Hringrás vatnsGrunnvatnLandmótunFlokkun áaFossar

Landmótun – vatnið og landið

Hringrás vatns á jörðinni

Hringrás vatnsVatn gegnir stóru hlutverki í landmótun.Líkt og aðrir þættir landmótunar er hringrás

vatns knúin af sólarorku. Sólin “dælir” vatni upp í lofthjúpinn.

Höfin geyma stærstan hluta vatns á jörðinni. Þar á eftir koma jöklar og grunnvatnsgeymirinn.

Neðan við 3 km dýpi í jarðlögum er þrýstingur orðinn það hár að holrými í jarðlögum lokast.

Grunnvatn, olía og annar vökvi er því bundinn við efstu 3 km jarðskorpunnar.

Grunnvatn og grunnvatnsgeymir

LandmótunFræðigrein sem fjallar um ferli sem móta

landslag – yfirborð jarðskorpunnar.Landmótun er gjarnan skipt í; veðrun, rof

og setmyndun.Landmótun er knúin af sólarorku. Oft kallað

útræn öfl til aðgreiningar frá innrænum öflum sem eru ferli sem drifin eru af hrörnun geilsavirkra efna inni í jörðinni.

LandmótunVeðrun – lýsir niðurbroti jarðlaga.Rof – lýsir flutningi jarðlags sem hefur

veðrast. Oft óljós skil milli veðrunar og rofs.

Setmyndun – efni sem hefur rofist og sest til - rofi lýkur við setmyndun.

VeðrunVeðrun lýsir niðurbroti bergs – jarðlags.Veðrun er ýmist aflveðrun, efnasamsetning

breytist ekki, eða efna-veðrun, efnasamsetning breytist.

Hér á landi var lengi talið að efnaveðrun væri lítil samanborið við heitari lönd en nú er ljóst að hún er mikil.

Efnaveðrun

EfnaveðrunVerður við efnahvörf milli jarðlaga og vatns.Lengi talið að efnaveðrun væri nær engin á

Íslandi.Nú er talið að hún sé með því mesta sem

gerist í heiminum.Efnaveðrun hér að miklu leiti bundin við

háhitasvæði. Móberg veðrast hraðar en annað berg.

Aflveðrun

Aflveðrun á ÍslandiAflveðrun lýsir molnun bergs án þess að

efnahvörf eigi sér stað.Aflveðrun verður fyrir tilstuðlan vatns er

frýs og þiðnar á víxl. Er ráðandi hér og kallast frostveðrun.

Aflveðrun getur orðið fyrir tilstuðlan róta plantna sem þrengja sér inn í sprungur í bergi.

Almenningaskarð á Hornströndum

RofRof lýsir flutningi efnis frá veðrunarstað.Oft er rof flokkað eftir roföflum; sjávarrof,

árrof, jökulrof, vindrof, hrun og jarðsil.Oft getur verið erfitt að greina milli

veðrunar og rofs, hvenær veðrun sleppir og rof tekur við.

Hlíðar St. Helenu eftir gos 1980

Sami staður ári síðar

RofHér á landi hefur rof orðið vegna jökla en á

síðustu árþúsundum hafa jökulár grafið djúp gljúfur (t.d. Jökulsá á Brú og Jökulsá á Fjöllum).

Vindrof er nokkuð á gosbeltunum sérstaklega norðan Vatnajökuls.

Sjávarrof er að mestu bundið við ákveðin svæði eins og í Melabökkum og Ásbökkum.

Gígjökull flæðir norður úr Eyjafjallajökli

Þversnið af daljökli/skriðjökli

JökulrofBergmylsna fellur á

ísinn af fjalllendi sem jökullinn skríður um.

Öskulög falla á yfirborð jökulsins og berast niður að botni hans.

Rof verður við það að bergmolar dragast eftir berggrunninum.

JökulrofJökullinn hvílir með þunga sínum á

bergmylsnunni.Jökulfargið er mest þar sem ísinn er

þykkastur og þar verður rofið því mest.Jökulsorfnir dalir eru því U-laga.Bergmylsnan molnar niður um leið og hún

sverfur bergið undir ísnum. Jökullinn skilar því fínum salla fram við jaðar íssins.

Jökulrof er að mestu bundið við skriðjökla

Jöklar hörfa við hlýnandi loftslag. Eftir stendur jökulsorfið land.

Jökulgarðar myndast við enda og jaðra skriðjökla.

Rof á ÍslandiUpphleðsla er það mikil á gosbeltunum að

rofs gætir þar lítið.Utan gosbeltanna er upphleðsla engin og

rof allsráðandi. Landslag er þar mótað af jökulrofi, dalir og

firðir eru jökulsorfnir.Undir núverandi jöklum er rof og þar er að

verða til landslag svipað því sem sést utan gosbeltanna!

Flokkun áa

• Ár eru flokkaðar eftir uppruna vatnsins í : Lindár, dragár og jökulár.

• Lindár koma úr grunnvatnsgeyminum.

• Dragár eru rennsli af yfirborði.

• Jökulár eru leysingavatn jökla.

• Rennsli ánna draga dám af uppruna vatnsins.

28

Rennslishættir lindáa, jökuláa og dragáa

Lindár

Helstu einkenni:

- augljós upptök

- jafnt rennsli allt árið

- stöðugt hitastig

- leggur seint í frostum

- grónir bakkar

Laxá í S-Þingeyjarsýslu hefur einkenni lindáa

Ár og landmótun 30

Dragár

Helstu einkenni:

- óljós upptök

- óreglulegt rennsli

- hitastig breytilegt

- leggur fljótt í frostum

- flóðbakkar og ógrónir bakkar

32

Öxnadalsá

Jökulár

33

Helstu einkenni:

- koma undan jökuljöðrum

- miklar árstíðabundnar sveiflur í rennsli

- dægursveifla í rennsli

- mjög gruggugar

- kvíslóttur farvegur og gljúfur

- ósar þeirra einkennast af söndum

Jökulá

34

Jökulsá á Fjöllum

35

Þjórsá

Jökulhlaup

Í jökulár koma stundum skyndileg flóð sem kallast jökulhlaup.

- jökulhlaup frá jaðarlónum.

- jökulhlaup frá háhitasvæðum.

- jökulhlaup frá gosum undir jökli.

Jökulhlaup frá jaðarlóni

Ár og landmótun 37

Ef skriðjökull lokar mynni íslauss þverdals safnast vatn í dældina og þegar það er orðið nógu hátt flýtur jökullinn upp og vatnið brýst út undan jöklinum. Þekktust jökul-hlaupa af þessari gerð eru hlaupin úr Grænalóni.

Jökulhlaup frá háhitasvæðum.

Háhitasvæði eru undir stóru Vatnajökli. Jarðhitinn bræðir jökulinn neðanfrá og stundum safnast vatnið fyrir í dældum undir ísnum. Að lokum kemur að því að jökullinn flýtur upp og vatnið brýst fram í jökulhlaupi. Í kjölfarið myndast miklir sig-katlar í jöklinum. Þekktustu jökulhlaup af þessari gerð eru úr Grímsvötnum og í Skeiðará.

Jökulhlaup frá gosum undir jökli.

Í eldgosi undir jökli bræðir kvikan jökulinn uns leysingavatnið nær að lyfta jöklinum og brjóta sér leið fram. Mikið eðjuhlaup kom niður á Mýrdalssand í kjölfar gossins 1918.

Þriðjudaginn 5. nóvember 1996, þremur vikum eftir lok gossins í Gjálp, varð mikið hlaup á Skeiðarársandi.

Ár og landmótun

Árrof

40

Framburður vatnsfalla

Framburður vatnsfalla

- Svifaur: Fínkorna set í grugglausn í árvatninu

- Botnskrið: Grófkorna set sem dregst með skoppar eftir árbotninum.

Skessuketill

Hringiður myndast yfir holum og skorum í árbotninn. Þessar holur eru jafnan hálf fullar af möl og grjóti sem hringiðurnar hræra í.

Þessi stöðuga hringhreyfing malarinnar slípar innan holurnar þannig að þær verða djúpar, ávalar að innan og kallast skessukatlar.

Mölin í holunni slípast og setkornin verða hnöttótt.

Árset

Ár og landmótun 43

Við árósa dettur straumhraðinn niður og þar fellur allt setið til botns. Við það byggjast upp óshólmar sem með tímanum geta skagað talsvert úr. Setið er lagskipt og skáhallandi, fínt efni fellur til í eðlilegu rennsli en í flóðum verða lögin grófari. Efst er þó setið jafnan fínt og lögin lárétt.

44

Ósar Eyjafjarðarár

Aurkeila

45

Snjóflóð og aurflóð bera efni niður úr gilkjöftum þar sem það byggir smátt og smátt upp aurkeilur.

Fossar

Fossar verða til þar sem ár falla fram af stalli í farvegi sínum. Landslag á Íslandi er mjög ungt ef miðað er við jarðsöguna í heild. Hér er auk þess mikil úrkoma og mikið af stórum og smáum ám og lækjum sem falla ofan í dali sem skriðjöklar ísaldarinnar hafa grafið í bergstaflann.

Fossberi er hart jarðlag oft með veikara lagi undir. Veika lagið kallast þá fossvaldur.

GlymurAldeyjarfoss

Helstu gerðir fossa Höggunarfossar verða til vegna

höggunar (misgengja) og brota í berggrunninum. Öxarárfoss og Gullfoss eru dæmi um höggunarfossa. Gullfoss hefur myndast þar sem tvær misgengissprungur skerast í kross.

Roffossar eru þeir fossar nefndir sem eru eingöngu myndaðir við rof af einhverju tagi. Strútsfoss í Strútsá fellur ofan í jökulsorfin dal líkt og hefur því myndast líkt og flestir fossar á Íslandi.

Stíflufossar eru fossar sem myndast hafa við náttúrulegar stíflur af einhverju tagi t.d. þegar hraunstraumur rennur þvert yfir árfarveg eða eftir honum. Goðafoss er stíflufoss sem myndaðist þegar hraun rann niður Bárðardal.

Goðafoss

Gullfoss

Strútsfoss

Landmótun vatnsfalla

Gil og gljúfur myndast fyrst og fremst í vatnavöxtum í dragám og jökulám og mestu gljúfrin í jökulhlaupum.

Með tímanum hrynja gilbarmarnir og farvegurinn verður í laginu eins og bókstafurinn Y og loks eins og bókstafurinn V.

Þegar lengra líður víkkar v-ið og áin myndar sléttlendi sem hún bugðast um.

ungt landslag

þroskað landslag

Ungt landslag

Merkigil í Skagafirði

Dimmugljúfur

Frostveðrun veldur því að með tímanum hrinur úr börmum gljúfranna sem árnar grafa og þau fara að líkjast bókstafnum - Y. Framhaldið verður síðan V-laga form (jöklar mynda U-laga form). Hér á landi er lítið um V-laga dali því flestir dalir eru jökulsorfnir og aðeins 10.000 ár síðan árnar urðu einráðar um myndun sýnilegra dala.