïën cuöåc söëng cuãa baãn mûúâng, cuãa muâa maâng nùm àoá.

Höåi Xïn baãn, xïn mûúâng múã vaâo muâa hoa ban núã laâ höåi cêìu muâa, cêìu phuác cuãa ngûúâi Thaái. Hoå gûãi gùæm vaâo àoá nhûäng ûúác voång lúán lao vïì möåt cuöåc söëng bònh yïn, no êëm núi baãn mûúâng, àöìng thúâi cuäng laâ dõp thi taâi, vui chúi, trai gaái tòm hiïíu, têm tònh qua tiïëng haát, tiïëng àaân...



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII GGGÊÊÊÌÌ ÌUUU TTTAAAÂÂ ÂOOO

Gêìu taâo laâ lïî höåi quan troång cuãa ngûúâi Hmöng. Lïî höåi múã ra nhùçm möåt trong hai muåc àñch cêìu phuác hoùåc cêìu mïånh. Möåt gia chuã naâo àoá khöng coá con, thûa con hoùåc sinh con möåt bïì, seä laâm lïî nhúâ thaây cuáng boái xin cho múã höåi Gêìu taâo nhùçm cêìu mong coá con - àoá laâ höåi cêìu phuác. Möåt gia chuã khaác bõ öëm àau bïånh têåt, con caái yïëu úát, thêåm chñ coá con bõ chïët, muâa maâng, vêåt nuöi luåi dêìn, cuäng nhúâ thêìy cuáng boái xin múã höåi Gêìu taâo - àoá laâ höåi cêìu mïånh.

Ngay tûâ cuöëi thaáng chaåp, khi àûúåc thêìy cuáng boái xin múã höåi, gia àònh múã höåi cêìu phuác phaãi nhúâ anh trai, chõ dêu (nhûäng ngûúâi coá con caã trai, caã gaái) chùåt cêy mai cao to, khöng cuåt ngoån, ngoån daâi coá laá vïì dûång nïu. Riïng gia chuã cêìu mïånh, mong moåi ngûúâi trong gia àònh àïìu àûúåc khoãe maånh x in àuöíi hïët bïånh têåt öëm àau, laâm ùn têën túái thò phaãi cûã hai thanh niïn khoãe maånh trong doâng hoå chùåt cêy mai vïì dûång nïu.

Lïî dûång nïu àûúåc töí chûác tûâ ngaây 26 àïën ngaây 29 tïët. Àõa àiïím tröìng cêy nïu (cuäng laâ àõa àiïím múã höåi) möåt quaã àöìi gêìn àûúâng ài, tûúng àöëi bùçng phùèng, àaánh búát göëc cêy, doån saåch caác buåi cêy luáp xuáp. Cêy nïu àûúåc chön ngay trïn àónh àöìi. Nïëu lïî höåi àûúåc chia laâm ba nùm (töí chûác suöët ba nùm liïìn) thò möîi nùm chó dûång möåt cêy n ïu bùçng cêy mai. Nhûng nïëu lïî höåi chó töí chûác göåp möåt lêìn thò phaãi chön dûång ba cêy nïu theo hònh tam giaác cên úã giûäa àónh àöìi. Trïn gêìn ngoån nïu treo 3 miïëng vaãi lanh maâu àen, trùæng, àoã khaác nhau.

ÚÃ Pha Long (Mûúâng Khûúng) chó treo möåt miïëng vaãi àoã vaâ daãi vaãi àen.



ÚÃ Sa Pa laåi chó treo möåt daãi vaãi àoã. Phña dûúái súåi vaãi, treo luãng lùèng bêìu rûúåu ngon vaâ möåt dêy tiïìn giêëy bùçng giêëy baãn. Khi dûång xong cêy nïu, gia chuã coân laâm lïî cuáng úã ngay chên cöåt nïu múâi töí tiïn caác thêìn phuâ höå cho coá con, moåi thaânh viïn àïìu khoãe maånh, bùçng an kïë tuåc viïåc laâm ùn, laâm mùåc theo doâng hoå. Khi cêy nïu àûúåc dûång lïn, caác laâng gêìn, laâng xa biïët rùçng tïët nùm nay seä múã höåi Gêìu taâo. Moåi ngûúâi nö nûác chuêín bõ dûå höåi.

Thúâi gian múã höåi thûúâng trong khoaãng tûâ ngaây möìng möåt àïën ngaây 15 thaáng giïng. Nïëu höåi töí chûác 3 nùm liïìn thò möîi nùm töí chûác 3 ngaây liïìn, höåi laâm göåp möåt nùm seä töí chûác 9 ngaây.

ÚÃ Sa Pa, saáng ngaây möìng möåt tïët laâm lïî múã höåi. úã Mûúâng Khûúng múã höåi vaâo ngaây möìng 3 tïët. Sau phêìn cuáng khai höåi cuãa thêìy cuáng, moåi ngûúâi cuâng tham gia caác cuöåc thi troâ chúi.

Saáng súám ngaây khai höåi, moåi ngûúâi tuå têåp àïën baäi múã höåi. Khùæp baäi àaä dûång thïm nhiïìu lïìu lúåp laá cêy cho ngûúâi giaâ ùn uöëng chuác tuång. Baäi bùçng nhêët àûúåc doån ra cho treã em àaánh quay. Nhûäng dêy öëng haát àûúåc chùng lïn khùæp triïìn àöìi. Núi bùæn noã, bùæn cung, sên muáa kheân, àûúâng àua ngûåa cuäng àûúåc qui àõnh vaâ baâi trñ àún giaãn.

Möîi sên baäi àïìu àaä cùæt cûã ngûúâi quaán xûã (chuã sûå). Gia chuã laâ ngûúâi coá quyïìn töëi cao thöëng lônh toaân höåi. Bïn caånh gia chuã, seä coá hai àïën ba trung niïn hay öng giaâ thaåo àûúâng ùn noái thay mùåt gia chuã giaãi quyïët moåi sûå. Nïëu gia chuã laâ ngûúâi ñt noái nùng, chêåm chaåp thò coá thïí nhúâ vaâ uãy quyïìn cho möåt ngûúâi thay mùåt mònh. Ngoaâi ra cêìn coá xûâ quan (quaãn lyá) chùm lo viïåc ùn uöëng, coá hêëu pêìu túâ (quaãn cuãi àuöëc), hêëu pêìu giï (tröng nom xay giaä dêìn saâng) cuâng vúái xûâ quan. Taåi àêy khi laâm nhûäng thuã tuåc lïî baái, hêìu hïët laâ duâng nhûäng tûâ hoa myä (paâng lyâ) thanh cao, nhûäng cêu vñ myä miïìu, nhûäng cêu tuåc ngûä (luâ txaâ) khoa trûúng. Ngaây nay rêët ñt ngûúâi biïët hïët nhûäng cêu, tûâ, baâi sûã duång trong höåi.



Khaách ngoaâi hoå, khaách àûúâng xa àïën, ngûúâi thò öëng gaåo, ngûúâi thò thöì ngö, ngûúâi thò huä rûúåu, ngûúâi xaách àöi gaâ, ai mang àïën àïìu phaãi vaâo laâm lïî cêìu chuác cho moåi ngûúâi yïn vui khang àûúâng, tiïëp nûäa laâ cêìu chuác cho muâa maâng böåi thu, lúån gaâ àêìy chuöìng, àêìy sên. Chuã nhaâ noái lúâi caãm taå vaâ biïët ún ghi sêu loâng hiïëu thaão haâo phoáng cuãa khaách.

Khaách gêìn khaách xa, ngûúâi giaâ, ngûúâi treã ai thñch chúi troâ gò thò laâm àïën sên êëy. Àaám höåi naâo cuäng nûúâm nûúåp. Xûâ quan, quan xûã cuâng gia chuã vaâ caác bêåc triïët nhên thaánh hiïìn, thêìy mo chûä sau nhûäng cuöåc àoán khaách troång thïí, hoå cöng böë múã höåi bùçng möåt lïî nheå nhaâng, röìi àïën khai maåc tûâng àaám chúi.

Àaám bùæn thi cung noã qui àõnh tiïu àiïím bùçng möåt laá nhoã, hiïån möåt höåt ngö, trûúác laâ tônh sau laâ àöång, di chuyïín nhanh nhû chim bay hay soác lùån buåi. Lêìn lûúåt tûâng ngûúâi möåt vaâo bùæn, coá thïí daân haâng ngang bùæn àöìng thúâi, nhûng röìi vêîn phaãi tûâng ngûúâi phên thùæng baåi. Ngûúâi thiïån xaå seä àûúåc ban töí chûác ban thûúãng möåt bêìu rûúåu ngon.

Àaám choåi quay thu huát hïët caác em nhoã vaâ caã nhûäng ngûúâi vaâo tuöíi thanh niïn. Quay to, quay nhoã, àuã cúä àûúåc trûng ra. Troâ chúi treã em thò nhiïìu vö kïí ngay caånh baäi quay, vùån gêåy, nhaãy saâo, mimi naâo têíu si (nhû troâ bõt mùåt bùæt dï cuãa nhiïìu dên töåc khaác), chúi àu quay, nhaãy ngûåa, àaánh yïën, àaánh cêìu. Song nöíi bêåt nhêët, haâo hûáng nhêët vêîn laâ troâ àaánh quay. Con quay laâm bùçng göî cûáng: àinh, lim, choâ chó vaâ coá 2 loaåi quay.

ÚÃ caác laâng Hmöng phña Têy söng Höìng (Baát Xaát, Sa Pa) caác baån treã thûúâng duâng con quay àeäo troân, phêìn trïn goåt troân, nhùæm vaâ coá nuám, phêìn dûúái húi nhoån, ngay àónh nhoån coá àoáng möåt chiïëc àinh. Chiïëc quay nùång tûâ 0,2 àïën 0,5 kg.

ÚÃ miïìn Àöng söng Höìng, laåi duâng quay to, nùång hún, tuây sûác lûåc vaâ yá thñch tûâng ngûúâi. Ai coá nhûäng con quay tûâ nûãa cên (0,5kg) trúã lïn àïìu àûúåc moåi ngûúâi trêìm tröì thaán phuåc, coi nhû loaåi siïu



nùång. Con quay úã miïìn Àöng phêìn trïn phùèng, phêìn dûúái húi nhoån, daáng thö, nùång hún quay miïìn Têy. Dêy àaánh quay thûúâng àûúåc tïët bùçng súåi lanh, daâi 1 saãi, saãi rûúäi tuây theo chiïëc quay to hay nhoã.

Àaánh quay coá 2 hònh thûác chuã yïëu: thi quay tñt vaâ choåi quay. Àêìu tiïn caác baån treã thûúâng thi quay tñt. Möåt voâng troân àûúåc vaåch trïn àêët bùçng caách vaåch ngûúâi àûáng thi tûâ 5 -7m, moåi ngûúâi àûáng daân haâng ngang úã vaåch thi àêëu, khoaãng caách vûâa phaãi àïí khi vung tay khoãi va chaåm vaâo nhau. Chuã troâ hö lïn möåt tiïëng, nhûäng con quay lao vuát vaâo voâng quay phaát ra nhûäng tiïëng kïu vo vo, vuâ vuâ quay tñt, con quay naâo quay lêu nhêët seä àûúåc moåi ngûúâi trêìm tröì khen ngúåi. Con naâo nhaãy chöìm chöìm vûúåt ra khoãi voâng troân röìi àöí lùn chiïng ra laâ chûa àaåt, chuã nhên cuãa noá tiu nghóu, coá khi phaãi àeäo laåi chiïëc khaác. Coá núi ngûúâi chuã quay coân duâng dêy quêët vaâo caånh troân cuãa con quay, taåo ra möåt lûåc tiïëp tuyïën àïí nuöi quay quay àûúåc tñt lêu hún. Loaåi quay troân coá nuám, ngûúâi ta coá thïí hêët lïn cho quay trong loâng baân tay.

Troâ chúi quay bao giúâ cuäng thu huát àûúåc nhiïìu ngûúâi chúi, nhiïìu khaán giaã hêm möå. Ai coá con quay trûúác thò phaãi thaã ra khoaãng tröëng trûúác mùåt àïí laâm möìi, con quay möìi àang nhaãy nhoát, quay vuâ vuâ. Möåt ngûúâi khaác vung tay lïn, möåt con quay tûâ trïn böí xuöëng giaáng maånh vaâo con quay möìi. Coá con quay bõ giaáng maånh coân bõ vúä toaác. Tiïëng xuyát xoa khen ngúåi nöíi lïn. Nïëu choåi khöng truáng, thò con quay choåi laåi phaãi thay thïë con möìi.

ÚÃ Bùæc Haâ - Laâo Cai, choåi quay àûúåc tiïën haânh úã ba bêåc (möîi bêåc caách nhau 5m). Ngûúâi thua cuöåc úã bêåc 1 seä laâm möìi úã caác bêåc tiïëp theo. Choåi quay úã tûâng bêåc, àoâi hoãi ngûúâi chúi vûâa phaãi nhòn cho tinh, liïång truáng àñch, vûâa phaãi khoãe àïí liïång quay úã àöå nhêët àõnh xa.

Thi quay, choåi quay, taåo cho caánh tay thïm rùæn chùæc, con mùæt thïm tinh nhanh, laâm cú súã àïí khi àïën tuöíi trûúãng thaânh, luyïån têåp mön voä neám quaã cên xa 15 - 25m vêîn truáng àñch diïåt keã thuâ.



Àaám muáa kheân thêåt laâ trõnh troång, àûúåc coi nhû mön taâi tûã cao sang nhêët. Moåi ngûúâi quêy quanh ngûúâi muáa, buöng tay, nghiïng mònh kñnh cêín chiïm ngûúäng nhûäng taâi hoa xuêët chuáng. Ngûúâi muáa ài nhûäng àûúâng lûúån, àûúâng voâng, nûúác ài, nûúác luâi, khi thò nhû con nai in trïn thaãm coã, khi thò nhû cún gioá maát lûúát nheå qua rûâng cêy, khi thò nhû con cöng àûáng chuåm chên xoâe caánh, lùn troân, löån nhaâo, quay tñt ngoán chên, chên vöî hoùåc tay vöî chên kia... Kïët thuác baâi, ngûúâi muáa laåi thöíi baâi múâi moåc röìi ngûúâi khaác bûúác ra sên, baái chaâo, khöng àïí cho trang kheân bõ àûát quaäng. Ngûúâi vûâa biïíu diïîn xong, bûúác ra khoãi sên bao giúâ cuäng àûúåc àoán nhûäng àöi cheán rûúåu vúái möåt sûå troång voång khêm phuåc àùåc biïåt.

Àaám haát gêìu plïình, haát tònh ca, àöëi àaáp, trao duyïn, haát vui höåi heâ thûúâng coá mùåt nhûäng thanh niïn trai gaái àang àöå thanh xuên. Hoå haát àïí thi thöë taâi nghïå, vaâ cuäng nhên thïí tòm hiïíu nhau. Nhûäng baâi haát thûúâng laâ saáng taác tûác thò. Àaám haát khöng thiïëu nhûäng ngûúâi àaä àõnh núi chöën búãi vò àaä àûúåc luêåt höåi cho pheáp vaâ cêëm kyå khöng àûúåc ghen tuöng, ñch kyã; hún nûäa àaám haát luön coá ngûúâi kiïím soaát nïn ai coá vö yá sùæp laåi gêìn nhau seä coá ngay chiïëc gêåy truác cuãa ngûúâi kiïím soaát troã vaâo giûäa nhùæc luêåt, vaâ hai ngûúâi phaãi daän caách. Song nhiïìu chiïëc gêåy thûúâng maãi xem thöíi kheân hoùåc lûã àûã lûâ àûâ vúái bêìu rûúåu nïn coá quïn nhiïåm vuå laâ àiïìu dïî hiïíu.

Trong àaám haát, nhûäng ngûúâi àaä àõnh núi chöën thûúâng lui túái bïn nhûäng chiïëc öëng haát. Tûâ öëng mai àêìu naây túái öëng mai àêìu kia caách khoaãng 100 - 200m laâ möåt súåi tú tùçm vaâng oáng nöëi liïìn, möîi öëng bùæc trïn möåt cêy coåc cao vûâa têìm ngûúâi àûáng. Khi ngûúâi àêìu naây haát thò ngûúâi àêìu kia aáp tai lùæng nghe, gioång haát truyïìn qua nguyïn veån trïn súåi dêy.

Nhûäng ngûúâi chúi nhõ thöíi saáo bõt vaâ saáo lûúäi àöìng, gêíy àaân möi thò tuây thñch nhêåp àaám hoùåc chúi riïng möåt mònh. Trïn khùæp caác triïìn nuái, tiïëng keân laá bay böíng vang trúâi goåi múâi nhau. Caác cuå baâ cuäng keáo nhau ra höåi moám meám kïí chuyïån naây chuyïån noå hoùåc chùm chuát lúâi ùn tiïëng noái, bûúác ài àûáng, nïëp vaáy aáo cho con chaáu. Caác cuå öng raång rúä mùåt maây bïn nhûäng mêm rûúåu vaâ chuã trò cho



nhûäng cuöåc lïî möåt caách cung kñnh. Möåt ngaây ba bûäa ùn sùæp cúm, nûúác àêìy àuã.

Xûa kia coân coá chum rûúåu cêìn to tûúáng, àùåt ngay taåi göëc cêy nïu, vaåi to, vaåi nhoã àïí trong nhûäng cùn lïìu, nhûäng göëc cêy, buåi coã coá chiïëc voâ thò àûång rûúåu chua, chum thò rûúåu cên, coá vaåi thò rûúåu nïëp thúm, àïìu coá cêìn, ai muöën uöëng bao nhiïu tuây thñch (vaâ khöng súå bêín vò núi linh thiïng khöng ai daám laâm bêåy laâm bêín). Àïm àïën, khaách xa, ngûúâi cao tuöíi àûúåc múâi vïì nhaâ gia chuã. Taåi baäi höåi, nhûäng àöëng lûãa àûúåc àöët lïn, moåi ngûúâi tiïëp tuåc cuöåc vui. Ngaây àêìu tiïn, sau khi laâm lïî khai höåi, nïëu nhaâ thaây mo úã gêìn thò moåi ngûúâi keáo vaâo nhaâ thaây laâm lïî nhaãy (àha thaâng). Àaám nhaãy àöìng thúâi cuäng seä tiïëp diïîn cho àïën hïët höåi. Nhûäng nùm khöng coá höåi, moåi ngûúâi vêîn keáo àïën nhaâ thaây mo cuâng nhaãy àöìng (nhaãy têåp thïí töëp nam hoùåc töëp nûä).

Hònh thûác, àöång taác nhaãy rêët àún giaãn, möåt töëp nam hoùåc möåt töëp nûä, thûúâng laâ thanh, thiïëu niïn, àûáng thaânh möåt haâng ngang trûúác baân thúâ. Cuöåc nhaãy múã àêìu do thaây mo àaánh chiïng. Chiïng àaánh phña sau lûng töëp nhaãy. Khi caã töëp nhaãy àaä àöìng loaåt run rêíy, thaây traánh ra, caã töëp cuâng nhaãy luâi, röìi nhaãy tiïën theo 4 hûúáng. Tiïën, luâi maäi àïën luác mïåt, àöëi vúái nam, lêìn lûúåt quò laåy trûúác baân thúâ, laåy 3 laåy theo 3 hûúáng. Àöëi vúái nûä thò chaåy ra ngoaâi hoùåc ra phña bïëp loâ. Thöng thûúâng luác àang nhaãy, coá thïí vöì bùæt möåt ngûúâi cuâng nhaãy cho vui. Caá biïåt coá ngûúâi khi àaánh chiïng, khöng run lïn àûúåc, cûá àûáng trú ra. Thaây mo seä phaãi ra tay bùçng caách àïåm queã boái dûúái chên, àöët möåt theã giêëy, lêëy tro hoâa nûúác, phun vaâo ngûúâi, khi laâm nhûäng àöång taác êëy, àïìu phaãi khêën theo baâi cuáng àïën phûúng saách êëy, buöåc ngûúâi àoá phaãi nhaãy, vaâ àöi khi khöng thïí dûâng àûúåc, thaây phaãi khêën thò múái dûâng. Àoá laâ nhûäng ngûúâi hay thñch thaách àöë thaây.

Nhaãy àöìng mang tñnh chêët cuãa sa man giaáo, dûúâng nhû vö nghôa, song thûåc chêët yá nghôa cuãa noá laâ cêìu mong sûác khoãe, sinh saãn, cêìu mong muâa maâng töët tûúi, cêìu mong àêët trúâi thuêån hoâa, cêìu mong thêìn linh ma quaái khöng gêy ra nhûäng àiïìu oan trùæc. Nhaãy



àöìng coân tûåa nhû àûúåc thöi miïn, höìn àûúåc lòa khoãi xaác, khiïën ngûúâi àûúåc bay böíng vaâo coäi mú.

Hïët thúâi haån höåi, gia chuã laâm lïî kïët thuác, cêy nïu àûúåc haå xuöëng. Thaây mo àöët theã giêëy, höët than cho vaâo gaáo nûúác, vûâa ài vûâa cêìu khêën. Sau möîi àoaån khêën vaái, thaây laåi hêëp möåt nguåm nûúác phun ra xung quanh. Gia chuã cêìm bêìu rûúåu haå tûâ trïn cêy nïu ài theo sau thaây mo, cuäng hêíy rûúåu ra khùæp núi. Maãnh vaãi àoã thò mang vïì treo trong nhaâ cêìu mong höìng phuác àúâi àúâi. Trûúâng húåp nïëu laâ höåi cêìu phuác, öng chuã höåi choån möåt àöi trai gaái, möåt àöi nam nûä àûáng tuöíi àöng con vaâ hoå haâng rûúác nïu vïì gia chuã gaác úã àùçng sau nhaâ hoùåc laâm giaát giûúâng mong súám coá con. Nïëu múã höåi cêìu mïånh thò rûúác cêy nïu àïën gaác úã chöî vaách àaá khö raáo.



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII CCCÊÊÊÌÌ ÌUUU AAANNN BBBAAAÃÃ ÃNNN MMMÛÛÛÚÚÚÂÂ ÂNNNGGG

Lïî höåi cêìu an cho baãn mûúâng (xïn baãn, xïn mûúâng) cuãa ngûúâi Thaái, àùåc biïåt laâ ngûúâi Thaái Mai Chêu, Thuêån Chêu, Möåc Chêu; ngûúâi Mûúâng... laâ möåt sinh hoaåt vùn hoaá tñn ngûúäng rêët quan troång àöëi vúái cöång àöìng ngûúâi úã Têy Bùæc. Lïî höåi thûúâng àûúåc töí chûác vaâo cuöëi thaáng giïng, àêìu thaáng hai êm lõch haâng nùm (dõp tïët Nguyïn àaán), gùæn vúái tuåc giïët trêu hiïën sinh cêìu vaâ taå thêìn linh, àûúåc biïíu hiïån qua tiïëng sêëm, tûác lúâi phaán quyïët cuãa vua trúâi, qua hònh tûúång thuãy thêìn, thuöìng luöìng...

Lïî höåi coá liïn quan àïën àúâi söëng vêåt chêët, tinh thêìn, têm linh cuãa caã baãn mûúâng, àïën muâa maâng, sûác khoãe vaâ sûå laâm ùn cuãa cöång àöìng nùm êëy, nïn àûúåc töí chûác rêët troång thïí, vui veã, thu huát sûå tham gia cuãa àöng baâo úã àõa vûåc lúán (baãn, mûúâng).

Lïî höåi cêìu an cho baãn mûúâng cuãa möåt söë töåc ñt ngûúâi súã dô thu huát àûúåc sûå tham gia töí chûác, àoáng goáp... cuãa caác baãn, mûúâng laâ búãi, trûúác hïët noá gùæn vúái nghi lïî hiïën sinh thúâ thêìn nûúác, nguöìn nûúác, võ thêìn gùæn boá chùåt cheä vúái àúâi söëng têm linh cuãa cöång àöìng. Thûá nûäa, theo quan niïåm lêu àúâi cuãa ngûúâi dên baãn mûúâng, nïëu khöng töí chûác lïî cuáng trong toaân baãn, toaân mûúâng, khöng hiïën lïî vêåt (trêu, cùåp trêu) cho töí tiïn vaâ caác võ thêìn linh thò cuöåc söëng vêåt chêët vaâ têm linh cuãa con ngûúâi trong cöång àöìng seä gùåp nhûäng trùæc trúã, khöng thuêån lúåi, thêìn khöng phuâ höå cho àûúåc nhên khang, vêåt thõnh, cöång àöìng bònh an. Chñnh vò thïë maâ àïí àûúåc bònh yïn, cöång àöìng ngûúâi Thaái, Mûúâng... núi Têy Bùæc xa xöi naây sûã duång möåt thïë ûáng xûã rêët quen thuöåc cuãa caác cû dên Viïåt vaâ cû dên caác töåc ñt ngûúâi trïn àêët Viïåt, laâ hiïën tïë lïî vêåt (trêu, boâ, heo, gaâ... thaãng hoùåc kïí caã



ngûúâi nûäa) cho thêìn linh, maâ úã àêy laâ thuãy thêìn, thêìn nûúác, thêìn nguöìn nûúác... dûúái daång con thuöìng luöìng, con giaãi, con giao long...

Caác nghi lïî naây ngaây caâng nhaåt dêìn ài, ngùæn goån thïm, nhûúâng chöî cho caác troâ baách hyá mang tñnh höåi heâ. Duâ thïë, qua nghi thûác hiïën sinh rêët ngùæn goån trïn, nhûäng nhaâ khoa hoåc, vùn hoáa thaåo giaãi maä seä àoåc àûúåc rêët nhiïìu biïíu tûúång gùæn vúái cöåi nguöìn vùn hoáa vöën coá.

Vêåy laâ, àïí cêìu bònh an, cêìu àûúåc muâa, mûúâng baãn töí chûác lïî höåi xïn mûúâng, xïn baãn (höåi hoa ban). Thûúâng thò ngûúâi ta töí chûác lïî cêìu an cho mûúâng trûúác, sau àoá lêìn lûúåt laâm lïî höåi cêìu an cho baãn hoùåc liïn baãn.

Lïî höåi naây khöng chó böåc löå khaát voång an laânh cho cuöåc söëng, möëi quan hïå khùng khñt giûäa thêìn vaâ ngûúâi maâ coân biïíu hiïån khaát voång sinh söi qua sûå mong muöën laâ cêìu khêín muâa maâng böåi thu, gia suác sinh söi. Dêìn daâ, lïî höåi naây coân mang tñnh chêët taå ún thêìn linh àaä cho muâa maâng böåi thu, àem sûå no êëm àïën cho moåi ngûúâi. Chñnh vò thïë, ngaây nay, qui mö lïî höåi (to hay nhoã, keáo daâi hay thu goån... ) möåt phêìn lúán tuây thuöåc vaâo thúâi tiïët liïn quan àïën sûå àûúåc mêët cuãa muâa maâng nùm túái, nhûng coân phuå thuöåc vaâo sûå àûúåc mêët, nhiïìu ñt cuãa muâa maâng vûâa röìi, sau khi thu hoaåch.

Lïî höåi naây thûúâng àûúåc töí chûác taåi möåt baäi röång, núi coá nguöìn nûúác (múã nûúác), nhiïìu khi laâ nguöìn nûúác thiïng, hoùåc úã caånh rûâng (bòa rûâng) trong hai hoùåc ba ngaây. Tûâ àõa vûåc maâ sûå hiïën sinh gùæn vúái möåt biïíu hiïån cuãa thêìn linh hay baãn thên thêìn linh (sêëm, mûa, thuöìng luöìng, thöí cöng, thöí àõa...).

Nhiïìu ngûúâi cho biïët, úã Möåc Chêu, lïî höåi naây àûúåc tiïën haânh úã àêìu nguöìn nûúác thuöåc möåt baãn àûúåc choån (thûúâng laâ baãn Moân). Àêy laâ nguöìn nûúác thiïng, gêìn rûâng thiïng, núi cû truá cuãa thêìn thuöìng luöìng àêìy uy lûåc úã ngûúâi Thaái Mai Chêu, thò lïî höåi laåi àûúåc töí chûác úã baäi röång gêìn àònh nhû caác lïî höåi úã chêu thöí, àöìng bùçng. Coá núi, ngûúâi ta töí chûác lïî úã caác miïëu thúâ thöí cöng, thöí àõa cuãa baãn, cuãa gia



àònh, úã vûúân vaâ úã àêìu ruöång. Thûúâng thò ngay tûâ dõp tïët Nguyïn àaán, moåi thûá duâng cho lïî höåi àaä chuêín bõ xong.

Lïî höåi thûúâng keáo daâi trong 3 ngaây (coá núi hai ngaây möåt àïm, coá núi möåt ngaây möåt àïm). Nghi lïî cuáng kiïëng cú baãn laâ hiïën sinh trêu (núi laâ möåt cùåp trêu àûåc to, trùæng - àen, núi thò möåt con, nhiïìu núi cuáng caã gaâ, lúån). úã Möåc Chêu, trong lïî xïn baãn, xïn mûúâng, ngûúâi ta hiïën tïë cùåp trêu àen - trùæng cúä tûâ mûúâi tuöíi trúã lïn. Hai trêu, nhûng trêu trùæng múái thûåc sûå mang nùng lûúång thiïng àïí thaânh lïî vêåt tïë thêìn (úã àêy laâ thuãy quaái thuöìng luöìng, con ma to nhêët dûúái nûúác maâ baâ con thûúâng goåi laâ phi ngûúåc). Coá leä nghi thûác thúâ, hiïën sinh hai trêu laâ múái hún nghi thûác hiïën sinh möåt trêu möång rúát phöí biïën. Búãi theo baâ con cho biïët, trûúác kia, dên möåt mûúâng khaác phaãi àem trêu trùæng laâ caác àöì cuáng lïn cuáng taåi baãn Moân naây. Tûâ àoá naãy sinh lïî cuáng liïn mûúâng (xïn liïn mûúâng) maâ àöì cuáng vaâ trêu hiïën sinh tùng thïm vïì söë lûúång. Suy tûúãng naây, thûåc ra, múái chó laâ giaã thiïët.

Ngûúâi chõu traách nhiïåm chñnh trong töí chûác lïî höåi cêìu an baãn mûúâng laâ a nha, nhûng ngûúâi trûåc tiïëp àiïíu haânh buöíi lïî laåi chñnh laâ öng thêìy cuáng (mo mûúâng). Dên chuáng trong mûúâng, ngoaâi baãn, bêët kïí giaâ treã gaái trai àïìu coá nghôa vuå tham gia, àoáng goáp tuây sûác mònh vaâ àûúåc quyïìn tham dûå lïî höåi cuãa mûúâng.

Nghi lïî giïët trêu úã àêu hïët sûác àún giaãn, khöng quan troång vaâ hïå thöëng nhû nghi lïî àêm trêu, ùn trêu úã Têy Nguyïn. Trûúác ngaây höåi chñnh thûác, tûác laâ khoaãng 2-3 giúâ chiïìu ngaây höm trûúác, ngûúâi ta àaä laâm lïî giïët trêu.

Trûúác khi thõt trêu, öng mo mûúâng vaâ öng moâ phùn (tûác öng thêìy cheám, àûúåc dên mûúâng choån ra) laâm lïî vaái thêìn linh, töí tiïn röìi cêìm dao nhoån laâm àöång taác cheám dûä (mang tñnh nghi lïî) vaâo cöí caác con trêu duâng tïë lïî, miïång thò thêìm nhûäng cêu nhû thêìn chuá (thûåc ra, nhiïìu ngûúâi cho rùçng caác öng chó noái lúâi kñnh baáo vúái thêìn linh, töí tiïn: trêu tïë thêìn àaä sùén, dên baãn, dên mûúâng àaä thõt trêu dêng caác võ röìi àêy nheá, xin caác võ vïì maâ nhêån lêëy. Sau àoá, caác öng lui ra,



daânh chöî cho caác thanh niïn khoãe maånh vaâo cheám trêu, thõt trêu... Bùæt àêìu ngaây höåi, ngûúâi ta laâm nhiïìu mêm cöî cuáng (möîi mêm cöî tûúång trûng cho möåt baãn lúán, xûa, coá taåo baãn àûáng àêìu, caác baãn nhoã khöng àûúåc tûúång trûng bùçng mêm cöî) àùåt caånh nguöìn nûúác thiïng cuãa mûúâng. Àùåc biïåt, mêm cöî cuãa öng a nha, àùåt úã giûäa, duâng cuáng töí tiïn (mêm cuáng chñnh thûác) phaãi àêìy àuã caác böå phêån cuãa con trêu hiïën tïë (àêìu, àuâi, thên, moáng, àuöi...) cuâng têët caã caác böå phêån cuãa möåt con lúån.

Nhûäng mêm coân laåi cuãa caác baãn, ngoaâi thõt trêu, cúm rûúåu... coân phaãi coá gaâ võt, àùåt úã hai bïn mêm cuáng chñnh, daânh àïí cuáng caác võ thêìn khaác. Khi buöíi lïî bùæt àêìu, mo mûúâng quò trûúác caác mêm cöî, phña sau laâ a nha, taåo baãn, dên mûúâng quò lïî. Trong khöng khñ trang nghiïm, linh thiïng, öng mo trang troång, xuêët thêìn àoåc baâi cuáng àaä thöng thuöåc, múâi töí tiïn (öng cha baâ cöë nöåi ngoaåi tiïëng Thaái laâ Pao pu pang caãi), thêìn àêët (Chau àón), chuã nguöìn nûúác (Chau nùåm bo), thöí cöng thöí àõa... vïì nhêån lïî vêåt, duâng cöî, vui veã vúái cöång àöìng dên cû baãn mûúâng; àöìng thúâi cêìu mong töí tiïn thêìn linh ban phuác, phuâ trúå cho baãn mûúâng bònh lïn, laâm ùn suön seã, con ngûúâi khoãe maånh, ngö luáa sinh söi, gia suác gia cêìm àaân àaân, lúáp lúáp. Khêën xong, mo mûúâng vaâ caác võ chûác sùæc cuâng dên baãn mûúâng vaái laåy töí tiïn vaâ caác võ thêìn. Trong luác àoá, mo mûúâng neám hai quaã trûáng (möåt àoã, möåt trùæng) vaâ möåt nùæm cúm nhoã xuöëng nguöìn nûúác. Cuöåc lïî kïët thuác, moåi ngûúâi bùæt àêìu vaâo cuöåc ùn uöëng cöång caãm, vui chúi thïí thao, vùn nghïå...

Cuöåc ùn uöëng cöång caãm diïîn ra hïët sûác vui nhûng àuáng lïî nghi. Caác öng mo mûúâng, a nha, taåo baãn... ùn laâm pheáp úã mêm cöî chñnh, röìi ài tûâng mêm; úã möîi mêm caác öng ùn möåt miïëng thõt, uöëng möåt húáp rûúåu. Kïë àoá, caã baãn mûúâng ùn uöëng vui veã cho bùçng hïët caác mêm, khöng àûúåc boã thûâa hay àem vïì.

Àïí chuêín bõ cho viïåc diïîn ra nhûäng troâ baách hyá trong höåi lïî, ngay tûâ saáng tinh mú cuãa ngaây àêìu tiïn, bïn caånh võ trñ cuáng lïî (mùåt bùçng, coá thïí laâ baân àaá caånh nguöìn nûúác), ngûúâi dên baãn àaä sûãa sang, doån deåp mùåt bùçng, röång caách núi haânh lïî khoaãng trïn dûúái



100m. Moåi hoaåt àöång höåi heâ, troâ chúi, vùn nghïå, thïí thao... àïìu àûúåc diïîn ra núi àêy. Trúâi vïì chiïìu, trong tiïëng tröëng, tiïëng chiïng dòu dùåt luác khoan luác nhùåt, dên laâng töí chûác xoâe voâng, xoâe àöi, xoâe àún thêåt haâo hûáng. Bïn mêm rûúåu têåp thïí, nhûäng nam thanh nûä tuá haát gioãi muáa hay, biïët nhiïìu, nhanh nheån trong ûáng àöëi vûâa ùn uöëng, choåc gheåo, vûâa haát àöëi àaáp giao duyïn. Hoå haát giúái thiïåu, khen ngúåi nhau, baây toã chñ hûúáng, toã loâng vúái nhau... trong men rûúåu, men tònh... Bïn caånh àoá, dùm baãy àöi nam nûä (thûúâng laâ nhûäng àöi àaä ngêìm kïët nhau, töí chûác muáa saåp, thi bùæn noã, bùæn suáng hoãa mai.

Nhiïìu núi coân coá tuåc ài sùn têåp thïí vaâo ngaây kïët thuác lïî höåi. Dûúái sûå chó huy cuãa möåt thúå sùn gioãi nhêët mûúâng, àûúåc dên baãn bêìu lïn, moåi ngûúâi lao mònh vaâo cuöåc sùn möåt caách haâo hûáng. Thuá rûâng sùn àûúåc seä chia àïìu cho moåi ngûúâi cuäng nhû luä choá tham gia cuöåc sùn... Cûá nhû thïë cuöåc vui keáo daâi trong hai, ba ngaây. Sau àoá, baãn naâo vïì baãn êëy. Baãn naâo giaâu coá, nhiïìu khaã nùng vêåt chêët thò múâi mo mûúâng, a nha vïì baãn mònh, tiïëp tuåc möí lúån, giïët gaâ tiïåc tuâng vui veã, hoùåc töí chûác cêìu an cho baãn (xïn baãn).

Nhû vêåy caác nghi lïî chñnh trong lïî höåi cêìu an baãn mûúâng vûâa böåc löå tñn ngûúäng thúâ phuång thuãy thêìn (thêìn nûúác, thêìn nguöìn nûúác, sêëm baáo mûa) vûâa thïí hiïån tñn ngûúäng gùæn vúái thúâi sùn bùæn, haái lûúåm nguyïn thuãy. Tuy nhiïn, bùçng vaâo tuåc hiïën sinh trêu, coá thïí thêëy nghi lïî chñnh laâ cêìu thêìn nûúác, cêìu töí tiïn cho laâng baãn bònh an, laâm ùn phaát àaåt, ngûúâi vêåt phaát triïín. Tuåc ài sùn, nhiïìu khi, laâ hïå quaã keáo theo, ngaây caâng mang tñnh höåi heâ nhiïìu hún. Vïët tñch nghi lïî tñn ngûúäng qua tuåc sùn bùæn toã ra rêët múâ. Duâ sao, àoá cuäng laâ sûå keáo theo hay xïëp lúáp vùn hoáa, thûúâng gùåp trong vùn hoáa dên gian.

Vïì lïî höåi cêìu an cho baãn mûúâng, coá tû liïåu khaác cho rùçng àöëi tûúång thiïng àûúåc chuá yá laâ tiïëng sêëm (boáng daáng cuãa nhiïn thêìn, thêìn sêëm, chúáp - phaáp löi, phaáp àiïån). Ngoaåi viïåc böåc löå sûå ngûúäng voång, khêín cêìu thêìn nûúác cho muâa maâng sinh söi, con ngûúâi phöìn thõnh, coá leä cuäng coân nhûäng tñn hiïåu biïíu trûng khaác cêìn phaãi boác taách vaâ lyá giaãi. Duâ sao, viïåc chuá troång àïën tiïëng sêëm àêìu nùm, vúái



tû caách boáng daáng hay baãn thên möåt nhiïn thêìn (àaåi diïån cho trúâi), möåt mùåt chûáng toã sûå gùæn boá àïën mûác nhiïìu khi lïå thuöåc vaâo thiïn nhiïn, nhiïn thêìn cuãa cû dên vaâ muâa maâng töåc Thaái, mùåt khaác cho thêëy kinh nghiïåm söëng, kinh nghiïåm laâm ùn phong phuá cuãa cû dên úã àêy.

Qua möåt vaâi chi tiïët thoaáng qua, coá tñnh gúåi múã sau àêy: "Ngûúâi Thaái Mai Chêu cho rùçng hïî nùm naâo nghe tiïëng sêëm rïìn tûâ phña thûúång nguöìn söng Maä, thò nùm àoá ùæt coá àaåi haån... Ngûúâi ta möí ñt lúån, gaâ laâm lïî tïë thêìn àïí cêìu mûa, rûãa laá luáa, xua àuöíi thêìn truâng... Ngûúåc laåi, hïî nghe tiïëng sêëm àêìu nùm rïìn úã phña thûúång nguöìn söng Àaâ, thò moåi ngûúâi àïìu phêën khúãi, tûúi vui. Hoå tin rùçng nùm àoá seä mûa thuêån gioá hoâa, triïín voång muâa maâng seä böåi thu, thoác ngö àêìy böì àêìy kho, moåi ngûúâi khoãe maånh, ñt öëm àau" (60 lïî höåi truyïìn thöëng Viïåt Nam - Thaåch Phûúng, Lï Trung Duäng - Nxb Khoa hoåc xaä höåi), coá thïí thêët thêìn linh cuäng àûúåc phên loaåi töët xêëu gùæn vúái hoaân caãnh cuå thïí, sûå vêåt cuå thïí, nguöìn nûúác cuå thïí (söng Maä, söng Àaâ...).

Kinh nghiïåm laâm ùn thûåc tiïîn coá taác àöång khöng nhoã àïën suy niïåm vaâ àúâi söëng têm linh cû dên miïìn nuái. Àiïìu naây gùæn vúái viïåc thúâ thuyã quaái àaä nïu, song coá veã giaán tiïëp hún. Tuy nhiïn, vïì mùåt diïîn trònh, lïî höåi cêìu an baãn mûúâng coá khaác nhau úã möåt söë chi tiïët höåi.

Nhû vêåy, ngoaâi sûå khaác biïåt àöi chuát úã nghi lïî hiïën tïë, hêìu nhû, caác hoaåt àöång cuãa lïî höåi cêìu a n baãn mûúâng àïìu giöëng nhau, úã chöî àêy laâ dõp àïí moåi ngûúâi tuå hoåp, gùåp gúä vúái töí tiïn, thêìn linh, gùåp gúä vúái nhau trong caã sinh hoaåt vêåt chêët lêîn haânh àöång têm linh; vûâa böåc löå niïìm thaânh kñnh, ngûúäng voång thaánh thêìn, vûâa thïí hiïån sûác maånh cuãa con ngûúâi; vûâa cêìu phuác cho möåt cuöåc àúâi haånh phuác, an bònh, vûâa böåc löå khaã nùng vui chúi, thi taâi... Coá thïí noái, lïî höåi cêìu an baãn mûúâng laâ möåt hoaåt àöång vùn hoáa tñn ngûúäng àùåc sùæc cuãa caác töåc Thaái, Mûúâng... ; möåt sinh hoaåt vùn hoáa dên gian töíng thïí; möåt nguöìn vui khöng thïí thiïëu cuãa cû dên ñt ngûúâi núi reão cao Têy Bùæc xa xöi, möîi khi muâa hoa ban trùæng núã.



HHHÖÖÖÅÅ ÅIII ÀÀÀOOOOOOÅÅ ÅCCC MMMOOOOOONNNGGG NNNGGGÛÛÛÚÚÚÂÂ ÂIII MMMÛÛÛÚÚÚÂÂ ÂNNNGGG ÚÚÚÃÃÃ XXXAAAÄÄ Ä PPPHHHOOONNNGGG PPPHHHUUUÁÁÁ

Trûúác àêy rûâng coân nhiïìu, sau tuêìn vui tïët, ngûúâi Mûúâng úã xoám Lyá, xaä Phong Phuá, huyïån Tên Laåc, tónh Hoaâ Bònh laåi chñnh thûác bûúác vaâo möåt muâa laâm ùn múái. Ngaây êëy ngûúâi Viïåt goåi laâ ngaây haå nïu.

Nïëu ngûúâi Viïåt töí chûác nïu vaâo möìng 7 thaáng giïng thò haå nïu cuãa ngûúâi Mûúâng Tên Laåc laâ ngaây 6 thaáng giïng, búãi quan niïåm trong dên gian caách tñnh ngaây cuãa ngûúâi Mûúâng xûa luâi möåt ngaây so vúái ngûúâi Viïåt. Ngaây möìng 1 tïët cuãa ngûúâi Viïåt coi laâ ngaây 30 cuãa ngûúâi Mûúâng, thïë nïn, ngaây haå nïu cuãa ngûúâi Viïåt cuäng laâ ngaây haå nïu cuãa ngûúâi Mûúâng maâ chó khaác nhau vïì caách goåi.

Ngaây haå nïu coá lïî khai sún (lïî múã cûãa rûâng). Sau lïî khai sún moåi ngûúâi bùæt àêìu vaâo rûâng haái lûúåm vaâ sùn bùæt thuá.

Trong ngaây naây, möåt trong nhûäng sinh hoaåt cöång àöìng rêët vui, nhiïìu núi töí chûác, àoá laâ Höåi Àooåc Moong. Tiïu biïíu laâ höåi Àooåc Moong cuãa ngûúâi Mûúâng xoám Lyá.

Àooåc nghôa àen laâ àêm, múã röång nghôa laâ sùn. Ngön ngûä Taây - Thaái cöí coá möåt êm tûúng tûå laâ tooåc nghôa laâ àoáng, múã röång nghôa laâ tröìng. Moong coân goåi laâ Muöng, laâ tûâ chó caác loaâi thuá 4 chên. Höåi Àoåc Moong laâ höåi ài sùn caác loaâi thuá rûâng.

Buöíi saáng àoá, ngûúâi trong Mûúâng hay Quïìl (àún võ cû truá) úã Mûúâng Löì (xaä Phong Phuá ) khöng phên biïåt treã giúã trai gaái, ai coá thïí treâo àöìi, leo nuái àûúåc cuâng keáo nhau ài. Möåt ngûúâi sùn gioãi (truâm sùn) cuãa mûúâng cuâng caác cuå giaâ coá kinh nghiïåm baân àõnh hûúáng xuêët phaát laâm ùn vaâ choån àiïím sùn. Sau àoá, moåi ngûúâi tûng bûâng



reo hoâ cuâng öng truâm sùn theo hûúáng àaä àõnh àïën möåt quaã àöìi hay möåt khu rûâng. Moåi ngûúâi toaã ra vêy quanh khu rûâng àoá. Nhûäng thúå sùn gioãi coá suáng kñp hoùåc noã cûáng, nhanh chên tòm chöî àoán loäng úã caác khe, caác löëi moân thuá hay ài. Nhûäng ngûúâi khaác kheáp kñn dêìn voâng vêy, hoå hoâ, reo, huá àuöíi thuá, tay cêìm cêy lao hoùåc cêìm möåt cêy gêåy nhoã. Nhiïìu ngûúâi cêìm cöìng (chiïng), loaâi cöìng nhoã (chiïng booâng beeng) àaánh theo àiïåu ài sùn. Nhûäng chuá choá sùn cuãa mûúâng theo hiïåu lïånh cuãa cöìng sùn vûúåt lïn suåc saåo caác buåi rêåm àaánh húi thuá.

Tiïëng cöìng sùn dêåp döìn, tiïëng hoâ reo vang röån, tiïëng choá suãa choái tai cuöën huát bûúác chên ngûúâi, têët caã taåo thaânh möåt êm hûúãng söi àöång cuãa cuöåc söëng cöång àöìng bûúác vaâo muâa laâm ùn múái.

Thuá rûâng bõ voâng vêy kheáp kñn döìn dêìn vaâo möåt núi. Trûúác laâ bõ choá têën cöng sau laâ ngûúâi uâa àïën duâng gêåy nhoån, cêy lao chùån àaánh. Cuäng coá khi khöng àúåi àïën luác bõ döìn vaâo möåt chöî nhûäng con thuá ranh maänh phoáng ngûúåc laåi hûúáng tiïën cuãa con ngûúâi. Luác êëy, moåi ngûúâi khöng boã vêy maâ chó söë ñt ngûúâi taách ra àuöíi theo con thuá. Thûúâng chöî con thuá thoaát àûúåc laåi laâ chöî àaä coá ngûúâi nêëp àoán chó àúåi thuá chaåy vaâo têìm ngùæm laâ nöí suáng tiïu diïåt.

Höåi Àooåc Moong rêët vui, thu huát nhiïìu ngûúâi tham gia. Nïëu buöíi sùn höm àoá àûúåc thuá, laâng Mûúâng vui mûâng àaánh cöìng, goä phaách. Hoå khiïng con thuá àïën möåt miïëu lúán bùçng göî, dûång úã xoám Lyá, thúâ Àûác Taãn Viïn. Hêåu cung coá tûúång ngûúâi (Thaánh Taãn Viïn) bùçng àaá. Moåi ngûúâi möí con thuá sùn àûúåc dêng lïî tïë Thaánh Taãn. Öng mo thay mùåt dên xaä mùåc aáo thuång, àöåi muä tai eán laâm lïî khêën Thaánh Taãn phuâ trúå muâa maâng tûúi töët. Nhúä khöng àûúåc thuá gò, dên Mûúâng toã yá buöìn cho viïåc xuêët haânh àêìu nùm múái khöng may. Dên laâng àaânh phaãi choån möåt con boâ hay thuá rûâng tïë Thaánh Taãn. úã miïëu thúâ Thaánh Taãn coá tuåc khöng giïët trêu àïí tïë thêìn. Coá àiïìu khi choån núi sùn, caác cuå àaä têëu trònh kyä lûúäng, möåt khi àaä keáo dên chuáng ài Àooåc Moong thò thïë naâo cuäng phaãi sùn bùæn àûúåc thuá. Thïë nïn, khu rûâng àûúåc choån thûúâng laâ núi cêëm sùn bùæt trong nùm àïí nhiïìu thuá



vïì úã. Sau lïî tïë Thaánh Taãn, moåi ngûúâi tûå mang cúm vaâ rûúåu cêìn àïën vui mûâng suöët ngaây túái têån àïm khuya.

Ngoaâi con thuá àûúåc dêng lïî Thaánh Taãn, hïî phûúâng sùn coá bùæt thïm àûúåc con thuá naâo khaác, laâng coá lïå chia phêìn nhû sau: Ngûúâi naâo giïët chïët con thuá seä àûúåc hûúãng möåt àuâi sau cuâng àêìu con vêåt, võ trñ cùæt lêëy àêìu tñnh bùçng caách toám caái tai con vêåt vñt xuöëng phña cöí, àêìu nhoån tai àïën àêu thò cùæt phêìn cöí àïën àoá.

Sau àêëy, hoå möí con vêåt ra lêëy thõt chia àïìu cho töíng söë ngûúâi vaâ choá. Moåi ngûúâi quan niïåm phêìn cuãa möåt àêìu ngûúâi tûúng àûúng vúái phêìn cuãa möåt àêìu choá.

Cuäng coá khi trong cuöåc sùn möåt con thuá nhû lúån rûâng, hoùéng, cheo cheo v.v... chaåy ra liïìn bõ mêëy ngûúâi àuöíi àaánh vaâ àêm chïët. Khi con vêåt chïët hùèn, möåt ngûúâi hö to khöng àêm nûäa, moåi ngûúâi tûå nguyïån giú cêy lao cuãa mònh ra phña trûúác, cùn cûá vaâo àêìu con thuá vaâ àuâi sau chia àïìu cho nhûäng ngûúâi àoá. Nïëu ai àoá, duâ rùçng anh àaánh con vêåt ngaä quõ xuöëng, hiïìm vò ngoån lao cuãa anh khöng coá maáu thò vêîn coi laâ anh khöng trûåc tiïëp giïët con vêåt àoá. Lïå Mûúâng quy àõnh thïë nïn nhiïìu ngûúâi chaåy túái sau, tiïëc cöng sûác àuöíi thuá, cho duâ con thuá àaä bõ àêm chïët, anh ta cuäng cöë lao túái chêëm àêìu nhoån cuãa mònh cho coá maáu con vêåt àïí hûúãng vinh quang vaâ phêìn thõt chia. Lïå naây giuáp chuáng ta hiïíu thïm cú súã ra àúâi cêu phûúng ngön cuãa ngûúâi ài sùn laâ "Rêy maáu ùn phêìn".

Ngûúâi giïët àûúåc con thuá cöët yïëu laâ nhêån vïì sûå vinh quang, caãm phuåc cuãa ngûúâi trong mûúâng chûá lúåi löåc chùèng laâ mêëy, búãi leä khi nhêån phêìn àem vïì nhaâ, ngûúâi giïët àûúåc thuá phaãi töën keám nhiïìu rûúåu thõt àïí khoaãn àaäi dên mûúâng àïën chuác mûâng anh ta. Coá àiïìu: söëng úã laâng sang úã nûúác, duâ laâ töën keám nhûng ngûúâi giïët àûúåc thuá lêëy laâm vui mûâng lùæm, cho laâ gia àònh coá phuác lúán, tin trong nùm laâm ùn gùåp nhiïìu may mùæn.

... Cuöåc sùn chêëm dûát bùçng hiïåu lïånh cöìng. Àaä thaânh thoái quen, hïî nghe àiïåu cöìng àoá thò ngûúâi vaâ choá boã võ trñ trúã vïì mûúâng.



Caâng gêìn laâng mûúâng hoå caâng reo hoâ, chaâo àoán thùæng lúåi àaä giaânh àûúåc.

Höåi Àooåc Mong ngaân àêìu nùm múái khöng thuêìn tuyá chó laâ ngaây Höåi ài sùn múã múã röång yá nghôa thaânh ngaây höåi vùn hoaá chûáa àûång nhiïìu yïëu töë sinh hoaåt cöång àöìng hêëp dêîn nhû àaánh chiïng, leo nuái, vui hoâ, uöëng rûúåu cêìn, thi taâi bùæn noã, bùæn suáng, àêm lao... giuáp con ngûúâi Mûúâng hiïíu biïët lêîn nhau vaâ söëng gùæn boá vúái nhau hún trong möåt cöång àöìng laâng xoám chan chûáa nghôa tònh.



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII CCCUUUÁÁ ÁNNNGGG RRRÛÛÛÂÂ ÂNNNGGG

Haâng nùm, cûá möîi àöå xuên vïì, cuâng vúái höåi tïët nhaãy cuãa ngûúâi Dao; höåi gêìu taâo - saãi saán cuãa ngûúâi H' Möng; höåi xuöëng àöìng cuãa ngûúâi Giaáy, Taây... ngûúâi Nuâng laåi têëp nêåp múã höåi cuáng rûâng.

Höåi cuáng rûâng àûúåc töí chûác úã hai khu rûâng cêëm khaác nhau, vaâo hai thúâi àiïím khaác nhau: àoá laâ höåi cuáng rûâng úã àêìu baãn vaâo ngaây 30 thaáng giïng vaâ höåi cuáng rûâng cêëm giûäa àöìng vaâo ngaây möìng 2 thaáng 7 êm lõch.

Höåi cuáng rûâng àêìu xuên ngaây 30 thaáng giïng àûúåc töí chûác úã khu rûâng àêìu baãn. Àêy laâ höåi chñnh nïn àûúåc töí chûác möåt caách chu àaáo tó mó vaâ chùåt cheä. Caách àêy vaâi chuåc nùm, höåi naây do caác giaâ laâng àûáng ra töí chûác. Sau höåi àûúåc giao cho ban quaãn trõ húåp taác xaä cuâng àöåi saãn xuêët lo liïåu vaâ hiïån nay giao cho caác trûúãng phoá thön chuã trò, caác thêìy cuáng thêìy mo chó laâm caác thuã tuåc lïî nghi.

Tûâ trûúác àoá haâng tuêìn, caác cuå öng vaâ baâ con dên baãn töí chûác quyïn goáp tiïìn nong mua lúån gaâ, vaâng hûúng, gaåo nïëp laâm rûúåu cêím. Ban töí chûác têåp húåp baâ con dên baãn phên viïåc cho caác böå phêån: hêåu cêìn, tiïëp tên lïî nghi phuåc vuå thêìy cuáng - thêìy mo, böå phêån phaát doån coã laâm saåch möi trûúâng khu rûâng cêëm. Àùåc biïåt, trong böå phêån hêåu cêìn, ngûúâi ta choån möåt baâ giaâ vûâa àûác àöå vûâa coá kinh nghiïåm laâm huä rûúåu cêím àïí cuáng thêìn linh.

Tûâ saáng súám ngaây 30 thaáng giïng, trong khi àúåi caác böå phêån phaát doån, tiïëp tên chuêín bõ, caác thêìy mo - thêìy cuáng xuác miïång bùçng nûúác muöëi, rûãa mùåt bùçng nûúác trêìm hûúng vaâ àiïím têm nguåm rûúåu, mùåc quêìn aáo daâi múái, chên ài giaây, àêìu vêën khùn xïëp chuêín



bõ tiïën haânh caác nghi lïî cuáng rûâng. Trong khi cuáng, khöng àûúåc ai ùn uöëng, vïå sinh bûâa baäi, ö uïë möi trûúâng.

Baân thúâ cuáng àùåt úã hai göëc cêy cöí thuå goåi laâ cêy böë vaâ cêy meå (tiïëng Nuâng laâ chapöq- chamïq). Thûác ùn àùåt trïn laá chuöëi àïí trïn möåt caái giaá hai têìng, mêm trïn vaâ mêm dûúái.

Cöî mêm trïn goåi laâ mêm àêët nûúác göìm möåt con gaâ söëng löng àoã àeåp; möåt con lúån àûåc àen tuyïìn; 7 cheán rûúåu xïëp haâng ngang- cheán giûäa àöåi àaáy möåt cheán khaác; möåt baát nûúác; möåt nhuám muöëi, 7 con ngûåa giêëy àen; möåt caái ö bùçng giêëy àen che lû hûúng (lû hûúng àûúåc bïån bùçng coã); 7 neán nhang; 7 baát cúm vaâ 7 xêu thõt töíng húåp. Àùåc biïåt coá möåt baát thõt göìm thõt naåc, gan, tim, tiïët, goåi laâ baát baão höå àêët nûúác.

Cöî mêm dûúái goåi laâ mêm baão vïå baãn laâng. Mêm naây göìm möåt con gaâ söëng gaáy; möåt miïëng thõt lúån, 5 xêu thõt lúån töíng húåp; 5 cheán rûúåu vaâ 5 baát cúm. Cheán giûäa cuäng àöåi àaáy cheán khaác; 5 con ngûåa bùçng giêëy. Khaác vúái mêm cöî trïn, mêm dûúái coá möåt baát thûác ùn chay.

Coá hai thêìy cuáng, thaây mo thay mùåt nhên dên thön baãn uáp mùåt vaâo cêy quyâ laåy 4 phûúng trúâi, 2 lêìn möîi lêìn 3 laåi mang nghôa àoán nguöìn nûúác meå vïì phuâ höå àöå trò cho baâ con dên baãn an cû laåc nghiïåp, moåi sûå bònh lïn.

Rûúåu àïí cuáng laâ rûúåu nïëp cêím. Sau khi khai lïî lêìn thûá nhêët, quò laåy 4 phûúng trúâi, thò möí lúån gaâ laâm caác thûác ùn theo thuã tuåc àïí baân) thúâ, hïët hai lêìn cuáng thò caác thêìy cuáng vaâ hai ngûúâi tiïëp tên cuâng nhau ùn uöëng àiïím têm, xem boái xûúng gaâ. Trong khi thaây cuáng quay laåi khêën vaái, nhûäng ngûúâi khaác coá thïí xem nhûng khöng àûúåc noái tiïëng dên töåc khaác àïí pha taåp tiïëng meå àeã. Caác thêìy cuáng vaâ ngûúâi phuåc vuå khöng àûúåc ùn uöëng gò caã, kïí caã vïå sinh cuäng phaãi ra ngoaâi khu rûâng cêëm. Sau khi laâm hïët caác thuã tuåc thúâ cuáng, xem boái xûúng gaâ, trûúãng ban töí chûác múái duâng loa ài múâi toaân thïí dên baãn túái dûå höåi.



Höåi àûúåc quy tuå úã ven khu rûâng cêëm vaâ sinh hoaåt taåi chöî. Ngûúâi àaåi diïån gia àònh àïën dûå höåi phaãi laâ con trai, bêët kyâ giaâ treã àïìu àûúåc. Àïën dûå höåi ai cuäng phaãi ùn mùåc chónh tïì, khöng àûúåc àïí àêìu trêìn chên àêët vaâ tûå àem baát àuäa cúm rûúåu àoáng goáp theo nhu cêìu cuãa mònh.

Caác gia àònh úã thön baãn khaác vaâ àöìng baâo dên töåc khaác trong khu vûåc cuäng àûúåc pheáp dûå höåi miïîn laâ tuên thuã caác quy àõnh chung cuãa ban töí chûác maâ tuåc lïå àïì ra nhû: phaãi coá traách nhiïåm àoáng goáp theo quy àõnh chung, trong luác dûå höåi cuäng nhû sau lïî höåi phaãi tuên thuã caác lïå laâng trong phaåm vi khu vûåc nhû: khöng thaã röng gia suác; gia cêìm phaá hoaåi muâa maâng ngûúâi khaác; khöng chùåt phaá cêy rûâng b ûâa baäi, khi laâng baãn coá gia àònh naâo tai bay vaå gioá àoái reát, bïånh têåt, thiïn tai haån haán hoùåc cûúái xin, tang gia àau buöìn phaãi coá traách nhiïåm giuáp àúä, àoaân kïët lêîn nhau trong luác hoaån naån, khoá khùn.

Moåi ngûúâi ùn uöëng têåp trung nhû möåt höåi thïì, khöng phên biïåt giaâ treã, giaâu ngheâo vò têët caã thûác ùn àïìu nêëu chung thaânh möåt chaão (nhû chaão thùæng cöë) vaâ chia seã àïìu nhau. Caác thêìy cuáng cuäng cuâng ùn uöëng vúái moåi ngûúâi trong khöng khñ chan hoaâ tònh c aãm gia àònh. Moåi ngûúâi vûâa ùn uöëng vûâa chuyïån troâ vui veã. Giûäa tiïåc höåi, thêìy cuáng trõnh troång thöng baáo nhûäng àiïìu hay àiïìu gúã cuãa xoám laâng qua böå xûúng gaâ, àêìu gaâ, chên gaâ cho dên baãn hay àïí cuâng nhau àïì phoâng, traánh nhûäng àïìu tai bay vaå gioá..., cêìu chuác cho dên baãn lao àöång saãn xuêët àûúåc muâa vaâ söëng bònh lïn haånh phuác. Caác thêìy kïu goåi moåi ngûúâi haäy àoaân kïët chung lûng àêëu cêåt thi àua saãn xuêët trïn àöìng ruöång, nûúng rêîy, phaát triïín chùn nuöi àaân gia suác, gia cêìm; cêìu thêìn rûâng phuâ höå àöå trò che chúã cho moåi ngûúâi àïìu àûúåc thanh tõnh bònh an, muâa maâng tûúi töët coá cuöåc söëng an khang thinh vûúång àöìng thúâi lïu cêìu moåi ngûúâi thûåc hiïån töët caác quy àõnh vïì lïå laâng àaä àûúåc dên baãn baân baåc, nhêët trñ àïì ra trong lïî höåi.

Cuöëi buöíi lïî höåi, thêìy cuáng tuyïn böë ùn tïët 3 ngaây khöng ai àûúåc vi phaåm tuåc lïå. Nïëu ai mang vaåc cuöëc caây bûâa, dao hay chõ em



phuå nûä coá mang àöåi noán qua laâng trong nhûäng ngaây tïët seä bõ phaåt vaå.

Sau caác thuã tuåc lïî nghi, caác thaây cuáng ra vïì, dên baãn vêîn coân rûúåu cheâ ca haát linh àònh. Coá töëp thò chúi troâ Leng hao tûác laâ hai töët gêìn giöëng nhû "oùèn tuâ tò"; coá àaám thò haát Saán cöx tûác sún ca nhûng chuã yïëu laâ haát dên ca Lûnx cha chinw (tiïëng haát laâm ùn) trong àoá coá àoaån:

Möåt nùm 12 thaáng Thaáng giïng laá muåc(1) taân

Thaáng hai laá muåc nhuá Laá muåc nhuá moã quaå Laá gianh ngoån lûúäi maác

Moåi laá cêy àïìu moåc Muön thûá hoa àua núã Chim rûâng haát vang rûâng

Chim rûâng ca vang nuái Ve úã nûúng kïu nhiïìu Àaánh thûác ngûúâi nguã muöån

Dêåy lêëy nûúác àûång bêìu Dêåy lêëy thoác tra nûúng Baáo laâm ùn muâa múái

Keã coá ngûåa sûãa chuöìng Ngûúâi chöëng loaån sûãa suáng Keã laâng chúi sûãa nhõ

Ngûúâi laâm ùn sûãa àöì(2). Tuy rûúåu cheâ ca haát say sûa, nhûng cuöëi höåi khöng ai quïn

daânh möåt phêìn thûác ùn vïì cho gia àònh cuâng vui hûúãng phuác löåc cuãa rûâng. Sau àoá caác gia àònh laâm caác loaåi baánh traái àaä chuêín bõ sùén nhû baánh khuác, baánh daây, baánh chûng röìi möí gaâ cuáng gia tiïn, ruã con



chaáu hoå haâng, múâi laâng xoám ngoaâi baãn thên quen cuâng xum vêìy ùn tïët ba ngaây. Nam thanh nûä tuá, treã em thiïëu nhi laåi trûng diïån nhûäng böå quêìn aáo múái löång lêîy ài tham dûå caác troâ chúi vui xuên nhû àaánh quay, àaánh yïën, àaánh àu, laâm leng hao, chúi cúâ göî. Tûâ khùæp goác baãn àïën giûäa laâng chöî naâo cuäng nhöån nhõp, nghe thêëy nhûäng tiïëng con quay àöm àöëp chaåm nhau, àu quay kïu keäo keåt tiïëng vöî tay cöí àöång êìm ô cuãa nhûäng ngûúâi thùæng cuöåc trong höåi leng hao, cúâ göî...

Sau 3 ngaây chúi tïët, ùn uöëng vui xuên thoaã thñch, nghe tiïëng chim nguã muöån kïu vang àöång nuái rûâng, khöng ai baão ban thuác giuåc, baâ con dên baãn tiïëp tuåc möåt nùm laâm ùn múái vò sûå sinh töìn cuãa möîi con ngûúâi, gia àònh vaâ caã laâng baãn.

Truyïìn thuyïët cuãa ngûúâi Nuâng kïí laåi rùçng: con ngûúâi vöën coá töí tiïn, sinh ra nhiïìu thïë hïå con chaáu nöëi tiïëp nhau khai thiïn lêåp àõa, àoaân kïët bïn nhau lêåp laâng, dûång baãn giûäa trúâi àêët thiïn nhiïn truâ phuá. Nhúâ rûâng nuái mïnh möng, thúâi tiïët thuêån hoaâ, àêët àai maâu múä, cêy coã hoa laá xanh tûúi con chaáu múái xêy dûång cho mònh cuöåc söëng êëm no haånh phuác.

Cuäng nhû con ngûúâi, àêët trúâi rûâng nuái laâ töí tiïn, linh höìn cuãa vaån vêåt. Noá baão vïå, che chúã cho thïë giúái thiïn nhiïn luön töìn taåi vaâ phaát triïín. Vò vêåy, cuâng vúái viïåc thúâ cuáng gia tiïn trong caác ngaây lïî tïët cöí truyïìn, àïí àïìn àaáp cöng ún cuãa töí tiïn thò cuäng phaãi cuáng nuái rûâng, cêìu rûâng phuâ höå che chúã cho muâa maâng, gia suác gia cêìm luön àûúåc phaát triïín töët tûúi khöng bõ mûa gioá vuâi dêåp, sêu boå phaá hoaåi, bïånh dõch giïët haåi gia suác; cêìu nuái rûâng vaâ töí tiïn phuâ höå cho ngûúâi Nuâng traánh khoãi moåi tai bay vaå gioá, loaån laåc lêm nguy. Rûâng nuái non nûúác àûúåc dên thúâ cuáng nhû töí tiïn dên töåc. Nguyïn do cuãa lïî höåi chûáng rûâng laâ thïë.

Höåi cuáng rûâng coân àûúåc nhûäng gia àònh gùåp ruãi ro, öëm àau, bïånh têåt, muâa maâng thêët baát töí chûác.

Lïî vêåt cuáng rûâng úã gia àònh àún giaãn hún, göìm möåt con lúån, möåt con gaâ söëng gaáy vaâ möåt chai rûúåu. Thêìy cuáng phaãi khêën 3 baâi cuáng laâ:

- Múâi thêìn rûâng xuöëng trònh têëu,



- Xin thêìn rûâng giuáp cûáu dên àöå thïë, - Möí lúån gaâ naåp lïî. Vñ duå trong baâi cuáng múâi thêìn rûâng trònh têëu àïì cûáu giuáp gia

chuã coá àoaån: Húäi chuã göî sung, cöåi göî söng! Kñnh böën phûúng trúâi böën phûúng àêët Duâ úã phûúng àöng phûúng nam Cuäng kñnh múâi túái phûúng àöng phûúng nam ...Öng úã xa, suöëi sêu khöng qua àûúåc Khoái hûúng naây cuäng ài qua Öng úã xa, àûúâng döëc khöng biïët ài Khoái hûúng naây ài baáo phaãi vïì Öng úã gêìn lúâi hoa tiïëng ngoåt Nö tyâ naây ài kñnh múâi phaãi vïì Thaây mo naây ài tòm phaãi gùåp Múâi vïì dêîm trûúác baân Múâi vïì ngöìi lïn ghïë Àûâng àïí baân naây vùæng Khöng àïí ghïë kia veã...

Sau khi cuáng xong, gia chuã múâi àaåi diïån cuãa baãn cuâng hoå haâng ùn uöëng. Trong ngaây lïî naây nhûäng ngûúâi trong gia töåc cuäng phaãi tuên thuã nhûäng àiïìu cêëm kyå nhû trong höåi caã baãn.

Höåi cuáng rûâng cêëm giûäa àöìng hoùåc ngay trûúác baãn töí chûác vaâo ngaân möìng 2 thaáng 7 êm lõch - àêìu muâa luáa chñn. Rûâng cêëm naây chó baão höå vuå luáa úã ruöång àöìng.

Mêm lïî vêåt cuáng úã rûâng naây cuäng giöëng mêm cuáng úã vuâng rûâng cêëm àêìu baãn, song coá möåt àiïìu khaác laâ mêm cuáng dûúái úã rûâng cêëm naây coá thïm möåt con võt, vò baâ con thûúâng chùn võt úã göëc cêy luáa.

Quaá trònh töí chûác höåi naây cuäng giöëng nhû höåi chñnh. Song trong quaá trònh töí chûác, nïëu nhaâ naâo àang coá ruöång luáa bõ sêu haåi hoùåc bõ uáa vaâng khö goåi laâ bõ phaåm thêìn lûãa, tiïëng Nuâng goåi laâ Sriuw phay,



thò cuäng cuáng taåi chöî. Trong mêm cuáng khöng coá xêu thõt maâ chó coá baát thõt tinh chêët vaâ xöi vaâng, duâng rûúåu trùæng chûá khöng phaãi duâng cúm nïëp cêím vúái nghôa chuác mûâng vaâ cêìu mong luáa chñn röå.

Luác ùn höåi, chó coá nam giúái ài dûå, bêët kyâ giaâ hay treã. Nhûäng ngûúâi coá vúå chûãa thò khöng àûúåc ài dûå maâ chia phêìn vïì nhaâ vò ngûúâi ta tin rùçng nïëu ài thò luáa seä bõ mùæc bïånh àöëm laá. Nhûäng ngûúâi ài dûå khöng àöåi muä thò ruöång seä coá sêu ùn luáa vaâ ai àem theo úát ài ùn ruöång luáa seä chïët khö. Vò vêåy trong khi ài ùn cöî, moåi ngûúâi phaãi tuên thuã theo quy àõnh chung cuãa lïå laâng laâ khöng àûúåc noái tiïëng dên töåc khaác, khöng àûúåc àïí àêìu trêìn chên àêët, khöng àûúåc ùn mùåc quêìn aáo raách, khöng àûúåc àem úát, cúm chaáy, rûúåu khï. Nûúác chêëm moán ùn cöång àöìng chó coá muöëi, mò chñnh, rau thúm. Luác ùn coá thïí noái tuåc chûá khöng àûúåc chûãi bêåy.

Nhû vêån höåi cuáng rûâng cuãa ngûúâi Nuâng ngoaâi yá nghôa laâ höåi cêìu muâa, cêìu àêët trúâi thiïn nhiïn phuâ höå cho con ngûúâi möåt cuöåc söëng an khang thõnh vûúång, coân goáp phêìn baão vïå möi trûúâng sinh thaái, giûä gòn baão vïå caãnh thiïn nhiïn kyâ thuá... cuãa laâng baãn.

(1) Laá muåc: Laá loaåi cêy tïn laâ "mayx mucq"

(2) Àöì: Àöì duâng lao àöång saãn xuêët



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII LLLÊÊÊÅÅ ÅPPP TTTÕÕÕCCCHHH

Ngûúâi Dao Hoå (thuöåc baãn Khe Muå, xaä Sún Haâ huyïån Baão Thùæng, Laâo Cai) laâ möåt cöång àöìng khöng lúán so vúái cû dên trong xaä. trong söë 40 gia àònh söëng úã xaä Sún Haâ thò ngûúâi Dao Hoå chó coá 10 noác nhaâ (gia àònh). Vïì àõa vûåc cû truá, hoå úã khöng sêu.

Túái phöë Lu, theo àûúâng sùæt hoùåc àûúâng böå (quöëc löå II), àïën Khe Muå chó coân khoaãng 6 km, ngûúâi dên baãn vêîn ra chúå phöë Lu mua baán nhûäng nhu yïëu phêím cho mònh. Ngûúâi Dao Hoå úã Khe Muå söëng ven theo caác triïìn nuái thêëp bïn caác khe suöëi hoùåc thung luäng heåp. Khe Muå trûúác kia goåi laâ Khe Lau, theo dên baãn vò trûúác àêy coá rêët nhiïìu cêy lau, sau naây khi coá nhiïìu ngûúâi Kinh àïën sinh söëng vaâ goåi laâ Khe Muå. nghôa cuãa tûâ naây laâ gò khöng ai roä. Àêy cuäng khöng phaãi laâ àêët ú ã lêu àúâi cuãa ngûúâi Dao Hoå, maâ nhûäng ngûúâi Dao Hoå úã àêy vöën göëc tûâ Gia Phuá- Thaái Niïn do traánh sûå o eáp cuãa Phaáp maâ chaåy vïì àêy sinh söëng. Luác àêìu chó coá ngûúâi Dao Hoå úã àêy, sau naây ngûúâi kinh úã miïìn xuöi lïn sinh söëng vaâ cûá àöng dêìn nhû ngaây nay.

Trong kho taâng vùn hoaá cuãa ngûúâi Dao Hoå, thò lïî lêåp tõch àoáng möåt vai troâ quan troång trong àúâi möåt con ngûúâi. Lïî lêåp tõch (hay coân goåi laâ cêëp sùæc) cuãa ngûúâi Dao Hoå giöëng nhû lïî thaânh àinh cuãa caác d ên töåc úã nûúác ta vaâ trïn thïë giúái. Àoá laâ nghi lïî àaánh dêëu möåt giai àoaån cuãa cuöåc àúâi con ngûúâi, giai àoaån tûâ tuöíi thiïëu niïn lïn tuöíi trûúãng thaânh, àûúåc cöång àöìng cöng nhêån coá võ trñ trong àúâi söëng vaâ sinh hoaåt cuãa ngûúâi Dao Hoå. Hún thïë nûäa, àoá khöng chó laâ sûå cöng nhêån chñnh cuãa cöång àöìng, maâ coân laâ sûå chêëp nhêån cuãa thêìn linh cho chaâng trai àoá coá àêìy àuã moåi tiïu chuêín cuãa möåt thaânh viïn chñnh thûác cuãa cöång àöìng.



Àïí laâm àûúåc möåt lïî lêåp tõch cêìn phaãi chi phñ khaá töën keám vïì mùåt kinh tïë, do àoá khöng phaãi ai cuäng coá thïí laâm àûúåc, duâ rùçng àoá laâ àiïìu mong ûúác cuãa moåi gia àònh. Búãi vò, khi chûa laâm lïî naây thò ngûúâi àaân öng cho àïën khi chïët vêîn chó laâ ngûúâi thûúâng, khöng coá vai troâ gò trong cöång àöìng. Àïën nhûäng núi thiïng liïng anh ta khöng àûúåc quyïìn vaâo, khöng àûúåc coi troång trong caác buöíi höåi heâ, ùn uöëng, maâ chó laâ ngûúâi phuåc vuå bònh thûúâng.

Gia àònh àõnh laâm lïî lêåp tõch cho con cêìn phaãi chuêín bõ gaåo, thõt, tiïìn àïí laâm cöî cuáng thêìn, múâi caác thêìy cuáng vaâ baâ con dên laâng. tuy rùçng moåi ngûúâi àïën àïìu coá quaâ mûâng, nhûng phêìn chuã yïëu vêîn laâ do gia àònh tûå lo.

Laâm lïî lêåp tõch göìm coá hai loaåi Tam Thanh vaâ tam nguyïn. Tam Thanh àún giaãn hún Tam Nguyïn, nhûng ngûúâi laâm Tam Nguyïn xong seä úã thûá bêåc cao hún so vúái Tam Thanh. Laâm Tam Thanh hay Tam Nguyïn laâ do truyïìn thöëng cuãa tûâng gia àònh. Nïëu trûúác kia trong gia àònh öng böë laâm Tam Thanh thò nay cuäng chó laâm Tam Thanh cho con. Nïëu böë trûúác kia àaä laâm Tam Nguyïn thò nay con cuäng phaãi laâm Tam Nguyïn. Tam Nguyïn àoâi hoãi töën keám vaâ caác nghi lïî phûác taåp, do vêåy khöng phaãi ai cuäng laâm àûúåc, maâ chó nhûäng ngûúâi coá àiïìu kiïån.

Con trai tûâ 13 tuöíi trúã lïn, nïëu gia àònh coá àiïìu kiïån, laâ laâm àûúåc. coá ngûúâi àïën chïët vêîn chûa laâm àûúåc thò luác àoá àònh àaám khöng àûúåc tham gia, khöng àûúåc vaâo laán thúâ chöî ngûúâi ta àang laâm nghi lïî maâ chó àûúåc úã ngoaâi ròa. nhû vêåy, viïåc laâm hay khöng laâm lïî lêåp tõch coá möåt ranh giúái rêët roä raâng. Àoá khöng chó vúái nhûäng ngûúâi àang cuâng chung söëng maâ coân vúái thêìn linh cuãa cöång àöìng.

Khi gia àònh àaä quyïët àõnh laâm lïî lêåp tõch cho con, phaãi lûåa ngaây töët àïën gùåp öng thêìy àïí em tuöíi coá àûúåc ngaây, àûúåc thaáng, àûúåc nùm hay khöng. Sau àoá vïì nhaâ, 20 ngaây sau tiïëp tuåc xem chên gioâ, nïëu chên gioâ maâ àeåp, tûác laâ laâm àûúåc - thêìn linh àaä àöìng yá. Gia àònh lêëy möåt túâ giêëy, viïët tïn tuöíi chaâng trai, tïn tuöíi cuãa thêìy vaâ ngaây thaáng gia àònh seä laâm vaâ múâi thêìy àïën. Viïåc múâi thêìy phaãi trûúác ñt nhêët 7



ngaây àïí thêìy chuêín bõ tòm nhûäng ngûúâi giuáp viïåc vaâ xem saách daåy caác bûúác laâm, sùæm sûãa caác àöì trang trñ àïí àïën ngaây àoá mang túái gia àònh. Àiïìu naây rêët quan troång búãi vò àöëi vúái ngûúâi Dao Hoå, möîi möåt bûúác laâm trong moåi nghi lïî àïìu coá saách quy àõnh. Vaã laåi viïåc trang trñ trong möåt buöíi lïî rêët cöng phu, naâo laâ viïët súá, daán tranh thúâ, trang trñ baân thúâ, àöì thúâ vaâ caác vêåt haânh lïî. Do àoá cêìn phaãi coá sûå chuêín bõ trûúác hïët sûác tó mó.

Vïì phña gia àònh möåt mùåt tiïëp tuåc chuêín bõ lïî vêåt, múâi anh em hoå haâng gêìn xa, mùåt khaác nhúâ baâ con anh em úã gêìn àïën dûång laán thúâ.

Laán thúâ laâ núi seä tiïën haânh caác nghi thûác chñnh thûác cho lïî lêåp tõch. Laán àûúåc xêy dûång trïn möåt khoaãng àêët bïn caånh hoùåc úã ngoaâi xa nhaâ úã möåt chuát, theo àuáng kiïíu möåt ngöi nhaâ thu nhoã. Àùåc biïåt laâ möåt bïn maái àûúåc khoeát tröëng úã giûäa nhûng thùèng tûâ vaách lïn chûá khöng phaãi úã giûäa maái. Núi àoá seä dûång möåt baân thúâ ngoaâi trúâi. baân thúâ àûúåc dûång trïn 4 coåc.

Toaân böå laán thúâ àûúåc thûng kñn bùçng vaách xung quanh, chó àïí möåt cûãa ra vaâo. Trïn khùæp böën vaách àûúåc daán kñn búãi rêët nhiïìu tranh thúâ, giêëy maâu, caác túâ súá vaâ nhûäng hònh cùæt daán rêët cöng phu. Theo chiïìu doåc cuãa laán thúâ coá dûång 4 khöëi coåc thùèng nhau theo noác laán, xung quanh böën khöëi coåc (möîi khöëi göìm nhiïìu coåc tre nhoã boá laåi) àûúåc daán kñn bùçng giêëy maâu, súá .v.v ... Theo suy nghô cuãa ngûúâi Dao hoå, àoá laâ núi nhöët caác ma àïí chuáng khöng quêëy phaá con ngûúâi trong ngaây lïî.

Coá thïí noái hêìu hïët caác nghi lïî quan troång àïìu àûúåc tiïën haânh taåi àêy vaâ noá laâ trung têm cuãa nhûäng ngaây lïî. Viïåc dûång laán thúâ laâ möåt viïåc laâm hïët sûác cöng phu, nïn gia chuã phaãi baáo trûúác àïí thêìy cuáng chuêín bõ. Àïën ngaây öng thêìy àïën trang trñ laán thúâ, moåi viïåc öng àïìu dûåa trïn luêåt tuåc àaä quy àõnh maâ baân baåc, thoaã thuêån cuâng gia chuã cho húåp lyá, chûá khöng bao giúâ àöåc àoaán bùæt gia chuã phaãi nhêët nhêët tuên theo yá cuãa mònh. Àêy cuäng laâ neát vùn hoaá àaáng chuá yá.

Laâm laán thúâ àaä xong, nhaâ chuã choån lêëy vaâi ngûúâi thên cêån ài lêëy dêy àïí àan voäng. Àoá laâ möåt têëm lûúái àûúåc àan bùçng nhûäng cêy leo



trong rûâng àïí àúä chaâng trai sau khi àaä hoaân thaânh caác nghi lïî Tam Nguyïn tûâ trïn trúâi trúã laåi vúái cöång àöìng. Ngûúâi ài lêëy dêy laâm voäng khöng cêìn phaãi lûåa choån kyä, nhûng loaåi dêy leo àïí laâm voäng phaãi àûúåc lûåa choån rêët kyä. Àoá laâ loaåi dêy leo daâi, deão vaâ chó choån nhûäng cêy leo vùæt qua ngoâi nûúác hoùåc suöëi vaâ thêåt xoùæn. Loaåi cêy leo àoá goåi laâ tay thaãy maãy, àaä àûúåc truyïìn tûâ àúâi noå qua àúâi kia, duâng àïí bïån voäng. Thûúâng thûúâng nhûäng ngûúâi ài tòm dêy leo laâ nhûäng ngûúâi àaä rêët thöng thaåo, biïët úã chöî naâo coá nhiïìu loaåi dêy àoá. Ngûúâi ta àïën lêëy vaâ cuöån thaânh boá khiïng vïì boác hïët voã, chó lêëy ruöåt röìi tûúác ra àïí thaânh àöëng sùén àoá.

Laâm baân àõa cuäng laâ möåt viïåc quan troång. Baân àõa laâ núi thûåc haânh nhûäng nghi lïî cuöëi cuâng cuãa ngûúâi lêåp tõch Tam Nguyïn. Taåi àêy, sau khi àaä laâm xong caác nghi lïî, ngûúâi thuå lïî seä buöng mònh rúi xuöëng têëm lûúái voäng do moåi ngûúâi cêìm àúä úã dûúái, biïíu tûúång cho möåt cuöåc thûã thaách daâi, qua hïët caác àoaån àûúâng vaâ tûâ trïn trúâi trúã vïì vúái cöång àöìng.

Núi àùåt baân àõa laâ võ trñ cao raáo, thoaáng úã àêìu baãn. Taåi àoá ngûúâi ta dûång 4 chiïëc coåc bùçng böën àoaån göî to, khoeã vaâ chùæc chùæn. Trïn àêìu böën coåc êëy àûúåc àùåt möåt chiïëc baân hûúáng vïì phña àöng, àoá cuäng laâ núi ngûúâi laâm lïî lêåp tõch phaãi rúi xuöëng. Baân göî àûúåc cöåt chùåt vaâo böën goác úã àöå cao tûâ 2,5 m àïën 3 m. Möåt chiïëc thang daâi 3m àûúåc àùåt phña têy gùæn vaâo meáp baân. Thang göìm 12 bêåc, tûúång trûng àûúâng ài lïn trúâi.

Trûúác khi laâm baân àõa, ngûúâi ta s ùæm möåt mêm lïî vêåt göìm hûúng, gaåo, trûáng, rûúåu. Thêìy cuáng àùåt mêm lïî êëy trïn chöî àêët seä laâm baân àõa. Trïn mêm lïî coân coá möåt con dao gùm. Sau khi thêìy cuáng khêën vaái xong liïìn cêìm con dao gùm vaåch ra mêëy vaåch úã chöî seä chön coåc, tûåa nhû thêìn linh àaä maách baão chöî phaãi àùåt baân àõa. Sau àoá, thêìy cuáng cêìm chiïëc ròu, seä duâng àïí chùåt cêy laâm coåc, dêng lïn trûúác mêm lïî vaâ khêën, röìi cêìm ròu ra chùåt vaâo caác cêy àaä àïí sùén caånh àoá. Thêìy cuáng tiïëp tuåc khêën möåt vaâi lúâi nûäa vaâ lêëy con dao gùm trïn mêm ra ào àöå daâi cuãa coåc àïí lêëy kñch thûúác. lêëy xong öng thêìy khêën tiïëp vaâi lúâi nûäa röìi moåi ngûúâi bùæt tay vaâo viïåc.



Àiïìu àaáng chuá yá úã àêy laâ viïåc thûåc haânh nghi lïî cuáng naây coá hai ngûúâi. Möåt öng thêìy àûáng úã trûúác mêm lïî àoåc têët caã nhûäng lúâi khêën, coân möåt öng khaác ngöìi àöëi diïån saát mêm thûåc hiïån nhûäng bûúác àaä kïí trïn theo lúâi khêën cuãa öng thêìy àûáng trûúác mêm. Khi xong caác nghi thûác, nhûäng ngûúâi àaân öng, möîi ngûúâi goáp möåt tay àïí laâm baân àõa, ngûúâi àaâo höë, ngûúâi chùåt cêy, ngûúâi buöåc thang... Chùèng mêëy chöëc maâ chiïëc baân àõa àaä dûång xong. Caác thêìy cuáng kiïím tra laåi àöå chùæc chùæn cuãa thang, cuãa baân röìi moåi ngûúâi duâng laá chuöëi phuã lïn. Viïåc laâm baân àõa kïët thuác.

Trong luác úã dûúái àêìu baãn laâm baân àõa thò trïn nhaâ gia chuã, ngûúâi ta gêy möëi àïí àan voäng. möëi gêy nhû möåt chiïëc chön quang, xung quanh chiïëc voäng troân kiïíu chön quang naây, caách àïìu tûâng àoaån, ngûúâi ta buöåc sùén caác súåi dêy daâi ra caác phña, àïí sau naây cûá theo caác àoaån dêy êëy maâ àan tiïëp vaâo laâm thaânh möåt têëm lûúái voäng. Gêy möëi xong, ngûúâi ta döìn têët caã àöëng dêy leo àaä tûúác sùén êëy thaânh möåt àöëng, buöåc goån laåi, àúåi àïën luác àem ra chöî baân àõa àïí àan voäng. Trong luác moåi ngûúâi gêy möëi àïí àan voäng, coá nhaåc cuãa chiïng vaâ tröëng keâm theo.

Lïî lêåp tõch cuãa ngûúâi Dao Hoå úã Khe Muå keáo daâi túái ba ngaây vaâ coá thïí hún nûäa. Nhiïìu nghi lïî vaâ sinh hoaåt tñn ngûúäng àûúåc tiïën haânh trong thúâi gian àoá. Ngûúâi ta thûúâng kïët húåp laâm caã lêåp tõch cho Tam Thanh, Tam Nguyïn vaâ laâm chay (hay coân goåi laâ laâm ma khö) vaâo cuâng möåt lêìn. Nhû vêåy seä àúä töën keám hún. Ngûúâi ta quy àõnh roä cho tûâng ngaây trong thúâi gian diïîn ra lïî lêåp tõch phaãi laâm nhûäng gò. theo lúâi kïí cuãa caác giaâ laâng thò trûúác àêy, thúâi gian laâm lïî rêët daâi vaâ göìm nhiïìu nghi lïî phûác taåp. Nhûäng nghi lïî maâ chuáng töi quan saát àûúåc vaâo thaáng 3 nùm 1996 göìm möåt söë lúáp nhû sau:

- Lïî trònh trûúác baân thúâ töí tiïn.

- Caác nghi lïî úã trong laán thúâ.

- Caác nghi lïî úã ngoaâi baân àõa.



Trong söë naây, daâi nhêët vaâ phûác taåp nhêët laâ caác nghi lïî diïîn ra ú ã trong laán thúâ. Àêy laâ núi haânh lïî chñnh thûác vaâ göìm rêët nhiïìu lïî nhû lïî cuáng cêìu, lïî muáa gaâ, lïî cên lúån, laâm buâa, lïî dêîn àûúâng cho Tam Thanh vaâ Tam Nguyïn .v.v...

Vïì thúâi gian, trong ba ngaây thò ngaây àêìu tiïn thûåc hiïån nhûäng nghi lïî múã àêìu cho lïî lêåp tõch, cuáng töí tiïn, thêìn linh àïí baáo cho biïët, múâi hoå vïì dûå vaâ giuáp àúä àuöíi taâ ma; àoán khaách àïën thùm hoãi dûå lïî, chuêín bõ laán thúâ. Ngaây thûá hai tiïëp tuåc trang trñ laán thúâ, daán tranh, viïët súá, yïím buâa trûâ taâ ma, laâm baân àõa, àan voäng vaâ cuáng lïî trong laán thúâ àïën hïët àïm. Sang ngaây thûá ba thò tûâ luác chûa saáng àaä tiïën haânh muáa gaâ, cên lúån vaâ kïët thuác caác nghi lïî trong laán thúâ àïí sau àoá thûåc hiïån caác nghi lïî cuöëi cuâng laâ nghi lïî nhaãy voäng tûâ trïn baân àõa. Sau nhaãy voäng laâ kïët thuác lïî lêåp tõch. Nïëu gia àònh naâo kïët húåp laâm chay thò sau lïî nhaãy voäng möåt luác ngûúâi ta seä tiïën haânh laâm chay.

Chuáng töi xin trònh baây úã àêy lïî nhaãy voäng cuãa ngûúâi laâm Tam Nguyïn. Àoá cuäng laâ giai àoaån kïët thuác cuãa möåt lïî lêåp tõch cuãa ngûúâi Dao Hoå.

Trûúác hïët phaãi thûa rùçng Nhaãy voäng laâ do chuáng töi tûå àùåt ra àïí chó nghi lïî maâ ngûúâi con trai laâm Tam Nguyïn phaãi tiïën haânh úã giai àoaån cuöëi cuãa lïî lêåp tõch. Àoá laâ khi anh ta buöng mònh rúi tûâ trïn baân àõa xuöëng têëm lûúái to do nhiïìu ngûúâi àaân öng khaác tûâ dûúái cùng ra vaâ àúä. Voäng úã àêy chñnh laâ möåt têëm lûúái to àûúåc àan bùçng loaåi cêy leo, àaä àûúåc trònh baây úã trïn. Ngûúâi Dao Hoå quan niïåm rùçng viïåc hoå hûáng têëm lûúái êëy ra chúâ àoán ngûúâi con cuãa cöång àöìng, sau khi àaä traãi qua moåi thûã thaách, àûúåc thêìn àêët, thêìn gioá, àûúåc töí tiïn vaâ caác võ thêìn linh khaác che chúã, nay àaä chñnh thûác àûúåc laâm möåt ngûúâi con cuãa gia àònh, doâng hoå, möåt thaânh viïn cuãa cöång àöìng vúái àêìy àuã phêím chêët cuãa noá.

Vaâo saáng ngaây thûá ba, sau khi nhûäng nghi lïî àaä kïët thuác, taåi laán thúâ luác naây, ngûúâi ta choaâng cho ngûúâi laâm Tam Nguyïn möåt chiïëc aáo daâi àoã, möåt chiïëc khùn thïu truâm lïn àêìu. Hêìu hïët têët caã caác thêìy cuáng coá mùåt taåi àêy àïí tiïën haânh nghi lïî. Baãy öng thêìy, möåt ngûúâi



cêìm dao, möåt söë tay khöng, ài xung quanh Tam nguyïn, vûâa vöî tay vûâa tung dao cheám vaâo khoaãng khöng. Sau àoá, hoå cêìm möîi ngûúâi möåt ngoån nïën ài voâng quanh Tam Nguyïn. Hïët voâng, têët caã cuâng chuåm tay vaâo traán Tam Nguyïn, lêìm rêìm àoåc thêìn chuá, röìi cuâng aáp tay vaâo buång, vaâo chên Tam Nguyïn àoåc thêìn chuá. Möåt öng thêìy àûáng bïn ngoaâi àoåc to caác lúâi khêën. Tiïëp àïën têët caã caác öng thêìy cuâng nhau ngöìi xuöëng trûúác baân thúâ àïí àoåc lúâi khêën. Àoåc xong, möåt öng thêìy trang phuåc giöëng nhû Tam Nguyïn, àêìu àöåi muä coá àuöi, traán coá àeo möåt bûác tranh veä möåt võ thêìn, nöëi vúái Tam Nguyïn bùçng möåt têëm vaãi úã trûúác buång, dùæt tam nguyïn ài voâng quanh chiïëc cöåt úã giûäa laán thúâ. Caác thêìy coá mùåt cuâng nhau àoåc nhûäng lúâi khêën viïët sùén trïn giêëy vaâ chuêín bõ ài xuöëng baân àõa.

Àoaân ngûúâi dêîn tam nguyïn xuöëng baân àõa göìm coá: Ngûúâi ài àêìu tiïn cêìm hai kiïëm, vûâa ài vûâa muáa. Theo sau laâ möåt ngûúâi cêìm thûúác, möåt ngûúâi cêìm kiïëm vaâ möåt ngûúâi àeo mùåt naå. Röìi tiïëp àïën hai ngûúâi vúái nhûäng chiïëc tua vaãi úã tay vûâa ài vûâa muáa. Kïë àïën laâ möåt öng thêìy dêîn Tam nguyïn ài. Öng naây ài giêåt luâi, mùåt àöëi mùåt vúái Tam Nguyïn àïí dêîn àûúâng. Lêìn lûúåt theo sau laâ möåt öng thêìy àöåi muä, mùåc aáo àoã, tay öm saách; möåt ngûúâi cêìm hûúng, möåt ngûúâi àoåc lúâi khêën trong luác ài. Hai ngûúâi khiïng voäng cuâng daân nhaåc vaâ moåi ngûúâi ài theo.

Àïën baân àõa, têët caã ài quanh baân àõa thuêån chiïìu kim àöìng höì. Phña trûúác mùåt baân àõa, vïì hûúáng àöng, coá àùåt möåt chiïëc baân hûúng vaâ möåt bûác tranh thaánh, phña àöëi diïån baân naây úã hûúáng têy, sau chên thang lïn baân àõa, cuäng àùåt möåt baân hûúng nhû thïë. sau khi ba voâng ài quanh thang kïët thuác, nïën àûúåc thùæp vaâ cùæm doåc hai bïn cuãa 12 bêåc thang lïn baân àõa. Tam Nguyïn cuâng öng thêìy dêîn àûúâng bûúác lïn bêåc àoá. Caác öng thêìy cuáng khaác ngöìi hïët lïn caác bêåc thang coân laåi phña trïn. Sau àoá têët caã caác öng thêìy trïn àoá tûâ tûâ ài xuöëng, möåt öng thêìy khaác tûâ dûúái àêët bûúác lïn thang vûâa ài vûâa khêën, vûâa xua tay vaâ gaåt hïët nhûäng caânh laá chuöëi che trïn àoá xuöëng. Möåt öng thêìy àûáng trûúác chên thang àoåc lúâi khêën. Möåt öng khaác tiïëp tuåc treâo lïn thang. Khi lïn túái baân, öng ta àûáng dêåy laâm nhûäng àöång taác thêìn chuá vaâ



muáa úã trïn àoá. Möåt tay öng cêìm tua vaãi, tay kia cêìm möåt chiïëc gêåy bùçng göî, möåt àêìu voát nhoån, möåt àêìu laâ con dao. Sau khi muáa xong, öng ta khöng ài xuöëng theo bêåc thang, maâ nhaãy xuöëng. Luác àoá öng thêìy àang àûáng àoåc khêën trûúác chên thang tiïëp tuåc lïn. Tay öng cêìm con dao coá àeo möåt voâng tiïìn xu úã caán, khi lïn túái baân öng lêëy tay vaåch trïn mùåt baân vaâ thò thêìm àoåc lúâi niïåm chuá. Kïët thuác öng ta cuäng nhaãy xuöëng. Möåt àiïìu àaáng lûu yá laâ caã hai öng naây möîi khi nhaãy xuöëng àïìu vöî hoùåc xoa tay vaâo cöåt úã baân àõa röìi múái nhaãy. Mùåt baân khaá cao so vúái mùåt àêët nïn caác öng àïìu treâo thaã chên röìi múái nhaãy chûá khöng nhaãy thùèng tûâ trïn mùåt xuöëng.

Khi öng thêìy cêìm dao coá voâng tiïìn kïët thuác nghi lïî cuãa mònh thò öng thêìy dêîn Tam Nguyïn bùæt àêìu lïn. hai thêìy troâ cuâng lïn cêìu thang song song vúái nhau, möîi ngûúâi möåt bïn. Vûâa ài vûâa cuái xuöëng duâng tua vaãi xua xua hai bïn nhû àïí deåp àûúâng. Àïën caånh baân, öng thêìy cuäng niïåm chuá röìi àúä Tam Nguyïn lïn mùåt baân. Öng ta lêëy ra nhûäng maãnh vaãi trùæng vaâ àen (do öng chuã nhaâ sùæm sùén vaâ àûa luác öng thêìy coân àûáng dûúái chên cêìu thang bùæt àêìu keåp vaâo ba khe ngoán tay giûäa cuãa Tam Nguyïn, möîi khe ba cùåp. Nhûäng têëm vaãi duâng quêën úã buång cuãa caã thêìy lêîn troâ àûúåc cúãi ra vaâ luöìn xuöëng khe thang. Öng thêìy nhaãy xuöëng khoãi thang vaâo baân àõa bõ chùåt àûát vaâ thang àûúåc àem ài. Trïn baân luác naây chó coân Tam Nguyïn ngöìi xuöëng, quay lûng vïì hûúáng àöng (núi seä rúi xuöëng, mùæt nhòn vïì hûúáng têy núi öng thêìy seä chuã huy cuöåc nhaãy voäng. Öng thêìy cêìm con dao khi naäy bêy giúâ ngöìi caách baân àõa khoaãng 5m, bùæt àêìu haânh lïî. Öng ta hö lïn hai tiïëng ï, ï baáo cho tam nguyïn biïët cuöåc lïî bùæt àêìu. Sau àoá, öng ta hö tiïëp möåt lêìn àöìng thúâi nhöím ngûúâi lïn möåt ñt, hö lêìn thûá hai àûáng khom vaâ hö lêìn thûá ba àûáng thùèng ngûúâi lïn. Xong viïåc naây, öng dang tay phaãi sang phaãi vaâ cuäng hö ba lêìn, möîi lêìn hö laâ möåt lêìn nêng dêìn lïn, àïën cêu thûá ba thò giú thùèng lïn àêìu. Hïët bïn phaãi chuyïín sang bïn tay traái. Cûá möîi lêìn hö vaâ laâm àöång taác naây thò Tam Nguyïn úã trïn baân cuäng nhòn maâ laâm theo, vaâ xong möåt bïn tay thò Tam Nguyïn thaã möåt cùåp hai miïëng vaãi àen trùæng úã möåt keä tay. Cûá nhû vêåy sau saáu lêìn thò söë maãnh vaãi keåp úã tay cuäng hïët.



Xong viïåc thaã caác maãnh vaãi, theo lúâi hö cuãa thêìy, Tam Nguyïn àûáng thùèng vaâ ngöìi xuöëng, hai tay boá vaâo göëi. Laåi ba lêìn hö, Tam Nguyïn theo àoá maâ chuåm chên vaâ xoay dêìn ra meáp baân phña àöng. trong luác àoá, moåi ngûúâi úã dûúái cuâng nhau traãi voäng cho cùng ra. Trïn mùåt voäng traãi 12 caái chùn àan cheáo nhau, àöìng thúâi lêëy gaåo vaäi k hùæp mùåt voäng. Söë chùn phaãi xïëp sao cho àïí luác ngûúâi Tam Nguyïn nhaãy xuöëng thò têët caã caác àêìu chùn phaãi chuåm laåi phuã kñn toaân böå ngûúâi nhaãy voäng.

Tam Nguyïn cûá nhñch dêìn, nhñch dêìn. Àïën lêìn hö thûá ba thò buöng mònh rúi xuöëng voäng theo àùçng lûng xuöëng trûúác. khi xuöëng túái núi, têët caã caác chùn phuã kñn Tam Nguyïn. Anh ta khöng àûúåc àöång àêåy maâ vêîn giûä nguyïn tû thïë ngöìi boá göëi. Chó àïën khi caác thêìy xöng vaâo, lêëy tay àêåp vaâo àêìu göëi, luác êëy Tam Nguyïn múái àûúåc boã tay ra vaâ duöîi thùèng ngûúâi vaâ chên. caác thêìy cúãi aáo cuãa mònh ra àùæp cho Tam Nguyïn. Ngûúâi ta bùæt àêìu àoåc nhûäng lúâi thêìn chuá. Sau àoá ngûúâi ta nêng Tam Nguyïn ngöìi dêåy, caác thêìy lêìn lûúåt vaâo duâng dêëu buâa àoáng (tûúång trûng) vaâ niïåm chuá cho Tam Nguyïn, boán trûáng vaâ cúm cho Tam Nguyïn. Ngûúâi ta àem àïën möåt cuöån vaãi vaâ chiïëc öëng nûáa àïí döëc tiïìn vaâo loâng Tam Nguyïn àïí kiïím tra êm dûúng röìi xeá cho Tam Nguyïn hai àoaån vaãi.

Moåi thuã tuåc nhû vêåy laâ xong. Giúâ àêy chaâng trai êëy coi nhû àaä àûúåc cêëp sùæc laâ Tam Nguyïn. Vaâ anh ta àaä trúã thaânh möåt öng thêìy Tam Nguyïn múái vaâ hoaâ vaâo doâng caác thêìy muáa ba voâng xung quanh baân àõa. trong luác vûâa muáa caác thêìy cuâng nhau chùåt voäng ra nhiïìu maãnh vaâ àem vûát ra böën phña. Lïî kïët thuác, moåi ngûúâi laåi nhaãy muáa trúã vïì nhaâ trong tiïëng nhaåc röån raä.

Nhûäng ngûúâi höm qua dûång baân àõa nay laåi tûå tay phaá noá ra, ngoaâi nhûäng ngûúâi àoá khöng ai àûúåc laâm. Laán thúâ àûúåc dúä vaâ àem ra khoãi khu vûåc nhaâ úã àïí àöët ài.

Lïî lêåp tõch cuãa Dao Hoå laâ möåt lïî höåi vûâa phong phuá vûâa phûác taåp, trong àoá chûáa àûång rêët nhiïìu caác caác phong tuåc, tñn ngûúäng cuãa dên töåc Dao Hoå. Noá laâ möåt hiïån tûúång vùn hoaá töíng húåp göìm nhiïìu loaåi



hònh muáa, nhaåc, lïî vaâ àùåc biïåt laâ söë lûúång lúán nhûäng baâi cuáng do caác thêìy cuáng àoåc tûâ caác saách àaä àûúåc quy àõnh tûâ lêu àúâi, coá yá nghôa rêët quan troång àïën àúâi söëng vêåt chêët vaâo têm linh cuãa töåc ngûúâi naây.



Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå

HHHÖÖÖÅÅ ÅIII CCCHHHUUUÂÂ ÂAAA HHHÛÛÛÚÚÚNNNGGG

Ngûúâi Viïåt Nam, mêëy ai laåi khöng biïët túái höåi chuâa Hûúng. Phan Huy Chuá möåt hoåc giaã löîi laåc àêìu thïë kyã XIX tûâng àaánh giaá höåi chuâa Hûúng laâ höåi vui bêåc nhêët úã coäi trúâi Nam.

Höåi chuâa diïîn ra trïn àõa baân xaä Hûúng Sún, trong àõa phêån huyïån Myä Àûác, tónh Haâ Têy: Xaä göìm saáu thön (Tiïn Mai, Phuá Yïn, Höåi Xaá, Àuåc Khï, Yïën Vô, Haå Àoaån). Àêìu thïë kyã XIX, caác thön naây thuöåc töíng Phuâ Lûu thûúång, huyïån Hoaâi An, trêën Sún Nam thûúång(1).

Hûúng Sún nay laâ xaä lúán nhêët cuãa huyïån Myä Àûác, dên söë chûâng 1,2 vaån ngûúâi, diïån tñch khoaãng 30km2, chiïìu daâi 6km, bïì röång 5km, nùçm ven búâ söng Àaáy, coá daäy nuái àaá vöi Hûúng Tñch nhêëp nhö, nhûäng doâng suöëi chaãy men chên nuái, nhûäng caánh àöìng maâu múä múã röång tröng ra chêu thöí. Caãnh thiïn nhiïn êëy thêåt nhû ca dao àõa phûúng miïu taã:

Möåt vuâng non nûúác bao la

Rùçng àêy laåc quöëc hay laâ Àaâo Nguyïn

Hûúng sún laâ chöën non tiïn

Böìng lai maâ thêëy úã miïìn nhên gian

Haâng nùm, khaách thêåp phûúng (trong àoá coá rêët nhiïìu àoaân khaách quöëc tïë) trêíy höåi vïì quêìn thïí di tñch Hûúng Sún túái haâng chuåc vaån



ngûúâi (2). Nhûäng höm cao àiïím khaách vïì höåi túái vaån ngûúâi. Àiïìu àoá, phaãn aánh sûác huát cuãa höåi chuâa àïën nhûúâng naâo.

Höåi traãi daâi trïn ba tuyïën:

+ Tuyïën Hûúng Tñch (tuyïën chñnh)

+ Tuyïën Tuyïët Sún

+ Tuyïën Long Vên

1. Höåi chuâa Hûúng, lïî höåi daâi nhêët nûúác

Ngaây xûa, caác cuå noái höåi chuâa tûå múã vaâ tûå àoáng. Thûúâng laâ sau tïët Thûúång Nguyïn (rùçm thaáng giïng) khaách àaä àöng àuác vïì höåi àïën khoaãng rùçm thaáng ba thò vaän khaách.

Ngaây nay, höåi chuâa múã súám hún, Ban töí chûác höåi lêëy ngaây möìng saáu thaáng giïng àïí khai höåi. Ngaây naây vöën laâ ngaây lïî khai sún (lïî múã cûãa rûâng) cuãa ngûúâi laâng Yïën Vô vaâ Phuá Yïn. Lïî múã cûãa rûâng cuãa laâng Yïën Vô töí chûác úã àïìn Nguä Nhaåc, xûa, àïìn thúâ sún thêìn (öng Höí), möåt tñn ngûúäng linh vêåt. Sau àoá coá sûå hoâa tröån vúái nhên thêìn àïí ra àúâi võ thêìn tïn laâ Huâng Lang con öng Huâng An möåt võ tûúáng thúâi Huâng Vûúng coá cöng deåp giùåc Ên trûâ baåo cho nûúác (3).

Coân laâng Phuá Yïn laâm lïî múã cûãa rûâng úã àïìn Haå cuäng thúâ sún thêìn. Lïî khai sún vöën laâ nghi lïî nöng nghiïåp cuãa ngûúâi Viïåt cöí taå thêìn nuái, taå chuáa sún lêm mong trong nùm laâm ùn gùåp nhiïìu may mùæn, mûa gioá thuêån hoâa, con ngûúâi an khang traáng kiïån, khöng bõ thuá dûä ùn thõt. Nay lïî naây coân soát laåi úã möåt söë vuâng ngûúâi Mûúâng. Àöëi vúái cû dên úã àöìng bùçng, lïî khai sún khöng coân nûäa maâ coá lïî haå cêy nïu (möìng baãy thaáng giïng) chêëm dûát möåt tuêìn vui tïët àïí bùæt tay vaâo muâa laâm ùn múái.

Mêm lïî cuãa laâng Yïën Vô dêng sún thêìn phaãi coá möåt mùåt lúån caåo saåch àïí söëng, coân laâng Phuá Yïn laâ con choá thui, chó nhûäng khi khöng kiïëm àûúåc choá thò thay bùçng khuác cöí lúån, àêëy laâ nhûäng thûá sún thêìn



hay ùn. Sau nhûäng nghi thûác cuáng tïë, laâng Yïën Vô cûã möåt cuå öng (vúå chöìng ùn úã thuêån hoâa, àaä tûâng sinh con àeã caái mau ùn choáng lúán) bûúác vaâo rûâng cêìm dao chùåt àûát möåt caânh cêy, vaâi súåi dêy leo; laâng Phuá Yïn cuäng cûã möåt cuå öng àeåp laäo, coá kinh nghiïåm laâm rûâng, duâng dao chùåt àûát möåt caânh cêy rûâng. Sau lïî khai sún, dên chuáng hai thön múái chñnh thûác ài rûâng.

Ngaây nay, nghi thûác múã cûãa rûâng haâm chûáa yá nghôa múái, àöìng nghôa vúái múã cûãa chuâa. Do biïën àöång vïì àõa lyá nïn àïìn Trònh cuãa chuâa Hûúng, xûa laâ úã àònh cuãa laâng Àuåc Khï, gêìn con söng Àaáy, nay chuyïín vaâo àïìn Nguä Nhaåc cuãa thön Yïën Vô (núi diïîn ra lïî múã cûãa rûâng) vaâ coá tïn goåi múái laâ àïìn Trònh.

Ngaây möìng saáu thaáng giïng laâ lïî khai höåi; khaách du lõch, caác tñn àöì rêët àöng. Ngaây höåi coá lïî dêng hûúng tûúãng nhúá võ tûúáng cuãa vua Huâng do nhaâ chûác traách àõa phûúng àaãm nhiïåm. Höm êëy, dên Yïën Vô töí chûác muáa röìng úã sên àïìn Trònh, búi thuyïìn muáa röìng trïn doâng suöëi Yïën.

Sau lïî múã cûãa chuâa du khaách trêíy höåi trïn ba tuyïën àoá àöng dêìn, maâ cao àiïím nhêët laâ ngaây 18 thaáng hai êm lõch. Tûúng truyïìn laâ ngaây khaánh àaãn Àûác Quan Thïë Êm, nghôa laâ ngaây sinh cuãa baâ Chuáa Ba úã chuâa Hûúng.

Höåi cûá àöng vui têëp nêåp àïën thaáng ba. Khi caái nùæng àêìu heâ oi bûác thò caái thuá leo nuái chùèng coân hêëp dêîn du khaách nûäa, höåi vaän dêìn. Cûá theo tiïën trònh êëy thò höåi chuâa Hûúng diïîn ra suöët ba thaáng xuên, hïët quñ àêìu cuãa voâng luên höìi Xuên - Haå - Thu - Àöng cuãa trúâi àêët. Noái thïë, goåi laâ kheáp höåi chuâa, chûá lïî chuâa, du lõch thùæng caãnh Hûúng Sún thò àêu àaä hïët. Möìng möåt, höm rùçm vaâ caác ngaây chuã nhêåt nhûäng thaáng sau àoá, khaách vêîn thûúâng lui túái vúái àêët danh thùæng Hûúng Sún.

2. Quêìn thïí Hûúng Sún, möåt àaåi kyâ quan cuãa àêët nûúác

Trûúác hïët phaãi ghi nhêån chuâa Hûúng laâ möåt danh thùæng nöíi tiïëng. Taåo hoáa kheáo baây àùåt úã vuâng naây nhûäng daäy nuái àaá göì ghïì bïn caånh



sûå mïìm maåi cuãa caác doâng suöëi. Maâu sùæc xaám àanh, giaâ dùån, daäi dêìu cuãa àaá trú ra bïn maâu xanh non tú cuãa cêy laá. Quêìn thïí nuái non taåo ra nhûäng daáng hònh kyâ thuá. Daáng nuái tûåa hai con röìng àaá tranh hoân Ngoåc öëc úã caánh àöìng Àuåc Khï. Nuái nöíi trïn caánh àöìng nûúác úã gêìn àïìn Trònh taåo thaânh hònh böën con vêåt (röìng, sû tûã, ruâa, phûúång) linh thiïng trong têm thûác ngûúâi Viïåt. Laåi coá nuái öng Sû vaâ Vaäi, nuái Mêm Xöi, nuái Con Gaâ. Tuyïën Tuyïët Sún coá daäy nuái nhû chiïëc thuyïìn röìng, nhû àêìu sû tûã.

Sûå hêëp dêîn cuãa Hûúng Sún khöng chó úã bïì ngoaâi, maâ coân úã bïn trong. Àoá laâ veã àeåp sêu lùæng, giaâu triïët lyá dên gian cuãa caác hang àöång. Du khaách àïën chuâa Hûúng coá caái thuá ngöìi thuyïìn chiïm ngûúäng bêìu trúâi, caãnh buåt, khoaái caãm nhòn söng ngùæm nuái nhû thêëy möåt goác cuãa non söng àêët nûúác vûâa thú, vûâa thûåc thu goån trong têìm mùæt vaâ cuäng aão huyïìn nhû laåc vaâo coäi böìng lai tiïn caãnh. Sau àêëy laâ thuá vui treâo nuái, thêåt dên daä trong tay cêy gêåy luåi, cûá theo con àûúâng nuái lêëm têëm hoa daåi, lêy lan thúm gúåi muâi hoaâi cöí, laå lêîm möåt daáng cêy, thoaãng nghe tiïëng chim rûâng, uöëng möåt baát cheâ laäo mai, ùn möåt quaã mú àùåc saãn cuãa Hûúng Sún, thêåt nhû ngúä mònh àang thoaát thûåc àïí têån hûúãng àïën viïn maän caái àeåp cuãa thiïn nhiïn àêët nûúác, àïí thïm yïu cuöåc àúâi.

Hang àöång úã Hûúng Sún laâ yïëu töë cêëu thaânh quan troång àïí quêìn thïí Hûúng Sún trúã thaânh danh thùæng nöíi tiïëng. Àêy laâ möåt hònh thûác bùæt nguöìn tûâ thúâi kyâ töëi cöí cuãa loaâi ngûúâi, dêìn dêìn hònh thûác naây höåi nhêåp vúái tön giaáo thñch ûáng àïí biïën thaânh möåt miïìn thaánh àõa. Hiïån nay caã ngûúâi Kinh vaâ ngûúâi miïìn nuái cuäng coân sûã duång nhiïìu hang laâm chuâa - nhû nhiïìu chuâa Mûúâng, röìi chuâa Baâ Àen (Têy Ninh), chuâa Non Nûúác (Àaâ Nùéng)... Caã ba tuyïën du lõch (Hûúng Tñch, Long Vên, Tuyïët Sún) àïìu khai thaác caác võ trñ àöång àaá àïí thu huát khaách. Ven suöëi coá hang Sún Thuãy Hûäu Tònh, hang Long Vên, hang Caá. Trïn nuái coá hang Höìng Sún, hang Suäng Saâm, hang Truá Quên, coá àöång Tiïn, àöång Tuyïët Sún, àöång Hûúng Tñch. úã Hûúng Sún thûúâng chuâa ài liïìn vúái hang, hay goåi àuáng tïn laâ chuâa hang (chuâa úã trong hang) nhû chuâa Tuyïët Sún, chuâa Caá, chuâa Cêy Khïë, chuâa Hinh Böìng, chuâa Tiïn,



chuâa Giaãi Oan... Trong têët caã caác hang àöång, nöíi bêåt hún caã laâ àöång Hûúng Tñch vaâ àöång Tuyïët Sún.

Àöång Hûúng Tñch àaä to laåi röång. Ngûúâi xûa coi àöång Hûúng Tñch laâ miïång con röìng. Theo quan niïåm dên gian, àaä ài chuâa Hûúng maâ chûa túái àöång Hûúng Tñch coi nhû chûa túái chuâa Hûúng. Du khaách àïën Hûúng Tñch lùång ngûúâi chiïm ngûúäng nhûäng nhuä àaá - nhûäng taác phêím tuyïåt myä maâ taåo hoáa phaãi thêìm lùång haâng triïåu nùm böìi hoaân múái thaânh khöëi, thaânh hònh laå luâng àïën thïë. Búãi vêåy vaâo nùm Canh Dêìn (1770) Tônh Àö vûúng Trõnh Sêm, ngûúâi coá taâi vùn chûúng tuêìn thuá qua vuâng Hûúng Sún, àïì thú úã àöång chuâa Tiïn, sau lïn thùm àöång Hûúng Tñch àaä àùåt buát cho khùæc nùm chûä: "Nam thiïn àïå nhêët àöång" (àöång àeåp nhêët trúâi Nam). Àiïìu àoá, chûáng toã khöng phaãi ngaây höm nay maâ caách àêy hún hai thïë kyã non nûúác Hûúng Sún àaä nöíi tiïëng.

Sau àöång Hûúng Tñch laâ àöång Tuyïët Sún. Àöång naây Phan Huy Chuá àaä tûâng giúái thiïåu trong saách Lõch triïìu hiïën chûúng loaåi chñ: "Tuyïët Sún úã huyïån Hoaâi An, coá nhiïìu lúáp nuái cao, trong nuái coá àöång rêët àeåp. Trong àöång coá nhuä àaá nhuã xuöëng, truâng trêåp hiïån ra, coi nhû vaãy röìng. Trïn ngoån nuái coá tûúång phêåt bùçng àaá, laåi coá nhûäng cêy thöng moåc tûâng haâng, coi nhû möåt daäy taán. Caãnh trñ xanh töët, êm u". Chöî nhuä àaá nhû öí röìng àûúåc àùåt tïn laâ àöång Ngoåc Long. Chuáa Trõnh Sêm àaä thùm thuá núi naây, caãm taác hai baâi thú (möåt Haán, möåt Nöm) taåc àïì úã cûãa àöång. Chuâa Tuyïët àûúåc xaác lêåp vaâo nùm Giaáp Tuêët (1694) do baâ Quêån phu nhên Hoaâng Ngoåc Hûúng boã tiïìn ra tu chónh. Bia Chñnh Hoâa nùm 24 (1703) úã chuâa Tuyïët coá ghi vïì viïåc naây (1)

Khöng phaãi ngêîu nhiïn caác bêåc tao nhên mùåc khaách cuãa nhiïìu thúâi àaä tòm àïën Hûúng Sún vaâ àïí laåi nhiïìu baâi thú hay, lùæng sêu trong traái tim baån àoåc, söëng maäi vúái thúâi gian, goáp tiïëng noái àûa Hûúng Sún trúã thaânh danh thùæng khöng cuãa möåt vuâng maâ cuãa caã nûúác (2). Cuäng khöng phaãi ngêîu nhiïn, ca dao - têm tû tònh caãm cuãa ngûúâi lao àöång - àûúåc sûu têìm úã Hûúng Sún, laåi daânh nhiïìu cêu ca ngúåi veã àeåp cuãa Hûúng Sún nhû thïë (3).



Do àoá, tuy du khaách àïën chuâa Hûúng coá nhiïìu muåc àñch khaác nhau nhûng muåc àñch tñch cûåc nhêët laâ àïën chuâa Hûúng àöìng nghôa àïën vúái caái thiïån, caái àeåp, phaãn aánh sûå khao khaát cuãa con ngûúâi hûúáng túái ûúác voång tûå hoaân thiïån baãn thên mònh. Yïëu töë naây taåo nïn sùæc thaái vùn hoáa du lõch cuãa höåi chuâa Hûúng.

3. Trong têm thûác cuãa ngûúâi Viïåt, Hûúng Sún laâ coäi Phêåt

Nïëu chó laâ caãnh àeåp khöng thöi, thiïëu baân tay con ngûúâi taåo dûång vaâ biïët túái thò yá nghôa cuãa caãnh àeåp êëy cuäng coá phêìn haån chïë. Tòm ra àöång Hûúng Tñch, dûång thaão am Thiïn Truâ laâ do ba võ hoâa thûúång, thúâi vua Lï Thaánh Töng (1442-1497) (4) kïë tiïëp gêy dûång. Sau àoá vaâo nûãa cuöëi thïë kyã XVII thúâi Lï Trung Hûng, hoâa thûúång Trêìn Àaåo Viïn Quang Chên nhên àaä chêën hûng coäi Phêåt Hûúng Sún (5).

Cho àïën àêìu thïë kyã XX, toaân khu thùæng caãnh Hûúng Sún àaä moåc dêåy trïn möåt trùm noác chuâa, trong àoá coá nhûäng ngöi chuâa àûúåc xêy dûång coá qui mö lúán, nghïå thuêåt tinh xaão, nhû chuâa Tam Baão, àïën nhaâ töí úã Thiïn Truâ thaânh toâa àiïån Phêåt traáng lïå. Kïí tûâ àoá túái nay, cöng viïåc kiïën taåo chuâa coá luác hûng, luác thõnh nhûng chuâa Hûúng khöng bõ laäng quïn trong têm trñ nhên dên. Àiïìu naây phaãn aánh vai troâ cuãa àaåo Phêåt trong viïåc gêy dûång, phaát triïín Hûúng Sún thaânh möåt àaåi kyâ quan cuãa àêët nûúác.

Nguöìn tû liïåu thûá hai àaáng chuá yá laâ Phêåt thoaåi. Theo cuöën Nam Haãi Quaán Thïë Êm (1) möåt truyïån nöm ra àúâi vaâo khoaãng thïë kyã XVIII - XIX thò chuâa Hûúng laâ núi lûu dêëu tu haânh cuãa cöng chuáa Diïåu Thiïån con vua Diïåu Trang Vûúng nûúác Hûng Lêm. Dên gian quen goåi cöng chuáa Diïåu Thiïån laâ Baâ Chuáa Ba. Baâ tu haânh chñn nùm úã àöång Hûúng Tñch àùæc àaåo trúã thaânh Àûác Quaán Thïë Êm böì taát, sau trúã vïì diïåt trûâ caái aác, àaáp hiïëu cha meå, phöí àöå chuáng sinh.

Phêåt thoaåi truyïìn miïång coân phong phuá hún. Caác cuå bö laäo laâng Phuá Yïn (laâng quaãn lyá tuyïën Tuyïët Sún) thò kïí: Khi maänh höí coäng Baâ Chuáa Ba àïën nuái Hûúng Sún, ban àêìu baâ tu haânh úã chuâa Hoãa Quang, nay laâ nïìn àònh laâng Phuá Yïn, sau àoá baâ lïn nuái àïí tônh têm, tu haânh



úã àöång Tuyïët Sún. ñt lêu sau, baâ ngûúåc hûúáng Bùæc tu úã àöång Hûúng Tñch.

Phêåt thoaåi do caác cuå úã laâng Yïën Vô kïí cho biïët: khi Ngoåc Hoaâng sai thêìn linh hoáa höí àïën cûáu baâ Diïåu Thiïån (vò quyïët chñ tu haânh, khöng tuên theo lúâi cha, nïn bõ vua cha sai lñnh giïët), maänh höí coäng baâ vaâo nuái Hûúng Sún. Chöî baâ xuöëng àêìu tiïn laâ hang Thaánh Mêîu, coân goåi laâ am Phêåt Tñch, tûúng truyïìn trong hang coân dêëu möåt baân chên baâ in trïn àaá. Am Phêåt Tñch (dêëu tñch nhaâ Phêåt) coá tïn tûâ àoá. úã àêëy baâ sang möåt vuäng nûúác trong hang bïn caånh tùæm göåi rûãa nöîi oan ûác buåi trêìn. Chöî àoá sau thaânh chuâa Giaãi Oan, coá giïëng Giaãi Oan (goåi laâ Thiïn Nhiïn Thanh Trò). Trûúác cûãa hang coá doâng suöëi goåi laâ suöëi Giaãi Oan. Ngûúâi xûa quan niïåm ai oan ûác àiïìu gò, thaânh kñnh àïën núi àêy lïî Phêåt, uöëng nûúác úã giïëng Giaãi Oan coi nhû àaä giaãi àûúåc nöîi uêín khuác trong loâng.

Vêåy laâ trong têm thûác cuãa nhên dên àïìu cho rùçng baâ Chuáa Ba àaä tu haânh àùæc àaåo úã nuái rûâng Hûúng Sún. Cêu chuyïån vïì baâ Chuáa Ba laâ cêu chuyïån nhaâ Phêåt saáng taác dûåa trïn caác kinh àiïín àaåo Phêåt. Nam Haãi Quaán Thïë Êm böì taát laâ biïíu tûúång àeåp àeä cuãa sûå chên tu giûä àaåo cûáu àúâi, trúã thaânh hònh tûúång gêìn guäi, thên thûúng, caãm thöng sêu sùæc nöîi bêët haånh cuãa con ngûúâi vaâ dên chuáng. Nguöìn Phêåt thoaåi trïn àûúåc dên gian hoáa àêåm àaâ maâu sùæc àõa phûúng nïn coá nhiïìu chi tiïët sinh àöång, cuå thïí hoáa vïì sûå nghiïåp tu haânh cuãa baâ Chuáa Ba.

Ngûúâi xûa àaä àïí laåi tûúång baâ Nam Haãi Quaán Thïë Êm böì taát hiïån àùåt trïn bïå thúâ Phêåt úã àöång Hûúng Tñch. Theo baâi kyá: "Linh quang vö cûåc linh nghiïm baão tûúång kyá" khùæc àaá úã àöång Hûúng Tñch thò tûâ trûúác úã àöång àaä coá möåt toâa tûúång Phêåt bùçng àöìng, àïën nùm Bñnh Ngoå (2) gùåp naån binh hoãa, caác khñ vêåt bùçng àöìng úã àêy àïìu mêët. Túái nùm Quñ Sûãu (1793) àêìu niïn hiïåu Caãnh Thõnh triïìu Têy Sún dên chuáng möå Phêåt úã thaânh Thùng Long àaä quyïn goáp tiïìn cuãa taåc tûúång Quan Êm bùçng àaá vaâ kñnh cêín rûúác vaâo àöång. Vùn bia viïët vaâo nùm Gia Long thûá nùm (1806). Àêy laâ pho tûúång khaá àeåp, neát chaåm rùæn roãi maâ thanh thoaát. Hònh tûúång Phêåt Baâ gêìn guäi vúái ngûúâi lao àöång. Baâ ngöìi



úã tû thïë möåt chên co, möåt chên buöng, tay cêìm viïn ngoåc minh chêu, mùæt kheáp húâ, gûúng mùåt àön hêåu nhû àang thiïìn àõnh.

Ngoaâi ra, tuyïën Hûúng Tñch coân coá nùm pho tûúång bùçng àaá trùæng àùåt trong àöång chuâa Tiïn. Theo vùn bia úã nuái Tiïn thò tûúång àûúåc laâm vaâo nùm Àinh Muâi (1907), thïí hiïån caãnh xum vêìy cuãa gia àònh baâ chuáa Ba sau bao nùm gian nan, àau khöí. Baâ chuáa Ba ngöìi giûäa; phña sau laâ böë, meå; phña trûúác laâ hai chõ. Chõ caã Diïåu Thanh cûúäi con sû tûã xanh, chõ hai Diïåu Êm cûúäi con voi trùæng. Dûåa vaâo Phêåt thoaåi baâ chuáa Ba, nhûäng ngûúâi thúå Kiïån Khï (Haâ Nam) àaä taåo nïn nhûäng taác phêím nghïå thuêåt trïn. Do vêåy, àïën vúái Hûúng Sún laâ cuöåc haânh hûúng vaâo núi tu haânh cuãa baâ chuáa Ba. Vaâo Hûúng Sún laâ vaâo coäi Phêåt nïn phaãi xûã sûå theo caách ûáng xûã cuãa caác tñn àöì àaåo Phêåt. Ngûúâi ài keã laåi, gùåp nhau chaâo hoãi, cêu cûãa miïång laâ Nam Mö A di àaâ Phêåt. Trong caách noái dên gian, ngûúâi ta baão ài chuâa Hûúng, ñt ai noái ài du lõch Hûúng Sún.

Àaåo Phêåt àaä ngêëm vaâo loâng ngûúâi, khùèng àõnh võ trñ úã Hûúng Sún maâ hïå quaã laâ àûúåc triïín khai trong möåt khöng gian ba tuyïën, vúái hïå thöëng chuâa chiïìn, tûúång àaâi coá nhaâ sû truå trò, laâm cöng viïåc truyïìn àaåo vaâ haânh lïî, dêîn túái caác sinh hoaåt cuäng mang àêåm phong caách nhaâ Phêåt. Ngûúâi Viïåt phêìn nhiïìu theo àaåo Phêåt thò viïåc haâng nùm àöng ngûúâi ài höåi cuäng laâ àiïìu dïî hiïíu, taåo nïn sùæc thaái möåt muâa höåi chuâa (höåi tön giaáo) úã àêët Hûúng Sún.

4. Dung naåp nhiïìu yïëu töë tñn ngûúäng àaáp ûáng loâng mong moãi cuãa cû dên Viïåt

Vùn hoáa dên gian thïí hiïån nhûäng nöåi dung dên töåc. Tû tûúãng cuãa möåt töåc ngûúâi coá thïí tòm thêëy qua nïìn vùn hoáa àoá.

Nïëu nhû úã möåt laâng Viïåt, tam giaáo Nho, Phêåt, Àaåo àöìng haânh phaát triïín thò úã Hûúng Sún, àaåo Nho biïíu hiïån tû tûúãng cuãa giai cêëp thöëng trõ thúâi phong kiïën maâ cöët loäi laâ tam cûúng, nguä thûúâng khöng tòm àûúåc chöî àûáng. Àêët höåi Hûúng Sún khöng dïî gò chêëp nhêån tñnh gia trûúãng, troång nam khinh nûä, sûå phên chia àùèng cêëp cuãa Nho giaáo,



nïn vùæng bùåt vùn chó thúâ Khöíng Tûã. Àaåo giaáo ngoaåi lai maâ biïíu hiïån cuãa noá laâ thúâ Ngoåc Hoaâng, Nam Taâo, Bùæc Àêíu, Thaái Thûúång Laäo Quên cuäng khöng àûúåc chuöång nhû úã möåt söë núi khaác. Nhû baâ chuáa thú nöm Höì Xuên Hûúng àaä caãm taác "Ngûúâi quen coäi Phêåt chen chên xoåc, Keã laå bêìu tiïn moãi mùæt doâm", búãi coá caãnh, coá ngûúâi coá khöng khñ höåi nïn ai cuäng thñch thuá cuöåc chúi nuái cuãa mònh.

Cuöåc leo nuái êëy taåo ra trong con ngûúâi têm lyá kyâ voång, muöën vûún lïn àïën caái àónh cuãa caái àeåp (núi êëy laâ hang àöång). Vaâ, sûå kyâ voång caái àeåp hùèn seä laâm con ngûúâi thïm phêìn saãng khoaái tin yïu cuöåc àúâi naây.

5. Ngaây höåi cuãa caác chiïëu haát cheâo, haát vùn:

Hûúng Sún laâ àêët Phêåt. Phêìn nhiïìu ngûúâi ài chiïm ngûúäng thiïn nhiïn vaâ lïî Phêåt thûúâng ûa phong thaái tônh nïn nhûäng gò thaái quaá àïìu bêët cêåp. Vò thïë, höåi chuâa nhöån nhõp maâ khöng naáo nhiïåt.

Thöng thûúâng caác tñn àöì àaåo Phêåt vaâo chuâa Hûúng ài thaânh àoaân. Sau lïî Phêåt, caác vaäi thûúâng úã möåt núi vaâ nhoám dêåy hònh thûác sinh hoaåt vui laâ haát cheâo àoâ. Haát cheâo àoâ àûúåc thûåc hiïån úã bêët cûá chöî naâo, àöng vui hún caã laâ úã sên chuâa, sên nhaâ töí. Caác vaäi coá gioång hay àûáng dêåy laâm àöång taác nhû cheâo àoâ vaâ haát nhûäng àoaån vùn trïn saáu dûúái taám liïn quan àïën tñch nhaâ Phêåt goåi laâ kïí haånh. Caác vaäi giaâ nghe haát, chùæp tay thaânh kñnh vaâ xûúáng laåi lúâi con haát nhû thïí thûác haát - hoâ. Àêy laâ möåt sinh hoaåt rêët àûúåc caác vaäi hêm möå.

Khi êëy, nhûäng àoaân tñn àöì theo tñn ngûúäng Tam Phuã, Tûá Phuã àïën lïî caác Thaánh Mêîu úã caác àïìn, àiïån thúâ, nhû àiïån trûúác chuâa Giaãi Oan, àiïån Cö gêìn àöång Tuyïët Sún, àïìn Mùæc Voäng thúâ baâ Chuáa Thûúång Ngaân... úã nhûäng núi naây thûúâng coá hêìu boáng keâm theo muáa. Röìi haát vùn. Thêìy cung vùn haát coá tröëng chêìu, böå nhaåc cuå àaân, saáo, nhõ, höì dên töåc phuå trúå. Lúâi haát vùn nhiïìu chöî khoá hiïíu nhûng nhõp àiïåu haát laåi luyïën laáy, gúåi caãm, ùn nhêåp vúái nhaåc cuå dên töåc.

Tñn ngûúäng Tam Phuã, Tûá Phuã vaâ caác lïî thûác keâm theo laâ möåt vêën àïì lyá thuá àang àûúåc giúái nghiïn cûáu vùn hoáa dên gian quan têm luêån giaãi.



6. Ài höåi chuâa Hûúng chiïm ngûúäng nhûäng di saãn vùn hoáa àùåc sùæc:

Hûúng Sún khöng chó hêëp dêîn du khaách úã veã àeåp thiïn taåo, núi àêy coân giûä laåi dêëu tñch vùn hoáa cuãa nhiïìu giai àoaån lõch sûã. Àoá laâ nhûäng saãn phêím vö giaá kïët tinh taâi nùng trñ tuïå, têm tû tònh caãm cuãa nhên dên lao àöång, phaãn aánh tû tûúãng cuãa caác thúâi àaåi.

Cho túái höm nay khöng kïí nhûäng têìng vùn hoáa (öëc, àaá, xûúng thuá) cuãa ngûúâi nguyïn thuãy phaát hiïån úã hang Suäng Saâm (tuyïën Long Vên) coá niïn àaåi trïn möåt vaån nùm (1) mang truyïìn thöëng àaá cuöåi, gaåch nöëi vùn hoáa Hoâa Bònh vaâ vùn hoáa Bùæc Sún (2) thò cöí vêåt ghi niïn àaåi súám nhêët úã Hûúng Sún laâ quaã chuöng àöìng coá tïn laâ "Baão Àaâi Hûúng Tñch Sún höìng chung" (3). Chuöng cao 1m24, àûúâng kñnh àaáy 0,63m, thên chuöng coá saáu vuá löìi chia ra úã böën goác, hai goác àöëi xûáng, möîi goác hai vuá. Xung quanh möîi vuá laâ nhûäng chêëm troân taåo nïn sûå khaác biïåt so vúái chuöng cuâng thúâi. Niïn àaåi ghi trïn chuöng laâ thúâi hêåu Lï. Dûåa vaâo tïn tûå, àõa chó nhûäng ngûúâi cuáng tiïën chaåm khùæc trïn chuöng àûúåc biïët úã thúâi êëy danh thùæng chuâa Hûúng àaä lan toãa khùæp xûá Bùæc Kyâ nïn nhiïìu nöåi cung, phoá tûúáng, àïì àöëc, quêån phu nhên... vaâ caác tñn thñ úã àöìng quï àaä goáp cöng cuãa àuác nïn chiïëc chuöng naây. Àêy laâ quaã chuöng khaá àeåp hiïån treo úã trong àöång Hûúng Tñch coá niïn àaåi Caãnh Hûng 27 tûác nùm 1766.

Àaáng lûu yá laâ quaã chuöng àuác thúâi Têy Sún niïn hiïåu Caãnh Thõnh nhõ niïn (1793) trûúác treo trong àöång Hûúng Tñch, nay treo úã nhaâ töí chuâa Thiïn Truâ. Vùn khùæc trïn chuöng cho biïët cöng lao cuãa nhaâ sû tûå Haãi Viïn àaä ài phöí khuyïët thêåp phûúng àuác nïn quaã chuöng naây. Chuöng cao 1m02, àûúâng kñnh àaáy laâ 0,56m. Thên chuöng coá gúâ chia laâm böën muái. Böën goác nöíi böën vuá chuöng, xung quanh vuá laâ haåt troân tröng nhû hònh böng cuác. Chuöng chuâa nhû khñ cuå tuå linh khñ nuái söng vaâ phaát tiïëng ngên vang voång nhû nhûäng àúåt mûa thêëm nhuêìn vaâo chuáng sinh.

Ngoaâi giaá trõ cuãa tûúång Phêåt nhû àaä noái úã phêìn trïn thò úã chuâa Hûúng cöí vêåt bùçng àaá khaá nhiïìu. Àiïín hònh laâ bia àaá. Loaåt bia deåt,



bia truå (tûá truå, luåc truå...), bia ma nhai (bia maâi khùæc trïn vaách àaá) theo thöëng kïë sú böå coá khoaãng 60 àún võ (4). Trong àoá bia coá niïn àaåi súám nhêët laâ bia Thiïn Truâ tûå bi kyá hiïån dûång úã nhaâ bia trïn àûúâng tûâ bïën Thiïn Truâ vaâo chuâa. Bia coá niïn àaåi Chñnh Hoâa thûá baãy (1686). Nhúâ bia naây ngûúâi àúâi sau biïët àûúåc thúâi êëy hoâa thûúång Viïn Quang "möåt loâng thanh khiïët, tinh thöng tam baão, trong tu sûãa àöång baáu Hûúng Tñch, ngoaâi múã Phêåt caãnh Thiïn Truâ".

Àêy laâ têëm bia àaá lúán, diïìm bia àûúåc ngûúâi nghïå sô chaåm àeäo cöng phu, caác neát chaåm bay bûúám maâ khoãe khoùæn àûa àûúåc húi thúã cuãa cuöåc söëng dên daä lïn mùåt bia qua hònh tûúång caác con vêåt nhû voi, cua, trêu, võt... rêët coá giaá trõ phaãn aánh tû tûúãng cuãa àûúng thúâi. Ñt nhiïìu coá giaá trõ nghïå thuêåt laâ bïå àaá àùåt trûúác àiïån thúâ Phêåt úã àöång Hûúng Tñch thuöåc loaåi hònh nghïå thuêåt thúâi Lï - Trõnh do hai vûúng phuã Nguyïîn Hûäu Phûúác - Lï Trung Vuä

(1) Xem: Niïn àaåi tuyïåt àöëi möåt söë di chó vùn hoáa Hoâa Bònh (tr. 214). In trong Vùn hoáa Hoâa Bònh úã Viïåt Nam - Viïån Sûã hoåc, Haâ Nöåi - 1989. Caác nhaâ khoa hoåc duâng phûúng phaáp C14 xaác àõnh niïn àaåi cuãa hai mêîu öëc úã hang Suäng Saâm, 1 mêîu coá niïn àaåi 11.365 - 80, 1 mêîu laâ 10.770 - 75 nùm.

(2) Xem: Ài chuâa Hûúng khaão cöí, in trong Nhûäng phaát hiïån múái vïì khaão cöí hoåc 1975 - Viïån Khaão cöí, tr. 96 - 103, baâi cuãa giaáo sû Trêìn Quöëc Vûúång.

(3) Tû liïåu Haán Nöm... Nhaâ Baão taâng Haâ Têy (Àinh Khùæc Thuên sûu têìm, dõch).

(4) Tû liïåu Haán Nöm... Nhaâ Baão taâng Haâ Têy (Àinh Khùæc Thuên sûu têìm, dõch).



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII LLLIIIMMM

Àaä thaânh lïå, haâng nùm, àïën cûä 13 thaáng Giïng, dên súã taåi hay du khaách khùæp núi laåi nö nûác ruã nhau ài dûå Höåi Lim, àïí àûúåc say sûa trong khöng khñ höåi heâ, àïí àûúåc nghe nhûäng liïìn anh liïìn chõ giao caãm àùæm say trong àiïåu haát lúâi ca quan hoå vaâ xem tuåc kïët chaå, kïët baån àêìy tònh nghôa.

Àõa àiïím töí chûác Höåi Lim laâ àöìi (nuái) Lim, tûác Höìng Vên Sún (súã dô goåi laâ àöìi Lim vò trûúác kia úã àêy moåc toaân lim), thuöåc àõa phêån xaä Luäng Giang, huyïån Tiïn Sún, tónh Bùæc Ninh. Tûâ Haâ Nöåi theo quöëc löå 1, ài chûâng 25 km (caách ga Lim chûâng 1 km), ta seä túái Höåi Lim.

Àêy laâ möåt höåi chuâa, ba nùm múã möåt lêìn, gùæn vúái Höìng Vên tûå (tuåc goåi chuâa Lim), möåt ngöi chuâa cöí, röång raäi thoaáng maát. Àùåc biïåt chuâa coá möåt quaã chuöng lúán àuác tûâ thúâi Caãnh Hûng. "Phña bïn traái Höìng Vên tûå laâ vùn chó xaä Luäng Giang. Vùn chó xêy lúán vúái bïå gaåch rïu phong. Vùn chó thúâ Khöíng Tûã vaâ caác tiïn hiïìn töíng Nöåi Duïå, huyïån Tiïn Du.

Caách chuâa khöng xa, vïì phña tay mùåt coá möåt ngöi lùng tûúâng àaá ong kiïíu cöí, trûúác lùng laâ möåt têëm bia lúán àûáng sûâng sûäng khiïën khaách xem höåi Lim khöng ai boã qua àûúåc. Trong lùng coá àuã voi, ngûåa, nghï, ngöîng cuâng sêåp àaá, ngai àaá thêåt trang nghiïm" (1). Do vêåy, höåi chuâa, nhûng diïîn ra caã úã lùng vaâ cuäng àöìng thúâi ghi nhúá cöng ún cuãa ngûúâi àûúåc thúâ taåi lùng (Hiïëu Trung Hêìu). Tuy nhiïn, do höåi chuâa nùçm úã trung àiïím cuãa höåi àònh - höåi haâng töíng Nöåi Duïå, tûng bûâng suöët 7 ngaây tûâ möìng 9 àïën 16 thaáng Giïng - nïn coá ngûúâi cûá ngúä nùm naâo höåi Lim cuäng múã, duy coá nùm nhoã, nùm lúán maâ thöi (2).



Ngaây höåi àïën vaâo nhûäng ngaây haå nïu, àùåc biïåt söi àöång bùæt àêìu tûâ 9 thaáng giïng. Trong khung caãnh trúâi xuên, àêët löåc, cúâ xñ phêëp phúái röån raâng, dên töíng Nöåi Duïå vaâ khaách vaäng lai àua nhau túái lïî chuâa (Höìng Vên tûå), lïî lùng (Hiïëu Trung Hêìu) àïí cêìu may mùæn, cêìu haånh phuác khang ninh... vaâ sau àoá laâ tham gia vaâo caác hoaåt àöång höåi nhû haát quan hoå, chúi cúâ boái, coá ngûúâi nghe kïí haånh, àaánh àaáo àôa, töí töm àiïëm, xem tuåc kïët nghôa caác laâng quan hoå...

Nhûng àïën vúái Höåi Lim, thò àaáng kïí vaâ àùåc biïåt nhêët vêîn laâ àùæm mònh trong tiïëng haát lúâi ca quan hoå nhû laâ möåt myä tuåc phong nhaä cuãa höåi heâ xûá Bùæc naây. Àuáng vêåy, àêy laâ tuåc haát quan hoå, búãi muöën hiïíu noá, phaãi àùåt noá vaâo khung caãnh lïî höåi, hún nûäa, laåi cêìn thêëy noá qua möåt quy trònh töíng thïí vúái phong caách haát, lïì löëi haát, nghïå nhên, töí chûác phûúâng höåi, nguöìn göëc vaâ tinh thêìn kïët chaå, tuåc kïët baån suöët àúâi cuãa caác liïìn anh, liïìn chõ... Roä raâng, àêy khöng chó laâ höåi haát quan hoå maâ yá nghôa vùn hoaá, nhên vùn cuãa noá röång hún nhiïìu, duâ rùçng ngûúâi ta coá thïí àöìng nhêët Höåi Lim vúái höåi quan hoå (3), duâ rùçng, àïën vúái lïî höåi, ngûúâi ta hêìu nhû chó luáng liïëng vúái ngûúâi vaâ lúâi quan hoå.

Tûâ lêu, lïî höåi Lim àaä àûúåc coi nhû laâ höåi lúán, trung têm nhêët, khöng chó cuãa Tiïn Sún, xûá Bùæc maâ coân hún thïë, cuãa möåt vuâng, cuãa quöëc gia. Lúán, trung têm búãi sûå àöåc àaáo maâ lïî höåi núi khaác, xûá khaác khöng coá: tuåc haát quan hoå.Vïì nguöìn göëc tuåc haát quan hoå ra sao, taåi sao laåi goåi laâ haát quan hoå..., coá nhiïìu tû liïåu giaãi thñch khaác nhau, cêìn àûúåc lyá giaãi thïm, nhûng coá möåt sûå thöëng nhêët laâ tuåc haát quan hoå böåc löå sûå àöåc àaáo cuãa lïî höåi Lim tûâ xûa àïën nay. Diïîn trònh lïî höåi, traãi qua thúâi gian, coá leä cuäng àaä coá nhûäng àöíi thay chuát ñt, àùåc biïåt laâ nhûäng nghi lïî rûúác xaách trûúác khi haát quan hoå. Möåt tû liïåu àaä laâm söëng laåi àöi chuát khöng khñ chuêín bõ êëy, khi bùæt àêìu bûúác vaâo höåi.

"... Bùæt àêìu tûâ ngaây möìng 9 thaáng giïng, lïî höåi haâng töíng - höåi àònh chñnh thûác khúãi àöång. Caác thön xaä sûãa sang àûúâng ngoä, phaát coã, doån cêy. Laâng xoám trúã nïn phong quang thanh tõnh. Àêu àêu cuäng bûâng lïn daáng veã tinh khöi, tûúi treã.



Nïëu ngaây möìng 9 raäy àûúâng thò möìng 10 niïìm aáo. Àêy laâ thuêåt ngûä chó chung cho sûå têåp luyïån, chuêín bõ. Hai böå kiïåu öng, kiïåu baâ àïí úã àònh Àònh Caã vaâ hai böå kiïåu úã nhaâ hoå Àöî, hoå Nguyïîn àûúåc dúä xuöëng àïí lau chuâi röìi lùæp raáp vaâo nhau. Ba mûúi hai trai traáng khïnh kiïåu mùåc thûã caác aáo nêåu àoã cuâng böën võ chêëp hiïåu mùåc aáo the àoaån têåp rûúác úã sên àònh. Caác võ cêìm baát bûãu, trong caác aáo nêåu coá tay cuâng nhûäng chaâng trai keáo ngûåa höìng, ngûåa àoã cuäng phaãi têåp rêët cöng phu trong tûâng àöång taác ài àûáng cuãa mònh. Sên Àònh Caã ngaây höm êëy thêåt söi àöång vúái cúâ quaåt, taân taán rúä raâng.

Ngaây 11 thaáng giïng töí chûác nhêåp tõch úã àïìn Cöí Luäng. Kiïåu, àoân, baát bûãu, cúâ quaåt rúâi àònh Àònh Caã hûúáng vïì phña àïìn. Laâm lïî xong, caác kiïåu thónh nöìi hûúng àïí àïën giïëng cöng Nöåi Duïå Khaánh:

Thónh kinh chuâa Nöåi rûúác ra

Lêëy nûúác giïëng Khaánh àûa ra àïí thúâ.

Höm êëy, trong caái bao la cuãa vuä truå, sûå vêìn vuä cuãa khöng gian, àöìng ruöång vaâ bêìu trúâi Nöåi Duïå nhû ûúáp àêìy hûúng khoái vaâ ùm ùæp tiïëng hoâ reo. Àaám rûúác ài trong sûå trang troång vaâ rûåc rúä vaâng son. Bao nuå cûúâi êëm saáng toaã nùæng dûúái boáng nhûäng vuöng luåa àen huyïìn. Ai cuäng thêëy loâng daå bêåp buâng theo tûâng höìi chiïng tröëng.

Ngaây möìng 2 thaáng giïng àaám rûúác rúâi àònh Àònh Caã sang àïìn. Maâu àoã, maâu xanh cuãa trai àinh khïnh kiïåu cuãa quan huyïån tû vùn laâm êëm saáng àïën tûâng nïëp nhaâ tranh vaâ lûúát ài trong nhõp trêìm huâng goåi muâa xuên thûác tónh. Caác àöì baát bûãu tua tuãa vûún trïn nïìn trúâi. Nhûäng chaâng trai cûúng nghõ mï maãi keáo ngûåa trùæng, ngûåa höìng giûäa muön vaân tiïëng voång vaâ reo hoâ saãng khoaái.

Ngaây 13 thaáng giïng àaám rûúác laåi xuêët phaát tûâ Àònh Caã sang Löå Bao àöíi sùæc. Nùm naâo höåi Lim múã lúán thò àaám rûúác múái trúã thaânh rûúác chaå lïn nuái Lim, taåo nïn möåt khöng khñ naáo nûác, vui tûúi khaác thûúâng. Xung quanh nuái haâng quaán moåc lïn baán àuã moán ùn ngon miïång vúái àuã loaåi baánh traái hûúng hoa. Caác cuå baâ vaâo chuâa lïî baái vúái hûúng khoái nghi nguát. Caác thön nûä taâi sùæc veån toaân àang nhõp nhaâng



thoùn thoùæt dïåt cûãi thi. Töí töm, baâi àiïëm ngûúâi quêy quêìn chêåt nñch. Trïn baäi röång caác thiïëu nûä trong böå aáo quêìn rûåc rúä cuãa quên cúâ, phö bêìy têët caã caác veã àeåp chên chêët núi thön daä. Sûúân non, sên chuâa nhûäng cùåp àöi àang ca nhûäng lúâi quan hoå tònh tûá, êëm aáp tònh ngûúâi vaâ tònh àúâi. Ngaây xûa höåi múã vaâo thaáng taám coân coá thaã diïìu thi.

Caã möåt khu vûåc nuái àöìi rûåc rúä sùæc maâu, chêåt nñch tiïëng ngûúâi noái cûúâi saãng khoaái. Nhûäng gioång haát mûúåt maâ len loãi vaâo têån traái tim, têm khaãm nhûäng ngûúâi vïì dûå höåi. Khi chiïìu buöng röìi àïm xuöëng, nuái Lim vêîn rúä raâng trong aánh saáng cuãa àeân àuöëc vaâ nhûäng cuöåc bõn rõn chia tay. Àaä thêëy tûâng töëp tûâng töëp trai thanh gaái lõch, nhûäng öng giaâ baâ caã toaã ra böën phña àïí trúã vïì nhûäng Hiïn Ngang, Hoaâ Baäo, Xuên öí, Boâ Sún, Tam Sún, Tiïu Viïìng.

Ngaây 14 thaáng Giïng, trïn nuái Lim ngûúâi àïën höåi vêîn coân àöng àuác. ÚÃ Àònh Caã, àaám rûúác laåi naáo nûác taán loång vaâ kiïåu àoân quanh hai nhaâ thúâ hoå Àöî, hoå Nguyïîn. Ngaây höm sau, laâm lïî tïë trêu vaâ àïën 16 thaáng giïng thò daä àaám. Kiïåu àoân, baát bûãu àûúåc àûa vïì núi cêët giûä àïí chúâ muâa xuên nùm sau" (4).

Sau nhûäng nghi lïî êëy, hoùåc noái àuáng hún, àöìng thúâi vúái noá laâ khöng khñ bûâng say cuãa haát quan hoå. Cöng chuáng àïën vúái lïî höåi Lim, coá thïí xem haát úã trïn àöìi, nuái, xem haát trûúác vaâ sau chuâa, nghe haát taåi bïën, trong thuyïìn hay nghe caác nghïå nhên haát taåi nhaâ, thuá nhêët laâ nghe, xem haát àöëi àaáp cùåp àöi (àöi nam- àöi nûä), caã boån (caã nam vaâ nûä) hay àöi nam nûä.

Hiïån nay, höåi chó múã möåt ngaây 13, nhûng trûúác àoá, ngay tûâ thaáng chaåp, hay sau Tïët Nguyïn Àaán, moåi ngûúâi moåi nhaâ, nhêët laâ caác cuå tûâng vang boáng möåt thúâi, caác nam thanh nûä tuá àaä lo toan têåp húåp boån quan hoå, ön luyïån têåp taânh; múâi boån khaác àïën àöëi àaáp thûã sûác vaâ cuäng laâ dõp àïí tòm kiïëm nhûäng gioång ca múái cuãa quan hoå mònh, tòm boån quan hoå naâo haát töët àïí múâi vïì dûå höåi laâng mònh, vïì tòm baån haát úã laâng mònh.



Nhû àaä noái, ngûúâi dûå höåi coá thïí nghe - xem haát úã nhiïìu núi: trïn àöìi, sau chuâa, úã nhaâ vaâ nhiïìu núi khaác, maâ möîi núi laåi coá ngûúâi haát khaác nhau, khöng khñ höåi khaác nhau vaâ sûå thêím nhêån khaác nhau. Nhûäng ngûúâi laâm khoa hoåc rêët mï xem-nghe caác nghïå nhên, caác boån quan hoå haát taåi tû gia, vò theo hoå, úã àêy dïî tòm àûúåc caác laân àiïåu, kiïíu caách... quan hoå chuêín, göëc. Phêìn àöng cöng chuáng thñch leo nuái, nghe haát sau chuâa hay úã thuyïìn vò noá gùæn vúái caãnh quan hûäu tònh, noá ngúâi lïn xuên sùæc nhûäng liïìn anh, liïìn chõ quan hoå, noá ngoåt ngaâo gioång ca, àiïåu haát núi búâ möi, khoeá mùæt... Duâ thïë, caái àaáng àïí yá khi ài nghe - xem höåi haát quan hoå, àöëi vúái nhûäng nhaâ khaão cûáu khöng chó laâ àõa àiïím haát maâ chñnh laâ diïîn trònh haát úã möîi núi, trïn thuyïìn khaác trïn àöìi, úã nhaâ khaác ngoaâi thiïn nhiïn. Ta thûã xem coá thêåt vêåy khöng.

+ Haát trïn àöìi (nuái) (haát àaåi traâ, thoaã maái):

"... Haát quan hoå thûúâng laâ diïîn ra úã ngoaâi trúâi. Duâ trúâi khöng nùæng, luác haát, nam àïìu che ö, nûä thò noán quai thao che nûãa mùåt. Ö vaâ noán laâm cho ngûúâi haát thïm duyïn, dïî giûä yá tûá vúái nhau, maâ luác haát, êm thanh cuäng nhúâ àoá trúã nïn êëm hún, vang hún. Haát trïn àöìi laâ haát tûå do, khöng cêìn lïì löëi, chùèng coá haån àõnh, khöng coá heån trûúác, chó coá tònh cúâ. Chñnh vò thïë maâ khöng khñ buöíi haát thay àöíi luön, höåi haát nhû nùng àöång hún"[5].

+ Haát trïn thuyïìn (haát tuyâ hûáng):

"... Möîi thuyïìn haát chó coá hai àöi: 2 nam vaâ 2 nûä. Hai bïn phaãi hiïíu roä nhau vaâ phaãi múâi nhau trûúác. Àaä lïn thuyïìn röìi thò khöng coá chuyïån boã cuöåc. Haát trïn thuyïìn, giûäa caãnh trúâi nûúác cuãa muâa xuên àêìy thú möång laâ möåt caách thûúãng ngoaån xuên thuá võ, tinh tïë, cho nïn ngûúâi trong cuöåc thûúâng muöën keáo daâi giúâ phuát gùåp gúä..." 2.

+ Haát trong nhaâ (haát thñnh phoâng): Chuã nhaâ phaãi sûãa soaån chu àaáo caã vêåt chêët vaâ tinh thêìn àïí àoán khaách múâi.

"... Tûâ saáng 13, quan hoå keáo túái nhaâ àùng cai viïåc nêëu nûúáng khi thêëy khaách, quan hoå chuã lêåp tûác ra têån chuâa, tay bùæt mùåt mûâng, múâi



nhau vaâo chuâa thùæp neán hûúng àïí lïî Phêåt... Chuã vaâ khaách chêåm raäi vûâa ài vaâo lùng vûâa troâ chuyïån. Túái nhaâ, quan hoå baån coá thïí haát chaâo ngay, rêët tûå nhiïn... Quan hoå àúä noán, cêìm ö, àoán baån vaâo nhaâ röìi dêng trêìu nûúác haát múâi baån xúi. Quan hoå nhêån trêìu, nhêån nûúác vaâ haát caám ún thõnh tònh cuãa chuã. Röìi cuöåc haát bùæt àêìu ngay sau àoá.

Cûá tûâng àöi möåt, möîi bïn möåt àöi, àöëi àaáp nhau theo löëi àöíi gioång hay àöíi lúâi. Cuöåc haát nhû thi, nhûng laåi nhû chúi... Haát àïën trûa thò cöî baân cuäng vûâa xong. Chuã nhaâ múâi baån nghó xúi cúm... Buöíi chiïìu chuã nhaâ vaâ khaách cuâng nhau ra chuâa thùm höåi. Trúâi töëi hùèn, cuöåc haát laåi tiïëp tuåc... vaâ sang canh ba, canh tû múái laâ giaä baån... Cuöåc chia tay àêìy lûu luyïën diïîn ra vaâo luác raång saáng... (6).

Taác giaã Toan aánh, sau khi ngúåi ca tuåc haát quan hoå vúái hai ngûúâi chêu miïång vaâo nhau cuâng haát, hai gioång luyïån vúái nhau, tiïëng ngên vang, vang vuát, tiïëng trêìm ïm aái nhû ru! (7); vúái nhûäng gioång cú baãn laâ gioång Söíng, cao

vuát, àêìm êëm nöìng naân, duâng luác bùæt àêìu cuöåc haát; gioång Vùåt, göìm rêët nhiïìu gioång (cao, thêëp, daâi, ngùæn, vui, buöìn...) vuån hún gioång Söíng, àïí àöi bïn giaäi baây têm sûå; gioång Bó (Vó), ngên daâi, chua xoát, duâng luác chia ly vaâ nùm gioång trïn (tïn goåi laâ lïn nuái, xuöëng söng, àûúâng baån, huâ la, tònh tang) duâng àïí haát lêëy giaãi... àaä miïu taã khaá kyä lûúäng vïì möåt boån quan hoå, vïì viïåc múâi haát úã höåi, múâi baån haát túái nhaâ haát trùæng àïm, haát giaãi... khaá kyâ thuá 3 ...

Duâ sao, nhû àaä dêîn vaâ àaä trònh baây, haát quan hoå, duâ úã trïn àöìi, dûúái thuyïìn hay taåi nhaâ, laâ möåt löëi haát àöëi àaáp, giao duyïn, möåt sinh hoaåt vùn hoaá, nghïå thuêåt àùåc sùæc cuãa nïìn vùn hoaá truyïìn thöëng xûá Bùæc. Vaâ bïn caånh haát quan hoå (caã haát chay vaâ haát giaãi), ngûúâi dûå höåi coân àûúåc biïët tuåc kïët chaå, kïët baån (kïët nghôa giuáp àúä nhau, hoùåc hai bïn chó haát vúái nhau, khöng haát vúái boån quan hoå khaác); àûúåc xem thi cöî chay, àêëu cúâ ngûúâi ngoaån muåc, àûúåc nghe kïí haånh, xem töí töm àiïëm kyâ thuá...Têët caã nhûäng êm sùæc tònh caãm, nhûäng hònh aãnh biïíu trûng núi lïî höåi Lim rêët dïî ghi dêëu trong têm thûác ngûúâi dûå höåi, taåo nïn möåt phong võ riïng, àöåc àaáo, àùåc sùæc, khöng dïî nguöi ngoai.



Vaâ nhû thïë, lïî höåi Lim, lïî höåi cuãa vuâng àêët coá nhûäng trai thanh gaái lõch tûâng ài vaâo tuåc ngûä: trai cêìu vöìng Yïn Thïë, gaái Nöåi Duïå Cêìu Lim, vúái tuåc haát quan hoå àùæm say, vúái nhiïìu troâ vui cöång caãm, àaä vaâ àang rêët àûúåc cöng chuáng ûa thñch. Vò thïë, nùm naâo höåi cuäng àöng vui. Ngûúâi chûa ài thò haáo hûác, ngûúâi àaä ài thò muöën trúã laåi, ngûúâi ài nhiïìu laåi caâng muöën àùæm mònh vúái nhûäng êën tûúång vaâ kyã niïåm vïì möåt lïî höåi traân ngêåp tònh yá... Bïn caånh yá nghôa àûúåc bao chûáa trong möîi lïî höåi maâ ta tûâng biïët, lïî höåi Lim khöng chó cho ta cú höåi àûúåc thûúãng thûác möåt sinh hoaåt nghïå thuêåt traân àêìy phong võ xûá Bùæc maâ coân àûúåc tùæm mònh trong phong caách ûáng xûã, giao tiïëp lõch sûå, tinh tïë cuãa ngûúâi dên núi àêy. Phong võ êëy- phong võ cuãa lïî höåi quan hoå, lïî höåi Lim - thûåc sûå coá sûác thu huát vaâ quyïën ruä lêu bïìn.

Lûu Ngoåc Ly

(1) Theo Toan AÁnh - Nïëp cuä, höåi heâ, àònh àaám (quyïín haå)- Nxb t/p HCM, 1992. tr.81.

Àêy laâ lùng cuãa Hiïëu Trung Hêìu (Diïîn) quan triïìu Lï Caãnh Hûng, chûác Thanh Hoaá trêën àöëc àöìng, nïn quen goåi laâ lùng quan trêën

(2) Dêîn tûâ Höåi xûá Bùæc, súã VHTT Haâ Bùæc, xb, 1989, tr.9. Höåi àònh haâng töíng Nöåi Duïå - Cêìu Lim vöën laâ lïî höåi tïë thêìn, coá phûúâng haát cûãa àònh diïîn xûúáng suöët mêëy ngaây liïìn...

(3) Höåi lim chó laâ möåt trong caác höåi haát quan hoå taåi 49 laâng haát quan hoå úã xûá Bùæc.

(4) Trñch Höåi xûá Bùæc - Sàd, tr.16,17,18.

(5) Thaåch Phûúng - Lïî Trung Vuä, 60 lïî höåi truyïìn thöëng Viïåt Nam, Nxb KHXH, Haâ Nöåi, 1995, tr.97-100.

(6) Thaåch Phûúng- Lï Trung Vuä, Sàd, tr 97-100.

(7) Xem Toan AÁnh, Sàd, tr. 81-106.



HHHÖÖÖÅÅ ÅIII BBBAAAÅÅ ÅCCCHHH HHHAAAÅÅ ÅCCC

Laâng Baåch Haåc, (nay thuöåc tónh Phuá Thoå) haâng nùm múã hai kyâ höåi Xuên, kyâ àêìu tûâ möìng 3 àïën hïët möìng 5 thaáng giïng, kyâ sau tûâ möìng 10 àïën 13 thaáng ba.

Baåch Haåc chñnh laâ Phong Chêu, kinh àö nûúác Vùn lang àúâi Huâng Vûúng.

Huâng Vûúng àö úã Chêu Phong

ÊËy núi Baåch Haåc, húåp doâng Thao Giang.

Àùåt tïn laâ nûúác Vùn Lang,

Chia mûúâi lùm böå baãn chûúng cuäng liïìn.

(Àaåi Nam quöëc sûã diïîn ca)

Baåch Haåc nùçm bïn taã ngaån söng Lö, theo danh tûâ àõa phûúng coân goåi laâ söng Thao, tröng sang thaânh phöë Viïåt Trò. Muöën túái Baåch Haåc, du khaách hoùåc duâng xe lûãa, àûúâng haâ Nöåi ài Laâo Cai, àïën ga Baåch Haåc, caách Haâ Nöåi chûâng baãy chuåc cêy söë, xe lûãa seä ngûâng núi àêy trûúác khi ài qua cêìu söng lö àïí sang Viïåt Trò, hoùåc du khaách coá thïí ài theo àûúâng böå, quöëc löå söë 2 àûúâng haâ Nöåi ài Tuyïn Quang, Haâ Giang, thùèng túái Baåch haåc, quöëc löå söë 2 cuäng ài qua cêìu Viïåt Trò trïn söng Lö nhû àûúâng sùæt.

Àònh laâng Baåch Haåc tröng thùèng ra söng Lö, trïn möåt khu àêët cao vûâa trang nghiïm vûâa thanh tõnh. Núi àêy thúâ Thöí Lïånh àaåi vûúng, möåt võ thiïn tûúáng àaä xuêët hiïån xuöëng àêët Phong Chêu vaâo àúâi nhaâ Àûúâng.



Thêìn tñch ghi rùçng vïì àúâi Àûúâng khi Lyá Thûúâng Minh laâm Thûá sûã Giao Chêu, möåt höm nhaân du àïën àêy ngùæm phong caãnh, nùçm möång thêëy tûâ trïn trúâi bay xuöëng hai thiïn tûúáng.

Hai thiïn tûúáng naây laâ hai anh em ruöåt. Lyá Thûúâng Minh múâi hai võ thi taâi, ai hún seä úã laåi hûúãng hûúng khoái cuãa dên laâng Baåch haåc. Àûác Thöí lïånh àaåi vûúng laâ anh, bûúác möåt bûúác qua söng vaâ möåt bûúác nûäa thò lui vïì chöî cuä. Ngaâi bûúác maånh àïën nöîi in hùçn vïët chên lïn möåt taãng àaá, núi àêy khi haâng nùm trong kyâ höåi thaáng ba coá cuöåc àua thuyïìn, thuyïìn bùæt àêìu khúãi haânh.

Theo lúâi dên chuáng, úã bïn kia söng cuäng coá möåt vïët chên nhû vêåy, nhûng vò lêu nùm bõ àêët phuâ sa che lêëp ài. Taãng àaá vïì meá söng Baåch haåc, dên laâng coân ghi àûúåc vaâ cêët giûä úã àònh laâng. Vïët chên daâi möåt thûúác, röång nùm têëc.

Em àûác Thöí lïånh àaåi vûúng laâ àûác Thaåch Khanh àaåi vûúng àûúåc dên laâng Thoå Sún, huyïån Haåc Trò tónh Phuá Thoå thúâ phuång.

Do sûå liïn hïå huynh àïå giûäa hai võ thêìn linh, dên hai laâng Baåch haåc vaâ Thoå Sún coá tuåc giao hiïëu vúái nhau trong nhûäng kyâ tïë lïî höåi heâ cuãa hai laâng.

Höåi Baåch haåc vúái hai kyâ thaáng giïng vaâ thaáng ba möîi nùm, nhiïìu cöí tuåc àûúåc nhùæc laåi, nhûng àaáng chuá yá nhêët, úã àêy coá cuöåc thi thuyïìn trïn söng Lö vaâ tuåc cûúáp cêìu. Coân n hûäng tuåc khaác nhû chúi cúâ boãi, tïë lïî thò cuäng khöng khaác gò úã nhûäng ngaây höåi xuên, höåi Thu khaác miïìn Bùæc.

Tuåc cûúáp cêìu diïîn ra trong thúâi kyâ höåi möìng ba thaáng giïng. Àêy laâ möåt thuá vui àùåc biïåt cuãa dên laâng vaâ haâng nùm, trong ngaây höåi, dên chuáng caác xaä lên cêån àaä keáo nhau túái àêy rêët àöng àïí xem vaâ àöi khi cuäng tham dûå cuöåc cûúáp cêìu.

Möîi nùm dên laâng cûã möåt ngûúâi may böå cêìu àïí tung cho dên laâng cûúáp trong dõp höåi. Àûúåc cûã may böå cêìu laâ möåt àiïìu vinh dûå trong dên xaä, thûúâng laâ hûúng chûác trong laâng. Böå cêìu göìm möåt quaã cêìu meå vaâ



taám quaã cêìu con. Möîi quaã cêìu göìm möåt nùæm böng boåc trong vaãi nguä sùæc coá thïu chó mêìu sùåc súä. Möåt súåi chó àûúåc àñnh vaâo quaã cêìu, möåt àêìu chó buöåc vaâo möåt ngaânh tre. Möîi quaã cêìu àïìu coá daãi buöng thoäng, daãi hoùåc khêu bùçng luåa maâu, hoùåc kïët bùçng chó sùåc súä.

Saáng ngaây möìng ba Tïët, dên laâng túái nhaâ võ Hûúng chûác àûúåc chó àõnh may cêìu àïí rûúác böå cêìu ra àònh. Àaám rûúác long troång coá cuå Tiïn chó trong laâng cêìm hûúng, caác nam nûä thanh niïn ài theo, coá phûúâng baát êm cûã nhaåc àiïím theo tiïëng chiïng tröëng rêët oai nghiïm. Chñn meå con quaã cêìu bêìy trïn long àònh do böën thanh niïn khiïng.

Rûúác túái àònh, caã böå cêìu àûúåc kñnh cêín àùåt lïn baân thúâ thay cho böå cêìu nùm trûúác. Kïë àoá laâ lïî tïë cêìu. Tïë cêìu xong laâ cuöåc tung cêìu àïí dên laâng vaâ caã dên thiïn haå cuâng chen nhau cûúáp.

Cêìu tung tûâng ba quaã möåt, möîi lêìn tung àïìu do möåt võ hûúng chûác hoùåc möåt võ bö laäo àaãm nhiïåm.

Àêìu tiïn laâ öng Tiïn Chó, thúâi Phaáp thuöåc khi khöng coá öng Tiïn Chó, do öng niïn trûúãng trong laâng, - tung quaã cêìu Meå vaâ hai quaã cêìu Con. Võ naây trûúác hïët phaãi àoåc möåt baâi vùn chuác, àaåi khaái ca tuång phong caãnh cuãa laâng, dên phong vaâ nhêët laâ sûå linh thiïng cuãa Àûác Thaânh Hoaâng àaä che chúã cho dên àûúåc thõnh vûúång, laâng xaä àûúåc yïn bònh. Sau baâi vùn chuác ba caânh tre àûúåc giú cao theo nhõp tröëng thúâ. Khi tiïëng tröëng dûát, dên laâng hoâ reo êìm ô. Dûát höìi hoâ reo, võ Tiïn Chó laåi àoåc möåt baâi vùn chuác thûá hai cêìu cho dên chuáng trong xaä gùåp àûúåc moåi sûå töët laânh. Tiïëp theo baâi vùn chuác thûá hai laåi laâ möåt höìi tröëng vaâ möåt loaåt hoâ reo êìm ô.

Sau àoá võ Tiïn Chó hoùåc niïn trûúãng thaáo ba quaã cêìu buöåc úã ngaânh tre ra, buöåc laåi vúái nhau laâm möåt röìi tung lïn àïí dên chuáng xö nhau cûúáp. Böå ba quaã cêìu khöng kõp rúát xuöëng àêët àaä coá ngûúâi àúä, nhûng liïìn àoá, ngûúâi àúä àûúåc ba quaã cêìu laåi bõ ngûúâi khaác chen àêíy giùçng mêët. Hoå xö lêën nhau, hoå chen chuác nhau, hoå cûúâi, hoå goåi nhau úi úái, ngûúâi naây ngaä, ngûúâi kia reo, cho àïën khi möåt ngûúâi nùæm chùåt àûúåc böå cêìu, sûå öì aåt múái ngûâng.



Saáu quaã cêìu sau àoá do hai võ chûác sùæc hoùåc bö laäo khaác möîi ngûúâi tung ba quaã, nhûng lêìn naây, khöng coân hai baâi vùn chuác, chó coá tröëng àaánh nhõp vaâ moåi ngûúâi hoâ reo.

Moåi ngûúâi laåi xö àêíy chen lêën nhau nhû lêìn thûá nhêët. Hoå tin rùçng cûúáp àûúåc quaã cêìu seä gùåp may mùæn. Hoå tranh nhau rêët hùng haái, àaân öng, àaân baâ, thanh niïn nam nûä àïìu dûå cuöåc, khöng phên biïåt ngûúâi thên keã laå, ngûúâi gêìn keã xa, ngûúâi sang keã heân.

Cûúáp àûúåc cêìu, duâ möåt quaã hay böå ba quaã, coá thïí àem vïì nhaâ laâm kyã niïåm, hoùåc àïí thúâ taåi àònh. Thûúâng thûúâng dên laâng Baåch Haåc, cûúáp àûúåc cêìu, hoå vêîn mang túái àònh àïí thúâ cho túái nùm sau.

Tuåc cûúáp cêìu, tuy chó laâ möåt cöí tuåc cûã haânh haâng nùm theo nghi thûác cöí truyïìn, nhûng àêy chñnh laâ möåt cöí tuåc àïì cao tinh thêìn thûúång voä, chûáng toã ngûúâi dên Viïåt Nam luön luön sùén saâng bêët khuêët noá àaä khiïën dên töåc Viïåt Nam àûúåc tûå chuã vúái böën nghòn nùm lõch sûã.

Cuöåc thi thuyïìn haâng nùm laâng Baåch haåc töí chûác vaâo ngaây raä àaám trong kyâ höåi tûâ möìng Mûúâi àïën Mûúâi Ba thaáng ba, töí chûác ngay trïn doâng söng Lö àïí dên xaä vaâ khaách trêíy höåi tûâ thêåp phûúng túái coá thïí àûáng hai bïn búâ söng dûå xem.

Laâng coá böën giaáp: Böå Àêìu, Tiïíu Haåc, Àöng Nam vaâ Thêìn Chuác. Möîi giaáp coá möåt chiïëc traãi daâi bùçng göî choâ, daâi hún hai chuåc thûúác, röång chûâng thûúác rûúäi, àoáng bùçng nguyïn caã cêy göî theo chiïìu daâi. Chiïëc traãi coá nùm chuåc búi cheâo úã hai bïn; àêìu traãi uöën thaânh röìng vaâ àuöi traãi cuäng lûúån khuác nhû àuöi röìng.

Àïí dûå cuöåc búi traãi caác giaáp àïìu keán nhûäng dên àinh khoeã maånh sung vaâo nhûäng tay búi, möîi giaáp nùm chuåc ngûúâi cho chiïëc traãi, nhûng giaáp naâo cuäng keán möåt söë ngûúâi dûå khuyïët. Ngoaâi nhûäng tay búi, möîi giaáp coân phaãi keán ba ngûúâi, ba ngûúâi naây thûúâng laâ caác bêåc àaân anh trong giaáp, möåt ngûúâi àûáng àêìu thuyïìn cêìm cúâ hiïåu, möåt ngûúâi àûáng giûäa goä möåt chiïëc tröëng khêíu àïí giûä nhõp cho nhûäng tay cheâo, vaâ úã cuöëi thuyïìn, möåt ngûúâi ngöìi cêìm laái. Möîi bïn maån thuyïìn



laâ hai mûúi lùm tay cheâo, àêy laâ nhûäng tay trai lûåc lûúäng àaä àûúåc haâng giaáp lûåa choån, vaâ àaä coá luyïån têåp cuâng vúái ba võ àaân anh àiïìu khiïín chiïëc traãi. Trong luác búi, hoå vûâa cheâo vûâa hoâ reo.

Ngûúâi àûáng àêìu thuyïìn cêìm cúâ hiïåu, vaâ àöìng thúâi cêìm trõch cho chiïëc thuyïìn búi. Ngûúâi naây trûúác hïët phaãi luön luön àûáng cho cên, tûå giûä lêëy thùng bùçng, àûâng vò mònh maâ thuyïìn thiïn lïåch, gêy khoá khùn cho caác tay búi. Àûáng trïn thuyïìn cho vûäng, mùåc con thuyïìn lao ài vun vuát trïn mùåt nûúác theo àaâ caác tay cheâo, trong khi àoá laåi phaãi cêìm trõch cho chiïëc traãi, duâng cúâ hiïåu phêët cho chiïëc traãi hoùåc ài thùèng, hoùåc tiïën traái, hoùåc tiïën phaãi, hoùåc voâng theo möåt àöå naâo àïí quay àêìu trúã laåi, quaã khöng phaãi laâ möåt viïåc dïî daâng. Chó cêìn möåt chuát sú yá coá thïí ngaä lao xuöëng nûúác trong khi chiïëc traãi vêîn vun vuát búi ài.

Ngûúâi cêìm tröëng khêíu àûáng giûäa thuyïìn cuäng phaãi giûä mònh cho cên, cho khoãi ngaä nhû ngûúâi cêìm trõch, vaâ tiïëng tröëng phaãi sao cho àïìu àïí khoãi laåc tay cheâo nhûäng ngûúâi àang búi.

Ngûúâi cêìm laái àûáng úã cuöëi, cêìm caã vêån mïånh cuãa chiïëc traãi trong tay, traãi ài nhanh hay chêåm laâ do nhiïåm vuå ngûúâi cêìm laái. Phaãi giûä laái cho traãi ài thùèng, phaãi lûåa traánh nhûäng chiïëc traãi khaác maâ vêîn vûúåt lïn àêìu. Laåi coân luác quay, khi lûúån, phaãi lûåa cho thuyïìn theo laái. Vúái tûâng êëy khoá khùn, ngûúâi cêìm laái laåi phaãi àûáng cho vûäng, cho cên trïn cuöëi thuyïìn, nïëu vö yá ngaä xuöëng söng, chiïëc traãi khöng laái seä búi ngang búi ngûãa...

Ngûúâi cêìm laái phaãi luön luön àïí yá túái ngûúâi cêìm trõch, theo hiïåu cuãa ngûúâi cêìm trõch laái chiïëc traãi.

Nùm chuåc tay cheâo, àaä ngöìi xuöëng chiïëc traãi, phaãi chuá yá hïët àïën viïåc búi, tai phaãi nghe tiïëng tröëng, tay phaãi búi cho àïìu àïìu, àûâng sai nhõp vúái baån cuâng búi. Möåt tay cheâo búi sai nhõp, coá thïí gêy röëi loaån cho ba böën tay cheâo khaác, coá khi cho caã möåt meá chiïëc traãi.

Thêåt laâ khoá khùn! Do àoá phaãi coá sûå luyïån têåp haâng thaáng trûúác.



Luác xuöëng búi traãi, caác tay cheâo àïìu mònh trêìn truâng truåc möîi ngûúâi chó vêån möåt chiïëc khöë, möîi boån möåt mêìu khöë àïìu nhau, tröng thêåt àeåp, nhêët laâ khi, möîi haâng àoaân hoå dùæt nhau xuöëng tûâng chiïëc traãi trûúác cuöåc búi, tröng hoå vúái thên hònh núã nang, bùæp tay rùæn chùæc, coá thïí vñ hoå nhû nhûäng bûác tûúång àöìng lûåc sô.

Luác cuöåc thi bùæt àêìu, böën chiïëc traãi xïëp haâng àïìu nhau úã ngay trûúác cûãa àònh laâng. thêåt laâ möåt caãnh nhöån nhõp cho ngûúâi xem vaâ caã cho ngûúâi dûå cuöåc. Dên giaáp naâo cuäng höìi höåp nhû chñnh nhûäng tay búi.

Trïn chiïëc traãi, ngoaâi nhûäng tay cheâo mònh trêìn àoáng khöë, ba ngûúâi àaân anh cêìm trõch, àaánh tröëng vaâ giûä baánh laái, ngûúâi naâo cuäng khùn aáo àoáng aáo daâi, thùæt lûng àoã buöåc muái sang bïn, tröng coá veã ung dung bònh tônh vaâ rêët tûå tin.

Caác chiïëc traãi khúãi haânh úã trûúác cûãa àònh laâng vaâ búi cho túái ngaä ba söng nhaánh chaãy vaâo söng lö. Theo lúâi truyïìn tuång àêy laâ dên laâng diïîn laåi tñch àûác Thöí Lïånh àaåi vûúng, tiïîn àûác taãn viïn khi xûa, luác àûác Taãn Viïn túái thùm ngaâi ra vïì.

Chiïëc traãi vïì túái àònh trûúác nhêët seä àûúåc giaãi thûúãng vaâ laâm lïî àöët mûâng baánh phaáo.

Dên laâng Baåch haåc giaãi thñch cuöåc búi traãi cùn cûá trïn möåt sûå tñch huyïìn bñ: Àûác Thöí lïånh tiïîn àûa àûác taãn viïn, nhûng trïn thûåc tïë, dên ta cêìn luön luön têåp luyïån cho quen söng nûúác, vaâ àaä hún möåt lêìn chuáng ta thùæng giùåc trïn mùåt söng! Baåch Àùçng Giang coân àoá, Chûúng Dûúng àöå coân kia, vaâ caã trêån söng Lö nùm 1947, khi toaân dên khaáng chiïën àaä khiïën gêìn ba nghòn quên Phaáp vong thên tröi theo doâng nûúác!

Gùåp nhûäng nùm dên laâng laâm ùn thõnh vûúång, muâa maâng àûúåc, nhên dõp höåi thaáng ba, dên laâng töí chûác cúâ ngûúâi thay cho cúâ boãi, cúâ ngûúâi cuäng chúi nhû cúâ boãi chó khaác quên cúâ thay vò nhûäng biïín cúâ coá khùæc chûä, laâ nhûäng nam nûä thanh niïn mùåc quêìn aáo coá thïu chûä mang tïn nhûäng quên cúâ, chûä thïu úã trûúác ngûåc vaâ úã sau lûng ngûúâi



àoáng quên cúâ. Cuäng coá núi, quên cúâ mùåc quêìn aáo nhû thûúâng, nhûng coá thïm chiïëc biïín khùæc hoùåc viïët chûä theo böå cúâ, nhû vêåy möîi nûúác ài, nïëu quên cúâ di chuyïín phaãi mang theo chiïëc biïín cuãa mònh. Taåi möîi võ trñ cuãa baân cúâ àïìu coá möåt chiïëc ghïë àïí quên cúâ ngöìi.

Taåi nhûäng xaä lúán thõnh àaåt, nhûäng nam nûä àoáng quên cúâ coân mang theo khñ giúái, vaâ khi quên bïn noå ùn quên bïn kia, quên cúâ ùn seä muáa möåt thïë voä nhû haå quên cúâ bõ ùn, y nhû trong möåt maân haát böåi. Trïn àêy laâ mêëy cöí tuåc àùåc biïåt diïîn ra haâng nùm taåi xaä Baåch Haåc trong nhûäng ngaây höåi. Ngoaâi nhûäng cöí tuåc trïn, höåi coân nhiïìu troâ vui khaác nhû töí töm àiïëm, àaáo àôa v.v...



HHHÖÖÖÅÅÅIII ÀÀÀÏÏÏÌÌ ÌNNN AAANNN DDDÛÛÛÚÚÚNNNGGG VVVÛÛÛÚÚÚNNNGGG

Khöng biïët tûâ bao giúâ trong dên gian àaä lûu truyïìn cêu ca:

"Chïët thò boã con boã chaáu

Söëng thò khöng boã möìng saáu thaáng giïng"

Àoá laâ ngaây múã höåi àïìn thúâ An Dûúng Vûúng úã xaä Cöí Loa thuöåc huyïån Àöng Anh, ngoaåi thaânh Haâ Nöåi. Höåi múã, sùæc xuên tûng bûâng bao phuã lïn moåi caãnh vêåt, thêîm àêîm têm höìn du khaách haânh hûúng. Ngûúâi ta caãm thêëy laân khoái hûúng nhû dêîn têm trñ con ngûúâi ngûúåc thúâi gian tröi theo doâng lõch sûã vaâ truyïìn thuyïët vïì möåt vuâng àêët cöåi nguöìn.

Àïìn thúâ An Dûúng Vûúng, coân goåi laâ àïìn Thûúång, àûúåc xêy dûång trïn möåt goâ àêët cao kïì trong luyä thaânh cuä úã goác Têy Nam, thuöåc àõa phêån xoám Chuâa. Múã àêìu laâ ba cêy hûúng àaá mang tû caách truåc vuä truå rêët àeåp àûúåc laâm khoaãng àêìu thïë kyã XVIII. Tûâ àoá bûúác theo caác bêåc lïn thïìm cao, hai bïn coá àöi röìng àaá lúán, möåt àiïín hònh cuãa nghïå thuêåt àêìu thïë kyã XVIII, dêîn vaâo nghi mön. Theo bia kyá coân ghi laåi thò àïìn àûúåc xêy dûång nùm 1687 vaâ sûãa laåi nùm 1893.

Àêy cuäng coá thïí laâ niïn àaåi cuãa ngöi nghi mön xêy bùçng gaåch Baát Traâng vúái lêìu thûúång cao. Sau nghi mön vaâo àïën sên laát gaåch khaá röång, keåp hai bïn sên laâ hai daäy nhaâ taã hûäu maåc àïí khaách thêåp phûúng dûâng chên sûãa soaån trûúác khi vaâo lïî. Tiïìn baái laâ möåt ngöi nhaâ ba gian to, cao, cöåt lim àöì söå, goác maái cong vuát, hai àêìu höìi liïn kïët vúái hai daäy haânh lang, röìi chaåy vaâo nöëi vúái àiïån chñnh taåo thaânh möåt khung kñn öm lêëy möåt "sên vuöng" maâ úã giûäa laâ möåt ngöi nhaâ truâng diïm taám maái cao. Ngûúâi ta nhû caãm thêëy kïët cêëu ngöi nhaâ



naây ñt nhiïìu chõu aãnh hûúãng cuãa dõch hoåc. Rùçng: caã toaâ nhaâ nhû tûúång cho Thaái cûåc, lúáp maái úã trïn tûúång cho dûúng, maái dûúái tûúång cho êm, böën phña maái nhû hiïån thên cuãa tûá tûúång vaâ taám laá maái cho baát quaái. Têët caã höåi laåi nhùçm noái lïn sûå naãy sinh vaâ phaát triïín. Ngöi nhaâ naây coá tûâ bao giúâ hiïån khöng roä, song trïn ö cûãa coá trang trñ mang phong caách nghïå thuêåt cuãa cuöëi thïë kyã XVI àêìu thïë kyã XVII.

Núi àêy, trïn baân thúâ ngoaåi baát hûúng coá tûúång Ruâa bùçng göî sún son thïëp vaâng vaâ möåt chiïëc noã coá tïn, àoá laâ baân thúâ thêìn Kim Quy. Hêåu cung cuäng dûång ba gian coá baân thúâ An Dûúng Vûúng àùåt úã giûäa, vúái pho tûúång cuãa Ngaâi bùçng àöìng, mùåc triïìu phuåc, bïn àöng laâ baân thúâ hoaâng hêåu vaâ bïn têy thúâ Thaái Thûúång hoaâng. Trïn möåt goâ àêët cao phña têy àïìn laâ nhaâ bia, xûa kia laâ núi vua lêåp miïëu thúâ thêìn Nöng. Àêy laâ möåt nhaâ bia hai têìng taám maái coá thïí coi laâ àeåp nhêët nûúác ta caã vïì àõa thïë vaâ cêy cöëi, kiïën truác vaâ yá nghôa triïët hoåc. Caách cöíng àïìn khöng xa, phña trûúác mùåt laâ möåt höì troân lúán, chñnh giûäa coá möåt cöìn àêët troân vaâ úã têm xêy möåt giïëng nhoã bùçng gaåch, tûúng truyïìn àoá laâ giïëng Ngoåc.

Am Baâ Chuáa úã caách àïìn khöng xa, cuâng khuön viïn vúái àònh, núi àêy coá cêy àa cöí thuå toaã boáng maát àaä tûâ lêu lùæm röìi. Tiïìn baái cuãa am laâ ngöi nhaâ nhoã ba gian, úã giûäa laâ baân thúâ. Qua möåt caái sên nhoã laâ hêåu cung cuâng göìm ba gian, gian giûäa àùåt baân thúâ cöng chuáa, hai bïn laâ 12 naâng hêìu. Veán bûác maân sau baân thúâ seä thêëy möåt khöëi àaá lúán hònh chiïëc ngai, thûúâng phuã vaâi vaâng, ba bïì khöëi àaá àûúåc xêy kñn, theo lúâi truyïìn tuång cuãa dên gian, àoá laâ tinh linh Myå Chêu höåi vaâo àoá.

Trong cuåm di tñch naây coân coá thaânh Cöí Loa àûúåc xêy trïn àêët maâ ngûúâi ta truyïìn laåi tûâ xa xûa laâ núi vua ngûå triïìu. Àònh tröng vïì hûúáng nam, phña trûúác coá nghi mön (nay àaä bõ phaá), tiïëp theo laâ möåt lúáp cöíng xêy coá ba cûãa, úã giûäa laâ cûãa lúán àoáng kñn. Hai bïn cûãa giûäa xêy truå gaåch coá phûúång lêåt, löìng àeân... cûãa hai bïn kiïíu toâ voâ àöåi maái giaã, sau lêìn cûãa laâ sên gaåch khaá röång röìi túái àònh. Àònh àûúåc laâm vúái kïët cêëu cöí truyïìn göìm ba gian hai chaái lúán. Theo lúâi truyïìn thò àònh naây àûúåc di chuyïín tûâ núi khaác túái vúái nghïå thuêåt àêìu thïë kyã XVIII.



Núi àêy têåp trung nhiïìu maãng chaåm rêët àep, vúái àûúâng neát maånh, chùæc tay, coá thïí coi nhû dêëu vïët nghïå thuêåt àiïín hònh cuãa àûúng thúâi.

Theo Lônh Nam chñch quaái, Thuåc Phaán nöëi nghlïp caác vua Huâng lïn ngöi xûng laâ An Dûúng Vûúng, nhêåp hai töåc Êu Laåc vaâ Laåc Viïåt thaânh nûúác Êu Laåc, àõnh àö úã Cöí Loa. Vua muöën xêy thaânh nhûng mêët rêët nhiïìu cöng sûác, maâ thaânh xêy xong laåi àöí, vua beân lêåp àaân trai giúái, cêìo àaão baách thêìn. Ngaây möìng 7 thùng 3 coá möåt cuå giaâ tûâ phûúng Àöng ài túái trûúác cûãa thaânh maâ than rùçng: "Xêy dûång thaânh naây biïët bao giúâ cho xong àûúåc!". Vua àoán vaâo trong àiïån hoãi rùçng: "Ta àùæp thaânh naây àaä nhiïìu lêìn bùng lúã, töën nhiïìu cöng sûác maâ khöng thaânh, thïë laâ cúá laâm sao?". Cuå giaâ àaáp: "Seä coá sûá Thanh Giang túái cuâng nhaâ vua xêy dûång múái thaânh cöng". Höm sau, vua ra cûãa àöng chúâ àaä thêëy möåt con Ruâa vaâng tûâ phûúng Àöng laåi, nöíi trïn mùåt nûúác, noái àûúåc tiïëng ngûúâi, tûå xûng laâ sûá Thanh Giang, thöng toã viïåc trúâi àêët, êm dûúng quyã thêìn.

Àûúåc sûå giuáp àúä cuãa Ruâa vaâng nïn àaâ trûâ àûúåc yïu quaái, thaânh xêy nûãa thaáng thò xong. Thaânh röång hún ngaân trûúång, xoùæn nhû hònh trön öëc cho nïn goåi laâ Loa thaânh, coân goåi laâ Quyã Long thaânh. Trûúác khi trúã vïì biïín Àöng. Ruâa vaâng trao cho nhaâ vua vuöët thêìn, vua sai Cao Löî laâm noã, lêëy vuöët ruâa laâm lêîy goåi laâ "Linh Quang Kim Quy thêìn cú". Khi Triïåu Àaâ cho quên xêm lûúåc phûúng Nam, vua lêëy noã thêìn ra bùæn, quên Àaâ thua lúán phaãi xin hoaâ. Sau àoá. Triïåu Àaâ xin An Dûúng Vûúng cho con trai mònh laâ Troång Thuyã àûúåc kïët hön cuâng cöng chuáa Myå Chêu, vua vö tònh àöìng yá vaâ coân cho Troång Thuyã úã rïí.

Troång Thuãy àûúåc Myå Chêu cho xem tröåm noã thêìn, hùæn àaä ngêìm àaánh traáo vuöët Ruâa vaâng, sau àoá mang vïì phûúng Bùæc cho Triïåu Àaâ. Trûúác khi chia tay Myå Chêu àaä heån vúái chöìng: Nïëu sau naây chùèng may gùåp phaãi caãnh biïåt ly thò Troång Thuyã cûá theo dêëu löng ngöîng seä tòm thêëy mònh. Àûúåc noã thêìn, Triïåu Àaâ cho quên sang àaánh Êu Laåc, An Dûúng Vûúng tin tûúãng vaâo noã thêìn nïn vêîn thaãn nhiïn ngöìi àaánh cúâ, khi quên Àaâ tiïën saát vua múái cêëm lêëy noã, nhûng noã àaä khöng coân thiïng vò àaä bõ mêët lêîy thêìn, vua beân àùåt Myå Chêu ngöìi sau ngûåa röìi cuâng nhau boã chaåy vïì phûúng Nam. Ra túái biïín (àúâi sau



truyïìn rùçng àoá laâ àêët Daå Sún, xaä Cao Phuá, phuã Diïîn Chêu) thêëy khöng coá thuyïìn vua kïu lïn rùçng: "Trúâi haåi ta, sûá Thanh Giang úã àêu mau mau laåi cûáu ta". Ruâa vaâng hiïån lïn noái: "Keã ngöìi sau ngûåa chñnh laâ giùåc àoá!". Vua tuöët kiïëm cheám Myå Chêu röìi theo Ruâa vaâng xuöëng biïín. Myå Chêu chïët, maáu chaãy xuöëng nûúác, trai soâ ùn phaãi àïìu biïën thaânh haåt chêu. Quên Àaâ vaâ Troång Thuyã theo dêëu löng ngöîng àuöíi túái núi khöng thêëy gò, chó coân laåi xaác Myå Chêu. Troång Thuyã àûa xaác Myå Chêu vïì taáng úã Loa thaânh, röìi lao àêìu xuöëng giïëng maâ chïët. Ngûúâi àúâi sau moâ àûúåc ngoåc úã biïín Àöng àem vïì rûãa úã nûúác giïëng naây thò ngoåc trong saáng hún.

Xaä Cöí Loa göìm ba laâng Àöng, Àoaâi, Chuâa vúái 12 xoám: Thûúång, Nhöìi, Doäng, Gaâ, Lan Trò, Chuâa Chúå, Vang, Hûúng, Mñt, Baäi vaâ Traåi. Tûâ bao àúâi nay nhên dên 12 xoám àaä cuâng nhau tröng coi di tñch naây, cuâng nhau thúâ phuång vaâ múã höåi haâng nùm àïí tûúãng nhúá àïën An Dûúng Vûúng, àöìng thúâi cuäng nhúá àïën möåt thúâi kyâ lõch sûã bi huâng cuãa àêët nûúác.

Xûa kia höåi bùæt àêìu múã tûâ möìng 6 cho àïën hïët 18 thaáng giïng, theo truyïìn thuyïët dên gian thò ngaây 5 thaáng giïng laâ ngaây Thuåc Phaán nhêåp cung vaâ ngaây 9 thaáng giïng laâ ngaây öng lïn ngöi vaâ múã tiïåc khao toaân bö binh sô. Cöí Loa coân kïët chaå vúái 7 xaä khaác úã xung quanh cuâng thúâ An Dûúng Vûúng tûâ ngaây 6 thaáng giïng, nïn höåi àïìn An Dûúng Vûúng àaä trúã thaânh höåi lúán trong vuâng vúái sûå tham gia rûúác kiïåu cuãa cuãa 7 xaä àoá. Tuy nhiïn, coá nhûäng nùm vò bõ mêët muâa hay vò möåt lyá do naâo àoá maâ laâng chó múã höåi trong 4 hay 6 ngaây, thöng thûúâng nhûäng nùm naây laâng khöng töí chûác rûúác, maâ chi tïë lïî vaâ dêng hûúng taåi àïën Thûúång.

Viïåc chuêín bõ cho ngaây höåi àûúåc bùæt àêìu tûâ nùm trûúác, theo caác cuå cao tuöíi trong laâng thò ngaây xûa vaâo giûäa thaáng taám, laâng àaä hoåp baân viïåc töí chûác múã höåi. Laâng Cöí Loa khi êëy chia laâm 4 goác, möîi goác seä cûã 2 ngûúâi àaân öng vaâo ban àiïìu haânh cuãa laâng, hai ngûúâi naây goåi laâ lang cai. Caác lang cai phaãi laâ nhûäng ngûúâi àaân öng àaä coá tuöíi (ngoaâi 50 tuöíi), coá uy tñn àöëi vúái dên laâng, coá khaã nùng töí chûác cöng viïåc vaâ àùåc biïåt laâ gia àònh phaãi quang queã, thuêån hoâa, ïm êëm.



Cuâng vúái 8 võ lang cai coân coá 2 võ dõch muåc cuãa laâng seä laâ nhûäng ngûúâi chõu traách nhiïåm chñnh trong viïåc töí chûác lïî höåi. Trûúác hïët, nhûäng ngûúâi trong ban töí chûác seä quyïët àõnh thúâi gian múã höåi nùm àoá (6 ngaây hay 12 ngaây), seä choån quên chêìn vaâ quên cúâ. Möîi xoám seä cûã möåt söë thanh niïn khoeã maånh, àeåp trai, gia àònh khöng bõ vûúáng vaâo caác àiïìu cêëm kyå àïí cêìm cúâ vaâ khïnh kiïåu, àoá laâ nhûäng quên chêìn. Quên cúâ laâ nhûäng thanh nûä tûâ 13 àïën 16 tuöíi, chûa coá chöìng, xinh àeåp vaâ gia àònh cuäng khöng bõ vûúáng vaâo caác àiïìu cêëm kyå. Khi tham gia àaám rûúác, thanh niïn mùåc aáo gêëm thùæt khùn àoã ngang lûng, thanh nûä mùc aáo the, nhûäng quêìn aáo naây cuäng nhû quêìn aáo cuãa caác quan viïn àïìu do möîi gia àònh tûå sùæm lêëy.

Ngaây 14 thaáng Chaåp laâng seä töí chûác kiïím tra moåi viïåc chuêín bõ àïën luác àoá àaä hoaân têët hay chûa, àoá laâ ngaây nhêåp tõch. Trong ngaây naây coá thïí laâng seä töí chûác têåp duyïåt caác nghi thûác tïë lïî, rûúác, hoùåc böí sung, thay thïë caác quên chêìn hoaác caác quan viïn vò lyá do naâo àoá khöng thïí tham gia ngaây höåi àûúåc. Àïìn thúâ, am thúâ àûúåc queát doån saåch seä, àöì thúâ, àöì rûúác àûúåc lau chuâi cêín thêån, sûãa sang trûng baây. Ngaây 18 thaáng chaåp laâ ngaây lïî gia quang, tûác laâ ngaây rûúác aáo muä cuãa thêìn vïì àïën núi thêìn àang ngûå.

Chiïìu ngaây 5 thaáng giïng caã 8 xaä töí chûác dêng hûúng taåi àònh laâng. Taåi àïìn Thûúång, caác võ chûác dõch, quan viïn trong laâng cuäng laâm lïî dêng hûúng vaâ ön laåi cöng lao, chiïën cöng cuãa nhaâ vua. Ngaây chñnh höåi (6 thaáng giïng) àûúåc bùæt àêu bùçng caác cuöåc rûúác vaâ àaåi tïë.

Saáng súám ngaây 6 thaáng giïng, möåt àaám rûúác rêët nghiïm trang vaâ löång lêîy rûúác baãn vùn tûâ nhaâ öng àiïín vùn(1) ra àïìn, dêîn àêìu laâ möåt viïn chûác mùæc aáo thuång xanh, àêìu àöåi muä tïë cuâng vúái dên laâng mang cúâ quaåt, long àònh. Ra àïën àïìn, öng cai àaám úã àïìn Thûúång phaãi ra nghïnh tiïëp baãn vùn vaâ rûúác vaâo àùåt úã hûúng aán. Ngoaâi sên àïìn, cúâ höåi, cúâ àuöi nheo, laá cúâ àaåi cùæm trïn cöåt cúâ lúán giûäa sên, phêëp phúái bay theo taân gioá xuên. Saát hai bïn cûãa àïìn laâ àöi ngûåa höìng, ngûåa baåch bùçng göî, to nhû ngûåa thêåt, coá yïn cûúng hònh chim phûúång, laåi àûúåc trang trñ bùçng caác nguâ, àai thïu kim tuyïën rêët sùåc súä löång lêîy. Doåc hai bïn duäng àaåo laâ hai haâng löî böå vaâ baát bûãu xïëp cên xûáng. Luác



naây, kiïåu cuãa baãy xaä kïët chaå cuäng àaä àûúåc rûúác túái àïìn Thûúång vaâ baây xung quanh sên, cuöåc tïë lïî bùæt àêìu.

Lïî vêåt dêng lïn thêìn göìm coá hûúng, hoa, oaãn, quaã, xöi thõt vaâ coá cöî baánh dêìy, cöî boãng, theo dên gian àoá laâ hai thûá An Dûúng Vûúng àaä duâng àïí khao quên. Lïî tïë diïîn ra àïën quaá Ngoå (12 giúâ trûa) múái xong, vaâ tïë úã àêy laâ tïë höåi àöìng, tûác laâ 7 xaä cuâng Cöí Loa thaânh phiïn nhau tïë. Leä ra, Cöí Loa laâ chuã nïn àûúåc tïë trûúác, nhûng ngûúâi Cöí Loa cho rùçng hoå khöng phaãi laâ dên göëc úã àêy nïn hoå múâi laâng Quêåy (Liïn Haâ) tïë trûúác, vò dên laâng Quêåy múái laâ dên göëc, khi laâng Quêåy tïë xong, Cöí Loa múái cuâng caác xaä khaác lêìn lûúåt tïë.

Caác quan viïn, kyâ muåc laâm lïî trûúác baân thúâ xong, tiïëp túái dên chuáng lïî theo. Trong luác àoá, úã nöåi tûå, möåt söë kyâ muåc àaåi diïån caác xoám cêìu nguyïån nhaâ vua phuâ höå cho dên laâng àûúåc bònh yïn, thõnh vûúång. Sau khi tïë lïî xong úã àïìn Thûúång, têët caã caác quan viïn cuâng kyâ muåc vaâ dên chuáng cûã haânh lïî rûúác thêìn tûâ àïìn sang àònh àïí thêìn xem höåi, àêy laâ àaám rûúác coá quy mö lúán nhêët vúái sûå tham gia rûúác àöìng thúâi cuãa têët caã caác kiïåu. Tuy àûúâng rêët ngùæn chó tûâ àïìn Thûúång ài voâng qua giïëng Ngoåc ra àïën àêìu laâng röìi voâng vïì ngûå taåi àònh Cöí Loa, nhûng àaám rûúác ài chêåm. Àïën nghi mön, kiïåu cuãa laâng naâo trúã vïì laâng àoá, trûúác khi vïì àïìu àûúåc nhêån lïî ban phuác, öng chuã tïë laâng Cöí Loa thùæp hûúng, xoác theã röìi cùæm cho möîi kiïåu ba neán hûúng, hûúng naây àuã chaáy cho túái khi kiïåu vïì àïën tûâng xaä. Àoaân rûúác vaâ kiïåu cuãa Cöí Loa vaâo tïë möåt tuêìn nûäa taåi àònh, kïët thuác nghi thûác tïë lïî cuãa ngaây höåi chñnh. Tûâ àoá cho àïën hïët höåi, taåi àònh vaâ àïìn chó coân lïî tuác trûåc vaâ lïî cuãa caác phe, giaáp, caác doâng hoå vaâ khaách thêåp phûúng vúái caác lïî vêåt do hoå àem túái.

Höåi àïìn An Dûúng Vûúng coân coá möåt lïî rûúác rêët àùåc sùæc laâ lïî rûúác vua giaã laâng Nhöåi. Trïn nuái Saái úã laâng Nhöåi coá àïìn thúâ Trêën Vuä, theo truyïìn thuyïët laâ võ thêìn àaä giuáp vua trûâ yïu quaái, xêy thaânh Cöí Loa. Thaânh xêy xong, An Dûúng Vûúng àaä tûå mònh àïën nuái Saái àïí laâm lïî taå ún, taåi àêy nhaâ vua àaä cho xêy dûång àïìn thúâ vaâ vaâo ngaây 12 thaáng giïng haâng nùm, nhaâ vua thûúâng cuâng vùn voä baá quan sang àêy tïë lïî. Nhûng röìi viïåc ài laåi cuãa nhaâ vua vaâ àoaân tuyâ tuâng quaá cêìu



kyâ töën keám nïn An Dûúng Vûúng giao cho dên súã taåi cûã ngûúâi thay mùåt mònh (àoáng vua) vaâ töí chûác tïë lïî giöëng nhû thêåt. Vïì sau ngûúâi ta diïîn laåi tñch àoá. Laâng seä choån möåt ngûúâi cao tuöíi, coá àûác àöå àoáng vai vua haânh lïî. Tuy àêy laâ möåt phong tuåc riïng cuãa laâng Nhöåi nhûng noá cuäng goáp phêìn laâm phong phuá thïm caác hoaåt àöång cuãa lïî höåi Cöí Loa.

Ngaây 18 thaáng giïng, ngaây giaä höåi, ngûúâi ta seä töí chûác möåt àaåi lïî giaä àaám taåi àïìn, caác nghi thûác àûúåc tiïën haânh trong buöíi lïî cuäng giöëng nhû úã ngaây chñnh höåi. Sau khi tïë xong, thêìn võ àûúåc rûúác hoaân cung, dên laâng cuâng nhau thuå löåc thaánh vúái hy voång möåt nùm êëm no, thõnh vûúång, dûúái sûå baão trúå cuãa thêìn linh àang chúâ àúåi hoå. Ngoaâi ngaây höåi chñnh vaâo àêìu muâa xuên, trong nùm taåi àïìn An Dûúng Vûúng coân coá möåt söë lïî höåi khaác nhû ngaây lïî thaánh sinh (11/8 tuåc truyïìn laâ ngaây sinh cuãa Thuåc Phaán), ngaây thaánh hoaá (7/3), lïî "ùn sïu baâ Chuáa" (13/8 laâ ngaây ùn hoãi cuãa cöng chuáa Myå Chêu).

Khöng chó coá phêìn lïî, dên chuáng ài höåi coân àûúåc tham dûå vaâo nhiïìu troâ vui khaác nhau, nhúâ vêåy ngaây höåi khöng nhûäng àem laåi cho ngûúâi ta sûå thoaã maän, yïn öín vïì mùåt têm linh maâ coân laâ dõp àïí nhûäng ngûúâi nöng dên nghó ngúi, vui chúi thoaãi maái trûúác khi bûúác vaâo möåt chu kyâ lao àöång múái vêët vaã vaâ nhiïìu êu lo.

Caác troâ vui diïîn ra ngay taåi sên àònh vaâ xung quanh caác núi thúâ tûå khaác vúái nhûäng troâ phöí biïën úã têët caã caác höi heâ trïn khùæp caác laâng quï Bùæc Böå nhû cúâ ngûúâi, àêëu vêåt, choåi gaâ, àaánh àu, leo dêy, töí töm, haát cheâo, tuöìng...

Àêëu cúâ ngûúâi laâ möåt cuöåc thi khaá thuá võ, búãi nhûäng ngûúâi cao cúâ nhêët cuãa möîi laâng múái àûúåc tham gia vaâ giêåt àûúåc giaãi cúâ laâ möåt nùm vinh dûå lúán cho laâng. Trûúác khi vaâo cuöåc, ngûúâi àêëu phaãi vaâo lïî Thaánh röìi múái ra àêëu. Cûá lêìn lûúåt àêëu loaåi nhau, ai giûä àûúåc cho àïën cuöëi cuâng thò àûúåc giaãi, àoá laâ ngûúâi phaá giaãi cúâ vaâ laâ ngûúâi gioãi cúâ nhêët cuãa höåi nùm àoá.

Chúi àu laâ troâ chúi thu huát khaá nhiïìu trai thanh gaái lõch tham gia. Trûúác ngaây múã höåi, ban töí chûác àaä tröìng sùén hai cêy àu àïí caác



àöi nam nûä thi taâi. Giaãi thûúãng thûúâng chó laâ vaâi vuöng luåa, nhûng nhûäng ngûúâi àûúåc giaãi vêîn rêët sung sûúáng vò àaä coá dõp thïí hiïån taâi nùng vaâ loâng duäng caãm cuãa mònh.

Troâ àêëu vêåt diïîn ra úã baäi àêët ngoaâi àònh, caác chaâng trai khoãe maånh, nhanh nheån cuãa caác laâng àïìu coá thïí tham gia, búãi súái vêåt laâ núi thïí hiïån tinh thêìn thûúång voä. Giaá trõ vêåt chêët cuãa giaãi thûúãng khöng phaãi laâ lúán nhûng giaá trõ tinh thêìn laåi rêët àaáng kïí, àêy laâ dõp àïí caác chaâng trai phö baây sûác khoeã vaâ taâi nghïå cuãa mònh trûúác dên laâng, trûúác caác thön nûä trong vuâng. Àöëi vúái hoå, àêy cuäng laâ möåt niïìm vui, niïìm vinh dûå maâ höåi laâng mang laåi.

Choåi gaâ laâ möåt trong nhûäng troâ vui nöíi tiïëng úã höåi Cöí Loa, vò vuâng naây cuäng laâ vuâng hay töí chûác àêëu gaâ choåi vaâ nuöi gaâ choåi, nïn àïën höåi ngûúâi ta laåi àem nhûäng cùåp gaâ àaä àûúåc nuöi nêëng, luyïån têåp cöng phu àïí tranh giaãi.

Àaáo àôa laâ möåt kiïíu àaánh àaáo àaåc biïåt, coá möåt ngûúâi laâm caái. Ngûúâi naây àùåt möåt chiïëc meåt, trong meåt àïí möåt caái àôa nhoã. Nhûäng ngûúâi chúi àûáng caách meåt khoaãng 2 thûúác, röìi ài nhûäng àöìng trinh hoùåc nhûäng àöìng xu vaâo caái àôa, nïëu truáng möåt seä àûúåc ùn nùm, nhûäng àöìng naâo bùæn ra meåt seä bõ mêët cho nhaâ caái, àöìng naâo khöng vaâo meåt cuäng khöng vaâo àôa ngûúâi chúi àûúåc ài laåi.

Ngoaâi ra coân khöng ñt troâ vui khaác nhû töí töm àiïëm, àaánh cúâ boãi... Töëi taåi àònh laâng laåi coá haát cheâo àïí thúâ thêìn, coá nùm coá caã haát tuöìng. Cûá nhû vêåy nhûäng troâ vui êëy keáo daâi suöët tûâ ngaây múã höåi cho àïën ngaây giaä àaám, mang laåi cho laâng quï möåt khöng khñ naáo nûác, vui veã khaác thûúâng.

Öng àiïín vùn thûúâng laâ ngûúâi coá taâi vùn chûúng, àöî àaåt cao, àûúåc phe tû vùn trong laâng tñn nhiïåm, choån viïët chuác vùn tïë thêìn cho ngaây höåi nùm àoá.



HHHÖÖÖÅÅ ÅIII PPPHHHUUUÃÃ Ã GGGIIIÊÊÊÌÌ ÌYYY

Phuã Giêìy coá tïn cöí laâ Keã Giêìy, tûâ sau khi Liïîu Haånh àûúåc sùæc phong cöng chuáa thò àûúåc goåi laâ Phuã. Thûåc ra úã phuã Giêìy coá möåt hïå thöëng kiïën truác liïn quan túái Liïîu Haånh, àoá laâ phuã chñnh, phuã Vên Caát vaâ lùng Chuáa Liïîu.

Phuã chñnh laâ möåt kiïën truác khaá qui mö, göìm ba lúáp àiïån thúâ, mùåt àïìu quay vïì hûúáng nam, trûúác àiïån laâ giïëng troân vaâ cöåt cúâ, trïn sên röång phña trûúác coá xêy caác nhaâ bia, nhaâ tröëng, nhaâ chiïng, kiïën truác kiïíu böën maái hai lúáp. Chuáa Liïîu vaâ hïå thöëng Tûá Phuã àûúåc thúâ úã toâa àiïån trong cuâng, Mêîu Thûúång Thiïn hoáa thên thaânh Liïîu Haånh thúâ úã trung têm, bïn traái laâ Mêîu Thoaãi, bïn phaãi laâ Mêîu Àõa, phña trûúác laâ Mêîu Thûúång Ngaân (Nhaåc Phuã).

Taåi laâng Vên Caát, caách khöng xa phuã Giêìy coá kiïën truác phuã Vên Caát. Phña trûúác àïìn coá höì baán nguyïåt, nöëi vúái búâ bùçng cêìu àaá, chaåm tröí rêët cöng phu. Phuã Vên coá Nguä Mön vaâ böën cung, trung têm thúâ Chuáa Liïîu, bïn traái laâ chuâa thúâ Phêåt, bïn phaãi thúâ Lyá Nam Àïë.

Lùng Chuáa Liïîu nùçm gêìn phuã Chñnh, àûúåc dûång bùçng àaá, kiïën truác cöng phu vaâ rêët àeåp, àöåc àaáo, xêy dûång vaâo nhûäng thêåp kyã cuãa nûãa àêìu thïë kyã naây. Trung têm lùng laâ ngöi möå hònh baát giaác, möå úã thïë àêët cao, coá böën cûãa vaâ bêåc thang lïn xuöëng. Xung quanh möå, coân coá tûúâng vêy quanh theo kiïíu lan can àaá, lúáp naâo cuäng coá cûãa vaâo úã böën phña. Böën goác cuãa lúáp tûúâng vêy quanh vaâ hai truå cûãa ra vaâo àïìu chaåm àaá hònh nuå sen (60 nuå sen) lö nhö nhû möåt höì sen àaá.



Ngoaâi hai phuã chñnh vaâ lùng kïí trïn, xung quanh phuã Giêìy coân coá nhiïìu àïìn miïëu bao quanh, nhû àïìn Khêm Sai, àïìn Cöng Àöìng, àïìn Thûúång, àïìn Quan, àïìn Àûác Vua, àïìn Giïëng, àïìn Cêy Àa, àònh Öng Khöíng... Têët caã quêìn thïí kiïën truác êëy gêìn nhû têåp trung trong phaåm vi xaä Kim Thaái, xûa laâ xaä An Thaái, thuöåc huyïån Vuå Baãn, tónh Nam Haâ, caách thaânh phöë Nam Àõnh khoaãng 15 km. Àoá laâ vuâng àöìng bùçng vúái nhûäng caánh àöìng luáa baát ngaát, coá nhûäng ngoån nuái àaá thêëp nùçm raãi raác, laâng maåc truâ phuá, coá doâng söng hiïìn hoâa uöën khuác quanh co, taåo nïn caãnh sùæc thiïn nhiïn vaâ vùn hoáa rêët nïn thú.

Ngûúâi ta tin rùçng Baâ Chuáa Liïîu vöën laâ con gaái cuãa Ngoåc Hoaâng, vò phaåm löîi nïn bõ àêìy xuöëng trêìn gian, thaác sinh vaâo nhaâ hoå Lï. Khi cêët tiïëng khoác chaâo àúâi, böë meå àùåt tïn laâ Giaáng Tiïn, túái nùm 18 tuöíi thò gaã chöìng. Lêëy chöìng múái àûúåc ba nùm thò hïët haån àêìy bõ goåi vïì trúâi. Nhûng vò nhúá chöìng con, Ngoåc Hoaâng laåi phaãi cho naâng trúã vïì haå giúái. Lêìn naây trúã laåi, naâng thñch vên du khùæp núi, gùåp danh sô Phuâng Khùæc Khoan vaâ hoåa thú vúái öng úã Laång sún vaâ Höì Têy, sau laåi kïët duyïn vúái möåt thû sinh úã xûá Nghïå vaâ giuáp cho chöìng àöî àaåt laâm quan. Vûâa luác àoá naâng laåi coá lïånh vïì trúâi. Traái lïånh vua cha, möåt lêìn nûäa naâng laåi giaáng sinh. Lêìn naây naâng khöng úã möåt núi maâ cuâng hai thõ nûä chu du thiïn haå. Thêëy vuâng Phöë Caát laâ núi phong caãnh àeåp, naâng hiïín linh thaânh cö gaái baán nûúác ven àûúâng àïí trïu gheåo, trûâng phaåt nhûäng keã aác, gia ên cho ngûúâi hiïìn. Triïìu àònh nhaâ Trõnh luác àoá cho laâ yïu quaái nïn àem quên, duâng phaáp thuêåt àïí trûâ. Hai bïn àaä daân quên àaánh nhau, àoá laâ "Suâng Sún àaåi chiïën".

Do lêåp meåo quên triïìu àònh coá cú thùæng, nhûng vûâa luác àoá àûác Phêåt ra tay, giaãng hoâa, cûáu Liïîu Haånh. Naâng àûúåc triïìu àònh phong thêìn laâ Nûä Hoaâng Cöng Chuáa röìi Chïë Thùæng Àaåi Vûúng. Tûâ àoá Liïîu Haånh cöng chuáa khöng gêy kinh súå cho moåi ngûúâi, maâ luön luön ban phaát ên àûác, àûúåc nhên dên tön thúâ laâ Thaánh Mêîu.

Thaáng taám giöî Cha, thaáng ba giöî Meå



Àoá laâ cêu noái cûãa miïång cuãa bêët cûá ngûúâi Viïåt naâo duâ hoå sinh söëng trïn quï hûúng hay àaä tha hûúng núi àêët khaách quï ngûúâi. Trong têm thûác dên gian, vui Huâng laâ öng Töí, nïn "Duâ ai ài ngûúåc vïì xuöi nhúá ngaây giöî Töí möìng mûúâi thaáng ba", coân Liïîu Haånh laâ Mêîu (Meå), Trêìn Hûng Àaåo laâ Cha, caã dên töåc coi cöång àöìng mònh nhû möåt gia töåc, coá töí tiïn, cha meå.

Thaáng ba, vaâo cuöëi tiïët xuên, nhûäng ngûúâi nöng dên àang buöíi nöng nhaân, ruã nhau múã muâa traãy höåi. Tûâ muön núi ngûúâi ta àöí vïì phuã Giêìy, núi coá phong caãnh non nûúác tûúi àeåp, cöng trònh àïìn miïëu nguy nga, núi con ngûúâi coá thïí cêìu mong Mêîu mang laåi nhûäng àiïìu töët laânh, may mùæn, taâi löåc. Trong mûúâi ngaây höåi phuã, ngûúâi vïì dûå tñnh túái haâng vaån, àûáng trïn non Göi nhòn xuöëng, doâng ngûúâi traãy höåi rûåc rúä aáo quêìn, tûâ muön ngaã àöí vïì, trûúân ài tûâ tûâ nhû con röìng uöën khuác trïn thaãm luáa xanh non àang thò con gaái.

Xûa kia, höåi phuã keáo daâi trong mûúâi ngaây bùæt àêìu tûâ 30 thaáng hai. Ngaây àêìu höåi laâ nghi thûác cuáng tïë, ngaây cuöëi höåi rûúác Thaánh Mêîu, ngoaâi ra coân coá caác troâ vui chúi dên daä khuác. 30 thaáng hai vaâ möìng möåt thaáng ba laâ ngaây daânh cho dên laâng tïë kyå, tûâ ngaây möìng ba trúã ài laâ ngaây quöëc tïë, ngaây tïë cuãa caác quan chûác haâng tónh, haâng huyïån. Xûa, quan töíng àöëc haâng tónh vaâo laâm chuã tïë, röìi àïën quan tri huyïån cuâng vúái chaánh, phoá töíng cuäng vaâo chuã tïë haâng huyïån vaâ haâng töíng. Nghi thûác tïë lïî cuäng giöëng nhû nhiïìu cuöåc khaác, coá caác tuêìn dêng hûúng, dêng hoa, dêng rûúåu...

Tiïu biïíu nhêët trong höåi phuã Giêìy laâ nghi lïî rûúác Thaánh Mêîu tûâ phuã Chñnh lïn chuâa Göi vaâo ngaây möìng 6 vaâ höåi keáo chûä vaâo ngaây möìng 7. Kiïåu rûúác baát nhang Thaánh Mêîu phêìn lúán do caác baâ, caác cö àaãm nhêån, y phuåc rûåc rúä, xuám xñt dûúái kiïåu vaâng, voäng àiïìu, cúâ quaåt, taán, loång, phûúán àuã maâu rûåc rúä tung bay trûúác gioá löìng löång vaâo tiïët cuöëi xuên, àêìu heâ. Theo àoaân rûúác coân coá àöåi nhaä nhaåc, baát êm. Caác cö gaái àöìng trinh cuãa àöìng quï àûúåc cûã vaâo khiïng long àònh, rûúác voäng, khiïng kiïåu, che taán, che quaåt, caác baâ trung niïn thò cêìm phûúán, vaác cúâ, deåp àûúâng. Àoaân rûúác tiïën bûúác giûäa tiïëng



loa theát, rûâng cúâ phûúán tung bay trong àoaân thiïån nam tñn nûä ài trêíy höåi.

Nghi thûác rûúác Thaánh Mêîu giûäa phuã thúâ vaâ chuâa khöng phaãi chó diïîn ra úã phuã Giêìy, noá phaãn aánh thûåc tïë coá sûå giao kïët giûäa tñn ngûúäng thúâ Mêîu dên gian vaâ Phêåt giaáo. Trong huyïìn thoaåi vïì Chuáa Liïîu, trêån Suâng Sún thïí hiïån sûå xung àöåt giûäa Chuáa Liïîu vaâ triïìu àònh phong kiïën, sau àoá phaãi cêìn túái sûå cûáu giuáp vaâ can thiïåp cuãa àûác Phêåt. Tûúng truyïìn, chuáa Liïîu sau àoá àaä nhêån muä aáo nhaâ Phêåt, noi theo Phêåt, chó laâm viïåc thiïån ban phaát ên àûác. Hiïån nay, trong nhiïìu ngöi chuâa thúâ Phêåt Viïåt Nam àïìu coá àiïån thúâ Mêîu, theo kiïíu tiïìn Phêåt hêåu Mêîu. Sinh hoaåt tñn ngûúäng Mêîu trúã thaânh möåt böå phêån cuãa sinh hoaåt nhaâ chuâa.

Ngaây 7 thaáng ba laâ ngaây höåi keáo chûä, neát àöåc àaáo nhêët cuãa höåi phuã Giêìy. Theo lúâi kïí cuãa nhên dên àõa phûúng thò sûå tñch höåi keáo chûä nhû sau:

Thúâi hêåu Lï úã thön Àöng Khï, töíng Àöìng Nöåi, huyïån Vuå Baãn, tónh Nam Àõnh coá möåt ngûúâi kyä nûä taâi sùæc tuyïåt vúâi, àoá laâ Phuâng Thõ Ngoåc Àaâi. Sau khi lêëy leä hïët öng Quêån Cöng Ngaâ, àïën quêån Cöng Hiïín, Ngoåc Àaâi trúã vïì úã xaä Baão Nguä, huyïån Vuå Baãn laâ nguyïn quaán cuãa öng Quêån Cöng Hiïín. Nùm 1623 vua Lï Thêìn Töng phong chûác Thaânh Àöng Vûúng cho chuáa Trõnh Traáng, chuáa ra lïånh múã tiïåc ùn mûâng, cho tuyïín nhiïìu aã àaâo àeåp úã caác àõa phûúng tiïën dêîn vïì Thùng Long àïí muáa haát mua vui trong bûäa tiïåc.

Ngoåc Àaâi tuy àaä goáa chöìng, nhûng nhan sùæc xinh àeåp, kiïìu diïîm, nïn lêìn àoá naâng cuäng xin ài ûáng tuyïín. Trûúác khi lïn àûúâng, naâng àïën phuã Giêìy quò trûúác baân thúâ Thaánh Mêîu vaâ cêìu khêín: "nïëu lêìn naây ài maâ àûúåc vua yïu, chuáa duâng thò khöng bao giúâ quïn Mêîu, xin hûáa laâm caái gò àïí ghi nhúá Mêîu maäi maäi vïì sau". Quaã nhiïn, lúâi cêìu xin cuãa Ngoåc Àaâi àûúåc ûáng nghiïåm. Trong bûäa tiïåc, biïët bao ca kyä dung nhan tuyïåt vúâi, gioång haát hay maâ chuáa Trõnh Traáng chó say àùæm möåt mònh Ngoåc Àaâi. Sau bûäa tiïåc, naâng àûúåc vúâi vaâo dinh, àûúåc chuáa suãng aái vaâ phong cho chûác Vûúng Phi.



Thúâi kyâ Ngoåc Àaâi laâm Vûúng Phi trong phuã chuáa thò cuöåc xung àöåt Trõnh - Nguyïîn nöí ra dûä döåi hún, chuáa Trõnh ra lïånh bùæt phu vïì Thùng Long xêy dûång hïå thöëng phoâng thuã kiïn cöë, phoâng chuáa Nguyïîn têën cöng.

Trong söë phu bõ bùæt vïì Thùng Long, coá nhûäng ngûúâi quï úã Vuå Baãn. Baâ Vûúng Phi biïët tin naây nïn tòm caách cûáu giuáp dên phu cuãa quï hûúng baãn quaán mònh, nïn àaä mêåt baáo cho dên phu khi vïì túái Kinh chó mùåc aáo raách vaâ ùn chaáo caám maâ thöi. Möåt höm chuáa vaâ cung phi cuâng ài thõ saát dên phu, chuáa thêëy àaám phu ngöìi ùn chaáo caám. Chuáa hoãi múái biïët laâ ngûúâi Vuå Baãn. Nhên luác àoá, Vûúng Phi toã ra buöìn rêìu, khiïën chuáa Trõnh vùån hoãi. Khi àûúåc biïët dên phu àoá chñnh laâ ngûúâi cuâng quï vúái Vûúng Phi, chuáa Trõnh tûác khùæc ra lïånh miïîn phu cho hoå, cêëp lûúng thûåc, quêìn aáo vïì quï quaán laâm ùn, sinh söëng. Hún thïë nûäa, chuáa coân cêëp lûúng thûåc vaãi voác cho toaân böå dên laâng Baão Nguä, laâng Vûúng Phi àaä úã trûúác khi vaâo cung. Ghi nhúá cöng àûác àoá, nay dên laâng thúâ Vûúng Phi laâ Thaânh Hoaâng laâng.

Sau khi nhêån àûúåc gia ên cuãa chuáa Trõnh, Vûúng Phi muöën laâm àiïìu gò àoá àïí laåi ghi nhúá sûå phuâ trúå cuãa Thaánh Mêîu nïn dùån dên laâng phuã Giêìy laâ cûá sau ngaây rûúác Mêîu tûâ phuã Chñnh lïn chuâa Göi, thò dên laâng àem xeãng, cuöëc, mai, thuöíng àïën trûúác phuã Giêìy vûát ngöín ngang xuöëng àêët, toã yá nhúâ linh ûáng cuãa Thaánh nïn dên laâng khöng phaãi chõu caãnh nhoåc nhùçn phu phen, röìi xïëp ngûúâi thaânh hai chûä "Cung taå".

Tûâ àoá vïì sau, nùm naâo cuäng coá tuåc keáo chûä. Trûúác kia, haâng nùm cûá túái ngaây naây möîi töíng trong huyïån Vuå Baãn goáp 10 phu cúâ tuöíi tûâ 20 túái 35 túái dûå höåi. Caã huyïån coá mûúâi töíng, göåp thaânh 100 phu cúâ. Ngoaâi ra coân coá möåt söë töíng khaác, nhû Myä Löåc, Bònh Luåc, nhûng vùn nhúá tuåc cuä, cuäng goáp thïm ngûúâi vaâo cuöåc höåi naây.

Phu cúâ ùn mùåc àöìng phuåc, aáo caánh vaâng quêìn trùæng, àêìu àöåi khùn àen, coá phuã daãi luåa voâng ra ngoaâi, ài chên àêët. Möîi ngûúâi coân vaác möåt cêy gêåy daâi böën, nùm thûúác, trïn àêìu gêåy buöåc möåt caái nguâ



bùçng löng gaâ caác àöët gêåy àïìu daán voâng giêëy mêìu xanh, àoã coá tua. Chó huy toaân böå nhûäng phu cúâ laâ Töíng cúâ.

Àoaân phu cúâ heån têåp trung taåi möåt àõa àiïím naâo àoá, röìi lêìn lûúåt theo chó huy cuãa Töíng cúâ ài haâng àöi tiïën vaâo khoaãng àêët röång trûúác Phûúng Du cuãa phuã Chñnh. Khoaãng trûa, coá lïånh Töíng cúâ cho phu cúâ chuêín bõ àïën giúâ xïëp chûä (ngaã chûä). Giûäa tiïëng tröëng caái, tröëng con goä liïn höìi röån raä, theo cúâ lïånh trong tay Töíng cúâ, caác phu cúâ tiïën luâi àûáng lïn, ngöìi xuöëng thaânh hònh chûä. Khi ngöìi xuöëng, caác phu cúâ vûát gêåy xuöëng àêët, nhû mö phoãng laåi tuåc vûát cuöëc xeãng xûa cuãa dên phu trûúác àïìn Thaánh Mêîu. Viïåc xïëp chûä gò do nhûäng ngûúâi töí chûác höåi haâng nùm qui àõnh, nhûng thûúâng laâ "Mêîu Nghi Thiïn Haå" (Àûác meå cuãa muön dên), "Thiïn haå thaái bònh", "Thaåch cêåp sinh dên" (1938), "Vên haânh vuä thi" (1939).

Noái túái höåi phuã Giêìy ngaây giöî Thaánh Mêîu khöng thïí khöng noái túái hònh thûác haát vùn vaâ hêìu àöìng. Àêy laâ hònh thûác sinh hoaåt tñn ngûúäng - vùn hoáa tiïu biïíu cho tñn ngûúäng thúâ Thaánh Mêîu. Xûa, trong nhûäng dõp naây, trong vaâ ngoaâi àïìn phuã Chñnh, phuã Vên Caát, ngûúâi ta töí chûác haát vùn chêìu vaâ cuâng vúái noá laâ lïn àöìng. Àêy laâ hònh thûác diïîn xûúáng töíng húåp giûäa êm nhaåc, haát, thúâ cuáng, nhaãy muáa. Ban vùn chuyïn têëu nhaåc vaâ haát vùn chêìu theo laân àiïåu vaâ baâi baãn riïng, sao cho phuâ húåp, ùn khúáp vúái ngûúâi lïn àöìng. Haát vùn coá laân àiïåu riïng, àöåc àaáo, nhûng trong àoá cuäng thu huát nhiïìu hònh thûác dên ca khaác, nhû ca truâ, tröëng quên, quan hoå, caãi lûúng... Ngûúâi lïn àöìng àïí cho höìn caác thêìn linh cuãa tñn ngûúäng Tûá Phuã nhêåp vaâo thên xaác mònh, röìi laâm caác nghi lïî trûúác baân thúâ, ùn mùåc, nhaãy muáa, phaán truyïìn theo tû caách vaâ àõa võ cuãa thêìn linh êëy. Àoá laâ caác võ thêìn thuöåc haâng caác Thaánh Mêîu, Quan lúán, caác Chêìu, caác öng Hoaâng, caác Cö, Cêåu...

Xûa kia, trong caác ngaây höåi hònh thûác lïn àöìng bõ lúåi duång, mang nùång tñnh mï tñn, buön thêìn, baán thaánh, nïn ngaây nay bõ chñnh quyïìn àia phûúng haån chïë nhiïìu.



Trong nhûäng ngaây höåi, nhên dên coân töí chûác nhiïìu hònh thûác vui chúi khaác nhû xem haát tuöìng, haát cheâo, tröëng quên, kïí caã haát xêím, ca truâ, caác hònh thûác thi àêëu mang tñnh thûúång voä, nhû vêåt, muáa voä, keáo co, àaánh cúâ, choåi gaâ...

Ngoaâi caác nghi thûác tïë, rûúác saách, keáo chûä, xem biïíu diïîn... höåi phuã Giêìy coân laâ ngaây höåi Chúå. Núi àêy trong ngaây höåi, ngûúâi ta baây baán caác saãn phêím cuãa àõa phûúng, ngûúâi ài xem thûúâng laâ tiïån dõp mua sùæm thïm vaâi thûá vêåt duång trong ngaây höåi. Höåi khöng chó laâ sûå thïí hiïån àúâi söëng têm linh, thûúãng thûác sinh hoaåt vùn hoáa maâ coân thuác àêíy hoaåt àöång kinh tïë, thûúng maåi.

Caác mùåt haâng baây baán thêåt àa daång, phong phuá, tûâ caái kim súåi chó, chiïëc cêìn cêu, lûúái, voá, dêåm, núm àïí àaánh bùæt caá. Caác loaåi giûúâng, tuã, baân, ghïë saãn phêím cuãa laâng möåc La Xuyïn kïì caånh, caác loaåi giêìy, deáp, caác loaåi àöì àan, aáo túi. Caác mùåt haâng sún maâi cuãa phuã Giêìy vöën coá tiïëng tûâ lêu, caác loaåi göî khaãm trai, caác bûác hoaânh phi, cêu àöëi cuäng àûúåc baán ngoaâi chúå trong ngaây höåi.

Noái túái ài höåi khöng thïí khöng thûúãng thûác caác moán ùn, nhêët laâ caác moán àùåc saãn àõa phûúng maâ úã phuã Giêìy nöíi tiïëng laâ moán thõt boâ taái, tûúng gûâng, rêët húåp võ vúái tiïët trúâi thaáng ba.

Vui höåi nhû vêåy, nïn ngûúâi naâo àaä trêíy höåi phuã Giêìy möåt lêìn laâ coân muöën àïën nûäa:

Coân trúâi coân nûúác coân non

Möìng nùm rûúác Mêîu ta coân ài xem

Ai vïì nhùæn chõ cuâng em

Baão nhau dùæt dñu di xem höåi naây.



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII ÀÀÀÏÏÏÌÌ ÌNNN BBBAAAÂÂ Â TTTÊÊÊËË ËMMM

Àïìn Baâ Têëm nay thuöåc xaä Dûúng Xaá, huyïån Gia Lêm ngoaåi thaânh Haâ Nöåi, xûa kia thuöåc trang Thöí Löîi, huyïån Siïu Loaåi, phuã Thuêån An, tónh Bùæc Ninh. Dûúng Xaá göìm ba thön laâ Dûúng Àònh, Dûúng Àaá vaâ Dûúng Àanh (tam Dûúng), xa nûäa laâ ba ngoä trong möåt laâng, àïìn Baâ Têëm nùçm trïn àêët cuãa thön Dûúng Àaá. Trûúác àêy riïng Dûúng Xaá laâ möåt xaä, nhûng nay húåp vúái Thuêån Quang vaâ Yïn Bònh thaânh xaä Dûúng Xaá múái.

Trong hêåu cung àïìn coá tûúång baâ Têëm (Nguyïn Phi yã Lan) vaâ saáu tûúång nûä khaác goåi laâ luåc böå. Gian ngoaâi coá àùåt möåt söë àöì thúâ vaâ chiïëc ngai, trïn ngai coá baâi võ ghi "Lyá triïìu àïå tam hoaâng thaái hêåu" vaâ möåt vaâi bia kyá úã hai gian bïn caånh. Àùåc biïåt coá böå khaám long àònh rêët àeåp mang niïn àaåi thúâi Maåc.

Haâng nùm ngaây tiïåc lïå chñnh laâ 19-2 êm lõch - ngaây höåi lúán laâ 25-7, tûúng truyïìn laâ ngaây giöî baâ. Ngoaâi ra vaâo caác dõp xuên thu, nhûäng ngaây soác voång àïìu coá lïî trong àïìn.

Xûa kia höåi àïìn baâ Têëm rêët lúán, khöng phaãi chó coá Dûúng Xaá vaâ Thuêån Quang töí chûác, maâ caã töíng Dûúng Quang cuä (göìm chñn xaä suöët tûâ Suãi (Phuá Thõ) cho túái Vùn Lêm (Haãi Hûng) vaâ nhûäng laâng cêëy ruöång hêåu cuãa àïìn. Trong àïìn coân giûä àûúåc têëm bia ghi roä tïn caác laâng cêëy ruöång hêåu cuãa àïìn vúái söë lûúång cuå thïí. Do höåi khaá lúán, nïn thûúâng phaãi nùm nùm múái töí chûác möåt lêìn. Höåi cuöëi cuâng, theo trñ nhúá cuãa dên laâng, àûúåc töí chûác vaâo nùm 1939, nhiïìu ngûúâi coân nhúá caã tïn ngûúâi àûúåc giaãi cúâ ngûúâi nùm àoá laâ öng Trêìn Nhêåt Tên.



Trûúác àêy chñnh höåi laâ tûâ 19 àïën 22 thaáng 2 êm lõch, nhûng thûåc chêët ngûúâi ta àaä ruåc rõch tûâ ngaây 16 vaâ àïën têån 25 thaáng 2 múái hïët höåi. Ngay tûâ tiïåc àêìu xuên dên laâng àaä tuå höåi taåi àïìn àïí chuêín bõ höåi xuên tïë lïî cêín caáo vúái Baâ, mong phuâ höå cho laâng. Dên laâng choån cûã caác tiïn chó, töíng cúâ, ban tïë cuâng caác viïåc khaác cho ngaây höåi. Ngaây 19-2 êm lõch tûúng truyïìn laâ ngaây sinh cuãa baâ Têëm.

Ngaây höåi àûúåc múã àêìu bùçng möåt àaám rûúác long troång - rûúác nûúác. Àaám rûúác khúãi haânh tûâ àïìn Baâ Têëm lïn túái giïëng nûúác caånh chuâa laâng Suãi (Phuá Thõ) caách àïìn khoaãng 2km. Ài àêìu àaám rûúác laâ cúâ nguä haânh, tiïëp àïën laâ Töíng cúâ, röìi àïën chiïng, tröëng, baát bûãu. Liïìn sau àoá laâ long àònh rûúác baâ yã Lan (baâi võ), coá nhûäng ngûúâi phuåc dõch theo kiïåu. Àûúâng ài tûâ àïìn theo àûúâng 179 ngaây nay lïn Suãi. Sau kiïåu Baâ laâ kiïåu àûång choáe duâng lêëy nûúác. Caác cuå giaâ coân nhúá trûúác kia trong àïìn coá möåt chiïëc choáe bùçng sûá Nhêåt Baãn rêët cao vaâ to, nhûng nay àaä bõ mêët. Ngoaâi ra laâ kiïåu cuãa caác thön thuöåc Dûúng Xaá vaâ têët caã caác laâng cêëy ruöång nhaâ àïìn. Do vêåy maâ àaám rûúác rêët lúán vaâ daâi, búãi vò ruöång àêët löåc cuãa baâ traãi röång túái têån Nghôa Trai, Bònh Truâ, Liïn Myä... Baâ cuäng àûúåc coi laâ Mêîu nghi thiïn haå. Do qui mö cuãa àaám rûúác daâi vaâ lúán nhû vêåy nïn noá keáo daâi túái böën nùm tiïëng àöìng höì múái rûúác àûúåc nûúác vïì túái àïìn.

Trong luác diïîn ra cuöåc rûúác nûúác, thò tûâ caác thön cuäng tiïën haânh rûúác lïî vêåt ra àïìn àïí tïë lïî. Sau khi kiïåu Baâ vaâ nûúác àûúåc àûa vaâo àïìn yïn võ, cuöåc tïë lïî bùæt àêìu. Caác bö laäo nùm thön àûúåc cûã vaâo ban tïë tiïën haânh kiïím tra lïî vêåt rêët nghiïm ngùåt. Lïî vêåt àïí tïë lïî trong ngaây höåi hoaân toaân laâ trêìu, rûúåu. Tûâ thûúång cöí nùm naâo cuäng vêåy coá chùng thïm thò chó coá baánh gai, baánh mêåt maâ thöi.

Tûúng truyïìn viïåc laâm oaãn xöi thúâ cuäng phaãi rêët tinh khiïët. Phaãi duâng nûúác úã giïëng Quaán Àöi, àêìu thön Dûúng Àònh, gaánh vïì nhaâ trûúác àoá ba böën ngaây àïí thêåt trong, khi àoá múái àem ra vo gaåo vaâ thöíi xöi, nhû vêåy múái àaãm baão àöå tinh khiïët. Sau khi àaä xem, xeát lïî vêåt möåt caách kyä lûúäng, cuöåc tïë lïî bùæt àêìu.



Trong "Lyá triïìu àïå tam hoaâng àïë" baãn chûä Haán coân cheáp roä baãn vùn tïë Hoaâng thaái hêåu vïì muâa xuên úã àïìn. Chuáng töi xin ghi laåi úã àêy laâm cûá liïåu tham khaão:

"Rùçng: Nùm nay laâ... thaáng ... ngaây möìng möåt.

Tónh-phuã-huyïån-töíng-xaä, toaân dên kñnh dêng lïî vêåt mong àûúåc chiïëu cöë.

Triïìu Lyá, Hoaâng àïë thûá ba, YÃ Lan linh ûáng, dung maåo thúm tho, àûác haånh àoan trang, trñ hoâa hiïìn hêåu, trinh tiïët pheáp laânh, lûâng danh nhên hêåu... giuáp nûúác àêìy phuác, nghôa àeåp, möåt mûåc hiïìn hoâa àön hêåu, deåp hïët naån, yïu nûúác; àoan trang àiïìm laânh, cûáu àúâi yïn dên, giuáp nûúác baão vïå sûå nghiïåp, gêy dûång cú àöì, vun tröìng nïìn ún, ban phuác, phaát cuãa... àûác lúán lûâng danh, haânh vi tao nhaä, giûä nïì nïëp, yïn dên giûä nûúác, loâng nhên àûác múã röång keáo daâi khöng nghó.

Rêët linh Hoaâng thaái hêåu ngöi trïn, rùçng coá lïî tïë trong muâa xuên.

Kñnh mong Hoaâng thaái hêåu xeát àïën chöî töëi tùm. Àoan trang thuêìn tuáy cöng ún êëy ghi laåi ûác nùm, muöën kyã. Nay gùåp thúâi laânh, tïë muâa xuên, lïî moån, tònh thêm, kñnh cêín, xin àûúåc chiïëu cöë, ban phuác, giuáp nûúác thõnh vûúång, giuáp cûáu vúát dên cû êëm no.

Xin têu trònh"

Chùæc chùæn vùn tïë naây àûúåc laâm vïì sau, vaâ túái nay khöng roä vaâo ngaây höåi nöåi dung baâi tïë coá giöëng nhû trïn khöng, song ñt nhêët àoá cuäng laâ cûá liïåu àïí thêëy àûúåc niïìm mong ûúác cêìu xin cuãa dên laâng àöëi vúái Baâ.

Sau cuöåc lïî chñnh thûác cuãa caác cuå trong höåi àöìng, ra vaâo khöng ngúát laâ caác cuöåc dêng lïî cuãa dên laâng vaâ khaách thêåp phûúng. Ngaây höåi àêìu tiïn keáo daâi cho àïën khuya trong khöng khñ nghiïm trang taåi àïìn cuâng caác cuöåc vui ngoaâi sên vaâ khu vûåc xung quanh. Tûúng truyïìn sau khi tïë lïî xong ngaây höm àoá cuäng nhû buöíi höm sau, lïî vêåt àûúåc chia ra laâm àöi, riïng Dûúng Àaá (laâ núi sinh ra Baâ) àûúåc möåt



nûãa, nûãa kia múái àûúåc chia cho caác thön coân laåi trong xaä. Riïng öng chuã tïë àûúåc biïëu 60 phêím oaãn vaâ 60 quaã chuöëi.

Nhûäng cuå giaâ àûúåc chuáng töi hoãi àïìu khùèng àõnh höåi xûa khöng coá chi tiïët vïì kiïåu vaâ voäng loång cuãa öng baán dêìu trong àaám rûúác ngaây höåi (ngûúâi maâ theo truyïìn thuyïët àaä baáo trûúác cho yã Lan biïët seä trúã thaânh hoaâng hêåu). Tuy nhiïn theo Bùæc Ninh dû àõa chñ cuãa Àöî Troång Vô, (muåc cöí tñch) khi noái vïì miïëu Lyá Thaái hêåu laåi nhùæc àïën chi tiïët naây nhû sau:

"Ngûúâi con gaái laâng Dûúng Xaá haái dêu trong nûúng. Coá möåt öng laäo baán dêìu tröng thêëy trïn àêìu cö coá àaám mêy tña liïìn àïën baão cö ta ài gùåp vua. Ngûúâi con gaái tûâ chöëi noái: "Meå töi sai töi ài haái dêu chûá khöng sai ài xem vua". Öng laäo naâi thïm, noái "sau naây nïëu quaã cö àûúåc quñ hiïín thò cho töi voäng loång ài trûúác". Àïën luác àoá, cö ta múái chõu nghe theo öng laäo àïën chöî vua ngûå... Lyá Nhên Tön lïn ngöi, tön laâm hoaâng thaái hêåu. Nhúá lúâi öng baán dêìu, möîi khi ngûå giaá laåi cho voäng loång (cuãa öng - taác giaã) ài trûúác. Nïn vïì sau, dên vêîn giûä lïå cuä. Haâng nùm ngaây nhêåp tõch múã höåi, vêîn rûúác möåt caái kiïåu àoã àïí khöng vaâ möåt àöi loång xanh ài trûúác kiïåu thêìn, khöng daám thay àöíi".

Ngaây 20 thaáng 2 höåi cuäng bùæt àêìu bùçng nhûäng cuöåc rûúác. Song lêìn naây laâ rûúác Thaânh hoaâng vaâ lïî vêåt cuãa caác thön thuöåc Dûúng Xaá vaâ nhûäng núi ùn löåc ruöång cuãa àïìn baái voång vaâ dêng lïî. Trûâ kiïåu cuãa böën thön thuöåc Dûúng Xaá vaâ Thuêån Quang àûúåc vaâo trong àïìn, coân têët caã caác kiïåu cuãa nhûäng laâng khaác àïìu phaãi àûáng bïn ngoaâi cöíng àïìn (chöî àûúâng 5 bêy giúâ) baái voång vaâo. Lïî vêåt àûúåc chuyïín vaâo trong àïìn.

Taåi sên àïìn coân coá tuåc phêët cúâ töíng, truyïìn rùçng nhêët laâ vaâo nhûäng nùm trúâi êm u, muáa cúâ laâ àïí xua tan mêy aám cho trúâi quang mêy taånh. Thuêån Quang laâ laâng àûúåc quyïìn lûåa choån töíng cúâ cho höåi haâng nùm. Töíng cúâ cuäng àûúåc lûåa choån cêín thêån, laâ ngûúâi khöng tang chïë, àeåp ngûúâi, khoãe maånh vaâ nhanh nheån. Ngoaâi ra coân coá hai thuã hiïåu tröëng vaâ chiïng. Caã thuã hiïåu cúâ vaâ thuã hiïåu tröëng, chiïng àïìu mùåc àeåp vaâ phaãi têåp luyïån tûâ trûúác. Caác àöång taác vaâ àiïåu muáa cuãa hoå



cuäng giöëng nhû hiïåu cúâ, hiïåu tröëng vaâ hiïåu chiïng úã höåi Doáng. Hiïåu cúâ cuäng quò, nhaãy, muáa ba lêìn nhû ba vaán úã höåi Doáng. Laá cúâ cuäng daâi nhû úã höåi Doáng, nhûng töíng cúâ phaãi têåp luyïån cêín thêån, thuêìn thuåc, traánh àïí cúâ luâng nhuâng maâ cuöën vaâo caán, nhû vêåy seä bõ phaåt vaå rêët nùång vaâ coá löîi vúái Thaánh. Do àoá maâ caác töíng cúâ luön luön phaãi chuá yá trong khi luyïån têåp.

Taåi baäi Xêy úã trong àïìn, ngaây trûúác rêët röång vaâ cêy cöëi um tuâm, maát meã, laâ núi diïîn ra cuöåc àêëu cúâ ngûúâi. Ngûúâi àeåp nhêët àûúåc choån laâm tûúáng. Möîi quên cúâ àïìu coá möåt chiïëc ghïë àêìu àïí ngöìi. Riïng tûúáng cúâ àûúåc che thïm möåt chiïëc loång. Ngûúâi chúi àaánh nûúác naâo thò ngûúâi àoáng vai quên cúâ chuyïín chöî theo nûúác àaánh. Cûá nhû vêåy vaán cúâ diïîn ra cùng thùèng vúái sûå àêëu trñ cuãa ngûúâi chúi, nhûng laåi hêëp dêîn ngûúâi xem khöng chó vò caác nûúác cúâ taâi ba maâ coân búãi caác maâu sùæc vaâ sûå thanh tuá cuãa caác nam nûä àoáng quên cúâ. Cuöåc àaánh cúâ phên thùæng baåi cho caác àõch thuã keáo daâi cho túái hïët höåi. Àïën cuöëi höåi ngûúâi ta múái xaác àõnh roä ngûúâi thùæng vaâ trao giaãi cho ngûúâi nhêët cuöåc.

Möîi nùm höåi àïìu coá phûúâng haát úã caác núi àïën àùng cai haát giûä cûãa àïìn, suöët tûâ 19-2 àïën hïët höåi. Thûúâng thûúâng caác phûúâng haát àïën xin, àõa phûúng tñn nhiïåm phûúâng naâo thò cho pheáp hoå túái haát giûä cûãa àïìn cho àïën khi raä àaám múái thanh toaán tiïìn cho hoå. Ngoaâi ra caác phûúâng cheâo, tuöìng khaác cuäng àïën goáp vui cho höåi thïm söi nöíi.

Trong höåi coân coá caác troâ chúi khaác nhû töí töm àiïëm, àêëu vêåt, choåi gaâ, àöët phaáo vaâ thúâi Phaáp thuöåc coá caã haát cö àêìu...

Cûá nhû vêåy lïî höåi àïìn baâ Têëm keáo daâi cho àïën hïët ngaây 21 thaáng 2 êm lõch. Ngaây 22 thaáng 2 laâ ngaây tïë raä àaám vaâ kïët thuác höåi. Cuäng vaâo ngaây àoá caác giaãi vêåt, giaãi cúâ múái phên ngöi nhêët nhò vaâ laâm lïî trao giaãi.

Qua khaão saát lïî höåi úã Dûúng Xaá vaâ nhûäng laâng coá liïn quan ta thêëy möåt söë àiïím sau:

1. Trong caác laâng thúâ Nguyïn Phi yã Lan thò höåi úã Dûúng Xaá coá qui mö lúán nhêët. Höåi coá rûúác nûúác tûâ trïn Suãi (Phuá Thõ) vúái àaám rûúác



lúán göìm caã töíng Dûúng Quang xûa vaâ caác laâng ùn löåc àïìn Baâ Têëm. Nïëu nhû úã Nhû Quyânh (Haãi Hûng) hay chuâa Daåm (Nam Sún, Quïë Voä, Bùæc Ninh), Phuá Thõ (Gia Lêm, Haâ Nöåi) nhêët mûåc moåi ngûúâi àïìu cho chó thúâ Nguyïn Phi yã Lan, thò taåi Dûúng Xaá, baâ Têëm vaâ Nguyïn Phi chó laâ möåt vaâ coá möåt quaá trònh lõch sûã daâi tûâ möåt hònh tûúång cö Têëm lam luä vaâ thöng minh àïën võ nguyïn phi taâi ba, thaáo vaát. Chó coá Dûúng Xaá kiïng chûä Têëm goåi laâ böíi, caám goåi laâ àúán.

2. Vaâo dõp höåi, caã Dûúng Xaá, Nhû Quyânh vaâ Phuá Thõ àïìu rûúác giao hiïëu vaâ caã ba núi àïìu trên troång yïu quñ thêìn tûúång Mêîu nghi thiïn haå cuãa mònh. Cuäng dïî nhêån ra àiïìu àoá vò Thöí Löîi trang xûa bao göìm àêët àai suöët tûâ Suãi (Phuá Thõ) cho túái Vùn Lêm, Vùn Giang, Haãi Hûng ngaây nay. Caã ba laâng trïn àïìu thuöåc trang Thöí Löîi êëy. Do vêåy khöng lêëy laâm laå khi xuêët hiïån têm thûác kñnh troång, caã ba laâng àïìu coi Nguyïn Phi yã Lan laâ ngûúâi cuãa quï mònh.

3. Gheáp caác chi tiïët höåi úã caã ba laâng ta seä coá àûúåc möåt lïî höåi troån veån vúái nöåi dung laâ toaân böå truyïìn thuyïët vaâ sûå thûåc lõch sûã vïì Nguyïn Phi yã Lan. Àoá laâ caác tuåc lïå, nghi thûác liïn quan àïën cö Têëm úã àïìn Baâ Têëm. Chi tiïët öng baán dêìu úã höåi laâng Ghïnh (Nhû Quyânh) nhùæc àïën àoaån cö Têëm dûåa bïn khoám lan khi ài haái dêu vaâ gùåp vua àïí thaânh hoaâng hêåu sau naây. Tuåc böng soâng úã höåi laâng Phuá Thõ (Suãi) nhùçm kïí laåi sûå tñch àêìu thai cuãa vua Lyá Nhên Töng vaâ cuöëi cuâng laâ nhûäng nghi thûác vaâ lïî vêåt cuãa ngaây höåi noái lïn quaäng àúâi cuöëi cuâng cuãa Nguyïn Phi chuyïn têm vaâo viïåc xêy dûång chuâa chiïìn, chuyïn têm laâm àiïìu thiïån, tu nhên tñch àûác núi cûãa Phêåt. Toaân böå lõch sûã cuãa möåt nhên vêåt àûúåc biïíu tûúång hoáa trong caác nghi thûác, tuåc lïå úã lïî höåi cuãa caã ba laâng. Do vêåy viïåc töí chûác töët lïî höåi úã àêy seä phaát huy àûúåc tònh àoaân kïët, tûúng trúå lêîn nhau giûäa caác àõa phûúng nhû truyïìn thöëng töët àeåp cuãa caác laâng maåc Viïåt Nam vöën àaä coá tûâ xa xûa.

4. Nhûäng nùm gêìn àêy, höåi àïìn Baâ Têëm ngaây caâng trúã thaânh möåt lïî höåi lúán. Khu vûåc àïìn àaä àûúåc tu sûãa khang trang hún, àeåp hún. Ngaây höåi àûúåc sûå töí chûác khaá chu àaáo cuãa chñnh quyïìn àõa phûúng vaâ nhên dên trong xaä. Nhiïìu troâ vui dên gian àûúåc khöi phuåc laåi nhû töí töm àiïëm, choåi gaâ... Möåt söë sinh hoaåt múái àûúåc töí chûác... Trong möåt



khu vûåc àïìn hún hai heácta, caác troâ chúi àûúåc böë trñ húåp lyá cho nïn àaä thu huát ngûúâi xem rêët àöng. Dûúng Xaá laåi laâ núi gêìn thuã àö, nùçm caånh àûúâng quöëc löå söë 5, do àoá khaách trêíy höåi cuäng rêët tiïån lúåi. Vò vêåy khaách àïën höåi möîi nùm möåt àöng thïm.



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII LLLAAAÂÂ ÂNNNGGG MMMIIIÏÏÏNNNGGG HHHAAAÅÅ Å

Trong kyá ûác cuãa ngûúâi dên, höåi laâng Miïng Haå (xaä Hoa Sún, huyïån ÛÁng Hoaâ, Haâ Têy) àûúåc coi laâ höåi phaáo. Àiïìu àoá àûúåc phaãn aánh qua möåt cêu ca:

Möìng böën xem phaáo Sún Minh

Ta laåi heån mònh möìng saáu phaáo Àùng

Möìng taám ài chúå Àònh chùng

Trúã vïì phaáo Bùåt ta rùçng cuâng nhau

Möìng chñn ta chaã ài àêu

ÚÃ nhaâ tïm trêìu möìng mûúâi chúå Chuöng

Böë àaánh thò meå laåi nuöng

Duâ cho chúá boã chúå Chuöng möìng mûúâi

Böë àaánh thò meå laåi cûúâi

Duâ cho chúá boã möìng mûúâi chúå Chuöng.

Sún Minh laâ tïn xûa cuãa laâng Miïng Haå, vò traánh huyá vua Minh Maång nïn àoåc chïåch goåi laâ Sún Miïng röìi Miïng Haå.

Höåi laâng haâng nùm töí chûác vaâo ngaây möìng 4 thaáng giïng. Tûúng truyïìn, ngaây naây, thêìn Cao sún, võ thaânh hoaâng laâng thúâ úã àïìn Thaåch àûúåc dên tön xûng laâ Àûác Thaánh caã cêìm quên ài àaánh



giùåc baão vïå búâ coäi nûúác Vùn Lang dûúái thúâi vua Huâng thûá 18 àaä giaânh thùæng lúåi, àem quên vïì Miïng Haå múã höåi khao thûúãng.

Lïî höåi khai múã vaâo giúâ thòn, tûâ 7 àïën 9 giúâ saáng, bùçng möåt tiïëng phaáo lïånh. Laâng coá 6 giaáp chia phiïn àïën lûúåt giaáp naâo àùng cai töí chûác lïî höåi nùm àoá thò öng truâm giaáp àûúåc cêìm trõch (cêìm duâi) àaánh 3 höìi tröëng vaâ ra àöët ngoâi phaáo lïånh. öëng lïånh bùçng àöìng, quaã phaáo nhöìi thuöëc nùång àïën 30-40kg. Nghe tiïëng phaáo lïånh nöí thò tûâ ba núi àïìn Thaåch (cuãa giaáp Thaåch, giaáp Truâ), àïìn Àöng (cuãa giaáp Àöng, giaáp Têy), àïìn Thûúång (cuãa giaáp Thûúång, giaáp Àònh) seä nghïnh kiïåu vïì tûåu úã àònh. Möîi núi rûúác 2 cöî kiïåu, trong àoá coá möåt kiïåu rûúác cêy böng. Cêy böng laâ vêåt laâm bùçng tre kïët cêëu hai têìng hònh noán cuåt, mùåt trïn àûúâng kñnh 10cm, mùåt dûúái 40cm, xung quanh ken àïìu 36 thanh tre voát troân daâi khoaãng 40cm voâng quanh möîi thanh tre quêën giêëy xanh, àoã, vaâng àïí tua. Têm hònh noán cuåt laâ möåt öëng tre daâi khoaãng 40cm, àûúåc àõnh võ búãi hai thanh tre hònh chûä thêåp úã mùåt vaâ khoaãng gêìn hònh choáp.

Caác giaáp rûúác caác cöî kiïåu, trong àoá coá kiïåu cêy böng, vïì àùåt trûúác cûãa àònh àïí tïë löå thiïn vaâo giúâ ngoå (12-1 giúâ chiïìu) hay coân goåi laâ tïë yïën löå thiïn. Nghi thûác tïë rêët long troång. Àiïìu haânh cuöåc tïë laâ chuã tïë vaâ hai öng àöng xûúáng, têy xûúáng.

Khúãi àêìu, xûúáng:

- Khúãi chinh cöí tam thöng (Nöíi ba höìi chiïng tröëng).

Xûúáng tiïëp:

- Nhaåc êm, nhaåc ti àöìng khúãi. (Daân nhaåc cuâng àaánh).

Xûúáng tiïëp:

- Thiïu phaáo.

Dûát lúâi, haâng loaåt cêy phaáo cuãa caác haâng giaáp vaâ caác gia àònh thi nhau àöët taåo nïn möåt khöng khñ söi àöång tiïëng phaáo mö phoãng



tiïëp sêëm, loeá ra aánh chúáp vaâ tûúãng nhû daâo daåt nhûäng trêån mûa khöng dûát tûúái xuöëng laâm töët tûúi muâa maâng.

Viïåc tïë löå thiïn xong, trai àinh caác giaáp rûúác kiïåu vaâo àùåt trong àònh. Nhûäng ngaây sau àoá caác cuå tïë, vïì chiïìu trai thanh gaái lõch ài xem haát hay àaánh voäng trïn cêy àu tiïn.

Sau naây höåi phaáo töën keám, laâng khöng töí chûác nûäa maâ chuã yïëu diïîn troâ öåi aåi.

Vui höåi vaâ tïë lïî thêìn cho túái buöíi töëi ngaây raä àaám, khoaãng nûãa àïm, thò laâng coá tiïët muåc giaãi aáo, nghôa laâ moåi maân trûúáng úã àònh àïìu haå xuöëng. Sau àoá, caác quan viïn vaâo laâm lï î taå. Cuöëi cuöåc tïë taå laâ lïî tïë têíu maä. Khi êëy àeân àuöëc trong àònh àïìu àaä tùæt, trai àinh caác giaáp vaâo àònh khöng ai noái cûúâi, lùång leä àûa caác cöî kiïåu ra khoãi àònh. ÚÃ ngoaâi, dên haâng giaáp àoán kiïåu bùçng nhûäng boá àuöëc, thùæp saáng aáp giaá vïì àïìn. Bêëy giúâ 6 cêy böng cuãa 6 giaáp àûúåc möåt cuå giaâ laâng buöåc tuám vaâo möåt súåi dêy, roâng qua möåt chiïëc àinh úã chñnh giûäa thûúång lûúng àònh. Àeân laåi bêåt saáng, trai àinh caác giaáp vaâo àònh cuâng hûúáng mùæt vaâo 6 cêy böng treo lú lûãng úã gian giûäa. Laâng bùæt àêìu diïîn troâ öåi aåi.

Khi àeân àuöëc trong àònh vuåt tùæt thò möåt cuå giaâ cuãa laâng cúãi dêy thaã 6 cêy böng treo úã thûúång lûúng xuöëng. Bêëy giúâ trong àònh töëi nhû bûng, hêìu hïët chó coá trai àinh cuãa caác giaáp. Tuên thuã theo heâm cuãa laâng, hoå phaãi cúãi hïët aáo quêìn ra, chó mùåc quêìn àuâi (cuå giaâ àoáng khöë), sau àoá trai àinh miïång hö öåi aåi vaâ lao vaâo cuâng nhaãy lïn vúái cûúáp cêy böng xuöëng. Möåt ai àoá giêåt àûúåc cêy böng xuöëng thò xeá böng cûúáp lêëy caái noä bùçng tre trong têm cêy böng chaåy ra ngoaâi àònh àem vïì àïìn cuãa giaáp. Kyâ öåi aåi, caác àinh cuãa giaáp naâo cûúáp àûúåc ba caái noä cêy böng, giaáp àoá têm niïåm trong nùm laâm ùn gùåp nhiïìu may mùæn.

Viïåc cûúáp àûúåc noä trong àïm töëi rêët vêët vaã, búãi vò caác trai àinh tranh nhau giùçng xeá. Ai àoá khöng coá may mùæn cûúáp àûúåc noä thò hoå nhùåt caác thanh tre quêën giêëy àem vïì nhaâ laâm phûúác.



Troâ öåi aåi úã laâng Miïng Haå coân goåi laâ troâ cûúáp noä xeá böng. ÖÅi aåi laâ möåt tûâ heâm rêët cöí chûa roä nghôa, nhûng vïì mùåt ngûä êm phaát ra tûâ cûãa miïång trai àinh noá phaãn aánh àöång taác khi maånh khi nheå, tiïën túái (öåi), luâi (aåi). Coân cûúáp noä xeá böng thò thaânh ngûä tiïëng Viïåt àaä coá cêu "ba mûúi saáu caái noän (noä) nûúâng" aám chó móa mai ai àoá àoâi hoãi nhûäng àiïìu quaá àaáng bùæt nguöìn tûâ möåt tuåc cöí úã miïìn Dõ Nêåu vaâ Khuác Laåc (Phuá Thoå).

Xûa, dên laâng laâm caác vêåt tûúång trûng giöëng àûåc (noän), giöëng caái (nûúâng) bùçng göî vaâ nhûäng ngûúâi khiïng kiïåu rûúác thêìn vûâa ài, vûâa haát: "Ba mûúi saáu caái noän nûúâng caái àïí àêìu giûúâng caái àïí àêìu tay". Khi kiïåu àïën núi thúâ, ngûúâi ta tung noän nûúâng cho moåi ngûúâi cûúáp. Ai àûúåc, coi laâ àiïìm töët. Coá àiïìu, úã höåi laâng Miïng Haå, troâ öåi aåi cûúáp noä xeá böng khöng thêëy xuêët hiïån chûä nûúâng maâ chûä naây àaä thay thïë bùçng chûä böng.

Con söë 36 àaä biïën daång úã Miïng Haå chó coá 6 noä vaâ möîi noä àûúåc chuåp möåt böng coá 36 thanh tre quêën giêëy àïí àêìu tua. So vúái möåt söë núi coá tñn ngûúäng phöìn thûåc, troâ öåi aåi úã Miïng Haå vûâa coá cûúáp noä nhû úã Dõ Nêåu (Phuá Thoå), vûâa coá tuåc tùæt àeân nhû úã höåi Giaä La (Hoaâi Àûác) vûâa coá tiïëng hö öåi aåi maâ úã vaâi núi hö laâ tuâng dñ nhû úã höåi laâng Vi Cûúng vaâ Triïåu Phuá (Vônh Phuác) nhûng neát àöåc àaáo úã höåi laâng Miïng Haå laâ trai àinh cúãi trêìn àoáng khöë cûúáp noä xeá böng. Phaãi chùng tuåc êëy aánh xaå caái thúâi ngûúâi nguyïn thuyã àoáng khöë cúãi trêìn diïîn lïî maâ sau naây ngûúâi dên vö thûác diïîn laåi.

Baãn thên hònh cêy böng duâ àaä caách àiïåu hoaá vaâ dên laâng Miïng Haå duy trò tuåc heâm nhûng khöng thïí cùæt nghôa nöíi baãn chêët cuãa troâ öåi aåi nïn giaãi thñch theo suy àoaán chuã quan laâ cêy vaâng cêy baåc vaâ diïîn tuåc cûúáp vaâng cûúáp baåc. Hònh cêy böng thûåc chêët laâ hònh aãnh tûúång trûng cuãa hai vêåt êm - dûúng.

Trai àinh caác giaáp cûúáp àûúåc noä lêëy laâm phêën khúãi lùæm. Hoå mang vïì thaânh kñnh dêng noä lïn baân thúâ thöí thêìn cuãa giaáp úã àïìn. Sau möåt höìi tïë taå, hoå mang noä ra hoaá (àöët thaânh than) trûúác sûå reo



vui cuãa dên haâng giaáp. Ai cuäng àïìu têm niïåm nùm àoá giaáp mònh laâm ùn gùåp nhiïìu may mùæn.

Troâ öåi aåi, trong höåi lïî laâng Miïng Haå chñnh laâ têm thûác cuãa quêìn chuáng mong trong ngaây höåi àêìu nùm cuãa laâng êm dûúng hoâa húåp àïí khöng ngûâng sinh söi phaát triïín cho dên an vêåt thõnh, phöìn thûåc maäi cuâng vúái tiïëng phaáo cêìu mûa, cêìu sûå maát laânh mang àêåm dêëu êën cuãa möåt lïî nghi nöng nghiïåp cöí úã vuâng chêu thöí söng Höìng.

Nhûäng nùm gêìn àêy, troâ öåi aåi úã laâng Miïng Haå àûúåc diïîn laåi thaânh möåt troâ vui rêët sinh àöång trong ngaây höåi mang thïm yá nghôa múái laâ dên laâng cûúáp vaâng cûúáp baåc lêëy may thu huát khaách thêåp phûúng túái xem vaâ tham gia möåt sinh hoaåt vùn hoaá àöåc àaáo úã Haâ Têy.

le hoi truyen thong viet nam(tap 1)

Travel