latopis duklanina-czyli o królestwie słowiańskim

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

1/198

EEDDYYCCJJAA KKOOMMPPUUTTEERROOWWAA:: WWWWWW..ZZRROODDLLAA..HHIISSTTOORRYYCCZZNNEE..PPRRVV..PPLL

MMAAIILL:: HHIISSTTOORRIIAANN@@ZZ..PPLL

MMMMIIVV

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

2/198

WSTP

W dziejach redniowiecznego pimiennictwa krajwsowiaskich rzadko mona spotka dzieo rwnie

kontrowersyjne, co tzw. Latopis popa Duklanina, okrelanytake mianem Barskiego rodosowu", a wic Genealogii zBaru". Obok gosw niektrych historiografw, ktrzy widzwnim zabytek o duych walorach poznawczych do dziejwredniowiecznych Serbw oraz ludw i pastw z nimi ssiadu-jcych, nie brak jednoczenie takich, ktrzy odmawiaj muwikszych wartoci poznawczych, kadc nacisk na jegotendencyjno i zmylenia.Do historiografii zabytek ten wszed na stae, poczynajc odXVII w., kiedy najpierw staraniem dubrownickiego humanisty benedyktyna Maura Orbiniego (ok. 1540 -1610) ukaza sidrukiem jego przekad woski, a nast pnie udost pniona zostaa przez historyka z Trogiru Jana Luciusa (1604-1679) wersjaaciska1.

Tytu Latopis popa Duklanina", pod jakim najczciej dzisiajzabytek ten wyst puje w historiografii, powsta w drodzekombinacji dwch starszych tytuw: Ludwika Tuberona (1459 -1527) Diocleatis auctoris annales oraz wspomnianego juuprzednio

1 Peny opis bibliograficzny tych wydawnictw zob. dalej s. 14 -16.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

3/198

Luciusa Presbyteri Diocleatis Regnum Slavorum.Obowizujcej wspczenie formy uy, po raz pierwszy w 1874r., chorwacki historyk i edytor Ivan rni (1830 - 1897),pierwszy krytyczny wydawcaLatopisu. Tytu ten nie jest z ca

pewnocinajszczliwszy. Sugeruje bowiem, e cae dzieo macharakter rocznikarski, gdy w rzeczywistoci nosi ono znamionakroniki genealogicznej.

Latopis, co wida zresztw rnych propozycjach jego tytuu,zwizany jest z obszarem pastwa duklaskiego, utworzonego przez Serbw w XI w. na obszarach w przyblieniu dzisiejszejCzarnogry. Jego anonimowy autor zwizany by z Barem, okre-lanym w wczesnych rdach aciskich i woskich mianemAntibarium, Antivari, jako lecy naprzeciw woskiego Bari. Jakwiadczo tym zachowane jeszcze do dnia dzisiejszego ruiny naterenie wsi Stari Bar, byo to przed wiekami spore centrummiejskie, a zarazem siedziba odrbnej prowincji kocielnej. Barzalicza si do czoowych orodkw pastwa duklaskiego, ktreswe apogeum polityczne osigno w drugiej poowie XI w.,jednoczc pod berem tutejszej dynastii wszystkie praktycznieobszary zamieszkane przez bakaskich Serbw.

Przemieszczenie si punktu cikoci pastwowoci serbskiej zg bi kontynentu, po upadku funkcjonujcego tam do drugiejpoowy X w. rozlegego pastwa Czasawa, na poudnie, nie byodzieem przypadku. Serbowie w g bi kontynentu, ktrych krajwyniszczony zosta wojnami z Bugari i Bizancjum, potrzebowali czasu na zaleczenie powstaych ran. Tutajnatomiast, na serbskim Primorju w Trawunii, Zachiumiu, jakrwnie w samej Dukli, pielgnowano wasne tradycjepastwowotwrcze, zwizane z odr bnymi dynastiami, ktrychpastwo Czasawa i jego poprzednikw nie potrafio zniszczy.Przede wszystkim jednak rytm ycia spoeczno-gospodarczegoby tu ywszy ni na pnocy, na obszarach rozcigajcych si na

wschd i zachd od Driny. Na

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

4/198

poudniu istnia znaczny potencja ludnociowy, funkcjonowayorodki miejskie, nierzadko o starych, antycznych jeszczetradycjach.

Losem stworzonego przez przymorskich Serbw pastwa

duklaskiego, zwanego od drugiej poowy XI w. rwnie Zet, jego odlegej na poy legendarnej przeszoci jak rwnieczasom znacznie bliszym oraz dziejom jego Kocioa powiciwanie swe dzieo autorLatopisu.rdem tym, bez ktrego trudno byoby dzi sobie wyobrazi

rekonstrukcj przeszoci starszych etapw pastwowociserbskiej, pomimo niewtpliwych tendencji jego autora dozmyle i fantazjowania, zainteresowano si do wczenie takew Polsce. Ju w pocztkach XIX w. zwrci na nie uwagwczesny profesor Uniwersytetu Wileskiego, MichaBobrowski (1784 - 1848), zasuony dla slawistyki przedewszystkim jako odkrywca Kodeksu Supralskiego"2.Zapoznawszy si, w trakcie swej podry naukowej do Woch wlatach 1817 - 1822 z rkopisem Latopisu, Bobrowskiprzygotowa nawet jego polski przekad, ktry z bliej nieznanych powodw nie zainteresowa wczesnych wydawcw,a gotowy ju rkopis spon wraz z mieszkaniem uczonego.Bobrowski zdoa opublikowa jedynie krtki artykuWiadomo o rkopismie dawney Kroniki Dalmackiey,

znaydujem si w bibliotece watykaskiey pod Nrem 7019 na k.97 i dalszych3.

Dzi wiadomo, e uczony polski zainteresowa si mniejwartociowtzw. redakcjchorwackdziea, znacznie krtszoddomniemanego oryginau aciskiego. Nie pomniejsza to wcalejego intencji za-

2 Zob. W. Charkiewicz, Bobrowski Micha, [w:] Polski SownikBiograficzny, t. 2, Krakw 1936, s. 160 - 161.

3 Dziennik Wileski, R. 1823, t. 2, nr 8 (sierpie), s. 369-382. Artyku

ten wyszed rwnie w przekadzie rosyjskim pt. Ostarinnoj slavjanskojrukopisi Chroniki Dalmatskoj, Vestnik Evropy, 1824, nr 24 (cyt. zaSlavjanovedenie v dorevoljucionnoj Rossii. Bibliografieskij slovar',Moskva 1979, s. 73 - 74).

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

5/198

interesowania rodakw odleg przeszoci poudniowychpobratymcw. Pomimo pniejszych, znacznie ywszych jeszczeni w czasach Bobrowskiego, zainteresowa t problematyka,nikt nie podj ju jego myli o udost pnieniu szerokiemu

odbiorcy polskiemu Latopisu popa Duklanina. Zasuguje on zana to z paru powodw. Jest to bowiem pierwszy na grunciepoudniowosowiaskim utwr typu Gesta, ktremu naukajugosowiaska, i nie tylko, przyznaje podobne miejsce, jakie unas ma Anonim Gall, w Czechach Kronika Kosmasa, w krgachwschodniosowiaskich Powie minionych lat. Jakby go te nieocenia, stanowi ywe wiadectwo rodzenia sipoudniowosowiaskiej wiadomoci narodowej. Nieprzypadkiem te sigali do historycy doby humanizmu, pragnc jak Mauro Orbini zwrci uwag chrzecijaskiej Europyna ten zaktek starego kontynentu.

Rkopisy i wydania

Orygina Latopisu nie zachowa si do czasw obecnych iznamy dzi tylko cztery redakcje dziea: a) podstawowredakcjacisk; b) woski przekad Maura Orbiniego; c) redakcjchorwack, obejmujc tylko pierwsze 23 rozdziay Latopisu; d)przekad aciski redakcji chorwackiej.

a) Redakcja aciska znana jest z dwch rkopisw. Jeden znich przechowuje Biblioteka Watykaska (rkp. W), podsygnatur: Vat. Lat. 6958, drugi odkryty niedawno w Bibliotece Narodowej w Belgradzie, gdzie obecnie znajduje si podsygnatur: Ms. R 570. Rkp. W powsta w poowie XVII w.(datacja oparta na analizie znakw wodnych papieru). Stanowion cz kodeksu, liczcego w sumie 254 karty, z ktrych 23 (f.53 - 75) zawieraj tekst Latopisu4. Wydawca jego faksymiliw,Slavko Mijuko-

4

Por. opis kodeksu: Mijukovi, s. 41. Rozwizanie skrtwbibliograficznych patrz dalej s. 218 - 221.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

6/198

vi, przypuszcza, e rkopis ten zosta skopiowany wskryptorium Jana Luciusa5. Tekst rkp. W opublikowa po raz pierwszy wspomniany ju Lucius w 1666 r., tytuujc go zgodnie z rkopisem:Presbyteri Diocleatis Regnum Slavorum.

Rkp. B znajduje si w kodeksie liczcym 47 kart, wraz zrkopisem aciskiego przekadu redakcji chorwackiej6. Na f. 1znajduje si tytu Deocleanus in vitis Regum Dalmati etCroati", a tekst Latopisu koczy si na f. 30 verso. Podobnie jakrkp. W, powsta on rwnie okoo poowy XVII w. (papier z lat1648 - 1649). Kopia jego nie zostaa wykonana zbyt starannie.Rkp. ten posiada wiele opuszcze i przestawek tekstu. Rkp. B niezosta dotd wydany drukiem. Krtk jedynie o nim wiadomoopublikowa Miroslav Kurelac7.b) Redakcja woska Maura Orbiniego (red. O) zostaa wydana

przeze jako cz wst pna dziea Il Regno de gli Slavi hoggicorrottamente detti Schiavoni, pod osobnym tytuem La storiade'r Dalmatia et altri luoghi vidni dell'Illirico. Stanowi onaprzekad nie znanej dzi rwnie podstawy aciskiej. Redakcjata rni si w wielu miejscach od znanych nam rkopisw B i W.Najwiksze rnice widoczne s w rozdziale XXXVI,obejmujcym tzw. ywot Wadymira. Wskazuje to, e Orbiniposugiwa si jakim obszerniejszym tekstem ni znana namredakcja aciska w rkp. B i W.

5 Mijukovi, s. 42 - 46.6 Zob. M. Kurelac, Nepoznati rukopis Ljetopisa popa Dukljanina",

Historijski zbornik, 21 - 22, 1968 - 1969, s. 651-653; tego, An UnknownManuscript of the Annals of Presbyter Dukljanin", Bulletin Scientifique,Conseil des Academies des Sciences et des Arts de la RSF de Yougoslavie.Section B: Sciences Humaines, Tome 6 (15), Nr 4 - 6 (Avril-Juin), 1970, s.113 - 114 (komunikat wyszed nieco rozszerzony w stosunku do wersjiserbsko-chorwackiej). Dziki uprzejmoci Prof. dr. Ljubomira Durkovicia-Jakicia z Belgradu dysponujemy kserokopicaego kodeksu belgradzkiego(rkp. B).

7 Ibidem.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

7/198

c) Do chwili obecnej znany jest wycznie jeden rkopisredakcji chorwackiej Latopisu (red. Ch). Przechowuje goBiblioteka Watykaska (sygn. 7019, na f. 97 i n.). Pochodzi on z1546 r.8 i jest najstarszym z wszystkich znanych rkopisw

Latopisu. Jest to kopia wykonana w tyme roku w Omiszu przezJerolima Kaleticia. Jej podstawby zaginiony obecnie rkopis,znaleziony jak gosi napis pod nagwkiem odkrytegoniedawno kodeksu belgradzkiego (R 570 f. 36) 22 X 1500 r. przez mieszkaca Splitu Dmine Papalicia, syna Mikoaja, wPoljicy (region koo Makarskiej w Chorwacji), w domu JerzegoMarkovicia z rodu Kaiciw. Red. Ch, bdca do swobodnymprzekadem red. aciskiej, obejmuje tylko pierwsze 23 rozdziayLatopisu, ktre uzupenione zostay legend o mierci krlachorwackiego Dymitra Zwonimira (1075 - 1089). Tekst tejredakcji wydany zosta po raz pierwszy drukiem w 1851 r.

d) Przekad aciski red. Ch jest dzieem Marka Marulicia(1450 - 1524). Przekadu dokona on okoo 1510 r., biorc zapodstaw jak sam pisze wersj chorwack Latopisu,odkryt w 1500 r. Tumaczenia dokona na prob odkrywcywspomnianego tekstu Dmine Papalicia. Tre przekaduMarulicia (red. M) odbiega znacznie od oryginalnego tekstu red.Ch. Odst pstwa s tak due, e cz badaczy skonna jestsdzi, i Maruli posugiwa si jakim innym jeszcze, bliej

obecnie nie znanym tekstem. Red. M jako jedyna ma wielerkopisw z XVI - XVII w., o ktrych posiadamy niestety nikewiadomoci. Jeden z koca XVI w. przechowuje BibliotekaAmbroziana w Mediolanie (sygn. S. 98 superiore, na f. 296-304).Dwa rkopisy znajdujsi w Museo civico Correr w Wenecji, po jednym w Padwie (Biblioteka Uniwersytecka) oraz w Rzymie(Biblioteka Vallicelliana). Jeden wreszcie rkopis, z poowyXVII w., odkryty zosta niedawno w Bibliotece

8

ii, s. 156 i n.; M. Bobrowski, op. cit., s. 369 i n.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

8/198

Narodowej w Belgradzie (R 570 na f. 36 - 46 v.) wewspomnianym uprzednio kodeksie, zawierajcym rwnierkopis aciskiej redakcji Latopisu. W przeciwiestwie dopozostaych, rni si on tytuem: Regnum Dalmatiae et

Croatiae Historia una cum Salonarum desolatione". Kurelacprzypuszcza, e rkopis belgradzki red. M mg stanowi czwstpnwikszego dziea Marulicia, najpewniej Inscriptiones -- Salonis repertae"9, jak rwnie, e moe on stanowi wersjnajblisz oryginaowi red. Ch. Tekst red. M wyda Jan Lucius po raz pierwszy w 1666 r. Latopis by wielokrotnie wydanydrukiem, czy to w wersji zawierajcej wszystkie redakcje, czy tetylko niektre z nich. Sto:1) Mauro Orbini,IlRegno de gli Slavi hoggi corrottamente detti

Schiavoni, In Pesaro 160110, s. 204-241 (red. O).2) Ioannis Lucii Dalmatini, De Regno Dalmatiae et Croatiae

libri sex, Amstelaedami 1666 (Apud Ioannem Blaeu), s. 287 -302 (rkp. W redakcji aciskiej), s. 303-311 (red. M).

3) Ioannis Lucii, De Regno Dalmatiae et Croatiae libri sex,Francofurti 1666 (Apud Ioannem Blaeu), przedruk wydania pz.2.

4) Ioannis Lucii, De Regno Dalmatiae et Croatiae libri sex,Amstelodami 1668 (Apud Ioannem Blaeu), ponowny przedrukwydania poz. 211.

5) [Sawwa Wadysawicz Raguzinski], Kniga istoriografijapoatija imene, slavy, i razirenija naroda slavjanskogo - - -,perevedena so italianskogo na ros-

9 M. KurelaC,An Unknown Manuscript, s. 114.10 Dzieo to, z pominiciem tekstu Latopisu popa Duklanina, wyszo

take w przekadzie serbsko-chorwackim : Mavro Orbin, KraljevstvoSlovena. Preveo sa italijanskog Z. undrica, Beograd 1968. Zawiera onocenne komentarze pira F. Bariicia, R. Samardicia i S. irkovicia.

11 Tajemnica a trzech wyda dziea Luciusa, w stosunkowo krtkim

czasie, tkwi w tym, e wydawca holenderski Jan Blaeu (zm. 1673 r.) byjego przyjacielem. Por. Banaevi, s. 7 - 8 i przyp. 2.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

9/198

siskoijazyk, Sanktpeterburg 1722, s. 185-216 (skrcone, niezbytdokadne tumaczenie dziea Orbiniego)12.

6) Johannes Georgius Schwandtner, Scriptores rerumHungaricarum, Croaticarum, Dalmaticarum et Slavonicarum, t.

3, Vindobonae 1748, s. 486 - 524, przedruk wedug Luciusa (poz.2) redakcji aciskiej (rkp. W) oraz red. M.7) Ioannis Lucii,De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex. Ed.

nova atque emendata, Vindobonae 1758 (tekst oparty na wyd. z1666 r.).

8) Ivan Kukuljevi, Kronika hrvatska iz XII. vieka, Arkiv zapoviesnicu Jugoslavensku, 1, Zagreb 1851, s. 1 - 37 (red. Ch).

9) Jovan Suboti, Dukljanskog presvitera kraljevstvo Slavena, Letopis Matice srpske, 88, Budim 1853, s. 1-86 serbsko-chorwacki przekad redakcji aciskiej (rkp. W).

10) Ivan rni, Popa Dukljanina Ljetopis po latinsku i toganekoliko i jo neto po hrvatsku, Kraljevica 1874, przedruk zaLuciusem (poz. 2) redakcji aciskiej (rkp. W) i red. Ch.

11) [Anonimowo], La storia de'r di Dalmaticiet altri luoghivicini dell' Illirico dal Anno del Signore 495 Fino a 1161,Archivio storico per la Dalmazia, 1 - 3, Roma 1926 - 1927, fasc5, 7, 8, 10, 12, 16 (przedruk red. O).12) Ferdo ii, Letopis popa Dukljanina, Beograd

12

Sawwa Wadysawicz Raguzinski (1669-1738) wywodzi si zHercegowiny, mieszka jaki czas w Dubrowniku, a nastpnie dziaa jakodyplomata na subie rosyjskiej. Por. A. P. Baova, Russko-jugoslavjanskieotnoenija vo vtoroj polovine XVIII v., Moskva 1982, s. 34, 52 - 54, 188 -189, gdzie szczegowa bibliografia. Sowo wst pne do tego przekadunapisa Teofan Prokopowicz (1681-1736), wybitny rosyjski teolog i pisarz,

podobnie jak Wadysawicz blisko zwizany z Piotrem Wielkim. Przekadrosyjski dziea Orbiniego, pomimo swych uchybie, odegra nastpnie

bardzo wan rol jako rdo do historii Sowian poudniowych wksztatowaniu si rodzimej historiografii serbskiej (Jovan Raji) oraz

bugarskiej (Paisij Chilendarski).

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

10/198

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

11/198

rzeczywistoci swobodn parafraz redakcji aciskiej. Jakzauwaano to ju wielokrotnie, realia historyczne przedstawionezostay w niej niewaciwie15. W tekcie pominito w ogleProlog, ktrego wyjanienia, co do okolicznoci powstania

Latopisu, nie mogy oczywicie odpowiada autorowi przekadu,piszcemu z pozycji dziejw chorwackich. Na wasn rkdokonywa on zmian i poprawek, odbiegajc znacznie od wersjiaciskiej. Czyni to niejednokrotnie w sposb bezsensowny, conie zawsze mona pooy na karb zego zrozumienia aciskiegorkopisu, a raczej na nieznajomo realiw historycznych. I tak, z,,Monte Cassino" powstaje w red. Ch. jaka tajemniczo brzmicaGora Cicilijanska", natomiast Panonia" doby wdrwek ludwto kraljevstvo ugarsko". Opuszczono te cay fragmentdotyczcy organizacji Kocioa dalmatyskiego (roz. IX) jako junie odpowiadajcy redniowiecznym stosunkom, gdypowstawaa red. Ch. Do grupy podobnych poprawek naleyrwnie zamiana nazwy Konstantynopol na zupenie niejasnygrad basilij", jak rwnie zast pienie imienia witopeka,Budimirem. To ostatnie, jak trafnie wskaza Lubomir Havlik,dokonao si zapewne pod wpywem rodu Kaiciw, gdzie imito powtarza si bardzo czsto, poczynajc od 892 r., a w ktrychto posiadociach dokonano odkrycia rkopisu red. Ch16.

Wszystko to zdaje si wskazywa, e red. Ch nie tylko nie

stanowi ladw odr bnego utworu, lecz powstaa ona na podstawie rkopisu aciskiego Latopisu. Przekadu niedokonywano dosownie, lecz raczej do swobodnie, starajc sijednoczenie dostosowywa cay tekst do realiw z przeszociChorwacji. Std te za podstaw przekadu wzito jedynie po-cztkowe rozdziay rkopisu aciskiego, ktre dziki

15 Zob. uwagi Klai, s. 22, ktra podkrela brak wartoci rdowych wtych interpolacjach i przeinaczeniach.

16 L. E. Havlik, Dukljansk kronika a Dalmatsk legenda, Praha 1976

(Rozpravy eskoslovenske Akademie Vd, ada Spoleenckych Vd,ronik 86, seit 2), s. 18, 62.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

12/198

ich oglnikowemu i legendarnemu charakterowi atwo monabyo dostosowa do tych wymogw. Sposb i technikaprzekadu", jak te wspomniane ju uprzednio motywyprzywiecajce autorowi, widoczne s doskonale w tekcie.

Zdradza je cakowicie passus dotyczcy librum Sclavorum quidicitur Methodius", ktry w red. Ch przeobraa si w knjige ke pri Hrvatih i prinjih se nahode, a zovu se Metodios"(podkrelenie J.L.). Ze swego post powania w deniu dostworzenia jakby nowego dziea, z akcentem pooonym naChorwatw, autor musia zrezygnowa w momencie, gdynarracja Latopisu wkracza ju wyranie na grunt dziejw serb-skich. W to miejsce wczy on jednak obszerny wywd ozamordowaniu krla chorwackiego Dymitra Zwonimira (1075 -1089), ostatniego wybitniejszego wadcy tego kraju. Przyczyntego zabjstwa mia by zamiar krla zaangaowania kraju wwyprawy krzyowe (!). Z wiarygodnych rde wynika, eZwonimir zmar mierci naturalna (1085 r.) na kilka lat przedzrodzeniem si programu I krucjaty17. Tekst w red. Ch stanowi wtej sytuacji jedynie odzwierciedlenie ludowej legendy, powstaejju w okresie przynalenoci Chorwacji do korony wgierskiej(od 1102 r.), ktra wymarcie rodzimych wadcw prbujetumaczy kar Bo, naoon na niewiernych i przekltychChorwatw, przeciwstawiajcych si udziaowi w walkach o

oswobodzenie grobu Chrystusa. Wrogie akcenty wobecChorwatw wskazujna jej zwizek z ktrym z orodkw dal-matyskich, nieprzychylnie ustosunkowanych do Chorwacji iChorwatw18.

Leksyka zachowanego tekstu red. Ch dowodzi, e powsta on przed wiekiem XV, najprawdopodobniej w XIV stuleciu 19.Wskazujna to rwnie, pochodzce z koca XIV lub pocztkwXV w., glosy go-

17 Zob. J. Leny, Zvonimir, SSS, t. 7, cz. 1, s. 176 - 177, ze

szczegowym zestawieniem rde i lit.18 Por. Klai, s. 487 - 488.19 ii, s. 52-53; Moin, s. 17, 28, 33-34.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

13/198

tyckie w aciskim kartularzu klasztoru w. Piotra w Selu naobszarze Poljicy, gdzie wspomina si o banach chorwackich zdoby midzy panowaniem krla witopeka a krlaZwonimira"20. Skoro za wiadomo, e imi witopeka jako

rzekomego krla chorwackiego nigdzie poza tym nie wystpuje,uwaa si za oczywisty zwizek glos kartularza z tekstem red. ChLatopisu. Autor glosy, jeli zreszt nie korzysta z aciskiegotekstu Latopisu, a imi Zwonimira mg zaczerpn z ywejtradycji, musia si posugiwa jak mniej skaonwersj, skorowspomniawitopeka, a nie Budimira. Nie wydaje si zresztistotne, czy daleko idcych zmian w tekcie red. Ch dokonanodopiero w pocztkach XV w. lub nieco pniej, czy byy one juw wersji powstaej w XIV w. W kadym bowiem razie nie mogaona suy za podstaw piszcemu po acinie autorowi Latopisu.

Jedyn warto, w tej sytuacji, przedstawia dzi redakcjaaciska, znana nam w dwch rkopisach B i W oraz jej woskiprzekad Orbiniego. Na obecnym etapie bada przyj mona, eredakcja aciska ma najbliszy zwizek z archetypem, a wic, esam Latopis napisany zosta w jzyku aciskim. Nikt te, zdotychczasowych zwolennikw sowiaskiego archetypuLatopisu, nie potrafi wykaza funkcjonowania na zeckimPrimorju, z ktrym zwizany jest Latopis, orodka pimiennictwasowiaskiego przed poowXII w. Pooone z dala od wcze-

snych centrw pimiennictwa sowiaskiego w Ochrydzie iPresawiu obszary serbskiego przymorza pozostaway pododdziaywaniem gwnie aciskiej organizacji kocielnej. Wisi z tym, nieliczne co prawda, znaleziska, jak inskrypcjaaciska z okolic Prijepolja (pogranicze dzis. Serbii, Boni iCzarnogry) z VI w., czy dwie identyczne grecko-aciskie

20 Isti fuerunt bani in Croatia de genere Croatorum a tempore regisSuetopelegi usque ad tempus Suenimiri regis Croatorum", Supetarskikartular, opr. V. Novak, P. Skok, Zagreb 1952, s. 231 (cap. 102), s. 136

(uwagi o chronologii).

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

14/198

pieczcie Jerzego, syna Bodina (pocztek XII w.). Sprzedpoowy XII w. nie dysponujemy natomiast adnymi serbskimizabytkami pimiennictwa sowiaskiego. Znana cyrylickainskrypcja z Temnia (koo Varvarina, na pn. wschd od Niszu),

datowana oglnie na X - XI w., stanowi wycznie ladoddziaywa orodkw pimiennictwa macedoskiego naobszary rozwijajce si poza struktur politycznSerbii. Cechyjzykowe Ewangelarza Mariaskiego (Codex Marianus) z X - XIw., cho typowe dla pogranicza serbsko-macedoskiego, zdajsi jedynie wskazywa na zwizek osoby autora przekadu z tymirejonami. Dat powstania inskrypcji cyrylickiej na tzw. tablicy zHumca (na pd. zachd od Mostaru), czon niegdy z X - XIw., przesuwa si obecnie do drugiej poowy XII w. Zabytek ten, podobnie jak nadgrobna inskrypcja upana trawuskiego Grdy(okolice Trebinja) z lat 1173-1189 i inne inskrypcje ze schykuXII w., naley do niewtpliwych ju oddziaywa kulturalnych ipolitycznych pastwa Stefana Nemani.

Za dowd istnienia orodkw pimiennictwa sowiaskiego wZecie trudno uzna bull antypapiea Klemensa III z 1089 r.,gdy mowa jest tam wycznie o funkcjonowaniu na obszarzepowoanej wwczas do ycia metropolii barskiej klasztorwobrzdku aciskiego, greckiego i sowiaskiego (monasteria tam

Dalmatinorum, quam Graecorum atque Sclavorum)21. Trzeba

pamita, e bulla z 1089 r. powstaa21 Wyda j P. Kehr, Papsturkunden in Rom. Erster Bericht, [w:]

Nachrichten von der Knigl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Gttingen,Philologisch-historische Klasse, Jh. 1900, Gttingen 1900, Heft 2, s. 148-149. Przedruk: S. Stanojevi, Borbaza samostalnost katolike crkve u ne-manjikoj dravi, Beograd 1912, s. 159-160. Obszerny regest: AA, t. 1, nr68. Cakowicie oderwana od bazy rdowej jest teza B. M. Radojkovicia(Knjiica o Gotima, Beograd 1974, s. 14 - 26), jakoby w Zeciefunkcjonowaa podwjna struktura kocielna aciska i sowiaska aorodkiem tej ostatniej miaby by w XI - XII w. Ulcinj. Dobry przegldnajstarszych zabytkw pimiennictwa

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

15/198

bezporednio po przyczeniu przez Bodina wielu terytoriwznajdujcych si dotd pod administracj bizantysk (Serbiakontynentalna, obszary na wschd od Jez. Skadarskiego), gdzie si rzeczy - musiay funkcjonowa jakie klasztory greckie

czy nawet sowiaskie. Jeli nawet w tych ostatnich rozwijao sipimiennictwo sowiaskie, wydaje si wtpliwym, aby wczyysi one cakowicie w nurt ycia swej aciskiej metropolii ipopieray jej denia jurysdykcyjne.

Poredniwskazwkprzemawiajcza aciskim archetypemLatopisu jest wreszcie saba czy wrcz nawet adna znajomotego utworu w serbskim redniowieczu. Wbrew niejednokrotnym ale bezpodstawnym przypuszczeniom Latopis nie odegrabowiem adnej roli w ksztatowaniu si pimiennictwaserbskiego w rodzimym jzyku na przeomie XII i XIII w.adnych ladw jego znajomoci nie znajdujemy rwnie wznacznie pniejszych serbskich zwodach latopisarskich, zktrymi czy go jedynie schemat literackiej konstrukcjigenealogicznej. Na przeszkodzie sta musiay jakie racjonalnewzgldy, a takim by wanie przypuszczalnie aciski jzyk tegoutworu, niezrozumiay dla wikszoci autorw piszcychredakcjserbskjzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego.

To wszystko wic, co czytamy w Prologu Latopisu orzekomym przetumaczeniu z jzyka sowiaskiego jakich dzie,

trzeba zatem uzna za manier typow dla redniowiecznychkronikarzy, ktrzy w ten sposb pragnli nada swej narracjiwikszwiarygodno22.

z caoci etnicznie ziem serbskich da P. Djordji, Istorija srpske irilice,Beograd 1971, s. 42, 45, 62 i n. Zob. te D. Bogdanovi, Istorija stare

srpske knjievnosti, Beograd 1980, s. 119 i n.22 Szerzej zob. Banaevi, s. 43 i n. Podobnie ju wczeniej J. Kovaevi,

w: ICG, t. 1, s. 427. O podobnych przypadkach por. te A. F. Grabski,Polska w opiniach obcych X - XIII w., Warszawa 1964, s. 153 - 155.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

16/198

rda Latopisu

Podobnie jak zdecydowana wikszo redniowiecznychautorw, rwnie autor Latopisu czerpa musia skd informacjedla swego dziea, obejmujcego bez maa osiem wiekw dziejw.

On sam wymienia zaledwie trzy takie starsze rda: tajemnicz,,Ksig o Gotach", ktrnazywa rwnie Regnum Sclavorum"(Prolog), ywot w. Wadymira (roz. XXXVI) oraz jak ksigMethodius" (roz. IX). Cz z nich niewtpliwie wymyli sam,jak rda wymienione w Prologu, inne jeszcze zapewne ztych czy innych wzgldw, zatai.

Dotychczasowe analizy Latopisu nie wykazay, aby autorkorzysta z jakiego znanego nam dzirda. W badaniach tychsignito rwnie po metod filologiczn, przeprowadzajc

gramatyczno-leksykalnanaliz jego treci. Uczyni to jeszcze wokresie midzywojennym Milorad Medini, a jego wnioski majjeszcze dzisiaj swoich obrocw. Zdaniem Mediniego, Latopis wtej formie, w jakiej znamy go obecnie, jest utworemtrjczonowym, gdzie kady z czonw stanowi odrbne,powstae w rnych okresach dzieo. Czonami tymi stzw. Tra-wuska kronika (roz. I - XXV), Legenda o w. Wadymirze (roz.XXXVI) i Latopis duklaski (roz. XXXVIII - XLVII)23. Autor jedynie ostatni z czonw Latopisu skonny by uzna za

oryginalnparti dziea, przypisujc jej autorstwo jakiemu ano-nimowemu mieszkacowi Zety. Ten mia jpierwotnie napisa,zgodnie z Prologiem, w jzyku sowiaskim, a dopiero pniej,przed okoo 1180 r., dokona jej przekadu na acin i poczy wjedncao z Trawuskkronik i Legendo w. Wadymirze.Ostatecznredakcj, cay tekst Latopisu otrzyma

23 Medini, Starine, s. 29 i n.; tene, Ljetopis, s. 113-156. W ostatniejpracy peniejsza dokumentacja dowodowa. Po podobnej linii idtewieeustalenia Hadijahicia (Regnum, s. 11 i n.), z drobnymi korektami ustaleMediniego. W pracy Hadijahicia (s. 59) rwnie propozycje filiacji.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

17/198

mia dopiero w XIV w. w Dubrowniku, gdzie na podstawielokalnej tradycji, uzupeniono go podaniem o dziejach Bello-Pawlimira (roz. XXVI - XXVII). Jak dowodz tego jednakrezultaty bada Ksenii W. Chwostowej, metoda Mediniego

okazaa si cakowicie zawodna. W przeciwiestwie do niego, badaczka radziecka signa do analizy terminw prawno-ustrojowych (rex, princeps, populus, exercitus, gens, terra, regioitp.), dochodzc w konsekwencji do odmiennych wnioskw,jakoby Latopis wyszed spod pira jednego autora24.

Przy maym objtociowo dziele, do jakich Latopis si zalicza,operowanie okrelonymi kategoriami gramatycznymi bdleksyk z zakresu historii spoecznej, byo moliwe bezpowaniejszych problemw. Wida zreszt doskonale, e autorLatopisu, chocia zapewne dysponowa jakimi rdami i ob-ficie z nich korzysta, doskonale radzi sobie z redakcj dziea.Gdzie trzeba byo, jak w przypadku Samuela, odwoywa si doswych wczeniejszych sw (roz. XXXVI). BadaniaMijukovicia wykazay dla odmiany, e Medini bdc sirzeczy skazany na edycj iicia przejmowa jego bdnelekcje, ktre cho nie s istotne dla waciwego zrozumieniasamej narracji, w badaniach jzykowych nie mogy dapozytywnych wynikw25.

Styl i kompozycja Latopisu jest wsplna dla caego utworu.

Wyjtek pod tym wzgldem zdradza jedynie obszerny roz.XXXVI, powicony w caoci dziejom Wadymira i jego onyKosary. Charakteryzuje si on typowymi cechami dla utworuhagiograficznego. Nie ma zatem teadnego powodu wtpi wsowa autora, e dysponowa on jakim oryginalnym utworem oyciu Wadymira, a ktry nazywa on Liber gestorum eius",odsyajc do czytelnika

24 K. V. Chvostova,K voprosu o terminologii Letopisa popa Dukljanina,[w:] Slavjanskij archiv. Sbornik statej i materialov, Moskva 1959, s. 40 - 45.

25

Por. uwagi Mijukovicia w komentarzach, ktre zaczy do swegoprzekadu red. W.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

18/198

zainteresowanego dalszymi szczegami z ycia bohatera.Musiao to by zapewne dzieo napisane rwnie po acinie26, wkrgach katolickich zeckiego Primorja, zapewne wkrtce pomierci Wadymira, czyli po 1016 r. Pewne akcenty polityczne,

uwypuklajce denia wolnociowe bohatera, pozwalaj z duostronoci przypuszcza, e utwr ten zrodzi si w okresiewzrostu de narodowociowych lat 40-tych XI w. Powstay juz pewnej perspektywy czasu, ywot ten myli szereg znanychskdind faktw dotyczcych osoby Wadymira. Jegoniewtpliwie autentyczne maestwo z crkSamuela, wzboga-cone zostao w wersji Latopisu o epicki, rozgrywajcy si wwizieniu w Prespie, wtek miosny dotyczcy innej crkiSamuela Mirosawy i Aszota przyszego duksa Dracza, znanyz relacji Skylicesa.

Uwypuklone ostatnio przez Nikole Banaevicia rnice midzyredakcjaciskLatopisu a redakcjwoskOrbiniego, w trecirozdziau XXXVI27, wskazuj wyranie, e ywot Wadymirazosta wykorzystany jedynie w wikszych fragmentach, a nie wcaoci. W redakcji aciskiej zatarte zostay cakowicie przyczyny mordu, dokonanego przez Jana Wadysawa naWadymirze, gdy u Orbiniego wida wyranie, e chodzio opowody czysto polityczne, a mianowicie rywalizacj Wadymira,cieszcego si poparciem Bizancjum, o tron pastwa

zachodniobugarskiego28.Du warto rdow ywota Wadymira powiadcza

Skylices, ktry akcentuje rwnie pokojowe usposobienie bohatera, nie mwic ju o innych szczegach. Pod tymwzgldem ywot wersji latopisarskiej rni si korzystnie odpnych wersji greckich ywota Wadymira, jak rwniegreckiego ofi-

26 Zob. J. Leny,ywot Jana Wodzimierza, SSS, t. 7, cz. 1, s. 301 - 302,gdzie szczegowa literatura.

27 Banaevi, s. 138, 142, 169 i n., 171 i n. Zob. te uwagi J.Kovaevicia, w: ICG, t. 1, s. 421.

28 Szerzej zob. J. Leny, Pa stwo Samuela a jego zachodni ssiedzi,Balcanica Posnaniensia, 2, 1985, s. 87 -111.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

19/198

cjum ku jego czci. Oba utwory greckie, bazujce na odmiennychod wersji znanej z Latopisu tradycjach historycznych, powstaydopiero pod koniec XVII w.29 Wbrew niejednokrotniewyraanym opiniom30 nie maj one nic wsplnego z ywotem

Wadymira wykorzystanym przez autora Latopisu. Legendy tebazujna bardzo pnych tradycjach z okolic Elbasan, a zawartew nich szczegy, jak cho by okrelanie Wadymira (w obuwyst puje on pod imieniem Jana Wadymira) synem Stefana Nemani, zmarego w blisko 200 lat pniej wielkiego upanaSerbii, wiadcz o ich nikych walorach historycznych. Po-wtarzajcy si w nich motyw ze cit gow, wiezion konnoprzez bohatera na miejsce spoczynku, zaczerpnity zosta w obulegendach greckich z wczeniejszych legend bakaskich owadcy ksistwa tyrnowskiego Janie Szyszmanie (zm. 1393 r.),Wadysawie Warneczyku (zm. 1444 r.) czy begu tureckim,albaskiego pochodzenia, Baabanie (zm. 1467 r.)31. Zanajbliszwic, nieznanemu nam ar-

29 S. Novakovi, Prvi osnovi slovenske knjievnosti medju balkanskimiSlovenima. Legenda o Vladimiru i Kosari, U Beogradu 1893, s. 241 i n., turwnie serbsko-chorwacki przekad greckiego ywota Wadymira (s. 253 -265) i oficjum (s. 265 - 274). Szczegowe zestawienie wyda i naj-nowszych opracowa zob. J. Leny,ywot Jana Wodzimierza, s. 301 - 302.Z wydanym w 1690 r. drukiem greckim ywotem wie sicile ikona z

wyobraeniem postaci Wadymira na koniu i scenami z jego ycia. Por. G.Ostrogorski, Sinajska ikona sv. Jovana Vladimira, Glasnik Skopskognaunog drutva, 14, 1934, reed. w: tego, Sabrana dela, t. 4: Vizantija iSloveni, Beograd 1970, s. 159-169.

30 Zob. na przykad D. Dragojlovi,Dukljanski knez Vladimir i albanskiNovatiani, Istorijski zapisi, 28 (48), 1975, nr 1 (32), s. 93 -104. Inne pracetego autora zob. J. Leny,ywot Jana Wodzimierza, s. 302.

31 Por. J. Grzegorzewski, Grb Warneczyka, Rozprawy AkademiiUmiejtnoci, Wydzia Filologiczny, Serya II, t. 20, Krakw 1902(Oglnego zbioru t. 35), s. 223 - 224 i n., 276. Znamienne jest przy tym

na co zwraca uwag autor e w legendach poudniowosowiaskichWadysaw Warneczyk wystpuje pod imieniem Janko.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

20/198

chetypowi ywota Wadymira, mona uzna obecnie jedynie t,jak przedstawia XXXVI rozdzia Latopisu w obu rkopisachaciskich i w red. O. ywot ten stanowi obok samegoLatopisu jedyn, jak dotd, pewniejsz przesank

wyksztacenia si rodzimej literatury serbskiej jeszcze przedwyksztaceniem si na pocztku XIII w. biografistyki starocer-kiewno-sowiaskiej serbskiej redakcji.

Sporo szczegw, jakie Latopis zaprezentowa wpocztkowych rozdziaach (znajomo pewnych realiwwoskich, inwazje Gotw i Protobugarw), wskazuje nawykorzystanie przez autora jakich dzie zwizanych z tymiwydarzeniami, cho trudno wskaza na znajomo przezekonkretnych rde. Autor Latopisu nie przepisywa bowiem ichdosownie, lecz zmienia i podporzdkowywa wasnemutendencyjnemu celowi, ktrym byo przede wszystkimwykazanie odlegych tradycji barskiej prowincji kocielnej.Znajomo pewnych realiw woskich bya moliwa dzikiywym w caym redniowieczu kontaktom Dalmacji zWochami. W 1123 r. przebywa m.in. na Monte Cassino niejakiSabin z Dalmacji, wwczas rwnie docieray do Dalmacji jakiedziea rkopimienne32. Autor nie musia wic koniecznieudawa si do Woch, a mg rwnie dobrze zapozna si zodpowiednimi rdami na miejscu, w ktrym z orodkw

klasztornych Dalmacji. Tutaj rwnie mg si zetkn z jakimpimiennictwem dotyczcym dziaalnoci Konstantyna iMetodego. Nie wiadomo jednak, czy by to cieszcy si dupoczytnoci,,ywot Konstantyna", czy jakie inne rdo

32 S. Stanojevi, Oprvim glavama Dukljanskog Letopisa, Glas, 126 (69),1927, s. 101; Moin, s. 28 i n. Prby L. E. Havlika (Dukljansk kronika a

Dalmatsk legenda, Praha 1976) doszukiwania si w pocztkowychrozdziaach Latopisu, zwaszcza w roz. IX, jakiej legendy dalmatyskiej,opartej na tradycjach licznych rde IX w. z krgu cyrylometodiaskiego,

spotkay si z krytyk. Zob. P. Devos, Lgende italique" et Lgendedalmate" concernant S. Constantin-Cyrille, Analecta Bollandiana, 95, 1977,s. 133 -143.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

21/198

powstae w rodowisku rzymskim po jego mierci w 869 r. lubnieco pniej w Dalmacji, gdzie od X w. rozwijay sirodowiska hodujce liturgii sowiaskiej w obr bie tutejszegoKocioa katolickiego. Pominicie osoby Metodego, ktry by

obiektem ostrej krytyki w Kociele dalmatyskim, wiadczy oznajomoci przez autora realiw kocielnych tego krgu i granictolerancji ze strony jego przeoonych.

Jest wysoce prawdopodobne, e zna on nawet akta synodwsplickich (925 i 928 r.), ktre posuyy mu za inspiracj przyopisie wiecu na rwninie Dalma (rozdz. IX). Na takmoliwowskazuje zbieno pewnych wtkw, jak przybycie na wieclegatw wyposaonych w listy papieskie (w Latopisie dodatkoworwnie przedstawicieli z Konstantynopola), inspiracyjna rolaosoby panujcego (w Latopisie witopeka, w aktach splickichkrla chorwackiego Tomisawa i ks. Zachlumia MichaaWyszewicza), restaurowanie dawnych biskupstw i kociow,ustalanie granic itd.33 Zbienoci te na tyle ju musiay uderzyinterpolatora rkp. W Latopisu, e uzupeni on jego tre w tymmiejscu, wpisujc imiona legatw papiea Jana X, biskupwJana z Ankony i Leona z Palestry, uczestnikw drugiego synodusplickiego.

Na bliej nie znanych dzi rwnie rdach opar autorLatopisu sw relacj o Protobugarach (rozdz. V). Prawidowa,

stara nazwa najwyszego dostoj-

33 Postanowienia dwch pierwszych synodw splickich (efektem pierwszego z nich byo utworzenie metropolii splickiej) znane s dzisiajwycznie z tekstw interpolowanych (nie bez licznych bdw) w

pocztkach XVI w. do kroniki Tomasza Archidiakona splickiego. Por. N.Klai, Historia Salonitana Maior, Beograd 1967, s. 36 - 37, tre

postanowie: ibidem, s. 94 - 106. W przeciwiestwie do dawnejhistoriografii, wspczesna skonna jest je uwaa za dokumentywiarygodne, por. A. J. Soldo,Die Historiographie der spliter Konzile im X.

und XI. Jh., [w:] Vita religiosa, s. 21 i n.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

22/198

nika protobugarskiego kagan", korespondujca z informacjopodporzdkowanych mu ksitach, sprawujcych wadzadministracyjno-sdownicz, a take szczegy topograficzne(cho mocno znieksztacone) dotyczce zajcia w trakcie inwazji

Protobugarw Sylloduxii i Macedonii, wreszcie etymologiaBugarw, wywodzona od wielkiej rzeki Wogi, dowodzi, ewszystko to nie mogo si zrodzi w umyle autora z Baru.Musia on wykorzysta jakie rdo zawierajce wspomnianeszczegy34. Niekoniecznie musiay to by jakie tradycjepimiennicze z krgu bugarskiego, a rwnie dobrze zachodnie,ktre powicay Bugarom sporo uwagi. Musiaa to byniewtpliwie relacja do pna, w ktrej zatary si ju wpamici szczegy najwczeniejszych faz podboju Bakanw igdy chrzecijastwo zataro rwnie obraz pogaskich wierzeobu narodw, na jakiej rdo to tworzy podstaw wsplnotyprotobugarsko-sowiaskiej. Silne akcentowanie wsplnotyjzykowej i pogaskich obyczajw wskazuje na gboki dystanschronologiczny autora tego rda do rzeczywistych wydarzesprzed IX w. Z tego samego zapewne te rda musia autorLatopisu zaczerpn informacj o ochrzczeniu przez Konstanty-na-Cyryla (roz. IX) caego narodu bugarskiego (totam gentem

Bulgarinorum), jak i o mierci bugarskiego cara Piotra (roz.XXX) oraz do istotny szczeg o stoecznym charakterze, za

jego czasw, Wielkiego Presawia. Zamyka to wszystko informa-cja o Samuelu, o ktrym autor Latopisu wyraa si quidamSamuel", piszc dalej, e nakaza si tytuowa imperatorem,wspomina wojny, jakie toczy

34 Novakovi, Prvi osnovi, s.130; Moin, s. 45, p. 30; Banaevi, s. 75;S. Antoljak, Izvori za historiju naroda Jugoslavije, srednji vijek, Zadar1978, s. 63, 66. Wszyscy oni wskazywali na znajomo przez autoraLatopisu jakich rde dotyczcych Protobugarw i Bugarw. Zob.rwnie: komentarze o wartoci Latopisu jako rda do dziejw Bugarii:

Mavro Orbini, Carstvoto na Slavjanite 1601, otksi, Sofija 1983, s. 15 i n.(T. Sarafov).

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

23/198

z Grekami, ktrych mia przepdzi z caej Bugarii itp. (roz.XXXIII). W jednym krtkim passusie zamknito dugi iniezwykle burzliwy okres panowania Samuela, by dopiero w roz.XXXVI, obejmujcym tzw. ywot Wadymira, powrci do

niektrych spraw ponownie, opierajc si ju oczywicie na in-nych rdach i innych tradycjach.Okrelenie quidam Samuel" nie mogo wyj spod rki autora

oceniajcego polityk i dziaalno Samuela z perspektywy XIIw. Wtpliwe rwnie, aby w ten sposb wyraa si o Samuelujaki Bugar. Panowanie jego pozostawio bowiem na dugogbokie lady we wschodniej czci Pwyspu Bakaskiego,skoro piszcy w XIII w. Jan Stawrakios wspomina, e jeszcze wtym czasie imi Samuela byo na ustach Bugarw35. Wtpliwezatem, aby dzieo z jakiego przypuszczalnie korzysta autorLatopisu, czerpic ze rne szczegy o Bugarach, mogopowsta pniej ni na przeomie X i XI w. Tym bardziej e nieobejmowao ono ju wedug wszelkiego prawdopodobiestwa informacji o niepowodzeniach Samuela i jego klsce w 1014r.

Romantyczna fascynacja serbsk pieni ludow, jak rwniedo wczesne odnotowanie w rdach wiadomoci o epiceludowej wrd Serbw, sprawio, e ju w dawnej historiografiipodkrelano silne odzwierciedlenie w Latopisie legend i pieni

ludowych36. Opinia ta zdobya sobie prawo bytu rwnie wnajnowszej historiografii37. Dopiero Nikola Banaevi wykazaprzekonujco, e wtki ludowej epiki nie odegray wksztatowaniu si treci Latopisu powaniejszej roli.

35 VINJ, t. 3, s. 46.36 Zob. przykadowo: V. Jagi,Historija knjievnosti naroda hrvatskoga i

srpskoga, reed. [w:]Djela Vatroslava Jagia, t. 4, Zagreb 1953, s. 295 i n.;Jireek, t. 2, s. 296; ii, s. 183.

37 S. Koljevi, Na junaki ep, Beograd 1974, s. 13-14; M. Kaanin,

Srpska knjievnost u srednjem veku, Beograd 1975, s. 75 i n.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

24/198

Latopis oparty jest przede wszystkim na tych okruchachwiadomoci, jakie dotary w ten czy inny sposb do autora, aktre rozwija on i interpretowa wedug wasnego uznania. Chote niewtpliwie zna i wykorzystywa wczeniejsze rda, trud-

no w nim widzie jednak kompilatora.Czy Latopis jest dzieem ukoczonym?

Dawno ju zauwaono, e dzieu temu brakujecharakterystycznego dla wielu redniowiecznych utworwzakoczenia, a sama narracja jakby si urywaa. W rkp. Wznajduje si ponadto na kocu znak etc." (identyczny, jak nakocu roz. XXXVI), sugerujcy istnienie dalszego tekstu. Stdte niektrzy z dotychczasowych badaczy stanli na stanowisku,

e w przypadku Latopisu mamy do czynienia z dzieem bd tonie ukoczonym, bd te takim, z ktrego nie zachoway sidalsze partie38.

Stanowisko takie nie wydaje si w peni przekonujce.Banaevi wysun przypuszczenie, e znak ,,etc." dodany zosta przez nowoytnego kopist, dla ktrego jako osoby piszcejze znacznej perspektywy czasowej dzieo mogo si istotniewydawa nieukoczonym39. Pogld ten zdaje si potwierdzabrak ,,etc." w rkp. B, gdzie ostatnie sowa zwajsi na ksztatodwrconego wierzchokiem ku doowi trjkta, jak te wreszciesowo Il Fine" w red. O. Co si natomiast tyczy brakucharakterystycznego zakoczenia czy wrcz braku jakiejkolwiek puenty, to Latopis nie jest pod tym wzgldem adnymwyjtkiem. Ju ii i Moin wskazywali na wiele dzieredniowiecznego pimiennictwa po-

38 Zob. zwaszcza Mijukovi, s. 57 i n., 86. Na podobnym stanowiskustali ju wczeniej Jireek, t. 1, s. 130 - 131 oraz N. Radoji, Onajtamnijem odeljku Barskog rodoslova, Cetinje 1951, s. 76.

39 Banaevi, s. 266. S. M. Stedimlija, Zagonetka popa Dukljanina,

Crkva u svijetu, 4, 1969, nr 1, s. 80, traktowa znak etc." jako rzecznieistotn.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

25/198

zbawionych tej cechy. Wrd nich znajduje si napisana okoopoowy XIII w. Kronika Archidiakona splickiego Tomasza,ktremu trudno zarzuci, aby nie ukoczy swego dziea (zm.1268 r.). Do takich wreszcie utworw mona zaliczy, z

bliszego nam krgu,Kronik Wielkopolsk

40

czyHelmoldaKro-nik Sowian. W tym ostatnim przypadku jedynie niektre zrkopisw posiadajmarginalne adnotacje o kocu kroniki41.

W przypadku Latopisu sama tre przede wszystkim wskazuje,e autor doprowadzi swj zamys opracowania pocztkwKocioa barskiego i przeszoci pastwa zeckiego do koca.Urywa swnarracj w momencie objcia wadzy przez Radosa-wa III, ostatniego przedstawiciela rodzimej dynastiiSwewladiczw, w okresie upadku znaczenia tego pastwa,ktrego zasig ogranicza si wwczas zaledwie do wskiego pasa wybrzea adriatyckiego, midzy Kotorem i Skadarem. Byto jednoczenie moment ekspansji na poudnie nowego orodka politycznego, jakim byo pastwo Serbw kontynentalnych wRaszce i jego dynastii.

Data powstania Latopisu

Data powstania Latopisu stanowi problem niezwykej wagi,gdy rzuca ona jednoczenie wiato na spraw wartoci iczciowej cho by tylko wiarygodnoci tego dziea jako rda

historycznego. Wikszo historykw jest na og zgodnych, edzieo to musiao powsta w poowie lub drugiej poowie XII w. Na obecnym etapie dyskusji trudno bowiem uzna, pomimowszystko, skrajne stanowisko Mijukovicia, ktry powstaniezabytku kadzie na okres od drugiej poowy XIV w. do poowyXV w., czc

40 Kronika Wielkopolska. Przetumaczy K. Abgarowicz, wstp ikomentarze opracowaa B. Krbis, Warszawa 1965, s. 297 - 298.

41 Helmolda Kronika Sowian. Tumaczenie J. Matuszewski, wstp i

komentarz J. Strzelczyk, Warszawa 1974, s. 417.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

26/198

je sw ideologiczn wymow z czasami najwikszej potgiBalsziciw, lokalnej dynastii zeckiej (1360-1421), ktrejaspiracje polityczne sigay nie tylko ku stworzeniu duegopastwa w granicach starej Dukli (Zety), lecz nawet znacznie

dalej

42

. Ambicje ich miayby nawet spotka si z poparciem patrycjatu Baru, w ktrego krgach zrodzia si myl napisaniadziea. Zdaniem Mijukovicia musiay istnie dalsze partieLatopisu dotyczce pastwa Nemaniczw, gdzie ideologiaBalsziciw znalaza szersze rozwinicie. W rzeczywistocitrudno doszuka si powodw, aby owe zaginione rzekomofragmenty Latopisu mogy posuy Balsziciom w realizacji ichpolityki w okresie, gdy yli jeszcze ksi Lazar (zm. 1389), krlTwrtko I Kotromani (zm. 1391), a take dwaj serbscy despoci:Stefan Lazarewi (zm. 1427) i Jerzy Brankowi (zm. 1456),posiadajcy znacznie wicej praw do schedy po Nemaniczachnili, wywodzcy si zaledwie z rodu feudalnego Zety, Bal-sziciowie43.

Przyzna trzeba, e Mijukoviciowi udao si podway lub teosabi wiele argumentw iicia o wczesnej proweniencjizabytku. Nie prbowa natomiast tego czyni w odniesieniu doparu innych, nie mniej istotnych. Nie moe bowiem raczej budziwtpliwoci fakt wykorzystywania Latopisu okoo poowy XIIIw. przez Tomasza Archidiakona splickiego44, jak rwnie

znajomo jego treci, przynajmniej roz. IX, przez arcybiskupaBaru Jana de Piano Carpiniego. Jego sowa o antycznychtradycjach arcybiskupich Dioclei i wyksztaceniu si w jejmiejsce Baru jako siedziby nowej metropolii cytuje w swym

42 Mijukovi, s. 107 - 108.43 Por. Banaevi, s. 37, 109-110, 142, 204-209, 268; S. M. tedimlija,

Zagonetka, s. 73 i n. Pomimo tej krytyki Mijukovi nadal pozosta przyswym dawnym stanowisku, zob. S. Mijukovi, Neke primjedbe na

Banaevievu knjigu Letopis popa Dukljanina", Boka, 3, 1971, s. 263 i n.44 Por. ii, s. 49-51; Moin, s. 23. Mijukovi, s. 60-61, nie zaj w tej

kwestii stanowiska.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

27/198

dokumencie wydanym 24 II 1252 r., do arcybiskupa DubrownikaJana z Wenecji45. Jest to pokosie dysputy obu arcybiskupw,odbytej w pocztkach 1252 r. w obecnoci papiea InnocentegoIV, a wic w szczytowym okresie konfliktu midzy Barem i

Dubrownikiem. Jakkolwiek nie dysponujemy adnymikonkretnymi przekazami, zdaje si jednak, e Jan de PianoCarpini odnis wwczas pewien sukces, gdy wanie od 1252 r.cay spr przybra korzystniejszy nili dotd obrt dla Baru46.

Poredniwreszcie wskazwk przemawiajc za powstaniemzabytku nie pniej ni okoo 1219 r., tj. datstworzenia podstaworganizacyjnych Serbskiego Autokefalicznego KocioaPrawosawnego, jest brak wyranych aluzji do jego ekspansji napoudnie. Dostrzeono ju wczeniej, e Latopis pisany jest z pozycji katolickich i nie zawiera adnych lub prawie adnychakcentw nieprzychylnych Kocioowi prawosawnemu47. Jelinawet takowe s, to nie dotycz prawosawia serbskiego, aprzykadowo pastwa Samuela i to te raczej w sposb ukryty48.Trudno za wyobrazi sobie, aby zwolennik niezalenejkatolickiej prowincji kocielnej w Barze, jakim by autor, godzisi bez sowa z ekspansj prawosawia i jego strukturorganizacyjnych, stworzonych w 1219 r. jak wiadomo rwnie w Zecie49. Dzieo to zatem musiao powsta przed tdat,

45 CDS, t. 4, nr 419. Zob. te ii, s. 48-49; Moin, s. 23.46 Por. J. Lui,Neobjavljene isprave i akti XIII stoljea iz dubrovakog

arkiva, Arhivski vjesnik, 10, 1966 (wyd. 1967), s. 120 i n., gdzie rwniepene teksty dwch nie publikowanych dotd dok. wskazujcych, emetropolita Dubrownika nie przebiera w tym konflikcie w rodkach, po-suwajc si do aresztowania Jana de Piano Carpiniego.

47 Por. Jireek, t. 1, s. 131; W. Kowalenko, Dukljanin pop, SSS, t. 1, s.401-403; Banaevi, s. 109.

48 J. Leny,Pastwo Samuela, s. 104 - 105.49 Niezalenie od istniejcych biskupstw katolickich utworzone zostay

okoo r. 1219 biskupstwa prawosawne: zeckie, z siedzib w starymbenedyktyskim kl. w. Michaa Archanioa na Prewlace oraz zachlumskie:w Stonie. Por. M. Jankovi,Episkopije Srpske crkve 1220. godine,

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

28/198

w okresie, kiedy obszary Zety, Trawunii i Zachlumia jedynieakcydentalnie stykay si z wpywami Kocioa prawosawnego.

W zasadzie, jeli chodzi o cis dat powstania Latopisu, tojedynprzesank stanowi tutaj jego tre. Narracja koczy si na

wydarzeniach z okoo poowy XII w. W ostatnim rozdzialemowa jest o udaniu si ksicia Radosawa III do cesarza ManuelaKomnena, ktry jak wiadomo obj wadz 8 IV 1143 r. ipanowa do 24 IX 1180 r. W zalenoci te od szczegowejinterpretacji stosunkw bizantysko-serbskich w tym okresie (niezawsze precyzyjnie dajcymi si datowa), powstanie Latopisuczy si z datami wyznaczonymi okresem panowania ManuelaKomnena. Jeli natomiast uwzgldni fakt, i w Latopisie (roz.IX) wyst puje jeszcze, wrd sufraganii Splitu, biskupstwo wZadarze, ktre w 1154 r. podniesione zostao do rangi odrbnejmetropolii50, to z ca pewnoci Latopis musia zostaukoczony przed t dat. Zatem najprawdopodobniejsz datjego powstania, czy te ukoczenia, slata 1143 - 1154. Miao tozatem miejsce ju po utraceniu (1142 r.) przez Bar praw metro- politalnych, co niewtpliwie stanowio bezporedni przyczynpowstania dziea.

Autor i jego rodowisko

Podobnie jak w tylu innych zabytkach redniowiecznegopimiennictwa, rwnie w przypadku Latopisu autor pozostajeosobnie znan. By na tyle

[w:] Sava Nemanji sveti Sava, Beograd 1979, s. 73-83; teje,Episkopijei mitropolije Srpske crkve u srednjem veku, Beograd 1985, s. 17 i n.

50 Zob. Moin, s. 25. Wwczas te wymienione w Latopisie biskupstwa:Krk, Osor i Rab (przejciowo Hvar) znalazy si pod jurysdykcj nowejmetropolii w Zadarze, ktra zostaa zwizana z patriarchatem w Grao. Zob.

bliej N. Klai, I. Petricioli,Zadar u srednjem vijeku do 1409, Zadar 1976,s. 163 i n.; E. Perii, Zadar ed i concili provinciali di Split, [w:] Vita

religiosa, s. 400.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

29/198

skromny, e nie tylko nie poda swego imienia, lecz nawetsowem nie napomkn o sobie.

W historiografii jugosowiaskiej podejmowanoniejednokrotnie prby identyfikacji autora Latopisu ze znanymi

osobistociami kocielnymi Dalmacji XII w. Du zwaszczapopularno zdobyo sobie" stanowisko Vjekoslava Klaicia,czcego anonimowego autora z osobGrzegorza biskupa Baruw latach 1172-1189, ktry w 1189 r. opuci swdiecezj i zmarnastpnie ok. 1195 r. w rodzinnym Zadarze51. Jedynprzesankpozwalajc na tego typu identyfikacj bya tre pismaGrzegorza z okoo 1178-1179 r. skierowanego do Rainera (1175-1180) arcybiskupa Splitu, z ktrej wynika, e interesowa si onrdami do dziejw metropolii barskiej52. Wysoce wtpliwe jednak, aby Grzegorz jako domniemany autor Latopisu,dziea, w ktrym pragn on wykaza odlege tradycje metropolii barskiej, zjawi si nagle jako zwolennik jurysdykcji Kocioasplickiego nad caDalmacj i popiera Rainera, osawionego zeswej probizantyskiej polityki, podpisujc si pod jegoprogramem stworzenia dalmatyskiej organizacji kocielnej podegidBizancjum53.Nikomu te z dotychczasowych badaczy nie

51 Na V. Klaicia powouje si (bez podania rda) E. Laszowski, Grgur,

[w:]Znameniti i zasluni Hrvati, Zagreb 1925, s. 97. Wpyww Grzegorzana ostatecznredakcj dziea nie wyklucza S. M. tedimlija, Zagonetka, s.67 - 68. Zob. rwnie Dj. S. Radojii, Legenda o Vladimiru i Kosari njeni vidovi od XI - XIX veka, Bagdala, 96 - 97, Kruevac 1965, s. 4; tene,Un pome pique yougoslave du XIe sicle: Les Gesta" ou exploits deVladimir, prince de Diocle, Byzantion, 35, 1965, s. 529, przyp. 1, ktry,dla odmiany, skonny jest widzie w Grzegorzu autora tumaczenia

pierwotnej rzekomo wersji sowiaskiej Latopisu na acin. Zupenienieprawdopodobnie brzmi natomiast hipoteza B. M. Radojkovicia (Knjiicao Gotima, s. 21 i n.) o tosamoci autora Latopisu z biskupem Ulcinja(Janem?).

52 CDS, t. 2, nr 155.53 Por. krytyczne stanowisko Banaevicia (s. 18-19, 262-263) wobec tejidentyfikacji.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

30/198

wykluczajc tych, ktrzy obstawali przy sowiaskim archetypieLatopisu, nie udao si uzasadni sowiaskiego pochodzeniaautora, Chorwata lub Serba z Zety czy nawet Boniaka.

Anonimowy autor nalea przypuszczalnie do potomkw

romaskiej ludnoci zamieszkujcej Dalmacj, w tym takemiasta serbskiego Primorja. Wynika to z jego sw, gdy wyjaniaznaczenie terminu cacan" quod in linqua nostra resonatimperator" (roz. V), dowodzc w ten sposb, e jego jzykiemmacierzystym bya acina54. Tylko romaskim pochodzeniemautora mona tumaczy epitety gens ferox et indomita" (luddziki i nieokieznany, roz. I) lub ,,crudeles" (okrutni, roz. II) wodniesieniu do Gotw-Sowian. Sowianin (Serb bd Chorwat)nie pisa by o swych przodkach w trzeciej osobie, nieakcentowaby ich pogaskich, zych obyczajw w takim stopniu, jak czyni to autor Latopisu. Akcentowanie okruciestwchrzecijaskich ju wadcw sowiaskich wskazuje za, e nieczyni tego wycznie po to, by przeciwstawi jednych drugim. Nawet gdyby by tylko tumaczem na acin, stara by sizapewne unika wszelkich niekorzystnych epitetw lub, conajmniej, prbowa by je agodzi. Na romaskie wreszcie pochodzenie autora moe wskazywa przesadna momentamiidealizacja autochtonicznej ludnoci romaskiej (roz. VII).

Trudno zgodzi si w tej sytuacji z opini, e saba znajomo

aciny wskazuje, i nie bya ona jego jzykiem ojczystym55.Trudno byo bowiem zachowa dobr znajomo jzyka wwarunkach postpujcej slawizacji, yjc z dala od wiodcychorodkw intelektualnych. Sam jzyk sowiaski musia

54 ii nietrafnie uzna ten passus za pniejszglos. Por. trafne uwagico do romaskiego pochodzenia autora: D. Mandi, Kraljevstvo Hrvata i

Ljetopis popa Dukljanina, [w:] tego,Rasprave i prilozi, Roma 1963, s. 451i n.; J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 242; S. M. tedimlija, Zagonetka, s. 72-73; Banaevi, s. 34 i n., 53, 74.

55 Tak m.in. D. Dragojlovi (rec. pracy Banaevicia), Savremenik, 17(34), 1971, nr 11, s. 414.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

31/198

zreszt nie by obcy autorowi, czemu da wyraz przez czstmanier tumaczenia etymologii imion sowiaskich lub nazwmiejscowych. Blisko orodkw greckich nie wyklucza nawetznajomoci przeze greki, przynajmniej pobienie. Wskazuje na

to passus dotyczcy rozwaa o etymologii Dubrownika orazzupenie sztucznie wtoczone w tekst aciski dwa sowa greckie(roz. XXVI) w mao zrozumiaym kontekcie.

Z Prologu zdaje si wynika, e pisa swe dzieo ju w wiekustarczym. Musia si zatem urodzi kilkanacie lat przed kocemXI w., w okresie wietnoci pastwa zeckiego, ktre wanie wdrugiej poowie XI w. pod rzdami ks. Michaa I i jego synaBodina osigno apogeum swej potgi. Emocjonalnie zwizanyby z Barem oraz tutejszmetropoli i nie jest wykluczone, epiastowa tutaj jaki urzd przy arcybiskupie. Kariera Baru, ktrypowsta przypuszczalnie w VI w., w miejscu z natury obronnym,niedaleko morza i rozwin si w VII w. w zwizku z napywemludnoci romaskiej z gbi Pwyspu Bakaskiego, rozpoczasi w pierwszej poowic XI w.56 Wwczas te jako pooony wssiedztwie Papratny, rezydencji dynastii zeckiej, sta si jednymz waniejszych obok Kotoru i Skadaru orodkw kraju.Splendoru miastu dodawaa niewtpliwie rezydencjametropolitalna. Legenda Baru ywa bya jeszcze w pocztkachXIII w., a Stefan II Nemanicz, piszc biografi swego ojca Stefa-

na Nemani, uy okrelenia miasto sawne"57.56 Na zwizek autora z Barem pierwszy zwrci uwag F. Raki, Ocjena

starijih izvora za hrvatsku i srbsku poviest srednjega vieka, Knjievnik, 1,1864, nr 2, s. 202 i n. O pocztkach Baru zob. Gradovi, s. 93-97; Z.Kaczmarczyk, Miastadalmaty skie do pocztku XV w., Warszawa 1976, s.312-318; P. Mijovi, Ulcinj i Bar arheoloka i kasteloloka istraivanja,[w:] Velika arheoloka nalazita u Crnoj Gori, Beograd 1977, s. 49 i n.,gdzie dalsza literatura.

57 ivot sv. Symeona od krdle tepna, [w:] Pamtky devnihopisemnictvi Jihoslovanuv, sebral a vydal P. J. afaik, V Praze 21873, s. 8

(cap. 7), mianem tym okreli jeszcze tylko Nisz.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

32/198

Moralizatorsko-oratorskie wtrty w tekcie Latopisu wskazuj,e autor by niewtpliwie osob duchown. Sowa umiowani bracia w Chrystusie", w jakich zwraca si w Prologu doczytelnika, mogy wyj jedynie z ust duchownego. Cae zreszt

jego dzieo przesiknite jest na wskro ideami chrzeci-jaskimi58. Grzech stanowi przyczyn wszelkich niepowodze jednostek i caych zbiorowoci. yciem w grzechu tumaczyautor przedwczesn mier, klski na polu bitwy itp. Z pozycjichrzecijaskich dokonuje niejednokrotnie ocen poszczeglnychwadcw, dzielc ich w okresie pogaskim na wrogw iprzyjaci tubylczej ludnoci romaskiej, a w okresiechrzecijaskim ocena ta uzaleniona jest od ich pobonoci, jakrwnie siy fizycznej i walecznoci. Jest wreszcie autortypowym przedstawicielem klasy feudalnej. Ceni sobie,podkrelajc to bardzo czsto, wysokie koligacje, krlewskie icesarskie, zarwno z krgw wschodnich, jak i zachodnich.Skonny jest natomiast potpia maestwa osb z rnych klas.Maestwo Legeta, przedstawiciela panujcej dynastii, zesuc Lowic, dao jak pisze siedmiu zych synw.Ideaem jest dla niego ycie maeskie w penej witoci iczystoci".

Bar, gdzie tworzy autor Latopisu, nie by jakim wiodcymorodkiem intelektualnym Dalmacji. Ustpowa z capewnoci

na tym polu takim miastom jak Split, Zadar czy nawetDubrownikowi. Nie byo tu te wikszych tradycjipimienniczych, a jeli nawet autor mia dost p do pewnychdzie, to zapewne niewiele znajdowa w nich informacji o prze-szoci tego regionu. Tote jak inni wczeni kronikarze,szuka nierzadko inspiracji w Biblii. Stanowia ona dla nie tylkodzieo o najwyszym autorytecie, ale jednoczenie rdopomysw konstrukcyjnych i podniet dla rozwijania wasnychwtkw. Zapoyczonym std zasobem leksykalnym podpiera

58 Zob. krtki, cho dotd jedyny przegld tych spraw: J. Kovaevi, w:ICG, t. 1, s. 427-429.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

33/198

niejednokrotnie swj kunszt moralizatorsko-pisarski. Daleki bywszake od traktowania Biblii wzorem wieluredniowiecznych autorw za rdo do historii swego krajuw odlegych czasach.

Na wzorach zaczerpnitych ze Starego Testamentu opar swgenealogi, fikcyjnej -zresztdynastii Swewladiczw. Wikszorozdziaw skonstruowana zostaa wedug biblijnego schematu:przyszy krl rodzi si, obejmuje wadz, podzi potomka lub potomkw i umiera, a krlestwo przechodzi w rce ktrego zsynw59. Nigdzie te, w caym utworze, nie pada ani jedna dataroczna, ale wzorem Starego Testamentu podaje autor, czstodokadnie co do lat, miesicy i dni czas panowaniawadcw60. Manier t wida pniej zresztw serbskich gene-alogiach i apokryfach.

W sposb sztuczny przenosi autor z Biblii na gruntpoudniowosowiaski niektre okrelenia i terminy. Tak wic, oile w Starym Testamencie populus terrae" dotyczy naroduIzraela, to tutaj pojcie to stosowane bardzo czsto, nie wiadomo,czy oznacza wszystkich wolnych mieszkacw kraju, czy tylkoklas feudaln?61 Wielokrotnie posuguje si przejtym z tegosamego rda terminem populus" w znaczeniu wojska62. Doszczeglnie ulubionych jego zwrotw nale wystpujce tamrwnie sformuowania pad i umar"63 (roz. XXVIII),

powrcili do swych miejsc" (roz. XXXV, XXXVII, XXXVIII).Podkrela zasugi kilku wadcw: Bello-Pawlimira (roz. XXVII),Dobrosawa I (roz. XXXVIII), Wadymira IV (roz. XLIV) iGrubeszy I (roz. XLV), pi-

59 Czwarta Ksiga Krlw XV, 2; XVI, 2. Por. te Banaevi, s. 126.Autor ten nie wyklucza wczeniej (s. 51), e rwnie trjka synwSwewlada: Brus, Totila i Ostroil, stanowi echo biblijnych synw Noego:Sema, Chama i Jafeta.

60Pierwsza Ksiga Mojeszowa V, 3 - 31;Druga Ksiga Samuela V, 4-5;

Ksiga Sdziw X, 2-3; XV, 20.61 Por. Banaevi, s. 128 - 129.62 Zob. np.Pierwsza Ksiga Samuela XXIII, 8.63Ksiga Sdziw V, 27.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

34/198

szc, jak to w ich ,,czasach ziemia zaywaa spokoju"64. O innychpanujcych informuje znw, wzorujc si rwnie na bohaterachbiblijnych, e gnbili i uciskali nard65 (synowie Prelimira, roz.XXXI; Dobrosaw II, roz. XLIII). W przypadku synw Prelimira

wida ponadto wyrane nawizanie do biblijnego Amona:Porzuci natomiast Pana, Boga swoich ojcw, a drogPana niekroczy" 66.

Do wtkw naladowczych nale licznie opisywane przezautora okolicznoci powstania tzw. nazw pamitkowych, jakiewadcy czy te lud nadawali dla uczczenia szczeglniedoniosych wydarze. Analogicznie, jak czyni to Biblia67,rwnie autor wspomina o tym przy wielu okazjach.Charakterystyki zewntrzne niektrych osb przypominaj bohaterw biblijnych. Crka anonimowego upana Raszki byapikna i nieskazitelnych ksztatw (roz. XXX), podobnie jakRachela, crka Labana68; Tihomil to wyborny myliwy (roz.XXII), analogicznie jak Ezaw, syn Izaaka69. Na wzr biblijny, awic z caym dobytkiem, onami, synami i crkami70, odma-lowuje autor wdrwki Protobugarw (roz. V) oraz Bello-Pawlimira i jego towarzyszy (roz. XXVI). Nie jest wykluczone, e z tych samych inspiracji powsta

passus (roz. IX) o strukturze aparatu administracyjnego wpastwie legendarnego krla witopeka, dostosowany nieco

przez wprowadzenie rodzimej instytucji upanw do realiwpoudniowosowiaskich. Do zudzenia przypomina on bowiemfragment z ,,Exodus, Drugiej Ksigi Mojeszowej" (XVIII, 25):Mojesz wybra mw dziel-

64Ksiga Sdziw V, 31.65Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXV, 27.66Druga Ksiga Krlewska XXI, 22. Zob. te Banaevi, s. 122 - 123.67 Pierwsza Ksi ga Mojeszowa XXII, 14; XXV, 8; L, 11; Ksiga

Sdziw II, 5; XV, 17, 19;Druga Ksiga Samuela II, 16.68

Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXIX, 17.69Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXV, 27.70Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXXVI, 6.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

35/198

nych z caego Izraela i ustanowi ich naczelnikami nad ludem,przeoonymi nad tysicem, przeoonymi nad setk,przeoonymi nad dziesitk" 71.

Rzadziej stosowa natomiast autor parafrazy zwrotw ze

Starego i Nowego Testamentu, np. w porwnaniach Bodina iJakwinty do Heroda i Herodiany (roz. XLII)72 lub dosownecytaty (roz. XXXVI).Niewtpliwie dalsze szczegowe badania Latopisu pod tym

ktem mogyby wyjani genez licznych innych zwrotw iwtkw naladowczych Biblii. Nie szybko zapewne da siwyjani, czy naladownictwami tymi autor pragn wypenijedynie luk w swej niewiedzy historycznej, czy wynikay one z jego maniery pisarskiej. Bez tych ustale trudno w tej chwilidokonywa oceny jego erudycji.

Latopis jako rdo historyczne

Ju przed ponad 300 laty Jan Lucius, pierwszy wydawcaaciskiej redakcji Latopisu i zarazem autor pierwszychkomentarzy, skonny by widzie w nim raczej utwr literackianieli rdo historyczne (potius fabulas, quam historiam)73. Wtoku pniejszych bada jednoznaczny sd chorwackiego hi-storyka musia ulec pewnym modyfikacjom, tak, e dzi wzasadzie akcenty zostay rozoone rwno: na rdo historycznei dzieo literackie. Gwna trudno w pierwszym wypadku polega na tym, e wiele wiadomoci usuwa si spod wszelkiejkontro-

71 Por. teExodus, Druga Ksiga Mojeszowa XVIII, 21 -22.72ukasz III, 19; Mateusz XIV, 3-9; Marek VI, 26.73 Przegld dawnych ocen i stanowisk da ii, s. 30 i n. Dla

pniejszego okresu w zasadzie brak podobnego ujcia. Roli tej nie speniarwnie dysertacja E. Turk Santiago, Probleme der Herrschaftsbildung im

mittelalterlichen Serbien (Bis zum ausgehenden 12. Jahrhundert), Frankfurtam Main 1984, gdzie za punkt wyjcia przyjto, niemal w caoci,wiarygodno Latopisu. Por. rwnie Ferluga, Chronik; Hadijahi,

Regnum.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

36/198

li. Historyk nie dysponuje bowiem, jeli chodzi o najdawniejszedzieje Serbw, nazbyt wiarygodnymi przekazami. Konfrontacjaprzypadkowych najczciej rde bizantyskich, poczynajc odnieocenionego Konstantyna Porfirogenety, a na dwunasto-,

trzynastowiecznych autorach koczc, z naszym Latopisem niewypada jednoznacznie. Latopis zawiera bowiem okrelonetendencje, ktre nakazuj historykowi z duym krytycyzmempodchodzi do zawartych na jego kartach informacji.

Wszyscy z dotychczasowych badaczy sna og zgodni co dojednego, a mianowicie, e gwnym celem autora Latopisu byostworzenie dziea majcego wykaza odlege tradycje metropoliikocielnej w Barze. U jego bezporedniej genezy legy pretensjeprzede wszystkim Dubrownika, ktry wykorzystujc zaburzeniazwizane z wojnami Samuela u schyku X w. uzurpowa sobie prawa odr bnej prowincji kocielnej74, roszczc nastpnie pretensje do zwierzchnictwa nad biskupstwami z obszaru pa-stwa zeckiego. Biskupstwo w Barze, podniesione do rangimetropolii w 1089 r. moc bulli antypapiea Klemensa III75, wwarunkach ostrych sporw jurysdykcyjnych nie tylko samegoDubrownika, ale rwnie Splitu i Dracza, utracio swe prawa w1142 r., spadajc ponownie do poziomu sufraganu. Saba pozycjBaru komplikowa niewtpliwie fakt, i bulla

74 Zob. Klai, s. 334-335; Kali, s. 41 i n. W ostatniej pracy, bdcejnajnowszym podsumowaniem stosunkw kocielnych w redniowiecznejSerbii, znajduje si rwnie obszerna bibliografia. Zob. te syntetyczny

przegld: V. Peri, Spalato e la sua Chiesa nel tema bizantino di Dalmazia,[w:] Vita religiosa, s.332 i n.; M. Peloza,Les problmes concernant l'Atlashistorique de l'glise chez les Croates aux Xe et XIe sicles, [w:] ibidem, s.349 i n.

75 AA, t. 1, nr 68 (z obszernymi komentarzami). Peny tekst bulli (za P.Kehrem) wydal S. Stanojevi, Borba za samostalnost katolike crkve unemanjikoj dravi, Beograd 1912, s. 159 - 160. Szerzej za na jej temat

zob. J. Ziese, Wibert von Ravenna der Gegenpapst Clemens III, Stuttgart1982 (Ppste und Papsttum, Band 20), s. 153 i n.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

37/198

nadajca mu prawa metropolitalne wysza z kancelariiantypapiea Klemensa III, potpianego przez hierarchi Kocioadalmatyskiego. W Barze nie pogodzono si jednak nigdy zezdegradowaniem tutejszej metropolii. Obok sfaszowanej bulli

papieskiej z 1124 r., majcej na celu utrzymanie w mocy decyzjiz 1089 r.76, praw tych mia broni Latopis, powstay wanie po1142 r.

Wzorujc si by moe na Splicie i Dubrowniku, ktre swe prawa do odr bnych prowincji kocielnych czyy zfunkcjonujcymi u schyku antyku orodkami kocielnymi,pierwszy w Salonie, drugi w Epidaurum, autor Latopisu uczynidla Baru analogiczny orodek w Dioclei. Tutejsze biskupstwoupado w pocztkach VII w., w rezultacie najazdw Awarw iSowian. List papiea Grzegorza I z 602 r. po raz ostatniwspomina o tutejszych biskupach Paulusie i Nemesiosie77.Legenda biskupstwa w Dioclei musiaa byywa jeszcze w XIw., skoro niezalenie od Latopisu tzw. Notitiae episcopa-tuum III, z poowy tego stulecia, wymieniaj je wrd innych,rzeczywicie funkcjonujcych w tym

76 Chodzi o rzekombull Kaliksta II (1119 - 1124), ktra uchodzi dotdza nie datowan(AA, t. 1, nr 81). W rzeczywistoci, jak wykaza D. Mandi(Crvena Hrvatska u svijetlu povijesnih izvora, Chicago 1957, s. 9 i p. 26).ktry dotar w Archiwum Watykaskim do kodeksu (XVII w.) z jej tekstem,nosi ona dat 4 I 1124. Mandi nie dostrzega rwnie podstaw zaliczania

jej do rzdu falsyfikatw. Przeciwko jej autentycznoci wiadczy jednak brak jakichkolwiekladw wykorzystywania jej przez Bar w sporach zDubrownikiem.

77 AA, t. 1, nr 46, 47. Szerzej zob. I. Markovi, Dukljansko-barskaMetropolija, Zagreb 1902, s. 9 i n.; L. Jeli, Das frhmittelalterliche

Doclea, Schriften der Balkankommission, Antiquarische Abteilung, 6, 1913,col. 214 i n. Ostatnio J. Ziese, Wibert von Ravenna der Gegenpapst Clemens

III, s. 157, wysun wysoce wiarygodne przypuszczenie, e okrelenia w bulli z 1089 r. kocioa dukljaskiego" (Dioclensis sedis archiepiscopo;

Dioclensem ecclesiam), nie nawizyway do siedziby antycznegobiskupstwa w Dioclei, lecz byy rwnoznaczne z pojciem pastwa dukla-skiego (regnum Diocliae).

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

38/198

czasie sufraganu Dracza, tj. Skadaru, Driwastu, Polatu, Baru iUlcinja78.

W celu najpeniejszego wykazania praw metropolitalnych Baru jako kontynuatora tradycji Dioclei, autor Latopisu musia si

rzeczy uciec si do faszerstwa. Posuy temu, wymylonyprzeze, fikcyjny wiec na rwninie Dalma z udziaem wadcykraju witopeka, na ktrym doj miao, w odlegejprzeszoci, do utworzenia dwch metropolii dalmatyskich wSplicie i Dioclei. Nieprzypadkowo rozpisywa si o udziale wwiecu na rwninie Dalma przedstawicieli zarwno StolicyApostolskiej, jak te Bizancjum. Pragn bowiem w ten sposbuprawomocni podjte tam decyzje w zakresie podziawkocielnych przez dwa orodki zgaszajce od okoo poowy XIw. swe prawa zwierzchnie w stosunku do Dalmacji (Rzym) orazobszarw metropolii drackiej (Konstantynopol). Ich pretensjejurysdykcyjne zbiegay si bowiem nie gdzie indziej, jak waniena obszarze Zety79. Pretensje Dracza zgaszane do jurysdykcjinad biskupstwami pastwa zeckiego stara si autor przekreliprzez wczenie tego

78 Wrd sufraganu Dracza wymieniono: , , , , , - zob.Notitiaeepiscopatuum ecclesiae Constantinopolitanae. Texte critique, introduction

et notes par J. Darrouzes, Paris 1981, s. 330, nr 42 (Not. ep. 10, a wedugdawnej numeracji: Not. ep. III). Starsza historiografia czya powstanietego zabytku z przeomem IX i X w. (zob. ii, s. 66). Obecnie, jakwykaza H.-G. Beck (Kirche und theologische Literatur im byzantinischen

Reich, Mnchen 21977, s. 151 - 152) odzwierciedlajone stosunki kocielnez okoo poowy XI w. Por. te Kali, s. 31, 33.

79 Pretensje Dracza wynikaj z Notitiae episcopatuum (zob. p. poprzedni). O pretensjach Splitu wiadczy wymownie tzw. Provincialevetus" pierwszej redakcji (J.-P. Migne,Patrologiae cursus completus. Serieslatina, Parisiis 1862, t. 98, col. 466), powstay okoo lat 1060 - 1075 (K.Draganovi, w: Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine odnajstarijih vremena do godine 1463, Sarajevo 1942, s. 713), gdzie wrdsufraganu Splitu wymieniono biskupstwa: Bar, Kotor, Ulcinj i Swacz.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

39/198

1. Topografia ruin antycznej Dioclei z oznaczeniem lokalizacjiwczesnoredniowiecznego kocioa NPMarii (A).

ostatniego w skad wyimaginowanego pastwa sowiaskiego.Pniej par razy wspomina o przejciu tego orodka w rcetutejszych wadcw Wadymira II i Bodina, kac temuostatniemu wspaniaomylnie przekaza go w rce Bizancjum.Zatai, z tych samych powodw, stare tradycje kocielneDubrownika (zwizki z Epidaurum), pragnc wykaza przy tym,e samo miasto zaoone zostao bardzo pno, w wiele lat powiecu na rwninie Dalma. Stabilno podziaw kocielnych

pragn autor zapewni przez trwao tradycji instytucji politycznej, w jakiej przyszo dziaa Kocioowi. Wszystkoodbywao si wic w wyimaginowanym pastwie, ze stardynasti, ktrej pierwszy chrzecijaski przedstawiciel(witopek) i jego nast pca (Swetolik) byli jednoczeniekoronowani w siedzibie wieo powoanej metropolii w Dioclei,ktra odtd jak pisze miaa sta si dla miejscowychdynastw

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

40/198

2. Plan i rekonstrukcja fasady kocioa NPMarii w Dioclei.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

41/198

staym miejscem koronacji. W ten sposb podniesiona zostaajednoczenie ranga Dioclei w stosunku do Splitu, ktrego kocimetropolitalny takimi prawami nie mg si poszczyci.

Znajc dobrze wspczesne stosunki kocielne, w miar

dokadnie przenis je autor do czasw fikcyjnego wiecu narwninie Dalma. Spis sufraganii Splitu, jeli uzupeni go oopuszczony zapewne pniej przez kopistw Knin (Teninium),odpowiada dokadnie sytuacji z lat 1125-115480. Jeli natomiastchodzi o metropoli w Dioclei, to wbrew nawet oficjalnymaktom (bulla 1089 r.) stara si autor stworzy pozoryfunkcjonowania w odlegych ju czasach metropolii, ktra swymzasigiem obejmowaa cao obszarw pastwa zeckiego wokresie jego najwikszej potgi w drugiej poowie XI w. Obokwic niekwestionowanych sufraganii Baru w tym czasie (Ulcinj,Swacz, Skadar, Driwast, Polat oraz prowincje: Bonia, Serbia,Trawunia), znalazy si w Latopisie rwnie Zachlumie, Budva iKotor. Ostatnia sufragania od okoo 1020 r. do 1328 r. znaj-dowaa si w ramach organizacyjnych metropolii we woskimBari81. Pretensje do Kotoru zgaszano w Barze ju jednak w 1089r., autor Latopisu wic je tylko powtrzy. Do Kotoran czu teg boki uraz, podobnie jak do wywodzcej si z Bari onyBodina Jakwinty, co trafnie uwypukli Banaevi82. W przypadkuBudvy jest wysoce prawdopodobne, e tutejsze biskupstwo

powstao dopiero okoo 1089 r., std te znalazo si w spisiebiskupstw Latopisu.

Bardzo wyrane s natomiast pretensje autora Latopisu dosufraganii w Zachlumiu. Kraj ten w-

80 Por. ii, s. 137 - 140.81 Zob. I. Boi, O jurisdikcijikotorske dijeceze u srednjovekovnoj Srbiji,

Spomenik, 103 (5), 1953, reed. [w:] tego, Nemirno Pomor je XV veka,Beograd 1979, s. 15-27; ii, s. 74 i n. (p. 50); J. Lui, Povijest

Dubrovnika od VII stoljea do godine 1205, Zagreb 1973, s. 71 i p. 277.82 Zob. przyp. 292 w komentarzach.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

42/198

3. Plan redniowiecznego Starego Baru wraz z widokiem miasta nagrawiurze z 1550 r.: 1. koci katedralny; 2. koci pod wezwaniem w.Jana Wadymira.

czony zosta w system polityczny pastwa zeckiego okoo

poowy XI w. i autor wystpuje jako rzecznik jego zwizkw zmetropoliw Barze.Umiejscawiajc wydarzenia zwizane z rzekomym

powoaniem metropolii w Dioclei, poprzedniczki Baru, wodlegej przeszoci i przypisujc gwne zasugi na tym poludynastii (witopek), musia autor, si rzeczy, na dalszychkartach przemilcze niezwykle wane z punktu widzeniaKocioa barskie-

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

43/198

go i pastwa zeckiego zabiegi Michaa I o erygowaniemetropolii, podejmowane jeszcze przed 1078 r.83

Jakkolwiek wic autorem, majcym gwnie na uwadzeinteresy metropolii barskiej, kieroway zwizane z tym emocje,

trudno wszake nie odmwi mu pewnych dziaa z pobudekpatriotycznych. Chocia przypuszczalnie nie by Sowianinem, wdynastii zeckiej jaka by ona nie bya musia przeciedostrzega obrocw praw Kocioa. Dawa temu wyrazniejednokrotnie, opowiadajc si za trwaniem dynastii, cho miawrd jej przedstawicieli zarwno swych ulubiecw, jak iosoby, ktre nie darzy sympati.

Z racji tendencyjnoci swych wywodw nie jest Latopisrdem najwiarygodniejszym. Luk w tekcie zarwno przeddoniosym w decyzje wiecem na rwninie Dalma, jak i po nim,do czasw sobie bliszych, wypeni faktami po czcizmylonymi, czerpic imiona z tradycji serbskiej i chorwackiej,

83ladem tych nieudanych stara jest regest listu papiea Grzegorza VIIz 9 I 1078 r. do Michaa I (CDS, t. 1, nr 123). Uyty w stosunku do Michaatermin rex, jak rwnie wiadomo o vexillum, wywoay yw dyskusj.Znaczna cz badaczy, poczynajc od czasw F. Rakiego (BorbajunihSlavena za dravnu neodvisnost. Bogomili ipatareni, Beograd 21931, s. 225i n.; zob. te Jireek, t. 1, s. 122, 135; S. irkovi, [w:] ISN, t. 1, s. 189,190), skonna bya uznawa w tym dowd przeprowadzenia za zgod

Rzymu koronacji wadcy Zety. Moliwo takzakwestionowa jednak juD. Maritch, Papstbriefe an serbische Frsten im Mittelalter. KritischeStudien, Srem. Karlovci 1933, s. 8 - 11. W istocie brak jest dowodw, aby

przed aktem koronacyjnym Stefana II Nemanicza w r. 1217 podobne aktymiay wczeniej miejsce wrd serbskich panujcych. W caej Dalmacjitytu rex uywany by zwyczajowo na oznaczenie kadego samodzielnegowadcy. Na dowd mona przytoczy dokument z r. 1050 (CDS, t. 1, nr 58),w ktrym ks. Narentan Berigoj wystpuje najpierw jako rex, a nastpnie

jako iudex. Vexillum z listu Grzegorza VII stanowio symbol stosunkwlennych (chorgiew w. Piotra) i miao inny zupenie wydwik nivexillum krla chorwackiego Zwonimira, por. C. Erdmann, The Origin of

the Idea of Crusade, PrincetonNew Jersey 1977, s. 194 i p. 42.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

44/198

po czci prawdziwymi. Wykorzystanie imion wspczeniesobie panujcych dynastii ksicych (chorwackiej, a z serbskich niezalenie od zeckiej rwnie raszaskiej, moezachlumskiej i trawuskiej) i uoenie ich w fikcyjne jedno

drzewo genealogiczne Swewladiczw musiao niekorzystnieodbi si na samej narracji. Tote gdzie do przeomu X i XI w.pena jest ona chronologicznych absurdw. Niewiele tych imiondoszo przypuszczalnie do autora z najstarszych czasw. Midzywic drugpoowV w., tj. od przybycia na poudnie Gotw, dopojawienia si Protobugarw w 200 lat pniej, miao panowazaledwie trzech wadcw, a nast pnie do czasw witopeka,czyli gdzie do poowy IX w. tylko szeciu. Natomiast jumidzy krlem Tomisawem (zm. ok. 928 r.) a ks. Czasawem,ktry obj wadz ok. 930 r., wymienia a jedenastu wadcw.Poza samymi imionami, znanymi autorowi czy to z jakichkonkretnych rde, czy te raczej tylko wycznie z ywejtradycji, wikszo przytoczonych szczegw z ich ycia niemwic ju o chronologii ich panowania nie odpowiada zwy-kle temu, co na og przyjmuje si w nauce na podstawiewiarygodnych rde. Poczynajc gdzie dopiero od przeomu Xi XI w., mniej jest tych niedorzecznoci i wzrasta rwniewiarygodno naszego autora. Najkorzystniej wypada pod tymwzgldem pierwsza poowa XII w., czyli czasy mu wspczesne.

Niemniej jednak przytoczone tam fakty wobec brakuwiarygodnych rde dugo bd jeszcze przedmiotemszczegowych analiz.NajmocniejszstronLatopisu sniewtpliwie jego informacje

geograficzne, zwaszcza licznie wymieniane na jego kartachupy. Te ostatnie okrela podobnie, jak starsze rda,upaniami84. Jego in-

84 Pojcia upania uywa jeszcze Konstantyn Porfirogeneta (DAI, cap.

30, s. 144 -145). Pniej upa i upania stosowane byy jako synonimy, por.V. P. Graev, Serbskaja gosudarstvennost' v X - XIV w., Moskva 1972, s. 13i n.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

45/198

formacje znajduj na og poza nielicznymi wyjtkami potwierdzenie w pniejszych rdach z XIII - XV w.85

Latopis nie jest z capewnocidzieem jakiego biegego wswym rzemiole literackim pisarza. Prosty, pozbawiony efektw

zdobniczych jzyk, miejscami surowy i szorstki, ubogi zasbsownictwa, wiadcz raczej o miernym wyksztaceniu autora.Struktura narracyjna jest do luna, by nie rzec dowolna i rwcasi. Nierzadko jest to zlepek rnych epizodw, nawet maoistotnych, z ycia wadcw. Autor czy te epizody ze sobwsposb mechaniczny, najczciej sowami: post haec, inter haec, praeter, interea. S jednak momenty, w ktrych wznosi si nawyyny swych umiejtnoci, jak przykadowo wysocerealistyczny opis bitwy w Papratnie (roz. XXXVIII). By moe pewne niedocignicia wizay si z po piechem, w jakimwykacza swe dzieo. Pomimo niewtpliwych uchybie, Lato-pis pozostaje dla wspczesnego czytelnika interesujc, a przedewszystkim pierwsz na gruncie poudniowosowiaskim prbujcia dziejw ojczystych.

O obecnym przekadzie

Przekad, jaki udost pniamy obecnie czytelnikowi polskiemu, jest w zasadzie czwartym przekadem Latopisu po woskim,rosyjskim i serbsko-chorwackim, jakie ukazay si dotddrukiem. Jeli jednak uwzgldni okoliczno, i przekad woskipowsta w kocu XVI w., a rosyjski zreszt niepeny wXVIII w., to w rzeczywistoci jest to drugi po paru serbsko-chorwackich przekad caego utworu na wspczesny jzykeuropejski.

Obecny przekad oparty jest na tekcie aciskim iiciarkopisu watykaskiego, uwzgldnia jednak pniejsze poprawkii odczyty, zwaszcza Mijuko-

85

Zob. odpowiednie przypisy w Komentarzach.

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

46/198

vicia z 1967 r., jak te pozostaych wydanych drukiem redakcji irkopisw. Uwzgldniono take nie wydany dotd rkopis belgradzki. Najistotniejsze rnice, w tym take w zapisachimion i nazw geograficznych, odnotowane zostay w

komentarzach. Std te, aby czytelnik mia orientacj wrnicach lekcji poszczeglnych redakcji i rkopisw, komen-tarze ulec musiay rozbudowie. Maj one jednoczenie za celzorientowanie czytelnika w zwizanych z przeszocipoudniowych Sowian faktach i wydarzeniach. Du wag wnich przywizywano do wiarygodnoci narracji Latopisu,zwracajc uwag na historyczno wydarze i postaci.Komentarze uzupeniono waniejsz literatur przedmiotu, od-zwierciedlajc nierzadko najnowsze osignicia nadinterpretacj tekstu Latopisu. Zaczone tabele genealogiczne,legendarne i historyczne oraz mapa maj za cel uatwienieczytelnikowi ledzenia narracji i przedstawianych wydarze.

W trakcie tumaczenia pomocniczo wykorzystywano rwniedwa najnowsze przekady serbsko-chorwackie, zaczone dowyda Moina oraz Mijukovicia, oba jednak nie wolne odprzeocze i bdw. W tekcie polskim zachowany zosta podziana rozdziay wprowadzony przez Ivana rnicia w jego wydaniuz 1874 r., ktry pomimo krytyki osta si we wszystkichpniejszych wydaniach i tumaczeniach, z wyjtkiem wydania

Mijukovicia. Pragnc uatwi czytelnikowi identyfikacjwystpujcych w Latopisie postaci, w przypadku powtarzajcychsi imion wprowadzono numeracj w nawiasach kwadratowych. Nawiasem kwadratowym oznaczono rwnie inne koniecznenieraz wtrty i uzupenienia, ktrych brak w tekcie oryginalnym.W ten sam sposb zaznaczono te trafne interpolacje do-tychczasowych wydawcw.

Inspiracji do tytuu polskiego przekadu dostarczy Prolog izawarte tam uwagi autora o dziele Regnum Sclavorum. Bdcy

natomiast dzi w powszechnym obiegu tytu Latopis popaDuklanina",

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

47/198

ktry niewiele mwiby czytelnikowi, przesunito na drugi plan.Decydujc si na wydanie polskiej wersji Latopisu kierowano

si chci wypenienia dotkliwej luki istniejcej w Polsce wzakresie dzie kronikarskich dotyczcych przeszoci Sowian

poudniowych, jak rwnie nieosigalnoci poza nielicznymiorodkami naukowymi oryginalnych wyda.Popularyzacyjny charakter opracowania skoni wydawc do

spolonizowania wszystkich historycznych imion wasnych oraznazw geograficznych. Wspczesne nazwy geograficzne, jeli niedotyczobiektw spopularyzowanych w Polsce w innej formie, podane zostay w transliteracji z pisowni oryginalnej. Wrdimion wasnych zachowano rwnie wszdzie czon ,,mir-",zmieniajc jedynie slav-" na saw-". Cytowan literatur przedmiotu podano wedug obowizujcych zasad transliteracjina alfabet aciski.

Jan Leny

Warszawa 1988

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

48/198

AUTOR DO CZYTELNIKA1

roszony przez was, umiowani bracia w Chrystusie iczcigodne duchowiestwo witej metropolitalnejsiedziby Kocioa duklaskiego, a take wielustarszych2, w szczeglnoci za modziecw naszego

miasta3, ktrzy, jak to jest w zwyczaju modych, nie zadowalajsi tylko samym suchaniem lub czytaniem, lecz zaprawiaj sitake w wiczeniach wojskowych, Ksig o Gotach", ktra po

acinie zwie si Regnum Sclavorum"4

, gdzie odnotowane swszystkie wydarzenia i wojny, przetumaczyem z jzyka so-wiaskiego na acin5. Usilnie pokonujc swe saboci,nakoniony bratni przyjani, staraem si sprosta waszemuyczeniu. Lecz niech jednak nikt z czytajcych nie sdzi, enapisaem cokolwiek innego nad to, co [przeczytaem i]6usyszaem, nad to, co pochodzi w wiarygodnym przekazie odnaszych ojcw i dawnych uczonych mnichw7.

I

Kiedy w miecie Konstantynopolu panowa cesarzAnastazjusz8, ktry siebie i wielu innych splami

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

49/198

herezjami Eutychesa9, a w Rzymie zasiada papie Gelazy10, gdyw tym samym czasie janieli [w wielkiej witoci]11: w ItaliiGermanus12 biskup [Kapui] i Sabin13 biskup Canossy orazczcigodny m Benedykt14 na Monte Cassino, pojawi si od

stron pnocnych

15

nard zwany Gotami

16

, lud dziki i nie-okiezany, ktrym rzdzili trzej bracia, synowie jakiego krlaSwewlada [I]17 o nastpujcych imionach: pierwszy Brus18, drugiTotila19, trzeci za Ostroil20.

II

Brus przeto, bdc najstarszym, zaj po mierci ojca jegomiejsce i wada po nim nad sw ojczyst ziemi. Totila za iOstroil, chcc imiona swe uczyni sawnymi, za rad i wolnajstarszego brata zebrawszy wielkie i dzielne wojsko, opucilisw ziemi; wyruszywszy, podbili prowincj panosk21 i sizmusili jdo ulegoci. Nastpnie w wielkiej masie wkroczyli doTeutonii22. Wtedy krl Dalmatyczykw, ktrego siedzib byaSalona23, miasto wielkie i godne podziwu, wysa posw zlistami do krla prowincji Istria, aby zgromadzi wojsko iwsplnie wystpi przeciwko najedcy. Obaj wic, zebrawszyswe wojska, skierowali si przeciwko Gotom. Dotarszy namiejsce, rozbili w ich pobliu obz. Wtedy w cigu omiu dni,poniewa obozy byy blisko siebie, wojowie podchodzc

zewszd wzajemnie ciko siebie ranili i zabijali. smego zadnia wszyscy wojowie jednej i drugiej strony, chrzecijanie ipoganie, wyszli i stoczono wielkbitw, ktra trwaa od poowygodzin przedpoudniowych a po [czas] przed zachodemsoca24. I z

8/8/2019 Latopis duklanina-czyli o krlestwie sowiaskim

50/198

wyroku Boego, wobec ktrego nikt nie odwaa si zapyta,dlaczego tak jest, zwycistwo odnieli okrutni Goci, dlategomoe, poniewa jakie wielkie zo kryo si wrd chrzecijan. Izamordowany zosta krl Istrii25, a wiele tysicy chrzecijan

zgino od miecza, liczni za zostali uprowadzeni jako jecy.Krl Dalmatyczykw z garstkwojw zbieg do swego miastaSalony. A poniewa wojsk