latarnia magiczna_2lam.indd

Rachel PolonskyLA

TARN

IA M

AG

ICZN

A M

OŁO

TOW

A

Rachel Polonsky

Podróże w historię Rosji

LATARNIA MAGICZNA MOŁOTOWA

RE

PO

RT

AŻ

E

„Latarnia magiczna z mieszkania Mołotowa umeblowała moją wyobraźnię. […] W trakcie lektur i podróży przemykały mi przed oczyma obrazy odległych czasów i miejsc, imaginacje wiodące poza granice rozumu, ku odległym zakątkom umysłu, ku istocie rzeczy materialnych, którą, jak się nam czasem wydaje, jesteśmy zdolni uchwycić. Historia i współczesność Rosji objawiały mi się w postaci migawek widzianych w wąskim okularze, na podobieństwo wyblakłych obrazów czekających na światło w tamtym staroświec-kim projektorze: chwile z mej własnej przeszłości oraz te, które inni – nieznani mi ludzie – uznali za godne uwiecznienia, wywołane niby mocą magiczną z okalającej wszystko ciemności”.

Rachel Polonsky, fragment Prologu

Rachel Polonsky łączy osobiste wspomnienia i obserwacje z podróży z przemyśleniami na temat rosyjskiej literatury i historiografii. Owa podróż okazuje się drogą do zrozumienia współczesności bogatej w ślady minionych czasów. To właśnie znakomicie poprowadzony dialog przeszłości z teraźniejszością oraz płynność narracji są naj-ważniejszymi zaletami Latarni magicznej Mołotowa.

Książka zdobyła główną nagrodę w konkursie Dolman Travel Book Award 2011.

www.wuj.pl

Wydaw

nictwo U

niwersytetu Jagiellońskiego

Patroni medialni

Mundus_Latarnia.indd 1 2013-10-23 14:16:58

Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione. Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych

Seria: MUNDUS

Projekt okładki Agnieszka WinciorekFotografi a na okładce: Loskutnikov/Shutterstock.com

Tytuł oryginału: Molotov’s Magic Lantern. A Journey in Russian History © Rachel Polonsky, 2010First published in 2010 by Faber and Faber Limited

Quote from Bob Dylan’s ‘Idiot Wind’. Copyright © 1974 Ram’s Horn Music. All rights reserved. International copyright secured. Reprinted by permission.

Excerpt from ‘Footnote to a Poem’ from Less than One by Joseph Brodsky.Copyright © 1986 by Joseph Brodsky. Reprinted by permission of Farrar, Straus and Giroux, LLC.

Excerpt from ‘Convoy’ from Collected Poems 1951–1997 by Charles Causley. Reprinted by per-mission of the Estate of Charles Causley and Macmillan Publishers.

© Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo UniwersytetuJagiellońskiego

Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz-powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3570-2

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12 631-18-81, 12 631-18-82, fax 12 631-18-83Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected]: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325


Dla Marka z wdzięcznością i miłością


Życie... żywoty, narody, rewolucje, najukochańsze głowy po-jawiały się, zmieniały i znikały między Górami Worobiowymi a Primrose Hill; ślad ich już zatarł się prawie...

ALEKSANDER HERCEN, Rzeczy minione i rozmyślania

(...) wszystkie nasze idee wywodzą się z naszej idei miejsca (...)

OSCAR MIŁOSZ, Les Arcanes

la forme d’une villeChange plus vite, hélas! que le coeur d’un mortel

CHARLES BAUDELAIRE, Le Cygne

I can’t feel you anymore, I can’t even touch the books you’ve read

BOB DYLAN, Idiot Wind


SPIS TREŚCI

Prolog 11

1. Romanow pierieułok 23 2. Mieszkanie nr 61 58 3. Bania 86 4. Łucyno 104 5. Mozżinka 120 6. Nowogród 139 7. Stara Russa 158 8. Rostów nad Donem 178 9. Taganrog 197 10. Wołogda 216 11. Archangielsk 237 12. Murmańsk i Barentsburg 254 13. Arszan i Irkuck 268 14. Ułan Ude i Kiachta 286

Epilog 301 Nota bibliografi czna 313 Przypisy 319


PROLOG

W gabinecie Mołotowa stoi w rogu latarnia magiczna.Stojąc tyłem do okna wychodzącego na Romanow pierieułok, kręcę mo-

siężnym pokrętłem i przez szklany okular zerkam do wnętrza sięgającego mi do pasa mahoniowego postumentu, gdzie przy wtórze kliknięć obrotowego podajnika zmieniają się niewyraźne obrazy. Rodzinna grupa – uśmiechnię-te damy w staromodnych strojach kąpielowych siedzą na skale na wybrzeżu Krymu i osłaniają oczy od słońca, by po chwili usunąć się w mrok, robiąc miejsce dla szamana w podartych spodniach i przekrzywionym kapeluszu, wpatrującego się wprost w obiektyw aparatu. Krąg chłopek w rytualnym tańcu wraz z cichym trzaskiem mechanizmu zmienia się w trzy podretu-szowane widoczki przedstawiające drewniane domy i eleganckie place sy-beryjskiego Irkucka.

„Proszę”, rzekł tamten bankowiec swym czarującym, ochrypłym gło-sem, potrząsając zawieszonymi na palcu kluczami do swego mieszkania. Zadzwonił do naszych drzwi, schodząc po schodach. „Zajmujesz się nauką, będziesz wiedziała, co z tym wszystkim zrobić”.

Poznaliśmy się poprzedniego wieczora w innym z mieszkań domu przy Romanowym pierieułku na zorganizowanym dla niego powitalnym przy-jęciu. Kiedy siedzieliśmy nad kieliszkiem – ja szampana, a on Jacka Da-nielsa – w typowy dla mnie, bardzo pokrętny sposób wyznałam mu, że nie jestem pracującą nad książką dziennikarką, lecz kimś w rodzaju naukowca--zbiega... On się zarzekał – niektórzy inwestycyjni bankowcy bardzo to lubią – że wcale nie jest wrednym kapitalistą i że kocha książki. Ale jego prawdziwym powołaniem, stwierdził, jest polityka. Prawie 10 lat niczym prawdziwy Don Kichot działał na rzecz Partii Demokratycznej w swym rodzinnym Teksasie.

Nasza konwersacja ożywiła się, gdy wspomniał o bibliotece Mołotowa. Wiedziałam, że mieszkanie, do którego się wprowadził (bezpośrednio nad


12

naszym), było pod koniec długiego życia tego najbardziej lojalnego z za-uszników Stalina jego moskiewskim lokum. Nie przypuszczałam jednak, że nadal mogą się w nim kryć osobiste rzeczy Mołotowa pozostawione przez jego wnuczkę, która teraz wynajmowała je międzynarodowej fi nansjerze. Były tam między innymi setki książek – niektóre opatrzone dedykacjami lub własnoręcznymi adnotacjami – zapomnianych na dolnych półkach re-gałów w korytarzu na tyłach mieszkania.

Mój nowy znajomy nie mógł wiedzieć, jak wspaniały robi mi prezent, wręczając mi te klucze. Gdy tylko znalazłam się w okazałym mieszkaniu Mołotowa, w przestronnych, wyłożonych boazerią pokojach z sufi tami zdo-bionymi sztukaterią, poczułam, że oto jestem u celu. To było jedno z tych miejsc, do których podświadomie dążyłam, gdy tamtej niespokojnej wios-ny w Cambridge, pragnąc zmiany miejsca, zdecydowałam o wyjeździe do Moskwy. Cel rzadko bywa tym, czego się spodziewamy, a przeznaczenie zawsze znajdzie sposób, by zadrwić z naszych pragnień. To jedna z tych osobliwych przyjemności związanych z rozmyślaniem o historii – w tym o własnej przeszłości – niezależnie od tego, czy naszym zdaniem rządzi nią przypadek, opatrzność czy skryta przebiegłość dialektyki.

Jak miałam potraktować porzuconą bibliotekę Wiaczesława Mołotowa? Nie przyjechałam do Moskwy, by ślęczeć nad tego rodzaju literaturą. Wpo-jono mi szacunek dla książek, jednak te butwiejące woluminy pozostawiła złowroga siła, która nie do końca odeszła w przeszłość. Przez całe dziesięcio-lecia ich właściciel był drugim w hierarchii władzy człowiekiem imperium Stalina, szefem jego rządowej machiny oraz jego najbliższym i najbardziej zaufanym towarzyszem, sumiennym wspólnikiem zbrodni tyrana, skazu-jącym miliony na okrutną śmierć. Kiedy wyjmowałam z półek te miękkie i rozpadające się sterty, przypomniała mi się inna książka, którą czytałam, będąc nastolatką. Podarował mi ją ojciec, a nosiła tytuł Nightingale Fever. Była to praca oksfordzkiego uczonego Ronalda Hingleya poświęcona życiu i twórczości rosyjskich poetów – Anny Achmatowej, Osipa Mandelsztama, Mariny Cwietajewej i Borysa Pasternaka – „słowików” (ang. nightingales), które nie przestały śpiewać, mimo że wyjątkowo brutalnie prześladowało je sowieckie państwo – to samo, które tak aktywnie budował i utrzymywał przy władzy Mołotow. Byłam poruszona tym, jak w Rosji polityka potwier-dza moc poezji – jak potwierdzają ją reakcje ludzi z Kremla, którym wy-dawało się, że mogą wydawać rozkazy historii. Jednak w tamtej opowieści o poetach ludzie ci byli jedynie monstrami z teatru cieni.

Czytałam wiersze tej czwórki, niewiele dostrzegając przez zasłonę mego mizernego rosyjskiego, niemniej zniewalały mnie dźwięki i rytmy, a także przeczucie tego, co Mandelsztam nazwał „potwornie skondensowaną rze-


13

czywistością” kryjącą się za skromną powierzchownością sztuki poetyckiej. Niektóre wersy pozostały mi w głowie do dziś, jak choćby pierwszy dystych jednego z wierszy z pierwszego tomu poetyckiego Mandelsztama zatytuło-wanego Kamień:

Dano mi ciało – cóż ja z nim uczynię,Takim jedynym – i moim jedynie?1

Czytałam ten wiersz z 1909 roku – tak prosty, a zarazem tak wyszuka-ny – mając w pamięci śmierć poety w przejściowym obozie GUŁagu 30 lat później. „Ta cicha radość – życie, oddychanie – Komu, powiedzcie, mam dziękować za nie?” Dalej pytał:

Jam ogrodnikiem, ale także kwiatem,Związany jestem z tą ciemnicą – światem.

Historia jest przewrotna i tworzy przedziwne zależności. „Gdyby Mo-łotow nie istniał”, zauważył Stalin, „trzeba by go było wymyślić”. Te poetyc-kie słowiki, których pieśni partia nie była w stanie uciszyć, swą tragiczną wielkość zawdzięczały mordercom w rodzaju Mołotowa. W swych wspo-mnieniach zatytułowanych Nadzieja w beznadziei wdowa po Mandelszta-mie, Nadieżda, pisze na temat genezy motywu „cienkoszyich wodzów”2 w krótkim wierszu o tyranii Stalina (który stał się przyczyną pierwszego aresztowania jej męża w 1934 roku): „Cienką szyję, sterczącą z kołnierza i uwieńczoną maleńką główką, O.M. zauważył u Mołotowa. »Jak u kota« – powiedział, pokazując mi portret”3. Pod koniec lat 20. (kiedy źródło poe-tyckiego natchnienia od wielu już lat było wyschnięte) Mołotow wyświad-czył nawet Mandelsztamowi przysługę, osobiście aranżując jego podróż do Armenii, wydając miejscowym organizacjom partyjnym polecenie, by zaopiekowano się poetą i jego żoną. „W Armenii do O.M. powróciły wier-sze”, wspomina Nadieżda, „i zaczął się nowy okres naszego życia”.

Spojrzenie w przeszłość to projekcja przy użyciu latarni magicznej. „Pamięć ma taką strukturę, że niczym projektor oświetla jedynie oderwane chwi-le”, pisała Achmatowa, „całą resztę skrywając w nieprzeniknionym mroku”. Mam w pamięci kilka obrazów, które na zawołanie stają mi przed oczami i rozświetlają tamte chwile, kiedy szłam do mieszkania Mołotowa.

Pamiętam złote litery na grzbiecie czarnej książki – to był Sens historii Mikołaja Bierdiajewa – stojącej w gabinecie ojca na półce, pod którą, będąc dzieckiem, sypiałam przez kilka tygodni na łóżku polowym. Nie zajrzałam wtedy do niej (jak później odkryłam, było tam nazwisko mojego dziadka,


14

które sam zapisał ołówkiem w 1937 roku, w Adelajdzie, w południowej Au-stralii), jednak widniejące na grzbiecie stwierdzenie, iż historia ma sens, wryło się w moją pamięć skojarzone z rosyjskim nazwiskiem.

Pierwsze wspomnienie z Moskwy: bezdeszczowy, wiosenny dzień 1980 roku; z 15-letnią szkolną koleżanką idę z Muzeum Sztuk Pięknych im. Pusz-kina do położonego na drugim brzegu rzeki hotelu Bukareszt. Nie byłyśmy pewne, którędy mamy iść. W budce kupiłyśmy lody. Nazywali je łakom-kami – białe kolumny zamarzniętej śmietany otoczone ziarnistą czekola-dową masą, które, jak przekonywałyśmy się nawzajem, były najpyszniejszą rzeczą, jaką jadłyśmy w życiu. Wędrowałyśmy przez leżący pod murami Kremla Ogród Aleksandryjski i przez plac Czerwony, by potem przeprawić się na drugą stronę rzeki. Prowadziłyśmy wysoce intelektualną konwersację (pierwszą tego rodzaju w moim życiu), dopatrując się istotnych powiązań między kubizmem i sowieckim komunizmem, który, jak wtedy sądziłyśmy, nigdy się nie skończy. Miasto było puste, surowe i absolutnie zamknięte. Czułam, że Moskwa pełna jest pieczołowicie skrywanych tajemnic, a my jesteśmy niewidzialnymi odkrywcami, nietykalnymi i swobodnymi.

Wtedy po raz pierwszy znalazłam się w pobliżu tego miejsca. W trakcie tamtej wędrówki przechodziłyśmy niedaleko kamienicy przy Romanowym pierieułku, która w owym czasie nadal była domem dla najwyższych rangą członków sowieckiej nomenklatury – uprzywilejowanej elity aparatu pań-stwowego i Armii Czerwonej. Pamięć, jak gdyby dysponując własną, nieza-leżną od umysłu intuicją tej jednej konkretnej przyszłości wśród nieskoń-czonej liczby możliwych przyszłości, starannie zachowała ten obraz, bym mogła go zestawić z obecnym widokiem miasta. Wyglądam przez frontowe okno zacienionego i cichego mieszkania Mołotowa wychodzące na Szpital Kremlowski, znajdujący się w dawnym pałacu Szeremietiewa, w kierunku ulicy Mochowej (wtedy alei Marksa), którą musiałyśmy przeciąć tamtego dnia. Z okien na tyłach mieszkania widać Wojentorg, Wojskowy Dom To-warowy przy ulicy Wozdwiżenka. Pod koniec lat 80. na jego pustych pół-kach znalazłam nagranie Achmatowej recytującej Requiem – cykl wierszy poświęconych stalinowskiemu terrorowi. Nieco wcześniej, w 1986 roku, w tym mieszkaniu zebrali się na czuwaniu żałobnicy po śmierci Mołoto-wa. Uprzednio KGB usunęło stąd wszystkie prywatne zapiski i fotografi e, które uznano za ważne dla państwa. Winylowa płyta z trzeszczącym zapi-sem głosu starej kobiety, który rozległ się w przepaścistych wnętrzach domu towarowego, stanowiła drobny i mało wiarygodny znak, iż komunistyczne państwo zbliża się do swego końca zgodnie z dialektyką całkowicie odmien-ną od tej, której oczekiwał Mołotow niezmordowanie studiujący zawiłości marksizmu i leninizmu.


INDEKS

Abélard Piotr (1079–1142) 73Abisynia 129Abramowicz Roman Arkadiewicz

(1966–) 252Abu Ubajd Abd Allah al-Bakri (1010–

1094) 90Achmatowa Anna Andriejewna (1889–

1966) 12–14, 34, 58, 72, 124–126, 132, 139, 151, 162, 163, 190, 262, 289, 293, 296, 297, 302, 310, 315, 320, 321, 323a Borys Filipow 151a Cuszima 125a Lew Gumilow 190, 289, 293, 297,

315a Moskwa 310a pamięć 13Pierwsza Elegia Północy (Prehisto-

ria) 162, 163, 321Poemat bez bohatera 34, 124, 132,

297, 315, 321Requiem 14, 293, 296, 302, 315, 323we Włoszech 132

Adelajda 14Adżaria 73Afanasjew Aleksandr Nikołajewicz

(1826–1871) 121, 125Afganistan 129Afi nogienow Aleksandr Nikołajewicz

(1904–1941) 238, 239

Akunin Borys zob. Czchartiszwili Gri-gorij Szałwowicz

Alaska 229Aleksander I, car (1777–1825) 95, 96,

143, 202, 205, 210, 211a łaźnie (banie) 95muzeum w Taganrogu 205, 210osadnictwo wojskowe 143śmierć 202triumfalny wjazd do Paryża 96

Aleksander II, car (1818–1881) 39Aleksandra Fiodorowna, caryca (1872–

1918) 79Aleksy II (Aleksiej Michaiłowicz Ridi-

gier), patriarcha Moskwy i Wszech-rusi (1929–2008) 235

Aleksy Michaiłowicz, car (1629–1676) 133

Alferaki Achilles (1846–1919) 208Alliłujewa Swietłana Josifowna (1926–

2011) 66–71, 77, 307Ameryka 68, 103, 109, 131, 183, 229,

241Amsterdam 206Andriejew Andriej Andriejewicz (1895–

1971) 24, 121Andropow Jurij Władimirowicz (1914–

1984) 103Andrzej, apostoł 90, 160Anglia 85, 241, 263, 299


326

Antwerpia 244Apatity 257, 258, 261Arabia 144Arbat 36, 55, 77, 240, 304Arcychowski Artiemij Władimirowicz

146, 149–151, 201Arezzo 127Armenia 13Armia Czerwona 14, 24, 26, 41, 44, 71,

77, 83, 110, 184, 194, 256, 263, 288, 289czystka 83w II wojnie światowej 110, 263w wojnie domowej 24

Arosjew Aleksandr Jakowlewicz (1890–1938) 81, 82, 270, 271

Astapienko Michaił Pawłowicz (1951–) 194

Astrachań 191Attyla (406–453) 289, 294Awierincew Siergiej Siergiejewicz (1937–

2004) 118Awwakum, protopop (1620–1682) 217,

232, 273, 294Azizjan Atyk Kegamowicz (1899–1971)

80, 81Azow 91, 189, 192, 199, 206

twierdza turecka 192, 206

Babel Izaak Emmanuiłowicz (1894–1940) 186–188, 193, 194, 314, 315, 321a Budionny 187, 188a Czeka 187Argamak 187Armia Konna 186, 187, 321Dziennik 1920 187, 315, 321Historia jednego konia 178List 193Wieczier u impieratricy 23

Bachczy-Sala (Bolszyje Sali) 198, 213Bachtin Michaił Michajłowicz (1895–

1975) 301

Baden-Baden 91Bajkał, jezioro 21, 269–271, 273, 288,

289Baku 66Balmont Konstantin Dmitriewicz (1867–

1942) 110Bałandin Aleksiej Aleksandrowicz

(1898–1967) 104, 105, 107, 116, 119Bałandina Nina Aleksiejewna 104Bałandina Wiera Arseniewna (1871–

1943) 106, 107, 114, 116Barents Willem (1550–1597) 265Batiuszkow Konstantin Nikołajewicz

(1787–1855) 224–227, 229, 230, 309, 322

Batu-chan (panował w l. 1227–1255) 199, 295

Batumi 73Baudelaire Charles (1821–1867) 7, 20,

319Bebel August (1840–1913) 126Beethoven Ludwig van (1770–1827)

222, 234, 251, 309Benjamin Walter (1892–1940) 17, 27,

51–56, 75, 76, 83, 319, 320Dziennik moskiewski 53, 55, 319, 320Pasaże 54, 320Rozpakowuję moją bibliotekę 75Ulica jednokierunkowa 56

Beria Ławrientij Pawłowicz (1899–1953) 25, 56, 73, 85, 103, 108, 132a bomba atomowa 73a Polina Żemczużyna 73, 103u Achmatowej 132

Berlin 25, 33, 67, 68, 85, 229, 245, 256, 294czaszka Hitlera 85kolacja Mołotowa z Hitlerem 85na fotografi ach Chałdeja 256

Bestużew Michaił Aleksandrowicz (1800–1871) 298

Bestużew Nikołaj Aleksandrowicz (1791–1855) 285, 296–298, 310


327

Biała Armia 24, 184, 185Bieliński Wissarion Grigoriewicz (1811–

1848) 142, 225o bajkach 225

Biełobrodow Aleksandr Gieorgiewicz (1880–1934) 25, 60, 61, 83, 180, 214, 215oskarża Borysa Dumienkę 214

Biełow Jewgienij 291Bieły Andriej (Boris Nikołajewicz Bu-

gajew) (1891–1938) 229Bierdiajew Mikołaj (Nikołaj Aleksan-

drowicz) (1874–1948) 13, 19, 64, 217, 319, 320

Bizancjum 141, 143Blackett P.M.S. (1897–1974) 109Bławacka Madame Helena (1831–1891)

154, 156Błok Aleksandr Aleksandrowicz (1880–

1921) 77, 126, 181, 321Boerhaave Herman (1668–1738) 91Bolonia 128Bolszaja Dmitrowka, ulica 70, 101Bolszaja Łubianka, ulica 101Bolszaja Nikicka (ulica Hercena, Wiel-

ka Nikicka) 25, 27–30, 40, 74, 233Borisow Aleksandr Aleksiejewicz (1866–

1934) 245, 246Borisow Andriej Iwanowicz (1798–

1854) 285, 297, 299Borisow Piotr Iwanowicz (1800–1854)

285, 297, 299Breżniew Leonid Iljicz (1906–1982) 25,

65, 166, 284Briedow Anatolij 255Brik Osip Maksimowicz (1888–1945)

182Briusow Walery Jakowlewicz (1873–

1924) 77Brodski Josif Aleksandrowicz (1940–

1996) 237, 284Bryant Louise (1885–1936) 51, 183Brześć Litewski 53

Brzeziński Zbigniew (1928–) 156Buber Martin (1878–1965) 53Bucharin Nikołaj Iwanowicz (1888–

1938) 20, 70, 77, 79, 81, 113, 309Budberg Moura (1891–1974) 235Budionny Siemion Michajłowicz (1883–

1973) 24, 60, 83, 183–188, 193, 213, 214, 289, 310a Borys Dumienko 184, 214

Buenos Aires 194, 299Buff on Georges Louis Leclerc (1707–

1788) 27Bulwar Cwietny 97Bulwar Nikicki 51, 255, 308Bulwar Twerski 27, 308Bułgaria 66Bułhakow Michaił Afanasjewicz (1891–

1940) 110Bunin Iwan Aleksiejewicz (1870–1953)

72Byron George Gordon (1788–1824) 16,

124, 226, 282

Cambridge 12, 15, 53, 64, 127, 129, 241, 256, 297, 305genetycy 129Izaak Newton 127

Campanella Tommaso (1568–1639) 113Causley Charles (1917–2003) 254Centralna Biblioteka im. Lenina (Ro-

syjska Biblioteka Państwowa) 15, 19, 20, 23, 26, 77, 83, 85, 114, 127, 160, 250, 251

Chałdej Jewgienij Ananiewicz (1917–1997) 255–257

Chałturin Stiepan Nikołajewicz (1857–1882) 174

Chancellor Richard (1521–1556) 244, 245Charków 207, 210Chénier André (1762–1794) 282Chersoń 160Chesterton Gilbert Keith (1874–1936)

156


328

Chiny 66, 195, 244, 265, 279, 287, 289, 292, 295, 299, 300

Chodorkowski Michaił Borysowicz (1963–) 142, 272, 283, 284

Chotiaż 139Chruszczow Nikita Siergiejewicz (1894–

1971) 25, 71, 73, 83, 111, 172, 281, 307tajny referat (1956) 73, 111

Churchill Winston (1874–1965) 18, 64, 65, 224, 238, 242, 311, 320

CIA 72Clairmont Claire (1798–1879) 124, 132,

138Conrad Joseph (1857–1924) 78Cruys Cornelis (1655–1727) 206CUM (Centralnyj Uniwiermag) 33, 289,

291Cuszima, bitwa 125Cwietajew Iwan Władimirowicz (1847–

1913) 304Cwietajewa Marina Iwanowna (1892–

1941) 12, 104, 180, 181, 192, 194, 196, 229, 230, 268, 301, 304, 308, 309, 314, 315, 317, 321a Puszkin 308a Stieńka Razin 192a Szałamow 229Don 194, 321korespondencja z Pasternakiem 315rozprawa Politkowskiej 196Wiersze scytyjskie 181Wolnyj projezd 192

Czaadajew Piotr Jakowlewicz (1794–1856) 278, 279, 284, 322

Czajkowski Ilja Pietrowicz (1795–1880) 168

Czajkowski Piotr Iljicz (1840–1893) 109, 110, 251

Czarne Sotnie 150, 210Czchartiszwili Grigorij Szałwowicz (Bo-

rys Akunin) (1956–) 283, 284Czechosłowacja 66, 67

Czechow Anton Pawłowicz (1860–1904) 17, 18, 21, 42, 43, 66, 69, 72, 98, 100, 101, 109, 110, 119, 138, 179, 197–199, 201–210, 212, 213, 215, 219, 221, 223, 269, 273, 276, 281, 316, 317, 320–322a Dostojewski 18, 21, 72, 317a Giljarowski 42a Olga Knipper 43, 100Atak 179, 208, 321a Zwienigorod 109Dama z pieskiem 66, 215, 316, 322dzieciństwo 98, 199Kozak 203Mołotow czyta 223na południu 207na Syberii 269, 276Piękne 198, 213, 322Step 119, 198, 202, 204, 205, 320, 322Szczęście 197, 201, 316, 321W drodze 204Wiśniowy sad 215, 322W łaźni 98, 320

„Czeluskin” 251, 252, 322Czerenkow Paweł Aleksjejewicz (1904–

1990) 268Czerwony Krzyż 49, 116Czerwony plac 14, 33, 42, 44, 48, 52,

126, 191, 192, 309Cziczerin Gieorgij Wasiljewicz (1872–

1936) 290Czujew Feliks Iwanowicz 57, 68, 69, 71,

76, 77, 81, 171, 206, 224, 232, 247, 290, 306, 307, 316, 317o Czechowie 206o książkach Mołotowa 71o Mołotowie i literaturze 77, 171o snach Mołotowa 306

Czukotka 252Czukowska Lidia Korniejewna (1907–

1996) 17, 296, 297, 300, 315Czyngis-chan (panował w l. 1206–1227)

271, 289, 290, 292Czyta 272, 278, 283, 285, 290, 298


329

Dal Władimir Iwanowicz (1801–1872) 72

Dalajlama 289Dania 144Dante Alighieri (1265–1321) 72, 127,

132, 226, 231, 311, 321Darwin Charles (1809–1882) 116, 125,

129, 222, 303Davies Joseph E. (1876–1958) 68Dawidow Denis Wasiljewicz (1784–

1839) 89Dawidow Dmitrij Pawłowicz (1811–

1888) 270Denikin Anton Iwanowicz (1872–1947)

185, 213Diagilew Siergiej Pawłowicz (1872–

1929) 126Dickens Charles (1812–1870) 299Dobrolubow Nikołaj Aleksandrowicz

(1836–1861) 169Dom Paszkowa 15, 41Dom Puszkina (Instytut Literatury Ro-

syjskiej) 144Don, rzeka 178, 180–184, 188–190, 193,

197, 200, 201, 206, 213, 269, 293pierwsze mapy 206

Dostojewska Anna Grigorjewna (z domu Snitkina) (1846–1918) 160, 163

Dostojewska Lubow’ Fiodorowna (Luba) (1869–1926) 163, 176

Dostojewski Fiodor Michaiłowicz (1821–1881) 18–21, 26, 72, 87, 118, 125, 155, 156, 158–167, 169, 171, 174–177, 204, 205, 223, 230, 239, 301, 303, 305, 306, 308, 316, 317, 321a pożywienie 166, 167Biesy 26, 159, 163, 171, 173, 174,

306, 308, 321Bobok 118, 316Bracia Karamazow 163, 164, 167,

169, 174, 176, 239, 321Dziennik pisarza 205jako prawosławny prorok 156

Mołotow czyta 171, 317mowa z okazji odsłonięcia pomnika

Puszkina 164, 308pomnik 20, 303Szałamow o 205, 230u Achmatowej 162w Starej Russie 159, 160, 162–164,

174, 175Zimowe notatki o wrażeniach z lata

158, 321Drezno 225, 244, 311Dubrowin Władimir Dmitriewicz (1855–

1879) 173, 174Dugin Aleksandr Gielijewicz (1962–)

295Dumas Aleksander (1802–1870) 230Dumienko Borys Mokijewicz (1888–

1920) 184, 214Dwina, rzeka 74, 237, 240, 243, 244, 246Dymitrow Georgi (1882–1949) 20Dzierżyński Edmund (Josifowicz) (1838–

1882) 210Dzierżyński Feliks (Edmundowicz)

(1877–1926) 51, 211, 212, 259, 271

Efron Siergiej Jakowlewicz (1893–1941) 304

Eliade Mircea (1907–1986) 274, 322Eliot T.S. (1888–1965) 132, 321Elżbieta, caryca (Jelizawieta Pietrowna)

(1709–1761) 91, 92, 287Engels Fryderyk (1820–1895) 61, 63,

70, 71, 113, 126, 154, 164, 172, 173, 320

Epstein Michaił Naumowicz (1950–) 264

Erenburg Ilja Grigorjewicz (1891–1967) 258

Essentuki 168, 186

Fenimore Cooper James (1789–1851) 230

Fet Afanasij Afanasjewicz (1820–1892) 127


330

Filiewski Pawieł Pietrowicz (1856–1951) 210

Filipow Borys Andriejewicz (Filistyń-ski) (1905–1991) 151

Finlandia 51, 111Fiodorow Nikołaj Nikołajewicz (1829–

1903) 19, 20, 35, 37, 39, 66, 84, 115, 173, 174, 303, 320, 321a Dostojewski 174

Firsanowa Wiera (Woronina, Gonecka) (1862–1934) 97, 98, 100

Flandria 144France Anatol (1844–1924) 72, 78Francja 17, 32, 85, 144, 174, 240Freidenberg Boris Viktorowicz (1850–

1917) 99, 100Frumkin Moisiej Iljicz (1878–1938) 25,

80, 81Frunze Michaił Wasiljewicz (1885–

1925) 24, 77FSB 161, 175, 310Fundacja Adenauera 311Furcewa Jekatierina Aleksiejewna

(1910–1974) 25

Gadżijew Magomet Imamuddinowicz (1907–1942) 261

Galeria Tretiakowska 135, 136Galileusz (1564–1642) 127, 128Gastiew Aleksiej Kapitonowicz (1882–

1939) 264Gauss Johann Carl Friedrich (1777–

1855) 122Gavarni Paul (1804–1866) 16Gazietny („zaułek Gazetowy”) 309Genewa 114, 307Genua 143Giljarowski Władimir Aleksiejewicz

(1853–1935) 42–44, 89, 96, 194, 245Giotto (ok. 1267–1337) 127Gippius Zinaida Nikołajewna (1869–

1945) 46, 151Goethe Johann Wolfgang von (1749–

1832) 122, 124, 127, 321

Gogol Nikołaj Wasiljewicz (1809–1852) 121, 176

Golicynów, rodzina 30Gołouszew Siergiej Siergiejewicz (Gła-

goł) (1855–1920) 110Gonczarowa Natalia Siergiejewna (1881–

1962) 32Gonecki Aleksiej Nikołajewicz 98–101Gorbaczow Michaił Siergiejewicz

(1931–) 302, 311, 314Gorbatow Boris Leontjewicz (1908–

1954) 264Gorki Maksym (1868–1936) 66, 110,

138, 180, 209, 228, 259Grabar Igor Emmanuiłowicz (1871–

1960) 135–137, 150Gramsci Antonio (1891–1937) 20Granin Danił Aleksandrowicz (1919–)

140Granowski Timofi ej Nikołajewicz

(1813–1855) 26, 159, 297, 308Greenwich Village 51Grigorjew Apołłon Aleksandrowicz

(1822–1864) 15Grigorowicz Dmitrij Wasiljewicz (1822–

1899) 202, 203Gruzja 95, 96Guericke Otto von (1602–1686) 122Guizot François (1787–1874) 72Gul Roman Borisowicz (1896–1986) 194Gumilow Lew Nikołajewicz (1912–

1992) 190, 289, 293–295, 297, 298, 315

Gumilow Nikołaj Stiepanowicz (1886–1921) 127, 151, 293

Hegel Georg Wilhelm Friedrich (1770–1831) 75, 320

Heine Heinrich (1797–1856) 229, 251Helena, święta (ok. 246/250–330) 29,

148Helsinki 15Herakliusz, cesarz (ok. 575–641) 29


331

Hercen Aleksandr Iwanowicz (1812–1870) 7, 17, 74, 75, 143, 155, 173, 279, 284, 297, 308, 311, 320a Czaadajew 279a Nowogród 143

Herodot (ok. 484 p.n.e.–ok. 425 p.n.e.) 181, 182, 198, 293, 294, 321

Hezjod 113, 226Himmelfarb B.V. (1883–?) 31, 78Himmler Heinrich (1900–1945) 151Hingley Ronald (1920–) 12Hitler Adolf (1889–1945) 31, 64, 69, 76,

85, 110, 131, 151, 291, 303, 316a Mołotow 76, 85, 291, 316czaszka w Moskwie 85

Ho Chi Minh (1890–1969) 20Hoff mann E.T.A. (1776–1822) 121Holandia 91, 206Homer 226

Ilmień, jezioro 21, 141, 143, 152, 158–161a Dostojewski 159

Imeretia 94Indie 102, 153, 155, 244Instytut Marksa i Engelsa (Rosyjskie

Państwowe Archiwum Historii Spo-łeczno-Politycznej RGASPI) 61, 70

Irkuck 11, 220, 268–272, 278, 280, 281, 285, 288, 290

Islandia 241, 265Iwan III, car (1440–1505) 29, 140Iwan IV Groźny, car (1530–1584) 199,

217, 225, 228, 245Iwołgińsk 286, 287

Jagoda Gienrich Grigorjewicz (1891–1938) 68, 187

Jakowlew Jakow Arkadijewicz (1896–1938) 81

Jakunczikow Wasilij Iwanowicz (1827–1907) 109

Jakunczikowa Maria Wasiljewna (1870–1902) 109

Jakunin Gleb Pawłowicz (1934–) 235, 281

Jakuszkin Iwan Dmitrijewicz (1793–1857) 17, 277–280, 285, 297

Jakuszkin Iwan Wiaczesławowicz (1885–1960) 130

Janin Walentin Ławrientijewicz (1929–) 140, 149, 201

Jarosław 44Jarosławski Jemielian Jarosławowicz

(1878–1943) 24, 60, 71, 78, 127, 290, 291, 309oskarża Ungerna-Sternberga 290,

291Jauza, rzeka 95, 98Jedna Rosja 303Jefi mow Borys Jefi mowicz (1900–2008)

61Jegunow Andriej Nikołajewicz (Andriej

Nikolew) (1895–1968) 151Jelcyn Borys Nikołajewicz (1931–2007)

32, 216, 217, 236, 252Jenisej, rzeka 106, 107, 271Jerozolima 29, 39, 90, 160, 225Jesienin Siergiej Aleksandrowicz (1895–

1925) 127Jeżow Nikołaj Iwanowicz (1895–1940)

83, 132, 187Jugosławia 66Jukos 272, 284

Kaganowicz Łazar Moisiejewicz (1893–1991) 70, 71

Kalinin Michaił Iwanowicz (1875–1946) 51, 80, 304

Kamieniew Lew Borisowicz (1883–1936) 51, 79, 108, 309

Kanał Białomorski 258, 259Kanał Samotioczny 95Kanał Sueski 298, 300Karamzin Nikołaj Michajłowicz (1766–

1826) 160, 194Karczewskaja Sierafi ma Wasiljewna 164,

167


334

103, 105, 106, 134, 187, 210, 211, 214, 252, 283, 304, 308, 314Babel na 187Bałandin na 106Biełoborodow na 214Efron na 304pomnik Dzierżyńskiego obok 210Radek a 308Reilly na 211relikwie św. Sawwy Starożewskiego

na 134Rudzutak na 79Sawinkow na 211Żemczużyna na 57, 73, 103

Łunaczarski Anatolij Wasiljewicz (1875–1933) 51, 171, 223

Łunin Michaił Siergiejewicz (1787–1845) 50, 51

Łużkow Jurij Michajłowicz (1936–) 307Łysenko Trofi m Denisowicz (1898–

1976) 115, 121, 122, 129–131

Machno Nestor Iwanowicz (1888–1934) 213

Magadan 248Majakowski Włodzimierz (Władimir

Władimirowicz) (1893–1930) 182Majski Iwan Michajłowicz (1884–1975)

290, 291Malcew Nikołaj 221–223Malenkow Gieorgij Maksimilianowicz

(1902–1988) 25, 56, 85Malory Th omas (Morte d’Arthur) (ok.

1405–1471) 72Mamontow Sawwa Iwanowicz (1841–

1918) 240, 245Mandelsztam Nadieżda Jakowlewna

(1899–1980) 118, 187, 226, 232, 307, 308, 313, 315, 319a Szałamow 228, 231, 232o Bablu 187, 314

Mandelsztam Osip Emiljewicz (1891–1938) 12, 13, 15, 27, 28, 52, 55, 62,

72, 130, 139, 151, 218, 228, 231, 232, 234, 293, 308, 310, 313–315, 317, 319–322Kamień 13, 226, 313o Batiuszkowie 226o Dantem 231Podróż do Armenii 28, 72, 130, 234,

313, 319Proza czwarta 52, 55, 218, 228, 313,

320Sherry brandy 28, 231, 232, 319u Szałamowa 228, 231, 232

Maneż 126, 307Manifest komunistyczny 126, 175Manuilski Dymitri Zacharowicz (1883–

1959) 24, 113, 306Mao Zedong, przewodniczący (1893–

1976) 66Marburg 150, 266Marks Karol (1818–1883) 45, 61, 63, 71,

102, 113, 115, 116, 126, 164, 175, 192, 223, 229, 238, 242, 299

marksizm 14, 63, 71, 76, 145, 251a teoria względności 251Lichaczow o 145

Meisner Aleksandr Felicjanowicz (1859–1935) 48, 308

Meksyk 78Mendelejew Dymitr Iwanowicz (1834–

1907) 129, 303Mercader Ramón (1914–1978) 60Mereżkowski (Mereżkowski) Dmitrij

Siergiejewicz (1865–1941) 223Mežlauk Walerij Iwanowicz (1893–1938)

184, 238MI6 72Michał Kłopski, święty (zm. 1453 lub

1456) 140Miedwiediew Dmitrij Anatoljewicz

(1965–) 308Mień Aleksandr Władimirowicz (1935–

1990) 106, 118, 119, 136, 156, 281, 305, 306a Rublow 136, 137


335

Mikojan Anastas Iwanowicz (1895–1978) 70

Mikołaj I, car (1796–1855) 38, 143, 279, 290, 297

Mikołaj II, car (1868–1918) 79, 100, 125, 135, 184

Mińsk 44Mjało Ksienija Grigorjewna 156Mochowaja (Mochowa), ulica 20, 26,

307Mołotow (Skriabin) Wiaczesław Mi-

chajłowicz (1890–1986)a Budionny 60, 83, 184a Churchill 65, 224, 238a Czechow 206, 223, 317a Dumienko 214a Dzierżyński 212, 271a Hercen 75a Hitler 69, 76, 85, 131, 291, 303,

316a Jarosławski 24, 78, 291, 309a kolektywizacja 67, 80, 171a książki 12, 21, 69–71, 75, 76, 79–

85, 112, 113, 142, 171, 182, 209, 221, 222, 227, 238, 286, 291, 316

a Łunaczarski 171a Manuilski 24, 113a nacjonalizacja własności 45, 242a najazd niemiecki 256, 271a Nikołaj Wawiłow 121, 131a Pawłow 165, 171, 259a Plechanow 76a północ 45, 224, 248a Spitsbergen 263a Stalin 13, 28, 59, 63, 67, 69, 70,

73, 76, 79, 82, 85, 105, 131, 147, 165, 171, 183, 184, 214, 221–224, 250, 271, 297, 298, 303, 306, 316

a Trocki 59, 60, 62–64, 77–79, 214a uwięzienie Żemczużynej 73, 103,

112a Wielki Terror (Wielka Czystka) 20

latarnia magiczna 11, 13, 21, 59, 304, 311–313

małżeństwo 67Mandelsztam a 13, 232, 293, 307masakra katyńska 85Mołotow–Ribbentrop pakt 85o Dostojewskim 171, 303, 306, 317w Centralnej Bibliotece im. Lenina

77, 83w encyklopedii 73, 121w Wołogdzie 81, 221, 222, 232, 309wyroki śmierci 248zesłanie na Syberii 220–222, 270,

309Mołotowa Swietłana zob. Skriabina

Swietłana WiaczesławownaMołotowsk (Siewierodwinsk) 73, 237,

245, 246Monako 43Mongolia 73, 269, 286, 289–292, 296More Th omas (1478–1535) 113Morozow Nikołaj Aleksandrowicz

(1854–1946) 78Morze Azowskie 179, 182, 189, 197, 199,

201, 250, 293Morze Bałtyckie 143, 289, 300Morze Barentsa 17, 246, 255, 256, 260,

262, 263, 310Morze Białe 74, 143, 236, 237, 242, 245–

247, 258Morze Czarne 143, 160, 181, 199Morze Kaspijskie 143Morze Martwe 160Moskiewski Akademicki Teatr Arty-

styczny (MChAT) 25, 42, 43, 46, 47, 110

Moskiewski Instytut Studiów Oriental-nych 86, 101, 102, 289

Most Kuźniecki 85, 87, 101–103, 113Mozart Wolfgang Amadeusz (1756–

1791) 285Muratow Pawieł Pawłowicz (1881–

1950) 35, 126, 136


Redaktor inicjujący Olaf Pietek

Redaktor prowadzący Jadwiga Makowiec

Adiustacja językowo-stylistyczna Antoni Henryk Stachowski

Korekta Patrycjusz Pilawski

Skład i łamanie Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12 631-18-81, 12 631-18-82, fax 12 631-18-83


Rachel PolonskyLA

TARN

IA M

AG

ICZN

A M

OŁO

TOW

A

Rachel Polonsky

Podróże w historię Rosji

LATARNIA MAGICZNA MOŁOTOWA

RE

PO

RT

AŻ

E

„Latarnia magiczna z mieszkania Mołotowa umeblowała moją wyobraźnię. […] W trakcie lektur i podróży przemykały mi przed oczyma obrazy odległych czasów i miejsc, imaginacje wiodące poza granice rozumu, ku odległym zakątkom umysłu, ku istocie rzeczy materialnych, którą, jak się nam czasem wydaje, jesteśmy zdolni uchwycić. Historia i współczesność Rosji objawiały mi się w postaci migawek widzianych w wąskim okularze, na podobieństwo wyblakłych obrazów czekających na światło w tamtym staroświec-kim projektorze: chwile z mej własnej przeszłości oraz te, które inni – nieznani mi ludzie – uznali za godne uwiecznienia, wywołane niby mocą magiczną z okalającej wszystko ciemności”.

Rachel Polonsky, fragment Prologu

Rachel Polonsky łączy osobiste wspomnienia i obserwacje z podróży z przemyśleniami na temat rosyjskiej literatury i historiografii. Owa podróż okazuje się drogą do zrozumienia współczesności bogatej w ślady minionych czasów. To właśnie znakomicie poprowadzony dialog przeszłości z teraźniejszością oraz płynność narracji są naj-ważniejszymi zaletami Latarni magicznej Mołotowa.

Książka zdobyła główną nagrodę w konkursie Dolman Travel Book Award 2011.

www.wuj.pl

Wydaw

nictwo U

niwersytetu Jagiellońskiego

Patroni medialni

Mundus_Latarnia.indd 1 2013-10-23 14:16:58

latarnia magiczna_2lam.indd

Documents