İlahİyat alaninda araŞtirma ve deĞerlendİrmeler · sitesinde yetişmiş iki filozof olan...

İLAHİYAT ALANINDA ARAŞTIRMA VE

DEĞERLENDİRMELER

Kitap Adı : İlahiyat Alanında Araştırma ve Değerlendirmelerİmtiyaz Sahibi : Gece KitaplığıGenel Yayın Yönetmeni : Doç. Dr. Atilla ATİK Kapak&İç Tasarım : Melek ZORLUSOYSosyal Medya : Arzu ÇUHACIOĞLUYayına Hazırlama : Gece Akademi Dizgi Birimi

Yayıncı Sertifika No : 15476Matbaa Sertifika No : 34559ISBN : 978-605-7631-52-7

Editör (ler)

Prof. Dr. Veli ATMACA

Dr. Fevzi RENÇBER

The right to publish this book belongs to Gece Kitaplığı. Citation can not be shown wit-hout the source, reproduced in any way without permission. Gece Akademi is a subsidiary of Gece Kitaplığı.

Bu kitabın yayın hakkı Gece Kitaplığı’na aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz, izin almadan hiçbir yolla çoğaltılamaz. Gece Akademi, Gece Kitaplığı’nın yan kuruluşu-dur.Birinci Basım/First Edition ©Mart 2019/Ankara/TURKEY ©copyright

Gece Publishing ABD Adres/ USA Address: 387 Park Avenue South, 5th Floor, New York, 10016, USATelefon/Phone: +1 347 355 10 70

Gece AkademiTürkiye Adres/Turkey Address: Kocatepe Mah. Mithatpaşa Cad. 44/C Çankaya, Ankara, TRTelefon/Phone: +90 312 431 34 84 - +90 555 888 24 26

web: www.gecekitapligi.com –– www.gecekitap.come-mail: [email protected]

İÇİNDEKİLER

CHAPTER 1: AtinaveSpartaPolisininEğitimAnlayışınınPlatonveAristoteles’inDevletAnlayışınaYansıması

YAkuPAkYÜZ ................................................................................................................... 5

CHAPTER 2: İhyâDivânı’ndaXvııı.AsırOsmanlıYaşamkültürüveİstanbul MEhMEthAlİlERZEN ................................................................................................19

CHAPTER 3: ErdemliİnsanYetiştirmekBağlamındaBirkavramDeğerlendirmesi:Selam SAfİYEkESGİN ...............................................................................................................57

CHAPTER 4: VanlıBirkürtSûfi:feqîyêteyran MuhAMMEDAlİYılDıZ...............................................................................................81

CHAPTER 5: MiysticalWievsofElmalılıhamdiinAccordanceWithSomeConcepts MuhAMMEDAlİYılDıZ...............................................................................................99

CHAPTER 6: Objektiflik-SübjektiflikBağlamındaAhlak ERGİNÖGCEM ..............................................................................................................119

CHAPTER 7: kur’ân-ıkerîm’deSalât(Namaz)kelimesininİmlasındakifarklılıklarveSebepleri

hAlİtBOZ ....................................................................................................................143

Atina ve Sparta Polisinin Eğitim Anlayışının Platon ve

Aristoteles’in Devlet Anlayışına Yansıması

Yakup AKYÜZ1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,karamanoğluMehmetbeyÜniversitesiİslamiİlimlerfakültesi,felsefeveDinBilimleri

CHAPTER1

Yakup AKYÜZ 7

GirişEski Yunan kültürü dünya tarihini, siyasal, sosyal ve entelektüel olarak etkileyen

kadimmedeniyetlerdenbiridir. Edindiği bilgi birikimi ve tecrübesi sayesinde özellikledebulunduğucoğrafyadançevreyegenişleyenbiretkialanıyaratmıştır.İnsanıvebilgiyitemelealanyaklaşımıiledebugünbilesiyasalvesosyalolaraketkisinimedeniyetdüşün-cesiüzerindehissettirmektedir.

YunandüşüncesiEgedenizinin iki tarafındakurulanmedeniyetlerle günümüzeka-darulaşmıştır.Egedeniziçevresindekimedeniyetinşekillenmesine,sırasıylaGiritliler’in,AkalarınvegöçlerleberabergelenDorlular’ınşekilverdiğinisöyleyebiliriz.AncakYunanortaçağınınsosyalvesiyasalalandaortayakoyduğuenbüyükyenilikise,“polis”adıve-rilendevletlerinkurulmasıilebaşlamıştır.Şehirdevletininilkiİyonya’dakurulmuşdahasonraları irili ufaklı olmaküzere yüzlerce polis devleti oluşmuştur (Ağaoğulları, 2011:23-29;Vernant,2013:47-64;Mansel,1995:100-104).Yunantarihiniyönlendirenpolisle-rinsiyasalvesosyalmücadeleleridir.EnönemlipolisleriseAtinaveSparta’dır.freemançalışmasındapolis’inmedeniyettarihindeyerettiğiönemi,“polisyalnızcabinalarıvebi-nalarıçevreleyenduvarlarıylabirkentinfizikselvarlığındanibaretdeğildi.Polisçokdahafazlasıydı.Önceliklebirkentteyaşayanveetrafındakitopraklarıdasunduklarıylabirlikteiçinealanbirtoplumdu.Aynızamandainsanilişkilerininyenibiçimleralabileceği,adaletgibisoyutkavramlarınpratiğedönüşebileceğibiryerdi.Siyasetindoğuşu,doğalolarakbirpolistekiyaşantıyıtakipederdi”ifadeleriileanlatmaktadır(freeman,2010:114).Polisler,aktifkatılımcıvatandaşlardankurulugüçlübirsiyasicemaati,gerçekvemecazianlamdacemaatinbütünlüğünüanlatır.

Polis’le ilintilibirdiğerkavram“kentAgora”’sıyada“toplanmayeri”veAkropolisyada“yüksekşehir”dir.BuyerlerYunansiyasaldüşünüşününhareketnoktalarıolmuş-tur(Cartlege,2013:18).Agoralarşehrinkalbidir.Agoralarsözeşitliğinin(isogoria),yasaeşitliğinin(isonomia),vegüçeşitliğinin(isokratia)ortayaçıktığıyerlerdir.Bubağlamdaşehrinküçültülmüşhalidir.küçükamaetkileyicimekânlardasiyasettasarlanmakta,buta-sarılardapoliseyönvermektedir.Agoralardemokrasikarşıtlarıncatehlikeliyerlerolarakgörülmektedir.Ancakdemokrasikarşıtlarıdakendifikirleriniyineagoralardadilegetir-mektedirler.Düşünceçeşitliliğianlamındapolisteiyibirbirikimolduğunusöyleyebilmekzor değildir (Ağaoğulları, 2009: 46). Yunan polis devletlerinde siyasetin oluşumu hemkurumsal(anayasal) hemdekültürelolmuştur.Polis,kurumsalyapısıiledininkendisi,yurttaşlarınveyönettiğibütününtakendisiolmuştur.Polis,yönetimselbiçimiylekaostan,birdüzeniçindeevrilerekkozmosa,düzenegeçmişolmadurumudur.Polislerarasındakietkileşim,aralarındakisiyasalrekabetvedüşünceortamınındaevrilmesineyolaçmıştır.

EskiYunandevletyaşamı;iktisadi,coğrafivetoplumsalolaylarlayakınbirilişkiiçe-risindedir.Polisşehirdevletleri,tarihtekültürel,edebivesiyasalolgularınyeşerdiği,ge-liştiğiveuygulandığıyerlerdir.BunoktadaeskiYunanpolisleribüyükyadaküçükolsunkendisineözgübiryapıyasahiptir.Polisşehirdevletleridemografikveekonomikolarakyapısınıkorumasıiçinçocuklaradaihtiyaçduymaktadır.AristokratikYunantoplumya-pısınınkorunmasıiçindevlet,aristokratvatandaşolarakkabuledilecekyasalçocuklara,ekonomikdevamlılığınısürdürmekiçindeköleolarakdoğmuşçocuklaraihtiyaçduymak-tadır.Dolayısıylapolis’inkorunması içindevletüremeye, çocuğa ihtiyaçduymuşveço-cukeğitimineönemvermiştir.Demosolmayaadayçocuklarınnasıleğitimetabitutulmasıgerektiğiüzerinedüşünülmüştür.Amaçisedevlette“nasılfaydalıveerdemlibiryurttaşolabilirim”sorusunugerçekleştirmeyeyöneliktir.

Düşünce doğa araştırmalarından sofistlerle beraber insan ve insanın eylemlerineodaklanınca,felsefeninobjesidebizzatinsanınkendisiolmuştur.İnsanfelsefeninobjelerideğerlendirensubjesiolarakkendinisorgulamışveherşeyinmerkezinekendisinialmış-tır.İnsanınfelsefidüşünceninmerkezindeolduğudüşünceyapısındaeğitimdüşünceside

İlahİyat AlAnındA Araştırma ve değerlendİrmeler8

önemlihalegelmiştir.Bualandadaenönemliatılımı,kuşkuculuğuvebilgeliğiöğretensofistdüşünürlersağlamıştır.Sofistlerinsantemellibilgianlayışıiçindeevrenialgılamış-lardır.

Eğitimfelsefesi içinde“eğitimnedir”dediğimizzaman,busorununsiyasalsöylemleyakınbir ilişki içindeolduğunugörürüz.Eğitimdüşüncesipolisleyakınbir ilişki içerir.Bunedenledebilgivevarlıkanlayışındaolduğugibisaltsoyutkavramlaradayalıbirbilgiüzerinekurulmaz.Siyasetfelsefesindekarşımızaçıkanteorivepraxisayrımıeğitimdü-şüncesindedekarşımızaçıkar.Eğitimfelsefesindedillendirilenteorikdüşünceler,yaşayansiyasaldüzeniçindebellibiranlamifadeedebildiğigibi,bazendeodevletdüzenineaykırı,düzenibozananarşistbirsöylemhalinegelebilecektir.Eğitimdedilegetirilensöyleminanlamlıolupolmadığınıise,söylemintoplumlanekadaruyumluolduğuverecektir.

Yunandüşüncesindedebirçokpolisdevletiolmasınarağmensiyasalvesosyalmüca-deleninodaknoktasındaAtinaveMorayarımadasındakurulanSpartapolisleriyeralmak-tadır.her ikidevletdeuygulamaları vegeliştirdiğipolitikalarladiğerpolisdevletlerinikendilerineortaketmişlerdir.M.Ö431-404yıllarıarasındameydanagelenPeloponnesossavaşları,buikisitedevletininsiyasalgüçvenüfuzmücadelesininbirsonucudur(Cartled-ge,2009b:102-104;107-109;ksenophon,1999;herodots,2009).Dolayısıyladilegetiri-leneğitimfelsefesindekifikirlerbuikisitedevletindenetkilenmişolmalıdır.Eğitimdüşün-cesindedilegetirilenfikirlerbuikipolisteyaşayanformaleğitimkurumlarınınfikirleriniyaonaylamışyadaeleştirerekkarşıçıkmışlardır.Buradaönemkazananveodaklanılmasıgerekensoru“ikipolisinpratiktekieğitimanlayışlarınasıldırvePlatonveAristoteles’inteorikdevletanlayışlarıüzerinenasılbiretkiyapmışlardır”olacaktır.Diğerbirsöylemlepratikeğitimpolitikasınınteorikeğitimdüşüncesiüzerineyaptığıetkileşimintespitidir.

Budönemleilgilidilegetirilmesigerekenbirdiğerhususise,eğitiminsoyutbirfelsefealanıolmayacağıdır.Eğitimpolitikasınıngörünen,toplumdaalgılanannihaibiramacıvar-dır.Özellikledeeğitimdüşüncesisiyasetvedevletfelsefesiileyakınbirilişkiiçerir.Eğitim,devletiçindebireyikendisivepolisleuyumluvemutluluğuyakalamışbiryurttaşhalinegetirmeyiamaçlar.İdealolan,kendiiçhuzurunuvemutluluğuyakalamışbireylerdenolu-şanevrenselveharmonik,uyumlubirdevletdüzenidir.

Çalışmamızda ilk olarak diğer polisleri coğrafi ve siyasi görüşleri doğrultusundadeğiştiren ve dönüştüren bir rolmodel ve pratik eğitim politikasının kurgulandığı veuygulamayakonulduğuikiönemlipolisolmalarınedeniyle,AtinaveSpartapolislerindekieğitimanlayışıortayakonulmayaçalışılacaktır.DahasonraisedüşünceningeliştiğiAtinasitesindeyetişmiş iki filozofolanPlatonveAristoteles’ineğitimanlayışlarıveözellikledevlet sistemlerinde eğitimin rolünün ne olduğu üzerine fikir yürütmek ve değerlen-dirme yapmak olacaktır. Platon veAristoteles’in devlet içinde eğitime verdikleri önemdeğerlendirilirken filozofların içinde yaşadıkları polisle uyum ve uyumsuzluklarına dadikkatçekilecektir.herikisinindevlet içindeeğitimebakışı,eğitimanlayışları,devletteöngördükleri eğitimin içeriğinin ne olması gerektiği, düşündükleri eğitimin praxisleuyumveyauyumsuzluğu,kendiiçlerindegeçirdikleridüşünselevrimdeğerlendirilmeyeçalışılacaktır.

Sparta’da Çocuk ve Çocuk EğitimiSpartapolisdevletindedevletyönetimi,yöneticilerdebulunmasıgerekenerdemler,

devletteeğitiminönemi,sosyalsınıflarvb.alanlardadoyurucubilgilerbizePlutarkhos’unSpartapolisinindüzeninielealıpanlattığıLykursos’un Hayatı adlıeserindeverilmekte-dir.Spartadevletsistemindeenönemlidüzenlemeleri“lykurgos”yapmışolupbuyasalardahasonrakinesillereaktarılmıştır.Onunyaptığıreformlarıntoplumüzerindeekonomik,sosyalvemilitaristolmaküzereüçtürlüetkisiolmuştur(Cartledge,2013:76).YöneticilerSpartadevletdüzeninigerçekleştirmekiçinsosyalorganizasyonlarınıkatıdevletyapısı

Yakup AKYÜZ 9

içinde düzenlemişlerdir. Yani harmonik, militarist bir düzen hedeflenmektedir. Busebepleçocuklaryediyaşındanitibarenailelerinyanlarındanalınarakdevletkontrolünde,merkezivehalkaaitolacak(komunal)şekildeeğitimetabitutulmuşladır(Diakov,1987:283;Mansel,116).Devlettebuyapınınuygulamayakonulduğukişilerçocuklar,yöntemisemilitaristeğitimsistemiolmuştur.

Sparta devletinin kuruluş aşaması ve devlet felsefesinin düzenlenmesinin temelinioluşturannedenler,bueserdeaçıkşekildeaşağıdakigibidilegetirilmiştir.

“Mal ve mülk eşitsizliği o hale gelmişti ki, şehir topraksız, varlıksız insanlarla doluydu ve bütün servet bir azınlığın elinde toplanmıştı. Lykurgos Sparta’dan hayâsızlığı, kıskançlığı, cimriliği, gösterişi ve bunlardan daha köklü ve yıkıcı toplum hastalıklarını söküp atması için bütün memleketin orta malı olması, toprakların yeniden bölüşülmesi gerektiğine inanırdı” (Plutarkhos,2010:15).

lykurgos’unsistemleştirdiğidevletinamacı,devlettemalvemülkherşeyinortakol-duğu,ayrılıkveeşitsizliğinolmadığısosyalistbirdevlettir.Bubağlamdadadevletteherşeyinortakpaylaşıldığı,yemeklerinortakyendiği,paranınolmadığı,polis’teçocuklarınortak,devletingeleceğininsağlanmasıbağlamındaçocuklarıneğitiminindeortakolduğu-dur(Plutarkhos,19-20).OhaldeSparta’daçocukveçocukeğitiminebakışnasıldır?soru-sudevlettedevamlılığınsağlanmasındatemelproblemolarakgörülmektedir.

Sparta’daçocukveonuneğitimidüşüncesi,devletdüzeninindevamınısağlamadavaz-geçilmez şarttır.her şey çocuğundoğduğuzamandanyetişkinlik çağınakadardevletinamaçları doğrultusunda şekillenmesi esası üzerine işlemektedir. Çocuklar babalarınındeğil yurttaşların çocuklarıdırlar. Onun için de çocuk sahibi olmak, rastgele insanlarındeğil,devletteeniyilerinçocuklarınınolmasışeklindegerçekleşir.Yurttaşlarınkarıları-nıkıskanmasıkötülenir.hattayaşlıbirkocagençkarısınınyatağına,sevdiğisaydığıbirgencingirmesineizinverebilirvebubirleşmedendoğançocuğu,temizkanlıözçocuğusayabilirdi.Yineevlibirkadınabirerkekgönlünükaptırırsakocasındanizinalarakçocuksahibiolabilirdi(Plutarkhos,27).Bueylemlerinyapılışamacı,sağlam,gürbüz,canlıço-cuklardünyayagetirmektir.Polisbunoktadakarılarınısadecekendilerinesaklayanerke-leribencil,kafasızvehastaolmaklaithametmektedir.Doğançocuklarınsağlam,kusursuzvegürbüzolmalarıhedeflendiğiiçin,çocukbozukdoğuşluvebiçimsizse,taygetosdağınınbiruçurumunagötürülürvebırakılırdı.Çünküdoğuştansağlamolmayançocuğunyaşa-maması,hemkendisihemdedevlet içindahaiyidir.hattaçocuğunsağlamolduğubelliolmasıiçinilkdoğduğundaçocukkadınlartarafındansuileyıkanmayıpşaraplayıkanırdı.Şaraplayıkanançocuksağlamsakurtulur,hastalıklıisesafşarabınetkisiylekıvranıpölür-dü(Plutarkhos,29;Russell,1997:213).Spartapolisdevletyönetimiçocukyaştanitibarenuyguladığıyasavekurallarlavatandaşlarınakarşıacımasız,vahşiveinsanonurununge-rektirdiğihususlardanyoksungözükmektedir.

Çocuklar doğumdan sonra yedi yaşına kadar ailelerin yanında kalmakta, yediyaşındanitibareniseortakdevletdüzenininsağlanmasıveortakeğitimetabitutulmalarıiçin “leskhe” adı verilen yere götürülmektedirler. Sparta devleti, devlette kadın-erkekvatandaşlarıneşitolduğuvebunedenledeeşiteğitimalmalarıgerektiğiüzerinekuruludur.Russell, lykurgos’unkurduğudevletbiçimiyleRousseeau’nunNietssche’ninveulusaltoplumcu(nasyonelsosyalizm)öğretilerinibiçimlemektebüyükbirroloynamışdemektedir(Russell,1997:205).

Devlettedüzeninnasılsağlandığınıgörmesiiçinçocuklar,uygulamalıbireğitimetabitutuluyordu.Yaniçocuklaryaşayarakdevlette işleyen,günlükyaşamınkurallarınıöğre-niyorlardı.Çocuklarortakyemeklerinyendiğisofralardayeralmaktadırlar. Plutarkhos“çocuklar burada devlet yönetimi ile ilgili konuşmaları dinleyerek özgür düşünceli birinsanolarakyetişiyorlardı”sözündeortakyemeğinamacınıaçıklar.Yinebuesnadaçocuk-larbüyüklerinşakalarınavealaylarınakatlanmayıdaöğrenmektedirler(Plutarkhos,21).


Eğitiminamacıçevik,cesaretli,mert,savaşçıbireyleryetiştirmektir.hakikatendeSpartaverileneğitimsonucu,diğerpolisdevletleriarasındadaönplanaçıkmış,diğerYunanlılararasında savaşçı ve cesaretli olarakün salmışlardır. Spartadevleti güvenlikkorkusuylaerkekçocuklarınözelindeaskerileşenaşırışekliyle,bireyselkimliğidevletehizmet içinezenhoplittoplumudur(freemann,2010:146).

Erkeklerinpolistenasıleğitildiğikonusuiseşöyledir.Sitehiçkimseyioğlunudiledi-ğigibiyetiştiripyönetmekteserbestbırakmıyordu.Yediyaşınabasançocuklarakendielkoyuyor,onlarıkümelereayırıp(agelai)ortakyaşamayaveyemeye,birlikteeğlenipça-lışmayaalıştırıyordu.herkümeninbaşına,aralarındanenakıllıolanıvekavgadaenazılıolanınıkoyuyordu.Okadarkieğitimsözdinlemeyealışmaoluyordu.Onundışındabütünöğretim söz dinlemeye, yorgunluğa sabırla katlanmaya ve kavgada yenmeye alışmaktı.Yaşilerledikçeidmanlarsertleşiyor,saçlarkesiliyor,yalınayakyürütülüyorveçırılçıplakoynatılıyordu.Onikiyaşındanitibarençocuklargömleksizdolaşır,yıkanmazvekokusü-rünmezlerdi.hepbiradayatarlar,yattıklarıyataklarıbıçakkullanmaksızınelleriilekopar-dıklarısazlardanyaparlardı.Yatağınaltlarınaise“lykophon”adıverilenotlarkoyarlardı(Plutarkhos,30).GörüleceğiüzereSpartadaeğitimsert,doğakoşullarınauygunveçocu-ğunbukoşullaraeniyişekildenasıluyumsağlayabileceğiüzerinekuruludur.

Erkek çocuklarda eğitim, cesaretin kazanılması üzerine kuruludur. Bu erdemin ka-zanılması için çocuklara eğitim amaçlı olarak köleleri geceleri öldürme ve avlama eği-timiverilirdi.Yineçocuklarınyakalanmadanhırsızlıkyapmalarıdaeğitiminbirparçasısayılmaktadır (Plutarkhos, 31). Yunan kut törenlerinde topla yapılan danslar yaygındı.Sparta’daerginlenmetöreninekatılançocuklartopdövüşü(sphai-romakhia)yaparlardı(thomson,2007:225).Bubağlamdaanlatılanbirhikâyede,eğitiminbuboyutunuaçıklarniteliktedir. Birtilkiyavrusuçalançocukonupelerinininaltınasaklamış, tilkiyavrusupençelerivedişleriileçocuğunkarnınıdeşerkençocukhiçrenkvermemiş,acıyakatlanıpölmeyi,yakalanmayayeğtutmuştur.YineArtemisOrthiatapınağındadelikanlılarkırbaçaltındaölmeyekatlanmaktadırlar(Plutarkhos,32).freeman,Sparta’dadevamedenbueğitiminniteliğini“çocuklaraileninyanındanalınıpülkemenfaatleriiçineğitiliyordu.Eği-tim,kavgalarvekabaoyunlar, sonundaçekingen fakat aklıbaşındavatandaşlarüretensisteminkabuledilebilirparçalarıydıhemkomünisthemdefaşisttoplumlarınfazlacabe-lirginniteliğiydi”şeklindeaçıklamıştır(freeman,147).

Spartapolisdevletindekızlardaerkelergibisertlikeğitimindengeçmektedirler.Amaç,devlettekadınlarındaerkeklerkadargüçlüvedenkolmalarınısağlamakolarakgösteril-mektedir.Gençkızlareğitimlerindekoşu,diskveokatmaidmanlarıyapmaktadırlar.Eği-timinamacı,kadınındoğumsancılarınakatlanıp,onuyenecekkadargüçlüolmasıdır.Yinekızlarçıplakolarakgeçittörenlerinekatılmakta,erkekleringözüönündedansedip,türküsöylemektedirler.Çıplaklığınedebeaykırısayılmayıp,onlarısadeliğealıştırdığıdüşünül-mektedir.leonidas’ınkarısıGorgo’yabirkişi“sizSpartakadınlarıerkelerekomutverentekkadınlarsınız”demiş,Gorgobusözekarşılıkolarakise,“bizerkekadamlardoğurantekkadınlarızdaondan”şeklindecevaplamıştır(Plutarkhos,25).Eğitiminbirparçasıolarakyinekızlarerkeklerievlenmeyeteşviketmekvekışkırtmakamaçlıçıplakşekildegüreşti-rilmektedirler.Sparta’dakızlarıkaçırarakevlenmekdeeğitiminbirbaşkaboyutuolarakgözeçarpar.ÇünküSpartayasalarındabekârlıkkötüveyergilenenbirdavranışolarakgö-rülmektedir(Plutarkhos,26).

Atina Polis Devletinde Çocuk ve Çocuk Eğitimi Atinapolisdevletidemokrasiileyönetilen,düşünceyeaçıkvedışdünyayakapalıol-

mayanbirtoplumyapısınasahiptir.Çocuklaraverileneğitimdeyaklaşıkolarakdevletinbuyapısınauygundur.BusebepledeAtinaheralandadüşünceçeşitliliğinesahipbirpolisolarakgözeçarpmaktadır.karmaşaiçindedüzeninegemenkılınmakistendiğibiryerko-numundadır.

Yakup AKYÜZ 11

Atina’daeğitimintemelhedefi,bütünkültürlerdeolduğugibiçocuğu iyibiryurttaşolarak yetiştirmektir. Çocukların yaşça kendisinden büyüklere saygısızlık etmeleri,laubalidavranmalarıhoşkarşılanmamaktadır(Aytaç,1972:19).Ayrıcaçocukdevlettebi-reyingelecektekiaidiyetininvesahipolacağırolününsembolüdür.BunedenleYunanlılar-daarazierkekçocuklarınolup,aralarındaeşitpaylaştırılmaktadır(freeman,2010:125).

Doğumlaberaberçocuklailgilisorumluluklaranneyeaitolduğuiçino,bebeğibesler,yıkar,giydirirvebakımınıyapardı.Bebekyürümeyebaşladığındaisebirdadınınyardımı-nabaşvurulurdu(Deighton,2012:44).Eğerbumümküngözükmüyorsaçocuksütannele-reverilerekbaktırtılmaktadır(Aristophanes,1966:89).Atina’daanneninçocukeğitimin-derolaldığıenetkindönembudönemdir.Sparta’danfarklıolsadaAtina’dadaçocukyaşıbüyüdükçe,devleteğitimsistemindeerkekegemenyapıdaannedenkopukşekildedevametmektedir.

Atina’daasılolanerkekçocuklarıneğitimiolupkızçocuklarıikincilplandadır.Ancakerkekçocuklarıneğitimindedesınıfsalayrımsözkonusuolmakta,formaleğitimiayrıca-lıklısınıflaralmaktaidi.toplumungenelolarakbüyükçoğunluğununeğitimiinformalvedoğalyaşamauygunolarakverilmektedir.Özellikledebahsedilenhusus, toplumiçindeçocuklarıngelecektekimeslekleriniedinmelerindekarşımızaçıkar.Birçocukbilmesige-rekenleriannebabasınınyanında,çiftlikte,kayıkta,pazardaöğrenebilirdi.Ayakkabıcılık,marangozlukvb.mesleklerkuşaktankuşağaaktarılmaktadır.Çocuklarınhayatıngerek-liliklerini pratikte yaşayarak öğrenmesi ve öğrendiklerini gelecek kuşaklara aktarmasıeğitimintemelfelsefesiolarakgözükmektedir.Bubağlamdabirçocukgününyirmidörtsaatininasılgeçirmektedirsorusueğitimolgusununanlamlandırılmasıiçinönemlidir.BirgüniçindeyaşanılanşeylerYunaneğitimdüşüncesindeçocuklarvegeneldepolisleilgilibazıbilgilerideaydınlatacaktır.

Erkekçocukşafakvaktikalkanvekısabirbanyodansonraokulunyolunututankendihalindebirdelikanlıdır.Eğitimi;zekâsını,müzikanlayışınıveyeteneğini,birdebedeninigeliştirmeyihedefler.Bunlareğitiminüçtemel taşısayılır.Öncekitaplarve lir,sonraateğitimi,mızrakatmagibiaskeritalimleralınır,sonrapalaistra’yaçıkılırvekısabirbanyoyapılır.Erkekçocuklarbanyodansonraçalışmalarınadönerveakşamyemeğiniyiyipya-tarlar.Erkeklereyöneliksıkıeğitiminamacı,erkekçocuklarıarzunesnesiolarakgörülenkadınlardanüstüngöstermektir.(Deighton,2012:25).

Yunan yaşamında çocukların vatandaşlık aşamasına, epherosluğa kaydoluncaya ka-dareğitimlerinialdığıtemelmekânlarsözkonusudur.Bunlar,çocuğunilktemeleğitiminialdığıyerler,küçükmekânlarolaneğitimyerleri, palaistravegymnasion’lardır.Eğitimmekânlarındanküçükmekanlar,çocuklarınokumayazmaöğrendikleri,diğerikisiiseço-cuklarınyaşlılarlaberabersosyalleştiklerimekânlardır.Yunanlıçocukeğitimalanındailkbilgi vedeneyimini yani yürümeyebaşladığı andan itibarenpaidagogos (dadı) denilenevdekieğitmendenalmaktadır(Deighton,2012:44-45).Geneldebupedagoglardatop-lumdasofistdenenkişilerolmaktadır.

Gymnas çıplak anlamında olup sportif faaliyetlerin yapıldığı merkezlerdir. Buradaeğitimçıplakolarakyapılır.Eskigymnasium’lardaarabayarışları,boks,güreş,koşudal-larındayarışmalaryapılmaktaolup,bunlarçocuğungelişmesindeveeğitimindeönemli-dir.Yinekoşu,maraton,uzunatlama,diskvemızrakfırlatmadabueğitimlerdebirparçaidi.Günümüzdeolimpiyatoyunlarındadüzenlenenmüsabakalardakioyunlardanbirçoğukaynağınıburadanalmıştır(Sowerby,2012:95-96).Zamanlabumekânlardabedeneğiti-mikapsamınazihinselvesanatsalderskonularıdaeklemlendiğindengymnasiumkavra-mıgenelolarak“yüksekeğitimkurumu”anlamındadakullanılırolmuştur(Weithmann,2004: 11). M.Ö. 776 yılından itibaren Olympia’da Zeus onuruna yapılan oyunlar dahasonraDelphoi,ıstmos,Nemeavb.merkezlerdedeyapılmayabaşlanmıştır.Barışdönemle-rindeilgisporayoğunlaşmaktavebirincisırayıalmakta,oyunlartarihhesaplamalarında


kullanılmaktadır.hattaikioyunarasındakidörtyıllıksüreyeoyunlardagalipolanınadıverilmektedir(friedell,2011:102-103).

GüreşalanlarıisePalestraadıverilenyerdeyapılır.Buifadeedebiyat,müzik,aritme-tik,geometri, astronomiöğretenokullar içinkullanılmıştır.Müzikeğitiminderitim,ba-lans,dansvebedenduygusunaönemverilmektedir.Müzikdersindeçalgıaletiolarakisefarklıtarzdaflütlervetellerledonatılmış“kithara”kullanılmaktadır(Blanck,1999:279;Sowerby,97-98).

Symposia da eğitimin bir parçası sayılabilir. Burada sedirlere uzanılır, yeme, içmemuhabbetvecinsellikvardır.Ayrıcaheterdenendansvemüzikyeteneğiolankültürlüfahişelerdebulunmaktadır(Weithmann,12).Gençerkekleriçinsempozyumagiripçık-mak,aristokratiktoplumakabulunilkaşamasıolarakgörülürdü.Statülerigereğisedirlereyatmadansadeceoturmalarına izinverilirve şarabı servisyapmalarıbeklenirdi (free-man,217).Ancakbuşölenlerinicraedildiğiakşamlar,çocuklariçinenhareketsizvecansıkıcısaatlerolup,hürerkeleringelmesinibeklediğisaatlerolarakdüşünülmelidir.Erkekçocuklar için sempozyumlarınönemi,yetişkinolduğundane ilekarşılaşacağınıbilmesibakımındanönemlidir.

Atina’dakızlarıneğitimi,erkeklerleaynıeğitimetabiolanSparta’dakikadarkatıvemilitarist olmayıp, kızların eğitiminden söz edilecekse, eğitim toplumda onları kadın-lığa ve evliliğehazırlamakamacını taşır.Bu rol kadınlara geleneksel olarak verilmiştir.kadınlar damemnuniyetle bu rollerini toplumsal yaşamdabenimsemiş gözükürler. Burollerinbenimsenmesineençarpıcıörnek“lysıstrata”adlıeserdedevrimyapankadınlarörneğindekarşımızaçıkmaktadır.kadınlardevrimyapmışlaramahalagelenekselkadınrollerininşaşkınlığıiçinde,devriminbaşarısınainanmamaktadırlar.Aşağıdavereceğimizalıntı,kadınlarınhemAtinahemdeSparta’dakirollerinivekonumlarınınetbirşekildevermektedir.

“Böyle parlak işleri (siteye el koyma) kadınlardan nasıl beklersin? Akıllı kişilerin işle-ri bunlar. Bizim işimiz gücümüz, boya sürünmek, takıp takıştırmak, sarı fistan süslü pabuç edinmek.” (Aristophanes,15).

komedidedegörüleceğiüzerekızlarıneğitimionları anneliğeveeşliğehazırlamakamaçlıolmaktadır.Eğitimkızlarıgelenekselrollerinehazırlayanbilinçlivesosyaletkinlik-lerleyapılmaktadır.kadınlarvegençkızlarayinlerekatılırlardıfakaterkeklerindenetimvegözetimialtındaolurlardı.kızlarakentselritüellerekatılmaimkânısadecehayatıniçin-dekaybolmalarıiçinverilirdivesadecebütünyurttaşlarınkatıldığışölenlerdebumüm-künolabilirdi.DışadönükyaşamsürenerkektiveAtinatoplumundakadınınbuyaşantı-danolabildiğinceuzaktutulması,inzivadayaşamasıbeklenirdi.

AtinadevletikızçocuklarıneğitimikonusundaSpartakadarsertdavranmamakta,ço-cuklarapoliste,temelilkeğitimverilerek,ilerikizamandaçocukdenilecekonbeşliyaşlar-dagelecektekikocalarınaverilmektedir.kızçocuklarıiçineğitimonbeşyaşınakadarolup,kızlardahasonrakiyaşamlarınıçocuklarınaveeşlerineadamaktadırlar.kızçocuklarıbuyaştakendilerindenenazon-onbeşyaşbüyükerkeklerleevlendirilirlerdi.freeman,Ati-na’dagençbayanlardagörülenerkenevliliğinveakabindeilişkisonucuoluşanhamileliğintoplumsalgerekçesinin“bunundahagüvenliolduğuvegençkızlarınduygukarmaşasınıyokettiği”şeklindeyorumlandığınısöylemektedir(2010,210).

Atina’daeğitimliolankızlar,özgürAtinalıyurttaşlarınkarılarıvekızlarıolmayıp,şö-lenlerdeerkeklerehizmetedenheterler(fahişeler)olmuştur.Antikçağdakızlarınerkekle-ringördüğütarzdaeğitimaldıklarıokullar,fahişelerinokullarıdır.toplumdasaygıgörenkadınlarınbumeslektençıkmasırastlantıdeğildir.Bunlara,Aspasia,Diotima,lais,lasthe-nia,leontionvb.örneklerverilebilir(Platon,1998a:202a-212c;Platon,2002,235e).Bukadınlaryüksekdüşünmedüzeyleri,aldıklarıeğitimvekadınsıçekicilikleriilesaygınbirkonumasahiptirler(Rullmann,1996:24).

Yakup AKYÜZ 13

Platon ve Aristoteles’in Devlet Düşüncesinde Eğitim’e Bakışı ve Po-lislerle Uyumu PlatonveAristotelesdüşüncetarihineyönverendüşünürlerdenolupöğrenci-hoca

ilişkisi içerisindebulunmuşlardır.AncakdüşüncealanındaAristoteleshocasından fark-lılaşarak kendi okulu lykeion’u (lise) kurarak burada düşüncelerini temellendirmiştir.Platondüşüncetarihinde idealist felsefeninkurucusukabuledilirkenAristotelesdeneyve araştırma düşüncesi ile realist felsefenin tellendiricisi kabul edilir. Bu nedenle defelsefenin her alanında fikirlerinin farklılaştığı da bir gerçeklik olarak karşımıza çıkar(topakkaya,2014:1).Devletfelsefesindeeğitimveeğitiminnasılolacağıkonusundadafarklılıkkarşımızaçıkmaktavedevletinniteliği,vatandaşlarıneğitimi,eğitiminniteliğivb.hususlardaayrışabilmektedirler.Çalışmamızınbubölümündebuhususlarayerverilecekveikisiarasındakianlayışfarklılıklarıortayakonulacaktır.Devlet,içindeyaşanılantoplu-munfelsefesi,toplumubiraradatutanüstyapıolmasınedeniyle,devletfelsefesihakkın-dafikirilerisürenler,devletnedirsorusunacevapararken,idealolandevletdüşüncesiniyaşanılana, pratikte uygulanana bakarak değerlendirmişlerdir. Bu bağlamda Platon ilkdönemeserlerindeidealolandevletsisteminikurgulamışolsadayaşadığıtoplumiçindekarşılığınıbulamamışveanlamsızkalmıştır.Belkideonuniçin,Aristoteles’indevlette-orisiilePlaton’unsondönemdevletanlayışı,praxisle(içindeyaşadıklarıpolis)uyumlugörünmektedir.

PlatonveAristoteles’ineğitimhususundakidüşüncelerininelealınmasıbilgininkay-nağıvedeğeriveyabilgininnasıl eldeedildiğibağlamındadeğil,devlet içindeeğitiminnasılolacağıhakkındaolacaktır.herikifilozofdaeserlerindeteorikolaraksaltbilginin(episteme)nasıleldeedileceğiüzerinedüşünmüşvebunutemellendirmişlerdir.Politikalandaönemliolan,toplumvedevletiçindeinsanınnasıleğitileceğivebireyintoplumunortaklaşaamaçlarıiçinnasılvehangiyöntemlerkullanılarakeğitilebileceğidir.herikisi-nindeeğitimanlayışlarıveöngördükleridevletsistemindekieğitimanlayışlarıvemetot-larıfarklıolmuştur.Bubağlamdaayrıcaherikidüşünüregöredevlettekiyurttaşeğitimiilesaltbilginineldeedilmesiniamaçlayanentelektüeleğitimayrıdüşünülmelidir.Platondevletindebilgeliğiyöneticilereözgükılarakbualananetbirsınırgetirmiştir.

her iki düşünürün sistemi içinde devlet aygıtı önemli ve gereklidir. Platon (2000,375,376,415a,427e,432b)ilkdönemeserlerindenolanDevletadlıeserindedevletibelirlierdemleresahipsınıflaraaitkılmakta,sondönemeseriYasalar’da(1998b,715d)isedev-letintemelineyasafikrinikoymaktadır.Ancakyasalarınvatandaşlaraöğretilmesideyineeğitimleolanaklıolacaktır(Platon,1998b:631e).Platon’dadevlet idealolarakevrendeolanuyumuninsanladevletarasındadaolmasıgerektiğinidüşünür.Yanidevletteolanherşeyküçükharflerleinsanruhundadayazılıdır(Platon,2000:368e,461b;Cassirer,1984:72).Aristoteles’tededevletiyibiramaçlakurulmuştoplulukolup,şehriiyiyapmakbahtabağlıdeğilbilimselbirplanlamavebilinçlibirpolitikasorunudur.Birşehriniyiolması,oanayasayıpaylaşanyurttaşlarıniyiolmasınadayanır.Buradaohaldeşehirdebirinsa-nınasıliyibiryurttaşyaparızsorusuilekarşılaşırızki,Aristotelesbusorununcevabınıdoğa,alışkanlık,eğitimveakıldabulur(Aristoteles,2010:219).Görüleceğiüzereherikidüşünürdeyaşadıklarıtoplumdandahareketleinsanınbirdevletesahipolmasıgerektiğiüzerinedüşünceleriniinşaetmiş,polissizbiryaşamıolanaksızgörmüşlerdir.

AtinapolisdevletiSparta’dan farklıolaraksosyolojikveontolojik sınıflıbir toplumyapısınasahiptir.kadınveerkeklerayrıdır.Yetişkinerkeklersadecevatandaşolup,kadı-nıngörevierkeğeçocukvermekveevişleriniyapmaktır(hesiodos,1977:154;Bonnard,2004:164-165).kölelerintoplumdazatenbirhakkısözkonusuedilemez.PlatonveAris-totelesdüşüncesistemiiçindesınıfsalyapınınkorunmasınaönemvermiştir.Platondevle-tindedevletibilgekişilerinyönettiğiyönetici,savaşçılarvehalkolarakayırmıştır.Yineo,kadınveerkeğinayrıolduğunudüşünür.BenzerdüşünceAristoteles’tedegeçerliolup,o


datoplumunkadınerkekolarakayrıldığınıerkeğinasıl,kadınınaşağıveuyrukolduğunusöyler (Aristoteles, 2010:12,14,26,29).hatta o, budüşüncesini daha ileri bir aşamayagetirerekontolojikbakımdandakadınınikincilolduğusavınıilerisürer.Onagörebircin-siyetinkadınolmasıtürünontolojikeksikvenoksanlığınedeniyledir.Anneyeatılansper-maeksikolduğuiçindişilikoluşmuştur.kadınsakatedilmişbirerkektirveerkekilkeninzayıflığındanilerigelmiştir(Aristoteles,1996:1034b,304,340).Görüleceğiüzereherikidüşünürdeyaşamışolduklarıtoplumsalsınıflamayıkendidevletlerineolduğugibiyan-sıtmışlardır.herikidüşünürdedeerkekegemenvesınıfsalbiryapıvarlığınısürdürmeyedevametmiştir.

PlatonveAristoteles’indevletanlayışlarında insanınyaşamhakkınasaygıveçocukeğitimindegetirilebilecekenönemlieleştiriengelliveözürlüçocuklarınyokedilmesivedevletinideolojisineaykırıdoğançocuklarınpiçsayılmasıdüşüncesidir(Platon,1998b,459e,460c;Aristoteles,228).Aslındaherikidüşünürdeböylebirdüşünceyisavunmaklainsanveinsanlıkolgusunudevletmenfaatleriuğrunadahailkbaştanyoksaymışolmak-tadırlar.

herikidüşünürdededevletiçindeeğitiminrolüçokönemlidir.Devletindevamlılığınıvesürekliliğinisağlayacakolanşeyeğitimdirvebueğitimçocuklaraküçükyaştanitibarenbaşlanarakverilmelidir.Eğitimözelliklegençinsanlarınişiolup,yaşlılarbukonudagenç-lerdengerikalmaktadır.Platonbudüşüncesini“eğitimçocuklaraözgüdür.‘Solon yaşlılar çok şey öğrenebilir der’,amainanmamalıbuna.konuşmasınıöğrensinbakalımyaşlıadam.Değişikveçetinişlergençlereyakışır”sözüileaçıklar(Platon,2000:536d).hattadoğrueğitimalançocuğuntanrı’yaenyakınyaratıkolacağı,ancakiyiyetiştirilmezsedeenvah-şiyaratıkolacağınısöyler(Platon,1998b:766a).Aristotelesdüşüncesindedeçocuklarındevletiçindekieğitimiönemliveeğitimeerkenyaştabaşlanılmalıdır.Çünküonagöredetoplumdoğalolarakyaşlılarvegençlerolarakikiyeayrılır;birincileryönetmeyeikincileryönetilmeyedahauygundurlar(Aristoteles,2010:221).

Platonçocuklarıneğitimikonusundadabircinsiyetayrımınagitmemektevebunok-tadaeğitiminniteliğinikızveerkekçocuklararasındafarklılaştırmamaktadır.Platon,Dev-letadlıeserindekızveerkekçocuklarıneğitilmesindeaynıyöntemetabiolmalarınıister(Platon,2000:452a).Aralarındakiayrılıkonagörekadınındoğurmasıerkeğindetohumsalmasındanbaşkabirşeydeğildir(Platon,2000:457c).Busebepledebekçivekarıla-rınındevletteaynıişiyapmalarınıister.Platon’undevletindekadınlarveçocuklarortakvemülkeşitliğivardır.herşeyherkeseaittir.AncakPlatonsondönemeseriYasalar’dabudüşüncesindenvazgeçmişgözükmektedir.Bueserdekızveerkekçocuklarınıneğitimininfarklıolmasınıdüşündüğüiçindevlettemutlakeşitliktenvazgeçmiş,bununyansımasıeği-timdedeolmuştur.Platonbudurumu“kızlarveoğlanlaraltıyaşınıdolduruncaikicinsbirbirindenayrılacak,herikisidedersgörecek,oğlanlarbinicilik,ok,kargıvesapanatmaöğretmenlerinegidecekistersekızlardabubilgilerialacakvesilahkullanmayıöğrenecek-lerdir.”şeklindedeğiştirmiştir(Platon,1998b:794c).

Platon’unyukarıdadilegetirdiğimizkızveerkekaynıeğitimialmalıgörüşüneAtinasi-tesiiçindenbüyükbireleştirigelmiştir.Özellikledeonundevletteaileyiyoketmesiveözelmülkiyetiyoksaymasıeleştirilerinodaknoktasıolmuştur.Aristotelesisetoplumunyarı-sınıkadınlaroluşturduğunagöreonlardaeğitilmeli;ancakortaklaşılanbireğitimdoğrumusorusunusorar(Aristoteles,2010:31-32).Onagöreböylebireğitimdeherkesinaynıkişilereoğlumvekarımdemesisosyaldengeyibozacakvemülkiyetduygusunuyokede-cektir.Ayrıcaçocukvekadınlarınortakolduğutoplumdadostlukbağlarızayıflayacaktır(Aristoteles,2010:35-36).Yinedevlettebazıerkeklereçokçocukyapmaveçokkadınlabirlikteolmahakkıverildiğiiçinayrıbireşitsizlikoluşmaktadır(Aristoteles,2010:56).Platon’unidealdevletineolanbueleştirilerdöneminkomedyeniAristophanes’inEcclesi-azusae(kadınlarkurulu)eserindedeortayaçıkmakta,malvekadınortaklığınıntoplumu

Yakup AKYÜZ 15

kişiliksizveasalakhalegetirdiğinivurgulamaktadır (tannenbaum,2008:50).kanaati-mizcePlaton’unilkdönemütopiktasarımındadillendirdiğiherkesineşiteğitimalmaan-layışıSparta’dandahaçoketkilenmişolup,içindeyaşadığıAtinaileuyumgösterememiş-tir.Zatençağdaşlarıtarafındaneleştirilmesininbirnedeni,görüşlerinindemokratikAtinatoplumunauymamasıvetoplumdatavanyapmışSpartadüşmanlığındankaynaklanmışolabilir.AncakuygulanabilirlikolarakAristoteles’ineleştirilerinindahatutarlıvegerçekçiolduğunusöyleyebiliriz.SavaşsonrasıSpartavesistemiyokolurkendemokratikAtinavedeğerlerideğişimgeçirerekzamanımızakadargelmiştir.

Platon DevletvegeçdönemYasalar adlıeserinde,AristotlesisePolitika’daeğitimdebugünbiletartıştığımızönemliproblemleritartışmayaaçarakkendidüşünceleriniortayaatmaktadır.Bunlardan ilki,eğitiminnezamanbaşlayacağısorusudur.BuproblemeherikidüşünürdeolumluyaklaşmışveAristotelesçocuklarıngeleceğiiçinkadınlarıngebelikdönemindebedenlerine iyibakmalarınısalıkvermiştir.Aristotelesdüşüncesiniaçarvekadınlar sadecebedenlerini çalıştırmalı aksinekafalarını çalıştırmamalıdırdemektedir(Aristoteles,2010:228).AncakPlatonçocuğungebeliköncesieğitimindezihnibireğitim-denbahsederkenAristotelesşekliolandanbahsedergözükür.Platon,söylemiylefarklılaş-tığıAtinasitesineeleştirigetirir.O,budurumu“İstermisiniz,hamilekadınlarınyürüyüşyapmasını,yenidoğanıdahayumuşacıkkenbalmumugibibiçimlendirmesiniveikiyaşınakadarkundaklamasınıbuyuranyasalarçıkarıpgülünçmüolalım”şeklindekritizeeder(Platon,1998b,789a,794a-c,796c,798c-d,537a).O,eğitiminbirdiğerönemliboyutuolanoyunadikkat çekmiş ve önemini vurgulamıştır.Ona göre çocuk ruhununoyuna gerek-sinimivardır.Ayrıcaçocuklaroyunesansındagözlemlenerekonlarınkarakter tahlilleriyapılabilirvebuyollabireylerinkarakteroluşumundastatikliksağlanabilir.Statikhaldev-letinstabilizeolmasınaolanakverecektir.Birdiğeryerdeisedahailginçbiryaklaşımdabulunarakeğitimioyunhalinegetirmektenbahseder(Platon,2000:537a;Platon,1998b:793a,794b,797bd).

Eğitimfelsefesikonusundadikkatçekendiğerbirhusus,eğitiminneliğiveeğitimintedriciliğihususudur.herikidüşünürdeeğitimçağınıdemosluğakabul(18yaş)veson-rakionyıllayaniyaklaşıkotuzluyaşlarakadarsürdürür.Onlarınbuyaklaşımısitelerinçocuklarıvatandaşlığakabulyaşıiletutarlıdır(Aristoteles,2005:63).Aristoteles’teeğitimdoğanınbıraktığıboşluklarıdoldurmakiçinyedişeryıllıkperiyotlarhalindeyirmibirya-şınakadarsürdürülmelidir.Platon’dadayaklaşıkbusüreyirmiliyaşlardır(Platon,2000:537c-d.).

Eğitimin ikidüşünürdedenasılolmasıgerektiği ruhenmiyoksabedenenmiyadaikisininuyumuhalindeolmasımı gerektiği problemi tartışılan en ilginç ve entelektüelkonulardanbirdiğeridir.

Platoneğitiminruhvebedeninberaberuyumiçindeolmasıgerektiğinidüşünür.Onundüşüncesindeeğitim,bedenvekafaeğitimibirahenkiçindeyerinegetirilmelidir.Budu-rumu“öyleinsanvardırki;jimnastiği,avı,herçeşitbedençalışmalarınıseveseveyaparda,dersten,konuşmadan,araştırmadanhoşlanmaz.hertürlükafaişindenkaçar.Bununtersiolandagenetopalsayılır”şeklindeaçıklar(Platon,2000:535d-c).Bunedenleonundüşüncesindearitmetik,geometri,vedialektikilimlerisevdirerek,tedricendahaçocuk-kenbaşlatılmalıdır (Platon,2000:537a).Aristoteles’tede ruhvebedeneğitimiönemliolmaklaberaberobeşyaşınakadarçocuğazihineğitimiöngörmez.Çocuğunilerleyenyaş-larındaiseruh-bedeneğitiminindengedevesenkronizeolmasınıöngörür.Düşüncesinide“zihinvebedeninaşırıçalıştırılmasıhiçbirzamanbirleştirilmemeliçünkübunlarınbiriötekinekarşıtyöndeişler,bedeninçalışmasızihnin,zihninçalışmasıbedeninçalışmasınıengeller”sözüaçıklar(Aristoteles,2010:238).

Sonolarakikisindedeformaleğitiminiçeriğininneolmasıgerektiğisorusukarşımızaçıkar.Platoneğitimi,bedenieğitenmüzik,jimnastikveruhueğitenaritmetik,geometri,ve


dialektikolaraksıralar(Platon,2000:401d,403d,503a;Platon,1998b,810b,812e,813b,813e,814).Aristoteles’tedemüzikvebedeneğitimiönemliolupherikisinideinsanaya-rarlıgörür. AncakPlaton’dan farklıolarakeğitimderesimeğitimingerekliliğiüzerindedurur(Aristoteles,2010,234-240).herikisindedebaşlangıçolarakokuma-yazmaeğiti-minintemeleğitimolduğuunutulmamalıdır.İkisiarasındayineburadabirfarklılıkkarşı-mızaçıkarki;Platonmüzikeğitimindeyumuşakmakamolarakkabulettiğidor,phrygma-kamlarınızararlıbularakbedeneğitimindesertliğisavunurken;Aristoteles,Platon’unbuyaklaşımınıhatalıbulmuştur.Aristoteleseleştirisinintemeline,eğitiminmutlu,olanaklıveuygunolmaprensibinikoyarakPlaton’undüşüncelerinikritizeeder.kanaatimizceon-larınmüzikvebedeneğitiminefarklıyaklaşımıetkilendikleriAtinaveSpartasitelerinindurumundankaynaklanmışolsagerektir.

SonuçSonuçolarakEskiYunantoplumuırkavecinsiyetedayalıolaraksınıflanmışpolisdev-

letleriüzerinekuruludur.Bireylerpolisiçindedeğerinivekonumlarınıgelenekselkonum-larıileeldeederler.Çocuklarınrolleridedoğumlaberaberpolisteşekillenmiştir.Çocuklareğitimlerinivatandaşıolduklarıpolisindeğeryargılarınagörealmaktaolup,çocuklarapo-lisingeleceğiolarakbakılmaktavekonumlarıneyigerektiriyorsaobağlamdaeğitilmek-tedirler.PlatonveAristotelesyaşadıklarıtoplumundüşüncelerindenetkilenerekfikirleridoğrultusundadevletteeğitimdüşüncelerinitemellendirmekistemişlerdir.Platon,ruhvebedenilişkisininuyumiçindeolduğu,tedricivekatımilitaristSpartatarzıbireğitimisa-vunurken,AristotelesdahayumuşakvedemokratikAtinadüşüncesineyakındurmuştur.

KAYnAKçA1. Ağaoğulları,MehmetAli.(2006).Kent Devletinden İmparatorluğa.Ankara:İmgeki-

tabeviYayınları.2. Ağaoğulları,MehmetAli.(2011).Sokrates’ten Jakobenlere Batıda Siyasal Düşünceler.

İstanbul:İletişimYayınları.3. Aristophanes. (1966). Lysıstrata, Kadınlar Savaşı. (Çev. Sabahattin Eyuboğlu, Azra

Erhat)İstanbul:RemzikitabeviYayınları.4. Aristoteles.(2005).Atinalıların Devleti.(Çev.furkanAkderin)İstanbul:AlfaYayın-

ları.5. Aristoteles.(1996).Metafizik.(Çev.AhmetArslan).İstanbul:SosyalYayınları.6. Aristoteles.(2010).Politika.(Çev.Metetunçay).İstanbul:RemzikitabeviYayınları.7. Aytaç,kemal.(1972). Avrupa Eğitim Tarihi.Ankara:A.Ü.D.t.C.f.Yayınları.8. Blanck,horst.(1999).Eski Yunan ve Roma’da Yaşam.(Çev.İslamtanrıkut).İstanbul:

ArionYayınları.9. Bonnard,Andre. (2004).Antik Yunan Uygarlığı I, İlyada’dan Parthenon’a, c.I. (Çev.

keremkurtgözü).İstanbul:EvrenselYayınları.10. Cartledge,Paul.(2009).Ancient, Greece, A History in Eleven Cities. NewYork:Oxford

universityPress.11. Cassirer,Ernst. (1984).Devlet Efsanesi. (Çev.NeclaArat). İstanbul:Remzikitabevi

Yayınları.12. Deighton, hilary, J. (2012). Eski Atina Yaşantısında Bir Gün. (Çev. hande kökten

Ersoy).İstanbul:homerkitabeviYayınları.13. Diakov,V.,kovalev.(1987).S,İlkçağ Tarihi, Ortadoğu, Uzakdoğu, Eski Yunan.Çev.Öz-

demirİnce,Ankara:VersoYayınevi.

Yakup AKYÜZ 17

14. Donald tannenbaum, Davis Schultz. (2008). Siyasi Düşünce Tarihi. (Çev. fatihDemirci).Ankara:AdresYayınları.

15. freeman,Charles.(2010).Mısır, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlıkları.(Çev.SuatkemalAngı).Ankara:DostkitabeviYayınları.

16. friedell,Egon. (2011).Antik Yunan’ın Kültür Tarihi. (Çev.NecatiAça).Ankara:DostkitabeviYayınları.

17. herodots. (2009).Tarih, (Çev.MüntekimÖkmen). İstanbul:türkiye İşBankasıYa-yınları.

18. hesiodos. (1977). “İşler ve Günler”,Hesiodos Eseri ve Kaynakları. (Çev. SabahattinEyuboğlu,AzraErhat).Ankara:türktarihkurumuYayınları.

19. ksenophon.(1999).Yunan Tarihi.(Çev.SuatSinanoğlu).Ankara:türktarihkurumuYayınları.

20. Mansel,ArifMüfid.(1995).Ege ve Yunan Tarihi.Ankara:türktarihkurumuYayın-ları.

21. Platon.(2002).Meneksenos. (Çev.İrfanŞahinbaş).İstanbul:SosyalYayınları.22. Platon.(2000).Devlet.(Çev.SabahattinEyuboğlu,M.Ali,Cimcoz).İstanbul:türkiyeİş

BankasıYayınları.23. Platon. (1998a). Şölen.(Çev.AzraErhat,SabahattinEyuboğlu).İstanbul:Remzikita-

beviYayınları.24. Platon.(1998b).Yasalar.(Çev.CandanŞentuna,SaffetBabür).İstanbul:kabalcıYa-

yınları.25. Plutarkhos.(2010). Lykurgos’un Hayatı.(Çev.SabahattinEyyüboğlu,VedatGünyol).

İstanbul:türkiyeİşBankasıYayınları.26. Rullmann,Marit.(1996).Kadın Filozoflar I.(Çev.tomrisMengüşoğlu).İstanbul:ka-

balcıYayınları.27. Russell,Bertrand.(1997).Batı Felsefesi Tarihi, İlkçağ.Çev.MuammerSencer,İstan-

bul:SayYayınları.28. Sowerby,Robin. (2012).Yunan Kültür Tarihi. (Çev.Özgürumuthoşafçı). İstanbul:

İnkilapkitabeviYayınları.29. thomson,George. (2007). Tarih Öncesi Ege.(Çev.CelalÜster).İstanbul:PayelYayın-

ları.30. topakkaya,Arslan.(2014).Sistematik Felsefe Bağlamında Platon-Aristoteles Karşılaş-

tırması.Ankara:NobelYayınları.31. Vernant,Jean-Pierre.(2013).Yunan Düşüncesinin Kaynakları. (Çev.hüsenPortakal).

İstanbul:CemYayınları.32. Weithmann, Michael, (2004). Xanthippe ve Sokrates, Sokrates’in Karısı. (Çev. Akın

kanat).İzmir:İlyaYayınevi.

ihyâ Divânı’nda Xvııı. Asır Osmanlı Yaşam Kültürü ve

istanbul1

Mehmet Halil ErZEN2

1 Buyazı,VanYüzüncüYılÜniversitesi’nde2012tarihindetamamlanan İhyâ Dîvânı ve Tahlîli (İnceleme-tahlîl-tenkitliMetin)başlıklıdoktoratezimdenhareketlekalemealınmıştır.

2 Dr.ÖğretimÜyesi,YüzüncüYılÜniversitesi

CHAPTER2

Mehmet Halil ERZEN 21

18. YüZYılDA OSMANlı: SiYASi vE SOSYAl DUrUMtürklerinbaştabaştaekonomikkaygılarolmaküzerebirtakımnedenlerdenötürügi-

riştikleriyeniyurtedinmearayışları,göçhareketinidoğurmuşvesonuçolaraktürkler,bugünküİrantopraklarındahâkimiyetkurmuştur.Batıyayönelengöçertürkmengrupla-rındanSelçuklular,İrantopraklarındaİrankültürüylekaynaşmışveİslâmiyetikabulede-rekgüçlübirdevletkurmuştur.AncaktürkmengöçleriakınakındevamettiğindenvebudurumSelçuklularaçısındançeşitli sorunlardoğuracağından, çözümyoluolarakgöçertürkler içinAnadolu’yuyurtedinmek fikriönplanaçıkmıştır.Anadolu topraklarınınodönemdesiyasiotoritesizayıflamışhıristiyanBizans’ınelindeolmasıhemcihâdduygu-sunungüçlendirilmesinisağlamışhemdeverimli topraklarınvarlığı,göçertürkmenle-rin iştâhını kabartmıştır. kısa süredebaşlayanAnadolu’ya akınlar, SelçukluhükümdarıAlparslan komutasında 1071’dekiMalazgirt Zaferi’yle nihâyete ermiştir. Bundan sonratürkler,ebedîyurtlarıolanAnadolu’yayerleşecekveakınlarBatı’yadoğrudevamede-cektir.Anadolu’yayerleştiktensonraOsmanlı’yakadar,kurulanenetkiliveuzunsolukludevlet,AnadoluSelçuklularıolur.AncakBatı’yadoğrubaşlayanMoğolistilası,Selçuklu-larınsınırınadayandığındaMoğollarakarşıyenilgialanAnadoluSelçukluDevletiçözü-lürveyerinitürkmenbeylerininkurduğuiriliufaklıbeyliklereterkeder.Moğolbaskısıaltındakitürkmenleringöçü,Bizans’aveAnadoluSelçukluları’nınbatısınırlarınadoğrudevamedecektir.OsmanlıBeyliğidebukarmaşıkortamdaSöğüt’tekurulur.“Bundanson-rabirkaçyüzyıl15.YüzyılınortalarınakadardoğusuvebatısıylaAnadolutarihişöylebirbenzetmeyleifadeedilebilir:kabarantürkgöçleridalgası,budalganınortasındakalmışBizanslıtekfurlaraveyafeodalbeylerebağlıyerleşikhayatadacıkları.türkgöçerlerininönderleriisebiryandankendiküçükdevletlerinikurmaktaydılar.kısavadede,türkmenbeylikleridoğarvebatarken,Bizanshâkimiyetibazenarttı,bazenazaldı.Anadolukâhge-nişleyenkâhküçülenküçücüktürkmenveBizansbeylikvedevletçiklerindenoluşanbiryamalıbohçayabenzedi.”1Buortamdavarlığınısürdürenyapılanmalarınbirbirinekarşıüstünlükmücadelelerisürüpgitti.

Osmanlı’nınbeyliktendevletedönüşmesüreci,AnkaraSavaşı’yla(1402)sekteyeuğ-rarveAnadolu’dakurulansiyasîbirlikyenidendağılır.BirsüresonraAnkaraSavaşı’nınetkileriniatlatanvesiyasibirliğiyenidentesisedenOsmanlılar,CihânDevletiolmaülkü-süylehareketederek1453’te,ıı.Mehmedönderliğinde,İstanbul’ufethedipbirçağıkapa-tırveamaçlarınaulaşmayolundaenbüyükadımıatmışolur.kendisidebirsanatkâr,âlimvemüdekkikolanfatihSultanMehmet,İstanbul’ukültür,ilimvesanatınbaşkentiyapmakiçinhareketegeçer.BuamaçlahemİslâmâlemininönemlisanatkârveâlimlerinihemdeBatılısanatkârlarıİstanbul’adaveteder.kısasüredefatihvemaiyetiningayretleriyleİs-tanbul’unsiluetideğişir.Butarihtensonraİstanbul’dakiimarfaaliyetleri;inşâedilenmed-reselervediğersosyalkurumlar,toplumsalhayatüzerindebelirleyicibirroloynar.fatihvekanunîgibisultanların,çıkardıklarıyasalarlabiradâletmekanizmasıtesisetmelerivevergisisteminidüzenlemeyeyönelikçalışmaları,Cihandevletiülküsünehizmetedendi-ğerçabalardır.fatih’tensonratahtageçenYavuzSultanSelimvekanunîSultanSüleymangibikudretlihükümdârlarıngayretleriyleOsmanlıengeniş sınırlarınaulaşacakve top-lumsalzenginlikseviyesizirveyeulaşacaktır.Ancak17.yüzyıldanitibarenBatı’daCoğrafikeşiflervesömürgecilikfaaliyetlerisonucueldeedilenhammaddebolluğu,üretilenyenisilahlar, ordularındonanımaçısındanüst seviyelereulaşması ve refah seviyesininartı-şıgibisonuçlar,BatılıülkeleriOsmanlıkarşısındaoldukçaavantajlıvegüçlübirkonumataşımıştır.Batı’dameydanagelenbugelişmelerekarşınbilhassa18.yüzyıldan itibarenOsmanlıdevletyönetimindedahaziyadevezirlikyapacakbazıailelerinhâkimiyetibaşla-mış,padişaheşlerivevalidesultanlarınıı.Selim’denitibarendevletyönetimindekirolleri

1 Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, çev. Ayşe Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul 2016, s. 45.


veetkileriartmıştır.Padişahlariseyalnızcagörünürdemutlakotoriteolmayısürdürmüş-tür.Siyasialandakiçözülmeyavaşyavaşeğitimsistemi,orduve toplumhayatınadasi-rayetedecektir.Osmanlı,hızlıyükselişininardındanönceduraklamadevriniyaşayacak,ardındankarlofçaAntlaşması’yla(1699)birliktetoprakkaybedenvegerileyenbirdevletdurumunadüşecektir.Pasarofça(1718)veküçükkaynarca(1774)antlaşmaları,çokcid-ditoprakkayıplarıyanındaçeşitliimtiyazlarınverilmesiylenoktalanacaktır.Osmanlı’nıngeçirdiği bu süreç, şu şekildeözetlenebilir: “Bir taraftandüzeninvebirliğinbozulması(askerîbaşarısızlıklar,malîsıkıntılar,merkezîiktidârınzayıflaması,merkezkaçkuvvetle-ringüçlenmesi,âyânlarvs.),diğertaraftaniseAvrupa’nınkarşısındaartanbaşarısızlıklarveverilenödünler(karlofça,Pasarofça,küçükkaynarcasendromu,kapitülasyonlar)ilebununneticesindeAvrupa’dangiderekilhamalınarakgirişilenreformhareketleriveBatı-lılaşmanınbaşlangıcı(mumlar,kaplumbağalar,Müteferrika,barokmimari,humbaracılar,Nizâm-ıCedîdvs.).”2

Osmanlıtoplumunungenelyapısı,meşguliyetleri,sarayakarşısergilenenduruş,Müs-lümanvegayr-ıMüslimtebaanıniştigallerivebirbirleriyleilişkilerinedebirparantezaç-makgerekir.Gayr-ıMüslimtebaa,devletingerilemesinedeğinbazıvergilerivermekleyü-kümlü,hukukivesosyalbazınormlarlakısıtlanmış,ancakinançlarınıserbestçeyaşamaveişleriniyapmaözgürlüğünesahipolmuştur.hattadevşirmesistemiylekökenolarakMüs-lümanolmayanancakbirerMüslümanolarakyetiştirilengençlerdenliyakatibulunanlardevletmemuriyetininönemlikademelerineyükselebilmiş,hattavezirvesadrazamlarınmühimbirkısmıdadevşirmelerarasındançıkmıştır.Müslümanlardahaziyadetarımlaiştigalederkenbaştaticaretolmaküzereitibaredilmeyenbirçokmeslekgayr-ıMüslimlertarafındanyürütülmüştür.Osmanlı’nıngerilemesiyleBatılıülkelerinmüdahalelerivealı-nançeşitliimtiyazlarlagayr-ıMüslimlerbelkidetoplumunenimtiyazlı,enrahatyaşamı-nısürdürenkitlesikonumunayükselmeyebaşlar.SiyasivesosyalsahadameydanagelenbütündeğişimlererağmenMüslümanvegayr-ıMüslimhalkınbirlikteyaşamvebirbirinesaygıanlayışıçöküşekadarvarlığınıkorumuştur.JuanGoytisolo,herikitebaanınbirbirinekarşı tavrı, sorumlulukları,beraberyaşayışâdâbıvedevletkarşısındaki tutumlarını şuşekildeözetler:“Esnafkuruluşlarıİmparatorlukbaşkentinintoplumsaldokusunuoluştu-rurlardı,ancakodokusayesindeyaşam,uyruklaradirlikdüzenlikveuygarlıksağlayanbirçerçevedegelişirdi.Müslümanlar,Musevilervehıristiyanlar,esnafloncalarındatoplanmışolarak,yüzlerceyıllık,çiğnenmesiolanaksızyasalarınhükmüaltında,hepbirliktebarışiçindeyaşarlardı.XVıı.yüzyılboyuncaekonomikdurumunbozulması,sıksıkisyanlarçık-ması,yağmalarolmasıdaonlarınyaşamkurallarınıdeğiştirmeyecektir.hünkârabağlılık-larımutlaktır:Ohemiktidârınetten-kemiktensimgesidir,hemdeenyüksekdinselyet-kedir,bunitelikleriyledetebaasınınefendisi,yüreklerinvevicdanlarınhükümdârıdır.”3

BirzamanlarınenseçkinsavaşçılarıolanYeniçerilerindahakanuni’ninölümündensonrabaşlayanbaşınabuyruktavırları,özellikle18.yüzyılda,ocakolarakbağlıolduklarıkurallardanvedisiplindentamamenuzaklaşmalarıyladevametmiş;faaliyetleritahtapa-dişahçıkarma,indirmehattadahadailerigiderekkatletmeyekadarvarmıştır.Yeniçerile-rinbuasırdakirolünüortayakoyanönemliemârelerdenbirideyeniçeriağasınındevletyönetiminezdindeimtiyâzlıbirmevkiişgâletmesiydi.Yeniçeriler,hemaskerlikgörevleri-niyerinegetirmeyenhemdemaaşalan,toplumdakibirçokzanaatınişleyişinielegeçirenbirçetegörünümünebürünmüş;lağvedilinceyedekyönetimeciddimanadaayakbağıol-muştur.EyaletlerdeisesiyasiotoriteninzayıflamasıylaâyanaileleribüyükbirgüçhâlinialmıştırkihatırlanacağıüzereMısırValisikavalalıMehmetAliPaşaOsmanlıDevleti’ninmevcudiyetini tehditedebileceknoktayavarmış;dahadoğrubir ifadeyle,OsmanlıDev-leti,kendivalisinesözgeçiremeyecekkadaraskerîgüçvesiyasîiradekaybınauğramış-2 Edhem Eldem, “18. Yüzyıl ve Değişim”, Cogito, Osmanlılar Özel Sayısı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,

1999, S.19, s.192. 3 Juan Goytisolo, Osmanlı’nın İstanbulu, çev. Neyyire Gül Işık, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2018, s. 25.


tır.BütünbuolumsuztablokarşısındaOsmanlıyönetimi,kötügidişatıtersineçevirmekadınaçareleraramış;hemaskerîhemdekültürelanlamdabirtakımyenilikhamlelerinebaşvurulmuştur.Batı’yasefirlergönderilmiş;mimarideBatılıtarzıdikkatealanbazenseİranmimarisininçizgilerinitaşıyanbirüslûpgeliştirilmiş;buanlayışlabaştakağıthâneveBoğaziçiolmaküzerebirçokbina,köşkvesarayinşaedilmiş; lâleçeşitlerininhâkimolduğugörkemlibahçelerdizaynedilmişveayrıcagerilemeninsebebiolarakbakılanor-dudaBatılıtarzdaçeşitliıslahatlaragirişilmiştir.“kısacası18.yüzyıl,olumluveyaolumsuzdeğişimletanımlananbirdönemhalinialmaktadır:Dahaöncesininvarsayılanistikrarınınbozulmasıveyatamaksinegelecekteyeralacakolanolumludeğişimve“yenidenyapılan-ma”nınmüjdesi.”4

“Onsekizinciyüzyıldaİstanbul-konstantinopolistemsilîolmayanbirşehirdir;simge-selveyafelsefîartalanıolmaksızınveyalnızcaçevreninsunabileceğizevklergözetilerekkurulmuştur.Buşehir“Sadâbad’dır”:mutlulukdiyarıdır,belkidebuadıtaşıyanimparator-lukbahçelerindendahadafazla.Bu,şehrinİmparatorluğunBatıkısmınayaydığımimarianlatımınkendineözgülüğünüdahaiyiaçıklamaktadır,hattabutürbiçimlerindahatutu-cubölgelerdeuyandırdığıreddide.”5 Buasrınİstanbul’u,askerîvesiyasiolaylarındışındaeğlenceninhâkimolduğu,sanatveBatılıtarzdamimarîvepeyzajınyerleştiğibirdönemikapsamaktadır.1718’deimzalananPasarofçaAntlaşması’ylabirliktebirmoralbozuklu-ğundankaçış,kötügidişatakarşıiçeçekilmeolarakdagörebileceğimiz,eğlenceveneşeçağışeklindealgılanabilecekdönemelâleDevridenilmiştir.Budevir,binlercelâleninsüs-lediği,derelerinseslerinineşlikettiğirengârenkbahçelerinmuazzamgörünümüyle,gör-kemliyapıları,ziyafetleri,eğlencelerivegeceâlemlerineneşekatanNedim’inşiirleriylebirmasalâleminiandırmaktadır.DevrinsembollerindenSadabâd’ınherköşesiinsanlar-ladoluptaşar,ağaçlarıngölgelikleriâşıklarınmeskenikonumundadır.Boğaziçiâlemleri,Göksu’damehtâbgezintileri,devrinruhunuyansıtanetkinliklerdir.Bilhassapadişahveyasadrazamın iştirakettiğikağıthâneeğlenceleriveSadabâdziyâfetlerineşenin, sevincinzirveyeçıktığıdemlerdir.Baharmevsimindegündüzvakitlerigezmeklegeçerkengecelerise tertipedilençırağaneğlenceleriylerenklendirilir.Çırağaneğlenceleri içinpadişahınuğrakyerleriÇırağanBahçesi,SalıpazarıSarayıveferahabadkasrı›dır.Bumekânlardagece yarılarına kadar neşe içinde vakit geçirilir, sohbetler yapılır ve şiirler okunur.Eğlenceler,Ramazanayınarastladığındaiseşehrinbirçoknoktası,özellikledebahçeveminârelermahyalarlabezenmeyebaşlar.Batıdangelendevlet adamlarıdaeğlencelereiştirâketmiş,buzevküsafâdannasiplenmişlerdir.Pahalıeğlenceleri,törenlerivehediyevermegeleneğiylebudönemde isrâfzirveyeulaşırkenhalkınrefahseviyesiveyaşamı,buparlaktablodançokuzaktadır.Şiirlerinyansıttığıışıltılımanzaralarınaksineşehirleryokluk içinde, perişan, aç vebaskıcı valilerin tazyiki altında ezilmişdurumdadır.6 Hal-kıniçindebulunduğumaddîsıkıntılar,Ruslar’ınilerleyişi,kaybedilentopraklarıngitgideartması, devlet erkânının bu olumsuz gidişat karşısında eğlenceyle iştigâl etmesi, lâleDevri’ninsonunugetirir.Patronahalilİsyanı’ylabirdevirkapanırkensözkonusuzenginyaşayışıtemsiledenbütünyapılar,eğlenceyerleri,mesirealanlarıtahripedilir.Bundansonrabaşagelenpadişahlardakötügidişitersineçevirmekiçinyenilikleryapmayısür-dürür.Ancak18.yüzyılboyuncaOsmanlı’nınBatıkarşısındasavaşkaybetme,gerilemevefakirleşmesidevameder.hülâsa;“18.yüzyıldaOsmanlı İmparatorluğu’nungeçirmişol-duğudeğişimler,esasitibariyleancaksistemdışındanhalçaresibulunabileceksorunlarasistemiçindençözümaramaktanibaretkalmıştır.”7

4 Eldem, agy, s. 194.5 Maurice M. Cerasi, “18. Yüzyıl Osmanlı Kenti”, çev. Kemal Atakay, Cogito: Osmanlılar Özel Sayısı,

Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999, S. 19, s. 215. 6 Ahmet Refik Altınay, Lâle Devri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2016, s. 30-68.7 Eldem, agy, s. 197.


1. İhyâ yahya EfEndİ’nİn hayâtı8

hayatı hakkında fazla bir malumâta sahip olmadığımız İhyâ hakkındaki bilinenler,kendisiyle ilgilikısavehemenhemenhepsibirbirinintekrarıniteliğindebeştezkireveİstanbulnüshasınınzahriyesindemüstensihtarafındanverilenbilgileredayanmaktadır.tezkireleronunisminiSeyyidŞerifYahyaİhyâşeklindezikretmektedir:“Nâzım-ınümâ-ileyhŞerifYahyâİhyâEfendi”9

Şâirinmahlasınıalmasınadeğgindeherhangibirmalûmâtolmayıponun,ilgilitezki-relerintamamında“İhyâ”diyeanıldığıvegerçekismindenziyâdemahlasıyaşöhretbuldu-ğugörülür.Şairindoğumtarihikonusundaeldekikaynaklardahiçbirbilgimevcutdeğildir.AncakBağçe-i Sefa Enduz’dageçen;“hadâyık-ıeyyâm-ızindegânîdeSenâbül-isinnseb‘învâhidenba‘devahiddirmişikenmenzûlenvefat…”10 şeklindekiifâde,şâirinyaklaşıkola-rak71yaşındaykenvefatettğiniortayakoyar.AyrıcaArifhikmetBey’inTezkiretü’ş-Şuâ-ra’sıda ihtivâettiği şubilgiyleBağçe-iSefâEndûz’udestekler: “Mavṣile-iSüleymâniyemedreselerindendestiniyetmişekaribikenAllah’aintikaleyledi”11tezkirelerintamamın-da1228/1812tarihindeöldüğübelirtilenİhyâ’nın,bubilgilerışığında1742yada1743’tedoğmuşolmasıgüçlübirihtimâldir.

İhyâ’nın Arap Câmii imâmı Mehmed Efendi’nin oğlu olduğu dönem tezkirelerininşairinailesinedairverdiğitekbilgidir:

“ArapCamiiimamıMehmedEfendi’ninoğlıdır.”12

“Nâzım-ımûma-ileyhŞerifYahyaİḥyâEfendiGalata’davâkiArapCamiişerîfiimâmımüteveffâMehmedEfendininmahdumu...”13

“Galata’dakâinArabCamii şerîfi imâmıMehmedEfendinâmbirmerd-i sâlihinoğ-lu…”14

“ArabCâmiiİmâmıMehmedEfendizâdeYahyâİhyâ…”15

“Efendî-imüşâru’n-ileyhĠalatada‘ArabCâmi‘iİmâmıMuhammedEfendimerhûmuñsemere-işecere-ivücûdıolub…”16

Babasıylailgiliverilenbubilgilerinhâricinde,şairinailesiyleilgilibaşkabirbilgiyok-tur.İhyâ’nınbirkaside(k13)veikimesnevîde(MS1/44-61,87-99,MS2/52-75,90-116)içindebulunduğumaddîzorluklardanşikâyetetmesi,onunevlenmişvekalabalıkbiraile-yesahipolabileceğifikrinikuvvetlendirsedeevliliği,çocuklarınınolupolmadığıkonularıkaranlıktır.Şiirlerindedeailesiyleilgiliherhangibirmalumâtsözkonusudeğildir.

Şairinyaşamıyla ilgiliolarakşiirlerinden(G238)eldeettiğimizbaşkabir ipucu iseunutulmuşolmaktanyakınmasıveİstanbul’dakıymetininbilinmemesindendemvurma-

8 Verilenörnekşiirvebeyitler,çalışmamıziçinkaynakteşkiledendoktoratezindenalıntılanmış-tır.Bkz.MehmethalilErzen,İhyâ Dîvânı ve Tahlîli (İnceleme- Tahlîl-Tenkitli Metin),YüzüncüYılÜniversitesi,YayımlanmamışDoktoratezi,Van,2012.

9 fatînDavud, Fatîn Tezkiresi (Hâtimetü’l-Eş‘âr),haz.ÖmerÇiftçi,kültürveturizmBakanlığıe-kitap,Ankara,2017,s.21.

10 EsadMehmedEfendi,Bağçe-i Safâ-Endûz’u,RızaOğraş,kültürveturizmBakanlığıe-kitap,An-kara2008,s.35.

11 M.NuriÇınarcı,ŞeyhülislâmÂrifhikmetBey’intezkiretü’ş-Şu’ârâsıvetranskripsiyonluMetni,GaziantepÜniversitesiYayımlanmamışYükseklisanstezi,Gaziantep,2007,s.25.

12 harunGündüz,Mehmet Nâil Tuman ve Tuhfe-i Nâilî’si (İnceleme-Metin-İndeks),BalıkesirÜniversi-tesiYükseklisanstezi,Balıkesir,2009,s.109.

13 ÖmerÇiftçi,age,s.21.14 Çınarcı,age,s.25.15 RızaOğraş,age,s.35.16 Bkz.İÜMerkezkütüphanesiNadirEserlerBölümü,DemirbaşNo.tY02788,YerNo.002726.v.1b.


sıdır.BudurumdanmütevellidşairinİstanbuldışındadayaşadığısonucunavarılabilirkiDivan’dabirçokşehiradınıngeçmesidebu fikridesteklermahiyettedir.Nitekimbaşkagazellerinde(G171/G219)ayrıkaldığıvatanınaduyduğuözlemiişlemiş,kadehivatanar-zusuyladoluptaşmıştır.ŞairinhayatıylailgiliDivânı’ndançıkarabildiğimizbaşkabirbil-giisehayatınınbirdönemindearaku’n-nesâadındaeklemlerleilgilibirhastalığagiriftarolmasıdır(k23/4-10).

Gençliğiveeğitimiyle ilgiligünümüzeçokfazlamalûmâtaksetmemiştir.EsadEfen-di’ninmektupçusuolanakadarkimlerdennasılbireğitimaldığı,nerelerdebulunduğuveöncesindehangigörevleriicrâettiğimalûmdeğildir.Ancakşiirlerindekigüçlüifâde,kelimezenginliğivebaşkadildeşiiryazabilmekabiliyeti,onuniyibireğitimdengeçtiğinedelâletedenemârelerdir.NitekimDîvan'ındakullandığıArapçakelimelerinyoğunluğuveeserinsonundayeralansüslünesirörneğibudurumaörnekteşkileder.İhyâ’nınmektupçulukyapması,ArapCamiiimamlığındabulunmasıvesonrasındaSüleymâniyemüderrisliğineatanması,ilmîyönününçokgüçlüolduğunaişaretedendiğerverilerdir.Ayrıca,Dîvan'ında yeralandörtArapçakaside(k34,k35,k36,k61)deonunâlimcihetinitemsiletmektedir.İhyâDivânı’ndaonunArapçakadarfarsça’yadahâkimolduğunadelâletedenmanzûme-leri(kt45,G5,G23,G24,G25,G34,G35,G41,G42,G67,G208,G229,tD2,tD3,MS3,N7,N11)bulunmaktadır.İhyâ’nınkaynaklaraaksetmişdiğeryönüisehatsanatındakikabili-yetidirkitalikhatkonusundaüstadolduğuylailgiliBağçe-i Safa-Endûz’daşubilgileryeralır:“hoş-nüvîs-iẝaṭṭ-ıta‘lîkveressâm-ıfenn-itabî‘at-ıelvâḥ-ıtaḥkîkütedkîk…”17 NaşidveMekkiDivanları’nıistinsahetmesidehatsanatındakikabiliyetinipekiştirirniteliktedir.

İhyâ Yahya Efendi, Süleymaniye Mederesesi’nde müderrislik görevini yaparkenh.1228/1812 tarihinde âlem-i bekâya göç eylemiştir. Öüm tarihiyle ilgili kaynaklarhem-fikir olup ölümüne düşürülen tarih manzûmeleri de bu tarihe işâret etmektedir.kaynaklardaİhyâ’nınmedfûnolduğuyerle ilgilibilgilerdesabittir.ArifhikmetBey;“…olmetînü’l-kulkasımPaşa’daÇörekliknâmmakberededefnolunmuştur.”18diyerek,EsadMehmedEfendide;“vücûd-ımetînü’l-kavliÇörüklükmakberesindemedfûn”19ifâdeleriyleİhyâ’nınmezarınınkasımpaşaÇörüklükkabristanı’ndabulunduğunuhabervermişlerdir.

2. iHYâ DivâNı’NDA 18. YüZYıl iStANBUl’Uhayatıhakkındayapılanaraştırmalarneticesindeİstanbulluolduğuylailgiliherhangi

bir emâreye rastlayamadığımız İhyâ’nın, şiirlerineyansıdığıkadarıyla, İstanbul’u çeşitlimekânlarıvebirçoközelliğiyletanıması,İstanbulluolmasıihtimâlinigüçlendirmektedir.İhyâYahyaEfendi,Dîvan'ındaİstanbul’unsemtleri,sokakları,mesireyerlerivegündelikhayatınadâirunsurlara fazlasıyla yer ayırmıştır.Payitaht’a ait buözelliklerbazen şiirerenklivehayâl-âmizbirçehreeklemek,bazenseyenilikçalışmalarıiçinyazılantarihman-zûmelerivasıtasıyladır.

2.1. Semtler ve MekânlarİhyâDivânı’nda İstanbul’unbirçoksemti,sokağıvemesireyerlerizikredilmektedir.

Bunlarşairingezipdolaştığıveyagündelikyaşamındasıkkullandığıyerlerdir.Divân’daİs-tanbul’lailgilibuunsurlaraşiirinanlamvehayâldünyasıkapsamında,birerbenzetmeun-suruolmanınyanısıragerçekbirermekânolarakdayerverilmişdir.İhyâDivânı’ndatürlünedenlerlezikredilensemt,sokak,caddeadları,mesireyerlerivedöneminbazımimârîyapılarışunlardır:Vezneciler,Galata,Boğaziçi,haliç,Beşiktaş,Göksu,Çırağan,toğanciler,Sa‘dâbâd,Şişhâne,kağıdhâne,Mercân,Vefâ,Öriciler,Süleymâniye,Sultâniye,Zincirlikuyu,Beykoz.

17 RızaOğraş,age,s.35.18 Çınarcı, age, s. 25.19 Rıza Oğraş, age, s. 35.


Ramazâniyyesindeorucunbuaydainsânlarüzerindekitesîrindensözedenİhyâ,birgözlemini aktararak Vezneciler semtinde gördüğü gümüş tenli güzellerin çehrelerinin,orucunetkisiyle,altıngibisarardığınıbelirtir:

Rûzedençehresararmışzer-imahbûbgibiÇekilübVeznecilerdengeçiyorsîm-tenânk5/7

İstanbul’abayramıngelişivebununşairdeyarattığıizlenimler,hayâlgücünündekat-kılarıylaaktarılmıştır.Bayramgünlerioldukçaetkileyici,rengârenkesvâplarvesüseşya-larıylabezenmişgüzellerİstanbulsokaklarınaçıkıpteferrücetmekteler.Bukompozisyoniçerisindebayramınayyüzlügüzellerininaynasıİstanbulşehrinibuaynanınmahfazasınaçevirmiştir:

Şehr-iSitânbulıyineâyinedâniderMir’ât-ıhüsn-sûret-imeh-peykerân-ı‘îdk6/9

Eskiİstanbul’unpitoreskmekânlarınınbaşındahaliç,Boğaziçivekağıdhânegelmek-tedir.Özelliklekır eğlencelerinedüşkünolan İstanbulhalkıbaharbaşlangıcı olanNev-ruz’laberaberkırlara,çayırlaraakınederdi.İlkbahardaaçıkhavadaEyüp’egidenkadınlartürbebahçesinde, erkekler isekebapçı vekaymakçıdükkânlarındayedikleri yemektensonra haliç’te tertip edilen çeşitli eğlencelere katılırdı. kağıdhâne, dönemin en rağbetedilenmesireyerlerindenbiridir.tabiatınıngüzelliği,ulaşımınkolaylığı,birçokeğlenceyeevsahipliğiyapması,Osmanlısultanlarıvediğeryüksekmemurlaraçısındandacezbediciolmasıkağıthâne’yi,belkidezamânınengözdemekânıdurumunataşımıştır.Baharay-larındadereyatağındabeyazköpüklermeydanagetirerekakansuyunveonaeşlikedenenvayiçeşitçiçekve lalelerinbüyüleyiciatmosferi içerisindebirçokaktiviteyedâhilol-mak,kağıthâne’nintercihedilmesindeziyâdesiyleetkiliolmuştur.Bilhassailkbaharmev-siminincumagünlerimüslümanların,pazargünleri isehıristiyanlarınakınınauğrayanbiryerkonumundadır.Gösterişlisandalvekayıklarmesireyerlerininencâzipvasıtaları-dır.kağıthâne’debaşlayıpdönüşte,birbaşkamesireyeriolanBoğaziçi’ndedevamedeneğlencelerindozuenyüksekseviyeyeulaşmaktadır.EğlenceyeiştirâkedemeyenfakirhalkkitlelelerinindebirerizleyiciolarakiştirâkettiğibueğlenceleriçinfenerveCibâliİskele-leri,birergözetlemekulesigöreviüstlenmiştir.20kısacasıbahsigeçenherüçmesirealanıinşâedilensaray,köşk,köprü,havuzgibiyapılarındışındaAvrupâîtarzdadizaynedilmişçiçekbahçeleriyle16.yüzyıldan19.yüzyıladeğingeziveeğlenceninmerkeziolmagöre-viniyüklenmiştir.YaşadığıtoplumunbirparçasıkonumundakiDivânşairidebizzatgezipgördüğübuyerlerivekatıldığıeğlencelerişiirivasıtasıylatablolaştırmıştır.

Bahârayındaİstanbul’dameydanagelendeğişikler,İstanbul’uncânbağışlayıcıgüzelmekânlarınıngörünümü,şairinhayâlgücüylebirleşmişvesevgiliyeaitgüzellikunsurla-rıylabirtablohalinedönüşmüştür.Boğaziçi’ndemehtâbındizilişiveseyriyanındasevgili-ningerdeniniandıranhaliç’i,türlügüzellikleriyletasvîretmekmümkündeğildir:

VasfolursanmalisânileBoġaziçiheleSâf-ımehtâbhalicinitekimgerden-iyârk7/32

Sultan ııı. Selim vasfında söylenmiş bir Bahâriyyesinde, bahârın eşya vemekânlarüzerindekinermindokunuşunutasviretmeninyanısırasultanınyenidentamirverestoreettirdiğiBeşiktaşSarayı’nadadikkatçekilmiş,süsebulanmışhaliylesaray,evdekiküçükbirçocuğateşbiholunmuştur.

20 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, haz. Niyazi Ahmet Banoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, s.190-209.


SereyânitdiBeşikṭâşsarâyınabuşevḳOldımüstaġraḳ-ızîverevdeçünṭıfl-ıṣaġîrk9/23Yinemi‘mâr-ıḳaderẖâṭırınıyapdıanuñÇeşm-irevzenlerihiçgörmediböyleta‘mîr(k9/24)

Bir başkakasidedeyineBeşiktaş’ya yakın yapılmış olanbu sarây, tertibindeki yenidüzendolayısıylamethedilir:

Gördinezdîk-iBeşikṭâşayapıldıbuserâṬarḥ-ıbünyâd-ınev-îcâdınaḥayrândır‘îd(k10/40)

Bayramzamanıİstanbulbirçoketkinliğesahneolduğugibirengarengesvaplargiyin-mişboyluboslugüzelleriylesankibayramsancağınıaçmışvaziyettedir.Beyitteodönemİstanbul’undainsanlarınbuözelgünlereverdikleriehemmiyetvedöneminâdetlerindenbiriolarakkartalkanatlı,allıyeşilligiysilertercihettikleridikkkatiçeker:

kartalkanâdıallıyeşillibinişileAçdısehî-kaddânSitanbullivâ-yı‘îd(k29/15)

Anadoluhisarı’nınhemenyanındadenizedökülenGöksuDeresi,18.yüzyılveözellik-ledelâleDevri’ndesandallı,müzikligezintileriyleenrevaçtaolanmesiremekânlarındanbiridir.İnsanlarodönemdeGöksuDeresi’ndensandallarlamüzikeşliğindeBoğaz’ameh-tapgezintisineçıkarlarmış.Birçokköşkvelalebahçesineevsahipliğiyapan,türlüeğlen-celerintertipedildiğilâleDevri’nindiğerönemlimesirealanlarındanbirideSa‘dabâd’dır.“İstanbul’unenzenginhalkıSa’dabadgüzergâhındaotururdu.İlkbahar,bugüzergâhıer-guvanvelalelerlesüslerdi.İstanbul’un“mukahhalgözlü,şirinsözlü,leyliyüzlüahular”ı,“zerkemerli,belihançerli”civânlarıSa’dabad’ınyüksekvegölgeliçınarlarıaltında,baharçiçekleriarasındadolaşırlardı.”21 BahsigeçenikiyerinlâleDevriiçintaşıdığıanlam,baştaNedimolmaküzerebirçokDivânşairininşiirindentakipedilebilmektedir.Dönemiiçinbukadarönemlibiryerişgâledenbumesirealanları18.yüzyılşairiolarakİhyâ’nınşiirindedelâleDevri’ndenincebiresintiylebirlikteyerbulmuştur:

GerçidillerdesöylenürGöksuSulanuraġzumitmegeteküpû

ÇıkalımseyreherçihbâdâbâdSerdeşimdihevâ-yıSa‘dâbâd(MS1/33-34)

lâleDevri’ndencanlıbirmanzaranınaksettiğimuhammeste,şairbueğlencevezevkdevrininmeşhursemtikağıdhâneveyinebudevrinmekânlarındanSa‘dabâd’ıanmak-tadır.Gönülalıcı,serviboylu,binlercenâzveişveyesahiplâleDevri’ningüzeli,nazîrinigörmekiçinSa‘dabâd’adâvetedilmektedir.

Ġamıñlaoldıeşk-idîdebircûy-ıẖurûşendeİkicânibdemüjgânlarikiṣafnaẖl-izîbendeNazîringörmegema’ilsiñeyserv-iẖırâmandeRevânolsûy-ıSa‛dâbâdaeydil-cû-yınâzendeNaẓarḳılşimdi‛ayniylesirişkimçaġlayanlardır(Mh1/2)

Şair,muhammesinikincibendindebahsettiğisevgilininbeşincibenttedekağıdhâ-ne’yeteşrifetmesiniistemektedir.Onu,buradakialtındankasrınabinlercenâzvebüyük-lenmeylegeçmeyebuyuretmektedir.İkincibenttenazlıbirsevgilitahayyülüoluşturulur-kenbubenttebahsigeçensevgilininaltındansaraysahibiolmasıvebüyüklenmesiönpla-naçıkarılmakta,buyönüyleişâretedilenkişinindöneminSultanıolduğuanlaşılmaktadır.

21 Ahmet Refik Altınay, Eski İstanbul, haz. Sami Önal, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998, s. 30.


Aḳarseyl-isirişk-içeşm-iİḥyâfarṭ-ısür‛atleBahâr-ı‛âlem-i‛aşḳuñrevândurcûyışiddetleŞerefvirṣaḥn-ıkaġıdẖâne’yegel‛izzürif‘atleBuyurşuḳaṣr-ızerrînehezârânnâzunaẖvetleNaẓarḳılşimdi‛ayniylesirişkimçaġlayânlardır(Mh1/5)

İhyâ Divânı’nda yer alan mesnevilerden ilk ikisi unutulmak ve çekilen geçimsıkıntısınınarzıveSultanSelim’invasfıbeyânındadır.Pâdişâh’ınmeziyetlerini,kişiliğini,sultanlığını,yenilikleriövenİhyâ,aynızamandamethetmedekikendikabiliyitenideöneçıkarmaktadır. Döneminde bütün halkın mesrûr olduğunu belirten İhyâ, İstanbul’dakiherkesin,SultanSelim’inmedhininnasılolmasıgerektiğiniancakkendianlatımıylagö-receğiniifâdeeder:

Niceolurmuşmedâyiḥ-isulṭânGöreİslâmbuliçrehebyârân(MS2/43)

İhyâ’nıngazellerinde,İstanbulveonaaitmekânadlarıyasevgiliyedeğginbazıgüzel-likunsurlarınıpekiştirmedekullanılmışyadayaşadığıdönemeaitbuyerlerinöneçıkanözellikleri, gündelikyaşamıvecanlımanzaralarıaksettirilmiştir.Aşağıdakibeyitte, şairÖriciler’desevgilininzülfününgamıylagezerkenşimdiisedudağınınarzusuylaMercân’ayakınoturduğunubelirtmektedir.Beyitteyeralanbilgilerdenİhyâ’nınyaşamınadâirbirkısımmalûmâtdaeldeedilmişoluyor.Şair,böylelikleÖriciler’debirsürekaldıktansonraMercânsemtineyakınoturduğubilgisinidepaylaşmaktadır:

Öricilerdegezerdiġam-ızülfüñlegöñülOtururşimdilebüñşevkıneMercânayakîn(G217/3)

SerthuylugençlerindeğilnâzveişveyolundayarışılamayacakkadarmâhirolangüzelyüzlüsevgililerinyoğunlukluolduğuvurgulananVefâsemtinin,buhusûsiyetlerinedeğini-lerekİhyâ’nınyaşadığıdönemdesemtinyapısıylailgilibilgideaktarılmışolur:

tehîsemt-iVefâgerçicivân-ıtünd-hûlardantârîk-i‛işvedeammâgeçilmezhûb-rûlardan(G225/1)

Sevgilinincilveliveoynakoluşundandemvurulanbeyitteşair,meyveyabozaiçmetercihini sevgiliyebırakmakta, ancakçokcilveliolmasındanötürüonunlaBeykoz’agit-meyeyanaşmamaktadır.YinebubeyittedeodönemiçinBeykoz’undagezimekânlarıvesevgililerinbuluşmayerleriarasındaolduğubilgisiortayaçıkmaktadır:

İştecânânuḳl-ibezmistermeyiçisterbozaPekkatıfındıkçısıngitmemsenüñleBeykoza(G254/1)

kâkül,çâhvezenahdansözcükleriniZincirlikuyuilebirarayagetirerekçağrışımzen-ginliğiyaratanşair,bugünolduğugibiZincirlikuyu’dakikabristânadikkat çekmektedir.Sevgilininsaçlarını,birkuyuyuandırançenesininüzerindegörenşair,bakışınınmekânı-nınböyleceZincirlikuyusemtiolduğunuifâdeeder.İhyâ,üzerinedüşensiyahkâkülleriylesevgilininçeneçukurunuZincirlikuyusemtineteşbihetmektedir:

kâkülünçâh-ızenehdândagörübkaldınazarOldıZincirlikuyusemtiyinecây-ınigâh(G261/4)

İstanbul’aaitmekânlardanSüleymaniyeveSultaniyedeyineşairinsevgiliyleilgilita-savvurlarınarenkkatacakşekildekullanılmıştır:


Eyledizencîr-izülfimeskenümdârü’ş-şifâSilsileyle‛âkıbetgeldimSüleymâniyeye(G262/4)Beñdeñizsür‛atlegöm-göksuyabatdımgûşidüb‛AzminisultânımuñzevraklaSultâniyeye(G262/6)

Enderunlufâzıl’ınhubannâmesinebirtakrizyazanİhyâ,sözkonusueserinhervara-ğınıkağıdhânesemtininarsasınabenzetmiştir:

Encümen-iṣafḥalarıhûbânehervarak‛arṣa-ikâġıdhâne(takriz/6)

2.2. istanbul’da Gerçekleştirilen Yeniliklerin Manzum tarihlere Yansı-ması

18.yüzyıldaOsmanlımimârisiBatılıtarzdabirsûretebürünmeyebaşlamıştır.Özel-liklekağıdhane,Boğaziçi vehaliç imâr faaliyetlerininyoğunlukkazandığı yerlerdir. ııı.Ahmeddönemindeburalarailgiartmış,sivilmimârîdebircanlanmaolmuş,budaşehrinbüyümesiniveyayılmasınısağlamıştır.Vakânüvislerııı.Ahmed’inbahçeveçiçeklereilgi-sinden,çırağaneğlenceleridüzenlediğindenveonunzamanındakağıdhânecivarındayak-laşık170taneköşkvekonakinşâedildiğindensözederler.ıV.Muraddönemindebaşlayankağıdhâne,Boğaziçivehaliç’tegerçekleştirilenimârfaaliyetlerininardına“abâd”sonekigetirilerekisimleroluşturmabudönemdemodayadönüşmüştür.Bundanmütevellidka-ğıdhânebölgesiSadabâdadıylaanılmıştır.22hamadahbudönemkiimârhareketliliğinişuşekildeaktarır:“İnşaatfaaliyeti,çoğunluklaBoğaz’davekısmendehaliç’teolmaküzeresurdışındayoğunlaştı.Şehrinikiyüzelliseneöncekifethinitakipedenyıllarıhatırlatanbenzersiz bir hızla, büyük bir şevkle vemasrafla gerçekleştirilen inşaat furyası, ikincibir fethin çekiciliğine sahipti. Başka hiçbir şey, Osmanlı başkentinde saraymaiyetininyenilenen varlığını daha parlak bir şekilde ilan edemezdi. Bu, o zamana kadarki engörkemlimimarigösterilerdenbiriydivebudalga,şehirlihalkaaityerleşimmodellerininve şehir içindeki hareketlerin dikkati bir şekilde yönetilmesi ilerledi. O zamana kadartopkapı Sarayı’nınduvarları ardındakalmış saltanatmakamı, aşamalı bir şekilde sahilkıyılarınayenidenyerleştirildi.”23Gereçekleştirileninşâfaaliyetlerivebunabağlıolarakgelişendevrinmimârîzevki,çoğunluklatarihmanzûmeleriolmaküzeredöneminedebîeserlerineaksetmiştir.

Osmanlı’nınkötügidişatınadurdemekgâyesiyleyapılan,çoğuBatılıtarzdaıslahatlarınyoğunolduğubuyüzyıldayaşayanİhyâdabaştaııı.Selimveıı.Mahmutdönemleriolmaküzeregerçekleştirilenyeniliklere,tesisedilenkuruluşlaravediğerimârfaaliyetlerineya-bancı kalmamış, söz konusu faaliyetlerine değgin tarihmanzûmeleri yazarak, bunlarıntoplum hayatındaki yeri,meydana getirdikleri değişiklikler ve insanların bu yeniliklerkarşısındaki duruş ve bakışlarını kendisininde şahitlik ettiğimanzaralarla birlikte ak-tarmıştır.Divân’da,bahsigeçenyeniliklerveimârçalışmalarınınnelerolduğu,neredeya-pıldığıylailgilimalûmâtverilirkenilgilisemt,bölgeadlarıdabuvesileylezikredilmiştir.İhyâDivânı,tarihmanzûmeleriaçısındanoldukçazenginbiriçeriğesahiptir.Çoğuyapılanyeniliklerveimârfaaliyetleriiçinolmaküzere28’ikasidenazımşekliyle,177’isidekıt‘avekıt‘a-ıkebîrebiçimindetoplam205tarihmanzûmesisöylenmiştir.Divândakimanzûmtarihlerşukonularıkapsamaktadır:Savaş,barış,fetih,imârfaaliyetleri,tamirverestoras-yonçalışmaları,görevdeyükselme,tahtaçıkış,pâyealma,övgü,tezevvüc,lihye,velâdetveölüm.Bahsigeçentarihmanzûmelerindeİstanbul’adairzikredilensemt,mahalle,mekânadlarınıngeçtiğibeyitlerdenörnekleraşağıyaalınmıştır:22 Mert Ağaoğlu, Osmanlı Batılılaşması Bağlamında 18. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, Cinius Yayın-

ları, İstanbul, 2018, s. 31,32.23 Shirine Hamadah, Şehr-i Sefa 18. Yüzyılda İstanbul, çev. İlknur Güzel, İletişim Yayınları, İstanbul,

2017, s.39.


Raġbet-ihüsrev-izî-şâneser-dâroldıfahriletobgibigürlersenolatob-hânekt4/14levendçiftliġiya‛nişimdizînetbuldıhimmetleNehimmethazret-iSultânSelîmüñemrüfermânıkt7/2İdinceemrufermânolserîr-ârâ-yıhâkânîBunevdergâhışehr-iÜsküdârakıldılarbünyâdkt11/3BunevkışlayapıldıÜsküdâraoldısadzîverhümâyûnböylebirdergâhıkıldıŞehSelîmîcâdkt12/6Didiİhyâbendesisadşevkletârîh-itâmkışlayapdıtobciyâneŞehSelîm-idâd-gerkt25/6MünevvertobciyânDergâhıdırbukimşafakṣanmañfürûġ-ıhüsnioldıser-be-serâfâkazîb-âverkt28/2hoşâyegânehüner-verkivakt-iteşrîfeşBe-goftbâ-leb-itevkîrmerhabâĠalatakt45/1-8Boġaziçindekisâḥil-serâlarsilk-igevher-veşZen-idünyâyafarzâzîb-igerdenolsazînetlekt57/12Ḳaṣîde-iŞehr-iSitânbulolubbuşeh-beytihayâleġayrısınammagöñülredifaldıkt60/8GeldikalâyileBostancıbaşıköprisineSeyl-veşakınidüboldukoetrâfarevânkt168/20Şâh-ı‛âlemgördişâyânkerem-imahdûmınıkıldıihsân-ıhümâyûnpâye-iİstânbulıkt78/3hemânçatârdimekdiroâteşîn-tab‛aYanındaÇamlıcakestânesuyınitmekyâdkt176/2

İhyâ’nın Ğalata’da mukim Arab Camii’nde imamlık yapmış olmasının da tesiriyleDivân’da İstanbul’un bu güzide semtinin adı türlü vesilelerle zikredilmektedir. İhyâDivânı’ndayeralan45numaralıfarsçatarihmanzûmesibaştansonaĞalataredifiyleka-lemealınmıştır.

3. DivâN’A YANSıYAN tArAflArıYlA iStANBUl’DA KültürEl YAşAM Divanedebiyatınınistifâdeettiğiönemlikaynaklardanbirinideyerliunsurlarteşkil

etmektedir.Yaşadığıtoplumunbirparçasıolanşair,Divanşiirinintoplumayabancıoldu-ğu,halkınyaşayışınatamamensırtçevirdiğiyönündekieleştirilerinaksinegündelikha-yatttanalınmaçeşitliögelerleşiirinizenginleştirmiştir.Şairinşiirineeklediğiunsurlardanbazıları;dönemİstanbul’ununsosyalyapısı,zevkleri,kabulleri,eğlencehayatı,yiyecek-i-çecekkültürü,giyimkuşamı,maişeti,sağlıksorunları,âdet-alışkanlıkvehalkinanışlarıdır.Mahallileşme cereyanının revaçtaolduğu18. yüzyılda yazılmışolan İhyâDivânı sosyalhayattanalınmamuhtevaaçısındanoldukçazenginbirgörüntüarzetmektedir.Buasrınşiirzevkinioluşturanyerlilikçabalarınınyanısıra,şairindevamlıinsanlarlavetoplumlaiçiçeolmayıgerektirendinadamıvemüderriskimliğinindeeserinyerlimalzemeaçısındangösterdiğiçeşitliliğekatkısıolmuştur.


3.1. Eğlence Hayatı (Bezm, ayş, işret, meyhâne…)

a. Bezm, ‘ayş Divanedebiyatındaenyaygıneğlenceortamısâkî,sevgili,mutrib,yârânveşarâptan

müteşekkilbezmâlemidir.Şarkıcıvetütsücülerindekatıldığıbumeclisinkurulduğuyergenellikletabiatınyenidenuyandığıveinsanıniçineneşevemutluluğundolduğuilkba-harmevsimiveçimenliktir.Mûsikîveraksdabezminvazgeçilmezlerindendirler.Muhtelifmüzikenstrümanları,mutribinnağmeleri,mum,micmer,buhur,buhurdanlık,içkikadehivegül,bezmibütünleyendiğerunsurlardır.Sabahlarakadarsürenbezmlerinenmeşhû-rubezm-işâhî,bezm-isultangibitâbirlerleadlandırılanpâdişâhbezmleridir.24Padişâhbezmlerine iştirâketmişşairlerinşiirleribezmdekieğlencevegörselşöleneaynatutarniteliktedir.Pâdişâhbezmindebulunmakşairiçinyüksekbirprestijnedeniveeşsizbirnimetolduğuiçinböylebirbezmdeyeralamamakdaonlariçinderinbirtahassürünse-bebidir.Çünkü“enseçkinşâirler,saraynedimleriarasındaişretmeclislerinedavetedilenşairlerdir.İşretmeclisindeişretveziyafetlebirlikteşairlerşiirlerinisunar,meliku’ş-şu‘arâseçilir;câizeverilensultanınmusâhib-nedîmlerimeclisinseçkinsanatçılarıdurumunda-dır.”25

Divânlar, şairler için cezb edici bir nitelik taşıyan bezm ve onunla bütünleşmemişkavramlarladoludur.Divanşiirindeâşığınençokarzuettiğikompozisyon,bireldeşarapkadehiylemeclistesevgilininsohbetindebulunmaktır.Nedim’inşudizelerdeseçimkonu-sundakararsızkalmasıarzulananböylebirmeclisinsonucudur:

Bireldecâmbireldegülgeldinsâkiyâhangisinalsamgülüyâhudkicâmıyâseni26

Nitekimtürkşairlerüzerindeönemli tesiresahiphafızŞirâzîdeşubeyitindearzuedilenmeclisinunsurlarınıbirarayagetirmektedir.Önündegül,elindekadehlesevgilininzevkedaldığımecliste,böylebirgünyaşamakiçinşairdünyanınhükümdârlığınaterket-meyehazırdır:

Gulder-berumeyder-kefuma‘şûkbe-kâmestSultân-ıcihânembe-çünînrûzğulâmest27

Ancakbezmherzamaniçkininiçildiğiveeğlenceninicrâedildiğibirortamdeğildir.Bazenbirmekândabirarayagelmeveyahertürlütoplulukiçindebuterimkullanılagel-miştir.Üsteliktasavvûfîeserlerdeİlâhîaşkşarabınınsunulduğubirortamolarakaddedil-miş,buyönüyledergâhmefhûmunukarşılarolmuştur.hattatezâtoluşturmaklaberabergam,keder,elemveendişegibimefhûmlarlabirarayagetirilebilmiştir:

Şeb-ifirḳatdedönertâ-be-seḥerfikrimdeBezm-iendîşeyela‛lüñgibibircâmolmazG149/3

Bezmkavramınınbuzenginkullanımıonungerçekanlamınıdeğiştirmez,genellikleyineeğlencenin,zevküsafânınyetiştirildiğicâzibeliortamanlamıylaşiirlerdeyerbulur.İhyâDivânı,bezmmefhûmununyüklendiğibaştaneşeveeğlenceninicrâedildiğimekânolmaküzerebirçokanlamaörnekkullanımlarihtivâetmektedir.

24 Harun Tolasa, Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Akçağ Yayınları, Ankara, 2001, s. 120.25 Halil İnalcık, Has Bağçede ‘Ayş u Tarab, Nedîmler Şâirler, Mutribler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayın-

ları, İstanbul, 2015, s. 276.26 Ahmed Nedim, Nedim Divânı, haz. Muhsin Macit, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997, s. 355.27 Hâfız-ı Şirâzî, Dîvân-ı Hâce Hâfız-ı Şirâzî, edt. Seyyid Ebu’l-Kâsım İncevî-yi Şirâzî, Çâphâne-i Mu-

hammed Hasan ‘İlmî, 1372, s. 204.


İçki meclisinin kurulduğu ve kadehin döndüğü vakit genellikle akşam veya gecedir.Bun-dandolayıbezmedairmefhûmlarageceyeaitunsurlariştirâketmektedir.kadehbugecemeclisinde rengidolayısıylakırmızıbirgüledönmüşveharekethalindekibirâteşgibimeclisdedevredipdurmaktadır:

Meclisdebuşebdöndigül-iâlepiyâleDevreylediçünşu‛le-icevvâlepiyâleG246/1

Eğlencebezmindekompozisyonunöndegelenunsurlarıçeşitlisazlar,nağmeveraks-tır.Meclisdegamçöpünürebâbınâhengidefederken,mutribinnağmesikulağınkapısınıaçmaktaveneşehazretlerigönülbezminişereflendirmektedir:

kormıhâşak-ıgamıkânûn-ıdildemahviderŞu‛le-pâşoldukcabezm-imeydeâheng-irebâb(G28/2)Güşâdidinceder-igûşınaġme-imuṭribMüşerrefeyledibezm-idilicenâb-ıtarab(G31/6)

Meclisinanaögesini teşkiledensevgiliyesorularsoranşair,onunbezmdekimlerleoturupkalktığınıvehangimeclisinmumuolduğunuöğrenmegayretiiçerisindedir.Beyit-lerdeNedimvâribirsöyleyişyakalamışolanşair,bezmleberaberayş,işret,mum,kadeh,nârgibimefhûmlarıkullanarakortamınhavasınışiireaksettirmeyibaşarmıştır:

kimüñhem-bezmisinpister-nişîn-iraġbetüñkimdürkadeh-peymâ-yıbezm-ihâs‛ayşü‛işretüñkimdür

Nebezmüñşem‛isinşevk-âşinâ-yıtal‛atüñkimdür‛Acebpervâne-veşper-sûz-ınâr-ıhasretüñkimdürG78/1-2

Âşık için en çok heves edilen şey, meclisde sevgilinin bakışlarından nasiplenebil-mektir.Ancakfelekâdetatersinedönmüşoayyüzlüsevgili,âşığıgörünceyüzünürakîbeçevirmiştir:

Seyridüñ‛aksinedürdevr-ifelekkimolmâhBenimeclisdegörinceyüzinaġyâredönerG65/3

Aşağıdakibeyitlerdedeyinebezmitamamlayanmefhûmlarınrefâkatettiği,neşevesürûrunhâkimolduğuortamlarresmedilmiştir:

Gelrevnaḳ-ıbezm-imeyieypîr-imuġânvirkeyfinicedirduht-ırezüñbizenişânvirG94/1BezmebirvechlefervirdikioltıflbuşebMâhayatoġyatoġayımdidieşbehcesine253/3tarḥitbizebirbezm-isafâ-bahşıkiolsun(G253/3)Eysâkî-igül-çehreañalâlepiyâle(G246/3)

Buyurteşrîf-ibezm-i‛ayşu‛işretkılefendimgelAçılgüllergibimeclisdesohbetkılefendimgelCemâlüñnûr-ıbahş-ıçeşm-ihasretkılefendimgelGözümdengitmiyorrûyuñ‛inâyetkılefendimgelVücûduñçünkisıhatdamürüvvetkılefendimgelth7/1

Bezmkavramı,memdûhunbulunduğu,oturduğuyeranlamındadakullanılmıştır.Şey-hü’l-İslâmDürrîzâdeArifEfendiiçinyazılankasidedenalınmabubeyitteizzet,büyüklükveazâmetinihâtâettiğimeclisin,buüçmefhûmaynızamandahizmetçisigörevindedir:


‛İzzüiclâlümehâbetdengirilmezbezmineGûyiyâanlarhuzurundahademdirsaf-be-safk21/11

Genellikle dünyanın geçiciliğinin ve bu âlemden rihletin anlatıldığı şiirlerde bezmkavramı,dünyaveyayoklukifâdeleriylebirliktedir.Aşağıdakibeyitlerde,yoklukvedünyameclisikavramlarıylahayâtınfâniliğineişâretedilmiş,ölenindünyadangöçedişibuter-kiplerleanlatılmıştır:

Ayaġınçekdibubezm-ifenâdangitdi‛ukbâyaOdemkimsâġar-ıṣaḥbâyımevtüñoldışükrânık53/4Gördiçünser-sofra-ibezm-icihânıbî-nemekGitti‛Adneolmaġalezzet-çeş-izevk-inihânkt69/6

SultanMustafa’nıntahtageçişiüzerinekalemealınancülûsiyede,vukûbulanbukut-luolaysonrasındadünyâdameydanagelenolumlugelişmelerdenbahsedilirken“bezm”mefhûmundanyararlanılmıştır.Padişâhıntahtaçıkışıyladünyadenilenmeclisindevredensâkîsirolünüüstlenenfelek,ayvegüneşiparlakbirkadehedöndürmüştür:

felekdirsâkî-igerdânışimdibezm-idevrânuñMehühûrşîdidönderdibirercâm-ıdirahşânekt30/2

Divân'dabezmmefhûmununtasavvûfîbirderinlikarzedecekşekildekullanımıdasözkonusudur.Şairmuhtemelenbağlıolduğutasavvufî tarikatikastederekçoğulöznekul-lanmıştır.kendisiveonunlaaynıyoldaolanları,hikmetinmumuveirfânınateşişeklindetanımlayanşair,Eflâtûn’unrûhunu,kendiirfânvehikmetateşininetrafındadönenkanadıyanmışpervâneolaraktasavvuretmiştir:

Şem‛-ihikmetşu‛le-i‛irfânuzİhyâbezmdeRûh-ıEflâtûndırper-suhte-ipervânemüzG138/6

Çoğunluklaeğlencemeclisiolarakelealınanbezmkavramınınfarklıtahayyülleriçe-risinderolaldığıdaolmuştur.Divân’dageçenveOsmanlıtoplumutarafındanhayretveilgiyle karşılanan havâî fişek gösterisi bezm terimiyle biraraya getirilmiştir. Gösterininyapıldığıalanacem‘olan toplulukbuhâliylebirmeclisi andırırken,azâmetli ışıklarıylamizâcıâteşolanputgibibirsevgiliyiandıranhavâifişekler,yüzünümecliseçevirmiştir.fırlatılanhavâî fişeklerinsonrakihareketideyinesevgilininbezmeteşrifindetakındığıtavırla yansıtılmıştır.havai fişek zühre-çengi şeklinde tasvir edilmiştir ki zühre, “Doğuminyatürlerindeelindekopuz,çengvb.birmusikialetitutangençkızşeklinderesmedilir.Edebîmetinlerdegökyüzündeişretmeclisikurmuşsazçalıpişretedenbirşahısolarakişlenmiştir.”28Ozühre-çengisevgilininyanihavâîfişeğinbezmiçindesalınışı,yanicilveliraksıâşıktatâbutakatbırakmamıştır:

turduġıyerdenatıldıolbüt-iâteş-mizâcEhl-ibezmetâb-ınahvetleçevirdisûretitâkibezmiçreoreşk-izühre-çengîsâlınaCilve-iraksıkomaz‛âşıkdatâbutâkatik15/5-10

Bezmkavramınaşiirlerdeeşlikedendiğerbirterimiserezmdir.Özelliklesultanlarınmeclislerikadarsavaşmeydanlarındakikahramanlıklarıdatasvireşâyânaddedilmiştir.Devletinbezmgâhınınenyücesindeikâmetedensultân,aynızamandaâlemrezm-gâhınındaherdâimzâferlerkazananpâdişâhıdır.

Bezm-gâh-ıdevletüñbâlâ-nişîn-ia‛zamıRezm-gâh-ı‛âlemüñsâhib-kırân-ıekberik12/25kalabalıklığıvehareketçokluğuylameclisiandıransavaşsahnesi,düşmanka-

28 Ahmet Atillâ Şentürk, Osmanlı Şiiri Antolojisi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006, s. 57.


nıylasulanmış,heryerinsankelleleriyledoluptaşmıştır.Savaşmeydanıdenilenmeclistedüşman,busavaşınaslanıolanpadişâha,yuvarlanmışvekanabulanmışbaşındanbirka-dehsunmuştur:

Ṣulandıbûstân-ıṣaḥn-ıheycâẝûn-ıdüşmendenDegülyeryerdökülmişkellelervâfirgidüvirdi‛Adûlarşîr-imestân-ıġazâyabezm-irezmiçreSer-iẖûn-geşte-iġalṭîdesindenbirṭolûvirdikt15/7-8

b. Bayramİhyâ Divânı’ndaîdiyyetarzındayazılmışbiriArapçaolmaküzeretoplambeşşiirmev-

cuttur.Memdûhunövgüsündensevgiliyleilgilitasavvurlara,birçokyöndenbayrammefhû-munayerverilmiştir.Bumakaleninkonusunuteşkiletmesiyönüylebayramlarınişlendiğimanzûmelerde,dönemİstanbul’undabayramkültürü,gündelikyaşamayansıyanbayrammanzaraları, bayramın insanlar üzerindeki tesirleri, dinin de etkisiyle bayramlardagerçekleştirilençeşitliâdetveinanışlarınİhyâ’nınşiirindekiyansımalarıtespitedilmiştir.

Osmanlıtoplumundayıldaikidefakutlananbayrâmlar,birçokhazırlığınyapıldığıözelgünlerdir.Bayramlıkesvaplardikilir,ikrâmiçinşekervehediyeleralınır,arifegünüdevâmedenalışveriştelâşınınyanısırahamâmlardoluptaşar.Şevvâlayınınhilaliningörünme-siylesabahnamazınagidenhalkardındankabristanlaraakınedipyakınlarınaduaederler.Akrabavekomşularayapılanziyâretlersonrasıgezintiyeçıkılır,mesirealanlarıdolupta-şar.29Ancakşairiçinbuaktivitelerinendikkatedeğertarafırengârengesvâplarıylaİstan-bulsokaklarınazerâfetveâhenkkatangüzellerinseyrânetmesidir.

hilâlingörünmesiyleoruçtutmayabaşlayaninsanlarbirayboyuncueğlencemeclisle-rindenuzakkalmaktadır.YasaklarınhâkimolduğuRamazanayı,âşığınsevgiliyigörebilmeihtimâlinindeolmadığıbir zamandilimidir.Onun içinbayramıngelişi, sevgilininnûr-ıcemâlinigörebilmeyimüjdeleyeceğindenâşığınenbüyükbayramıdır.Şair,sevgilininhilâlkaşlarını anarakonakavuşmayıhayâl eder, çünkühilâl bayramınmüjdecisidir. Çarhınhilâliüzüntüvekederiortadankaldırmakiçinsevinçvemutlulukkahramanınınbileğinebayramkemânınısunar:

Def‘-imelâliçünyinesundıhilâl-içarhBâzû-yıkahramân-ıneşâtakemân-ı‘îdk6/2

tutulanbiraylıkoruçveyapılanibâdetler,gönüldenümitsizlikkasvetinisökmüştür.Artıkbayram,gönülhareminingenişlikveferahlıkgösterenidir:

Geçdirûzeylegöñüllerdekitengî-ifütûrŞimditevsî‘-nümâ-yıharem-icândır‘îdk10/13

Bayramıngelişininönemliemârelerindenbirigüzellerinsahnealmasıdır.kaşıkemângüzellerinbayramırenklendirdiğimanzara,şairiokadaretkilemiştirkiduygularınıbay-ramayükleyerekbayramınyıldasadeceikigezgelmektenpişmânolduğunusöyler:

tîr-imüjgânınıherḳaşıkemânuñgöreliİkikezgeldügineyıldapeşîmândır‘îd(k10/4)

Aşağıdakibayittedegüzellerinbayrammanzarasınaeklediğimânâ, şairin tasavvu-rundabaharmanzarasıylabirkompozisyonmeydanagetirmiştir.Güzellerinomuzlarınadökülenbüklümbüklümkâküllerdendolayıbayram,sünbülvereyhanlarlabezelibircen-netbahçesisûretinebürünmüştür:

29 François Georgeon, Osmanlıdan Cumhuriyete İstanbul’da Ramazan, çev. Alp Tümertekin, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2018, s. 18.


Dûş-ıhûbânedüşenkâkül-ipürhamlardanSankibirravza-isünbül-ireyhândır‘îd(k10/8)

Güzellerinbayramgünüboygöstermeleriniresimleyenİhyâ,bayramınceylanbakışlıgüzelleringeçişiylehutendeştine,güzellerinla‘ldudaklarındanötürüdeBedahşân’adön-düğünübelirtmektedir:

Geşt-iâhû-nigehânileolurdeşt-ihutenla‘l-ihûbânileammâkiBedahşândır‘îd(k10/10)

OmuzlarınısüsleyengülrenkliveyeşilşallarıylaBayramgüzelleri,nâzveişvesanca-ğınıntaşıyıcısıdırlar:

Gül-gûnusebzşallarınzîb-dûşeylerRâ’yet-firâz-ı‘işvegibidilberân-ı‘îd(k6/8)

Bayramınayyüzlü güzellerinin aynası İstanbul şehrini yinebir aynamuhafazasınadönüştürür:

Şehr-iSitânbulıyineâyinedâniderMir’at-ıḥüsn-ṣûret-imeh-peykerân-ı‘îd(k6/9)

Ceylânbakışlıgüzelleravavlamayaçıktılar,herköşedeuçtanucabayramıngürültüsü,hareketliliği:

Sayduşikâreçıkdılarâhû-nigâhlarhergûşedetaraf-be-tarafhûyuhây-ı‘îd(k29/13)

Yeşillergiyinmişgılmanlarvesanavberyürüyüşlügüzellerlebayramıngülbahçesindekisarayıyücecennetedönmüştürâdeta.

Gılmân-ısebz-pûşsanavber-hırâmilehuld-ıberinebeñzedigülşen-serâ-yı‘îd(k29/14)

İhyâ’nın şiirine sirâyet eden dönem İstanbul’undaki bayram manzaralarınınmuhtevâlarından biri de elbette eğlenceye değgin aktivitelerdir Atılan naralar, yapılaneğlencelerveokunanşarkılarlabayram,bireğlencemeclisigörünümüarzetmektedir:

Na‘ralar‘ayşutarablarokınurşarkılarBuşatâretlehemânmeclis-imestândır‘îd(k10/15)

Bayramlar,birçokhazırlığınsergilendiğigünlerdir.İhyâDivânı’naaksedenbuhazırlık-lardanbirideminârelerinkandillerlesüslenmesidir:

kandillerleoldımüzeyyenminârelerSürhaçdıhebnihâl-igülgülistân-ı‘îd(k6/7)

Bayramiçinyaşananhareketliliğemetâylayüklübayramkervânlarınıdaeklemekge-rekir:

Geldikatâr-ıemti‘âmerhabâilehemtengtengbûseilekarbân-ı‘îd(k6/10)

Boyluboslu,endâmıgüzelİstanbulgüzelleri,kartalkanadıallıyeşillibiniş ilesankibayramsancağınıaçmıştır:

kartalḳanâdıallıyeşillibınışileAçdısehî-kaddân-ıSitanbullivâ-yı‘îd(k29/13)

Bayram,sadecegezmeveeğlencelerinhâkimolduğuzamanlardeğildir.Bayramlardafakirlereyardımetmek,onlarıgiydirmekdinindegerektirdiğimühimâdetlerarasındagelmektedir.Şairbayramlarınbuâdetinianımsatmanınyanısırabuvesileylerakîbeettiğisövgüyedeciddibirgerekçegiydirmişolur:


AġyârışimdibendetonatdımşütûmileEdnâlarıtonatmakimişçünsezâ-yı‘îd(k29/17)

c. Mûsikî Eğlencemeclislerinin tamamlayan enönemli unsurmusikîdir.Divân, dönem toplu-

munun ilgi duyduğu, benimsediği müzikle ilgili birçok ipucu barındırmaktadır. İhyâ,şiirlerinde o dönemin müzik zevki hakkında fikir edinmemizi sağlayan çeşitli müzikmakamlarıveenstrümanadıanmaktadır.İhyâ Divânı’ndavurmalıçalgıolarakdavul(tabl),kûs,çârpâre,def;nefesliçalgıolarakney,çığırtma;telliçalgıolarakkânûn,çeng,rübâb,târ,şeştâr,sâz,kemân,‘ûd,ṭanbûrvesazınbiröğesiolarakmıżrâbzikredilir.Vurmalıçalgılarşeklidolayısıylaçoğunluklagüneş,ayvesevgilininyüzüiçinbenzetilenolarakkullanılır.telliçalgılarâşığınbedeni,boyu,kadeh,bülbül,sevgilininkaşıiçinbenzetmeunsuruyken,telleriseâşığınnabzı,damarlarıvesevgilininsaçıveyainceliğindendolayımiyânıolaraktasavvuraeklenir:

Yâd-ırûyıylaçıkannâlemedem-sâzolamazkılsamutribreg-iberg-igüligertâr-ırebâbG30/6

Mû-miyânânıyazubvelveleliDidihebtanbûranıñortatelitk1/17

İdermızrâb-ıġamtâr-ırebâb-ıcismümilerzânSeneynabz-âşinâ-yı‘aşkanızannitmeregoynarG97/4

Eyleyennâlendeherbirmûy-ızülfüñdürbeniNaġme-isâz-ıderûnbirtârammâbirdegülG188/2

Şarâb-ışevkileser-mestolurdil-imehcûrOluncapürmeynaġmeylekâse-itanbûrMt6

Birbülbül-inâlendemidirtelkafesiçretanbûrdakinaġmeoevtârarasındaG252/4

İhyâ sadece müzik enstrümanlarıyla ilginç hayâller vücûda getirmez, bu beyitteolduğuüzerebûselik,uşşâkvemuhayyergibimûsikîmakamlarıdaonunşiirindeçeşitlitasavvurlara eşlik eder. Birden fazla anlamı ihtivâ edecek şekilde tevriyeli kullanılanmakamadları,aynızamandamutrib,nevâgibisözcüklerleberaberhembirtenâsüpmey-danagetirmektehemdemüzikatmosferininhissedilmesinehizmetetmektedir:

Bûselikdirkasdı‛uşşâkuñmuhayyersemegerMutribâbenbî-nevânuñmeyligerdâniyeye(G262/5)

İhyâDivânı’ndabilhassatasavvufneşvesininhâkimolduğumısralardaayrıbiryerve-rilenmüzikâletlerindenbirideneydir.Ney,kamıştanyapılırveçalgıaletihalinegelenekadariçininyakılıpbağrındadeliklerinaçılmasıgibitürlüaşamalardangeçer,iyicepişmişveolgunlaşmışneydeninleyişiandırandokunaklınağmelerhâsılolur.tasavvufehli,baştaMevlânâolmaküzereneyinbumacerâsıylainsân-ıkâmilinaşkyolculuğunuanlatmışlar-dır.30Buyönüyleşiirlerdeyeralanneydenyayılanhazînses,bezmehlineneyininleyen,30 Mevlânâ Celâleddîn Muhammed, Mesnevî-i Ma‘nevî, haz. Adnan Karaismailoğlu - Derya Örs, Akçağ

Yayınları, Ankara, 2007, C. I-II, s. 21, 22.


bağrıdelikbirâşıkolduğunuanlatmaktadır:Baġrıdelikbir‛âşık-ınâlendeolduġınBildirdiehl-ibezmehazînolsadâ-yıneyG266/5

“Âşık, ateş, bülbül, câm-ımusaffâ, cân, ciğer, gönül, haldaş, ilaç, imam, kalem, kalp,kemik(âşık),kıl,kuş,öğrenci,mektup,sîne,ten,vücûtgibibenzetmelerekonuolanney,kamıştanyapılmışolması,içininhavailedoluolması,deliklerininkızdırılmışdemirleya-kılarakaçılması,rengiveşekli,sesininözelliğiiledivânşiirininenönemlitiplerindenbiriolanâşıkiçinvazgeçilmezbirbenzetilendurumundadır.tasavvufmûsikîsindeki,bilhassaMevlevîlik’tekiönemidebu ilgininbirbaşkasebebidir. Sevgilininhasreti, cevrücefâsıilezayıflamış,sararmışbedeni,gönlününaşk(hevâ)iledoluolması,hiçtükenmeyenâhuferyâdıveinlemesiileâşık,divânşâirlerininnazarındaaynıözellikleresahipbirney-dir.”31 Nefeslibirçalgıolanney,İhyâDivânı’ndabirçokbeyittemüstakilşekildeyeraldığıgibi265ve266.gazelerinredifinideoluşturmaktadır.hembirenstrümanhemdeçeşitlitasavvurlariçerisindebenzetmeunsuruolarakkullanılanney,şairinkalemi,bülbülünga-gası,ejder,âsa,kehribâr,şem‘,işretveâşıklailgilibenzetmelerderolalmaktadır.

Pervâneidübdef-iperinşem‛lepür-tâbBülbülney-iminkârıniderpürnaġam-ı‛aşkG172/2

Ṣahn-ıhayâldenġamıhebtâr-u-mâriderEjdermisâliçekseegerdem‛asâ-yıneyG265/3

taksimidübhevâyıvirürbî-hisâbzevkErbâb-ı‛işretenaġam-ıcân-fezâ-yıneyG265/6

Sevdâ-yı‛aşkolıncaserindebelâ-yıneyZerdoldıkehribâgibiferruh-likâ-yıneyG266/1

‛uşşâk-ızârehidmetebelbaġlamışezelOlmışmiyânebend-girihmuktezâ-yıneyG266/6

3.2. ramazan Ayı ve OruçAylarınen faziletlisi vebinaydandahahayırlı olarakaddedilenRamazanayı, özel-

likle tutulanorucaeşlikedendinîvecibelerinyoğunlukluyapıldığıbirzamandilimidir.Ramazanayıyapılanibâdetlerindışındaçeşitliaktiviteleredesahneolanbirdemdir.Günboyuncaaçlıklanefsinisınayaninsanlarakşamvakti iftârsofralarındakiyiyecekveiçe-ceklerinçeşitliliğiylekendileriniödüllendirmişlerdir. İftardansonracâmilereakınedenmüslümanlarbuayınuhrevîhavasınıteravihnamazındasaftutarakyaşamışlardır.Câmi-lerdeRamazan’ınihtivâettiğimânâyauygunşekildesüslenmiş,kandillerinyakılmasıylamahyalaraydınlatılmış,âdetabütüneşyavetabiatdazikredalmıştır.

Terâvih ve sahur arası zaman dilimi ise karagöz, orta oyunu, meddâh ve kukla gösterileri gibi etkinliklerin yanı sıra gezme ve dost sohbetleriyle şenlenmiştir. Bu husûsiyetleriyle Ramazân sadece ibâdetlerin yoğun olduğu bir ay değil aynı zamanda bu ayın rûhuna uygun seviyeli eğlencelerin de tertip edildiği bir zamandır. “Büyük caddelerde ve bazı boş arsalarda derme çatma barakalarda pandomima ve at cambazı tiyatroları müziklerinin, orta oyunu gürültülerinin, hovarda kahvelerinin darbuka, çifte nara, klarnet patırtılarının, çaycıların 31 Mustafa Nejat Sefercioğlu, “Dîvan Şiirinde Mûsikî ile İlgili Unsurların Kullanılışı”, Osmanlı Kültür ve

Sanat, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, C.9, s. 654.


“Buyurun beyim!” sadalarının, “Haniya buz gibi limonatam!” seslerinin, Karagöze davetlerinin ardı arkası kesilmez”32 bu ayda.

“Ramazan sınıf, cins, yaş ve kuşak gibi kategorilerden geçerek, meteorolojiden psikolojiye varıncaya kadar çok çeşitli etkenlere bağlı olarak yaşanır.”33 Ramazan’ın yaşanacağı mevsimin kış veya yaz olması da tabii ki günümüz ulaşım ve iletişim araçlarından yoksun olan İstanbul halkı için iftâr sofralarının menüsünden gerçekleştirilecek aktivitelere kadar birçok eylemin belirleyicisidir. Ramazan, “kuramsal olarak eşitlik ve kardeşlik ruhu demektir; nitekim zengin de fakir de herkes oruca aynı şekilde uymaktadır. Üstelik siyasal, toplumsal ve dinsel bölünmelerin ve hiyerarşilerin açık seçik çizili olduğu bir şehirde, Ramazan sayesinde toplum daha iyi kaynaşabiliyordu.”34

Ramazanayındakurulan sofraların çeşitliliği tabiiki zenginve fakirhalkarasında-kiuçurumugöstermekaçısındandikkatedeğerdir.Ancakdinindeemrettiğiüzerebuay,fakirlerevekimsesizlereyardımınyoğunlukluyapıldığıbirzamandı.Baştadevleterkânıolmaküzerekonakveyalısahibizengininsanlarbuaydafakirlerevemaiyetlerindeçalı-şanlaramaddîyardımdabulunur,kimsesizlerindeiftârdakarınlarıdoyurulurdu.Ayrıcaiftârziyâretlerindedişkirasıolarakadlandırılanhediyevermekdeyinebuayınbirâdetihâlinialmıştı.BalıkhaneNazırıAliRızaBey’inşutespitleri,eskiİstanbul’dabaştadevleterkânıolmaküzeregerçekleştirilenhayırişleri,yardımlaşmaveşekillenenbazıâdetlerinanlaşılmasıaçısındandikkateşayândır:

Hıdiv İsmail Paşa Yenikapı Mevlevihânesi’nin semâhâne ve hücrelerinin inşâsı için bin kese gönderdiği gibi 1866 yılında meydana gelen Hocapaşa yangınında bir defada verdiği 1500 ş kese akçeden ayrı olarak evi barkı büsbütün kül olmuş ve yapılan hasar tespitine göre miktarı 8500 kişiye varan ihtiyaç sahiplerinin her birine soğuk mevsiminde altı ay, ayda altmışar kuruş ile otuzar okka pirinç ve ikişer okka sade yağ vermiş ve Sultan Abdülaziz’in hastalıktan kurtulması şerefine beşyüz bin kuruş gönderip fakirlere dağıttırmıştır.

Âdet olduğu üzere oruç tutanlar ezana beş on dakika kala iftâr edecekleri yerlerde olurlar. Ayrıca hangi akşam ne kadar misafir geleceği de belli olmadığından ve saray konak yalı kapılarında üçer beşer sofralık fakir takımı da toplandığından, gerek misafirlerin ağırlanması ve fakirlerin doyurulması için Ramazan akşamları her mutfakta normalden beş, on kat fazla yemek bulundurmak mecburiyeti vardı. Böyle dairelerin kâhyaları, vikilharçları ve kâtipleri bütün bunları düşünerek ihtiyaçların tedâriki yoluna giderlerdi.35

Dönemİstanbulu’ndaRamazanayıbahsigeçenbütünyönleriyleDivânşairiningöz-leminden geçerek şiire yansımıştır. Bu ayın faziletlerine dikkat çekilirken Ramazan’ıninsanlarüzerindekimaddî-mânevîtesirleri,ibâdetmekânlarınıncanlılığı,gelenekhalinegelmişsayılabilecekiftârsofrasılezzetleriveicrâedilenetkinliklerçeşitlibenzerlikilgileridekurularakişlenmiştir.İhyâDivânıdabaştaihtivâettiğiRamazaniyyeolmaküzerebuayadair,şairingözlemvetespitleriyönündenoldukçazengindir.Ramazanayıyiyecekveiçecek kültürü bir sonraki başlığımızda değerlendirileceğinden burada Ramazan’ın veorucuninsanlarüzerindekietkileri,ibâdetyerleri,şiirlereyansıyanbazıgelenekler,sevgiliveâşıklailgilibazıtasavvurlardakikullanımıelealınacaktır.

Ramazanayı,hayırvefaziletpınarınıngüraktığıbirdemdir.herkesbuayınfazîletin-denfaydalanmayarışınagirmişibâdethânelerdoluptaşmıştır.Ramazan’ınuhrevîhavası,yapılanibâdetler,zikirlerİhyâ’nınkimibeyitlerinedeyansımıştır:

32 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, İstanbul’da Ramazan Mevsimi, haz.Ali Şükrü Çoruk, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1998, s. 101.

33 François Georgeon, age, s. 23.34 François Georgian, age, s. 24,25.35 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, age, s. 83


kimitesbîhütilâvetdekimizikrindeCem‘olurandamelâ’iksıfat-ıehl-iîmânk5/12

Sugibikevserokurteşne-dilân-ırûzeturmahıfzeylemedemâ’ideyigürisne-gânk5/13

hâbıhiçmu‘tekifperde-içeşmîitmezBirimâm-ısebük-etvâr-ıhôş-elhâneuyank5/14

Bâġ-ıdildeyeñiġarsitdüginahl-ızikreMazmażaylasuvirürzâhid-ihuşk‘atşânk5/17

Buayınönemliâdetlerindenbirideminârelerinkandillerlesüslenmişolmasıdır.İhyâbudurumugüzelbirhüsn-itâlilledilegetirmektedir:

EyledişâhaderûnundakişevkinizhârSanmakandillerioldumenâruñsûzânk5/27

Eğlencemekânlarınakilitvurulanbuzamandaibâdetnûruyladoluptaşancâmilerinkubbelerigüneşinküresigibinûrsaçmaktadır:

Pürdürenvâr-ı‘ibâdetlevelîcâmilerkurs-ıhûrşîdgibikubbelerinûr-efşânk5/11

Şiirde sadece dinî mekânlar ve ibâdet manzaraları ele alınmamıştır. Ramazan’ın diğer bir etkisi de eğlence yerlerinin insanlardan hâlî olmasıdır. Zevk ve neşe bezmlerinin ve işret meclislerinin terk edildiği bu ayda suskunluğa gömülen keyif ehlinin ağzını bıçak açmaz:

Ehl-ikeyfüñbıçakaçmazdeheninbudemdeMâh-ınevhançer-isertîzi‘abesitdi‘iyânk5/2

Meyhanelerbirerzulmetkedeyedönüşmüştür, insanlarbumekânlarınkadehlerindeneşeyüzügöremezlerartık:

Şöylezulmet-kededirmey-kedelerkimşimdiGöremezneş’eyüzincâmlarındaninsânk5/10

Bu ayın insanlar ve onların psikolojileri üzerindeki tesirleri de İhyâ’nın dikkatinden kaçmaz. Aşğıdaki beyitte günün yavaş ilerleyişini değirmeni çeken atın yavaşlığına benzeten şâir, oruçlu olan insanların psikolojisini güzel bir ifâdeyle harekete ekler. Zaman bir türlü geç-mek bilmeyince gözleri saate mühürlenmiş insanlar, bu anda saati iftâr zamanına değil yere çalmaya kurarlar:

Esb-iṭâhûnadönerhiçyürimezşâmayakinYireçalmaġıkurarsâ‘atiâdembuzamânk5/20

Şubeyitteiseinsanınpsikolojisinineşyayayüklediğimânâdansözedilebilir.Görünenmahyâlarınmıyoksaezanınşevkinebekleyenlerinbakışınınipimidir?Beyitteburuhhalisorularlapekiştirilmişolur:

Resen-imâhiyelermigörinenriştemisâlYâezânşevkinetâr-ınigehmuntazırânk5/26

Orucun,insanlarınbedenleriüzerindekietkileridegözlemlenmişveşiireaktarılmış-tır.hayretdenizindebirçeşitsavaşâletiolanayakoltasınaçıkanrindlerincisimleribuoruçgünlerindegemişeklinedönmüştür:


Bahr-ıhayretdeayakoltasınaçıkdıyineDöndikeştîyebueyyâmdacism-irindânk5/4

Oruçtutaninsanlarınyüzlerininakolması,zayıflıklarındankaynaklanmamaktadır.Budurumasebep,günâhtankararmışyüzlerinmerhametsuyuylayunmuşolmasıdır:

Sâ’imüñsanmakiza‘fındanağarmışbeñziOldıheprû-siyehişüste-iâb-ıġufrânk5/15

Aşağıdakibeyitteorucungündelikhayattakitesirlerindenbahsedenİhyâ,dönemİs-tanbul’undanbirsahneeşliğindegözlemleriniaktarmaktadır.Orucunetkisiylezer-imah-bûbdenilenaltıntürügibiyüzsararmışbirhâldegümüştenlisevgiliVeznecilersemtin-dengeçmektedir.

Rûzedençehresararmışzer-imaḥbûbgibiÇekilübVeznecilerdengeçiyorsîm-tenânk5/7

Buaydadikkatiçekenmanzaralardanbiridegecevaktisokakların,hertarafıaydınla-tanparlakfenerlerledonatılmasıdır:

Öylemâ’ilkicihânañlaşebâñ-gehseyritNeyyir-ifenerlerdahîhergûşedeseng-isıbyânk5/22

İhyâDivânı’ndakimigazellerdeoruçlailgilimefhûmlarkullanılarakâşıkvesevgiliyedâirbazıbenzetmevetasavvurlarvücûdagetirilmiştir.Ayrılıklaperişanolmuşgönüleka-vuşmavaadi,oruçluolanaiftârsohbetininlezizgelmesigibihoşgelir:

Dil-ihicrân-keşeİhyâhôşolurva‛d-ivisâlRûze-dâr-ânegelürsohbet-iiftârlezîz(G68/5)

Sevgilininherbirbenivekâkülününherbirdüğümü,gamorucututanâşığındilindetesbiholmuştur:

Rûze-dârân-ıġamuñoldıdilindetesbîh‛ukde-ikâkülüherdâne-ihâl-ıdil-dârG131/5

hilâlindoğuşuylaRamazânayınıngelmesi,sevgilininhilâlkaşlarınaolankıskançlığabağlanır.Oruçayınınhilâlilegelmesininnedenisevgilininhilâlgibikaşlarıdır:

Seyrithilâl-işehr-isıyâmuñnahâfetinEbrû-yıyârereşkilebulmışkıyâfetinG224/1

Ayrılıkorucuylaleb-teşneolanâşığınharâretinidef‘edecekşeyancaksevgilininyakutkırmızısıdudaklarıdır:

Yâḳût-ıla‘lüñaġzınavirtâkidef‘ideAnuñlarûze-dârfirâkuñharâretinG224/2

3.3. yeme-İçme KültürüOsmanlı toplumu kendisine has bir yeme içme kültürüne sahiptir. Coğrafyanın ve iklimin

de etkisiyle yetiştirilen ve üretilen yiyecek-içecekler yöreye göre çeşitlilik arz etmekle birlikte Cihân devletinin payitahtı konumunda olan İstanbul, ülkenin geniş sınırları içerisinde yetiştirilen bu ürünlerin hemen hepsine ulaşılabilecek konumdadır. Başta saray olmak üzere paşa konakları ve zenginlerin köşk ve yalıları yiyecek ve içeceklerin çeşitliliği açısından oldukça zengin sofralara sahiptiler. Bilhassa saray tarafından tertip edilen düğünler, sünnet düğünleri, eğlence ve ziyâfetler her çeşit yiyeceğin sunulduğu mekânlardı. Özetle, Osmanlı toplumu ekmek, çörek, bakliyat, tatlı, içecek, et, balık, meyve, sebze, süt, kahve, şarap ve daha


birçok yiyecek ve içecek çeşidi açısından oldukça zengin bir menüye sahipti. Türlü yiyecek ve içeceklerin sunulduğu, ziyâfetlerin ne zaman, hangi koşullarda verileceği ve muhtevâsıyla ilgili bir gelenek oluşmuştu.36

Ramazan ve Bayram sofraları Osmanlı toplumundaki yeme içme kültürünü en iyi yansıtan diğer yerlerdir. Divân şairleri de başta Ramazaniyye ve İdîyyeler olmak üzere şiirlerinde Osmanlı yeme-içme kültürüne ait malûmât vermişlerdir. İhyâ Divânı, yiyecek ve içecekler açısından oldukça geniş bir yelpâzeye sahiptir. Yiyecek isimlerinin telaffuzu çoğunlukla Ramazân sofraları ya da bayram etkinlikleri anlatılırken görülür. Ayrıca sevgiliyle ilgili çeşitli hususları yüceltmede ve bazı teşbih ve tasavvurlarda yine yeme içme kültürüne ait unsurlardan istifâde edilir. Divân’da yemek, tatlı ve içeceklerin kapsamına dâhil tespit edilen unsurlar şunlardır: Sükker, kand,‘akîde, gül şekeri, bal şehd, ‘asel, bâdâm ezmesi, gülbeşeker, katâyıf, keşkûl, gülâc, helvâ, helvâ-yı ketânî, bâdem, fıstık, kestâne, biryân, kebâb, tolma, gözleme, piyâz, nukl, turşî, raġîf (yufka), şerbet, gül şerbeti, cüllâb, vişn-âb (vişne şerbeti), boza, şîr, şarap, mey, arak, bâde, helâhil, dârû, semm, esrâr, beng, aġız otu, ma‘cûn. İhyâ Divânı’nda yeme-içme kültürüne ait bu öğelerin kullanımını görmek açısından aşağıya bazı beyitler alıntılanıp açıklanmıştır:

Ramazânayınınenönemliözelliklerindenbirideiftârsofralarıdır.Buayınbereketiylesofralarenvaiçeşit lezzetlerle süslenir.Ramazân’ınbuözelliğini gözardı etmeyen İhyâ,özellikledöneminRamazan’labütünleşmişkimitatlılarıvelezzetleriniçeşitlibenzetmeilgileriışığındaişler:

Nâfe-imüşg-ihutendenkatıçok‘anberdürDem-iiftârdabirlûlekübüñtolmaduhânk5/21

İtdilersâde-igüllâcıkapubbiñlokmaCû‘-ıkelbîyemegeruġradıbî-destârânk5/25

Ezdigülşerbetinahşamaşafakdangerdûnkalmadıcâm-ımehekoymaġaammâmeydânk5/37

telkaṭâyıfmısanurustaşekerli‘acabâlebühattınmüzellefgüzelüñsuhtegân

ÇâreyokgözlemedengayrırakîbizîraSokılurhân-ıvisâlearalıkbulsahemânk5/50,51

Bazıyiyecekleretrafında,yiyeceğintüketildiğizamanveortamaçısındanbirgelenekteşekkül etmiştir. Şiirden anlaşıldığı kadarıyla Osmanlı toplumunda soğuk kış gecelerisohbeteeşlikedenâdetlerdenbirideketenhelvâdır:

târ-ıhelvâ-yıketânîgiceehl-iṣohbetNesh-ikâlâ-yıneşâtiçünpûdiletârk8/19

Bazıgıdalarmemdûhuövmedebirervasıtadır.ulupadişâhınadâletininlezzetihalkındimâğınagülşekerinintadınıunutturur:

Şâh-ızî-şânuñunutdursundimâġ-ı‛âlemeÇaşnî-i‛adlüdâdılezzet-igül-şekerik12/48

36 Ayrıntılı bilgi için bkz. Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, çev. Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010, s. 247-267.


Çokfarklınedenlerleyemeiçmeunsurlarındanfaydalanıldığıdaolur.havaifişeklerinhusûsiyetlerimethedilirkenkestanelerinateşteçatlamasıdurumundanistifâdeedilmiş-tir:

Pür-şererkestânelerçatlarbuvaż‛-ıbârdaÂbatâb-âverdegilkenâteşeylersavletik15/34

Sevgilivevatanhasreti,yakıcılığıdolayısıylakimiyiyeceklerinyapılışıylaözdeşleşti-rilmiştir.Gönlükebâbaçevirensadecesevgilininhasretideğildir.Vatandanayrıkalmanınkederiyleşâirinciğeriayrılıkateşineyanıpkebâbolmuşturvezamanzamanondanvatankokusuyayılmaktadır:

Cigerorütbekebâboldınâr-ıfirḳatilekidem-be-demgelürandanmeşâmm-ıbûy-ıvatanG171/4

Ateştepişirilenkebapvebüryangibiyemeklere,Divânşâirlerigenellikleayrılığınveaşkacısınınâşıktayarattığıtesirigöstermekamacıylayervermişlerdir.İhyâ Divânı’ndakikullanımlarbuçizgideolupşubeyittememdûhuanlatmayayöneliktir.Onungazapâteşi-ningücüeğerenyüceyeyükselirseçarhkuzusuveyahamelBurcuşiştekibüryânadöner:

Olsabâlâ-revegertâb-ılehîb-iġazabıhamel-içarhdönersîhdekibüryânekt4/11

Piyâz, kebâpla kompozisyonu tamamlayan bir yiyecektir. tek beyitte rastladığımızpiyâz,sevgiliiçinferâgattebulunmayanâşığın,onuniçingönlünükebâbetmeyeyanaşma-masıdolayısıylasözkonusuedilmiştir:

PiyâzileyüzecânâdilikebâbidememŞuçeşm-imestiñiçüneşkimişarâbidememG159/1

Darıirmiği,suveşekerdenyapılanbozaiçeceği,nuklmefhûmuylabahsedilenmezeveonubütünleyenşarap,sevgilininyeraldığıbirtasavvuraeklenmiştir:

İştecânânukl-ıbezmistermeyiçisterbozaPekkatıfındıkçısıngitmemsenüñleBeykozaG204/1

Divândayeralan,“cüllâb”şeklindetelaffuzedilengülsuyuve“vişn-âb”şeklindezik-redilenvişnesuyubazıbenzetmeleroluşturmakiçintercihedilmişlerdir.Cüllâb,şerbetanlamındaNemçeBarışıyerinekullanılırkenvişn-âbisesabahvaktigüneşindoğuşuylailgilibirhayâldebenzetilenunsurdur:

Öyleâzâdedirammâkibucüllâbıiçenham-ıgîsû-yıġamolmazañadâm-ıteshîrk40/32

tabiattameydanagelendoğaldeğişimlerşairinnazarındayepyenianlamlaryüklenir.teşekküledenhayâleyeme-içmeyedâirunsurlardakatkısağlayabilir.Cihânıngüneşisa-bahakadarşafağısüsleyiponunaltınsarısıkadehini,sabahvaktivişnesuyunazarfeyle-miştir:

kıldızîverşafakımihr-icihântâ-be-sabâhCâm-ızerrîninizarfeyledivişn-âbesabâhG42/1

Osmanlı toplumundaafyon,macun,ağızotugibiuyuşturucumaddeiçereniçecekleroldukçayaygındı.Birerkeyifiçeceğiolanbumaddelere,bazenilaçolarakbazenseâşıkvesevgilininiçindebulunduklarıdurumuanlatmakiçinmüracaatedilmiştir.Sevgilininayvatüylerivedudağınıngamıylaağızotuçiğneyenâşık,göğsününtüfengindenâteşyaratanbirâhıçatlatır:

Gam-ıhattulebüñlekaldırubaġızotun‛âşıḳtüfeng-isînedenbirâh-ıâteş-zâyıçatlatdıG220/5


4. oYunlARDivan şiirinde gündelik yaşamın bir parçası olan oyunlar, klasik edebiyatınmecaz,

benzetmeve istiârelerdünyasınındasıkçabaşvurulanöğeleridir.Atasporlarınınyanısıratavla,pullar,zar,satranç,satrançtaşları,gûyuçevgânşiirdeençokmüracaatedilenoyunveunsurlarıdır.herhangibiroyunadızikredilmedendoğrudanoyun,oyuncak,eğ-lenceanlamlarınagelenbaziçeterimininkullanımıdayaygındır.

Pamuk,yumuşakvehızlıalevalanbirnesnedir;bahsigeçensevgilideyumuşaktabiat-lıdır.Pamuklaateşoyunuolmayacağıhususundagönülikâzedilmektedir:

EygöñülâteşleolmazpenbenüñbâzîçesiEl-hazertâb-ıġazabdanmahvolurnermiyyetüñG133/3

4.1. Gûy u ÇevgânGünümüzde polo adıyla şöhret bulan gûy u çevgân oyununun İran kaynaklı olduğu

düşünülmektedir. İlk zamanlarda saray çevresinde oynanan ve elit kesimin itibâr ettiği oyun, zamanla halk arasında da tanınmış, sevilmiş ve benimsenmiştir. “Halk arasında çevgen şeklinde söylenen Farsça çevgân (çûgân) kelimesinin aslı Pehlevîce (Orta Farsça) çûbikân (çûygân, çûlgân/çavlagân) (sopa, değnek) ismi olup bu kelime Arapça’ya savlecân, Türkçe’ye çöğen ve Grekçe’ye tsükanion şekillerinde girmiştir. Farsça’da “gûy ü çevgân” veya “çevgân-gûy” (top-çomak) denilen oyundan Dîvânü Lugâti’t-Türk’te ve Kutadgu Bilig’de, bugün de Anadolu’da olduğu gibi “çöğen” adıyla bahsedilir. Arapça’da ise bu oyuna savlecândan başka “la‘bü’l-küre” (top oyunu) adı da verilir. Batılılar çevgânı ilk defa Grekler aracılığıyla Persler’den öğrenmişlerse de oyunun bütün dünyada tanınması, XIX. yüzyılda İngilizler’in Afganistan ve Kuzey Hindistan’ı işgalleri sırasında bu oyunu polo (Tibetçe bolo/puludan “top”) adı altında oynamaya başlamalarından sonradır.”37

Genellikle dörder veya altışar kişilik iki takımla at sırtında, geniş ve düz bir meydanda oynanan oyun, adını da ucu eğri, çengelli boyu 1.50 m.’ye ulaşabilen çevgan adlı değnekten almıştır. Oyunda kullanılan ve gûy adı verilen toplar 10-15 cm çapında olup söğüt veya akçaağaç budağından ya da küçük çakıltaşlarının pirinç samanıyla harmanlanıp deri ile sarılmasından meydana getirilirdi.38

Gûy u çevgân oyunu bilhassa İran saray şairlerinin ilgisini çekmiş, ilk olarak da Samâni dönemi saray şairlerince edebî eserlere konu edinilmiştir. Başta Samâniler dönemi olmak üzere Gazneliler, Selçuklular, Timurlular ve Safeviler zamanında yaşamış birçok şair tarafından şiirlere konu olmuştur. Firdevsî, Rudekî, Hayyam, Hafız, Nizamî, Sa‘dî, Şebüsterî ve Cami gibi önde gelen Fars şairleri bu oyundan aldıkları ilhamla çeşitli mazmun ve temsillere yer vermişlerdir.39

Gûy u çevgân oyunu sadece İran şairlerinin eserleriyle sınırlı kalmamış, yaşadığı toplumun bir parçası olan Divan şairi de hem İran şiirinin etkisi hem de Osmanlı saray çevresi ve toplum tarafından rağbet gören bu oyunu değişik tasavvurlar etrafında işlemiştir. Çoğunlukla çevgân ve saç, gûy ile baş arasında şekilsellik açısından benzetmeler oluşturulmuş olup gûy u çevgân adlı müstakil mesneviler vücûda getirilmiştir. Gûy, sevgilinin yüzü, çenesi, güzelliği; âşığın başı, canı ve gönlünü simgeler. Ayrıca güneş, ay ve gökyüzünü temsîlen de gûy kullanılır. Çevgân ise yaygın olarak sevgilinin saçı, kâkülü ve kaşı için benzetilen durumundadır. Bundan dolayı misk, anber, gibi unsurlarla birlikte kullanılır. Bazen harflerle de şekilsel ilgiler kurulup lam’la teşbihler oluşturulur. Dinî-tasavvûfî nitelikli eserlerde de müracaat edilen gûy u çevgân ve 37 Feyzi Halıcı, “Çevgân”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1993, C. VIII, s. 294.38 Bahir SELÇUK, “Klasik Türk Şiirinde Renkli Bir Oyun: Çevgân”, 1. Uluslararası Bilimsel Araștırmalar

Kongresi - İnsan ve Toplum Bilimleri (IBAD-2016) May 19-22, 2016 Madrid, s.1860,186139 Gheis Ebadi, Osmanlı-Türk Edebiyatında İlginç Bir Çeviri Örneği: İlhâmî’nin Gûy u Çevgân Çevirisi,

haz. İhsan Doğramacı, Bilkent Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi,, Ankara, 2013, s. 10.


ona ait unsurların eşlik ettiği çeşitli mecazlar meydana getirilmiştir. “Şiirde çevgân, savlecân, çevgen isimleriyle geçen oyundaki “gûy”, yuvarlaklık, hacim, yuvarlanma, darbeye maruz kalma; “çevgân” (çevgen, savlecân); uzunluk, eğri uçlu olma, hareket kazandırma, çarpma özellikleriyle ele alınmıştır. Bu temel gereçlerin yanında oyun sahası, binek, biniciler ve oyundaki mücadeleler de şiirde zengin bir arka plan oluşturmuştur. Bu ilgi ve ilişkilendirmelerde “çevgân”a aktiflik ve hareketlilik, eyleme geçirme, yönlendirme; “gûy”a edilgenlik, etki altında kalma, yönlendirilme, irade dışılık, tâbi olma gibi roller biçilmiştir.”40

Sevgiliningüzellikunsurlarındanmüteşekkilbiroyunoynanmaktadır.Nâzmeydânınagirensevgili,turrasındançıkardığıçevgânıylaâşığıngûyabenzetilenbaşınavurmaktadır.Sevgilininkaşlarıçevgân,saçlarınınkıvrımlarıçevgânınkonulduğukılıf,âşığınbaşıdagûyolaraktahayyüledilmiştir:

‛Arsa-inâzagirebrûñıçıkarturrañdanBenserigûyideyimsenham-ıçevgângösterG74/2

Âşıkvesevgilikonulububeyitteyineebrû-çevgânteşbihiöneçıkar.Âşığın inleyengönlününmahallesi,gamınyuvarlandığıbirmeydana,sevglininkaşlarıisebüyükbirar-zûylaçevgânadönmüştür:

Ġalṭân-ıfeżâ-yıġamolubkûy-ıdil-izârẜˇâhişleoebrûlarıçevgânımadöndiG221/2

Gûyuçevgânsadecesevgiliveâşıklailgilitasavvurlardakullanılmaz.Methiyelerdedesıklıklabuoyunveonaaitunsurlaramüracaatedilir.Memdûhunaövgüdebulunanşair,bayramümidini,onunkapısındahilâlinçevganıylakapıcışeklinderesmeder:

tevfîkEfendikimder-ifazlındaolmadırÇevgân-ımâh-ınevilederbân-recâ-yı‘îdk29/20

4.2. nerd (tavla) Nerd, tavlaoyunuolup zâr, pul, pulluk, şeşder, nerrâdgibi oyunundiğeröğeleriyle

berabersahnealır. İhyâ Divânı’ndakikullanımıdabu istikamettedir.tavlaoyununaaitunsurların ihâm-ı tenâsüpoluşturacakbiçimdekullanıldığıbeyitte “zâr, şeşder,pulluk”ifâdelerihemoyununbirerunsurudurumundadır,hemde“inleyiş,kapıvepara”anlam-larınagelecekşekilde işlenmiştir.Aslındaşair,âşığınbudünyadakidurumunuverirkenbunuoyunadeğginözelliklerlegüçlendirmiştir.İnleyişiçindeolankalbinbahtıaçıkolsadaaltıkapılıolanbudünyâdahükümoyuncusuonubirparalıkeyler:

Olsadabahtıgüşâdedil-izârıeylerŞeşder-idehrdenerrâd-ıkażâbirpullukG127/4

İhâm-ı tenâsüplerle örülü aşağıdaki beyitte “pul, nerd, zâr, nerrâd” ifâdeleri hemoyunlaalakalıdır;hemdeinsanınbudünyadakidurumunuvedünyâyısembolizeetmek-tedir.Büyükbiroyunmeydanıolanbudünyadaeniyioyuncudadâhilgam,kedervehü-zünletanışmayacakkimsekalmayacaktır:

kimseİhyâgöremezbirpûlızârolmayıcaḳNerd-ilu‛bet-gede-idehrdenerrâdbileG193/7

4.3. Cirit“Adınıoynandığıaletolanveçevgendedenilentemrensizmızraktanalır;kelimenin

aslıArapçacerîddir(kabuğusoyulmuşhurmaağacı).Cirit,biniciliktevemızrakfırlatmak-taustalıkisteyenOrtaAsyakökenlieskibirsavaşoyunudur.BugünAnadolu’dayalnızbazıatçılıkkulüpleritarafındanvegenellikleturistikgösterimahiyetindeoynanmasınakarşı-

40 Bahir Selçuk, agy, s. 1862.


lık,OrtaAsyabozkırlarındanisbetengüncelliğinikorumaktadır.Atlıveyayaoynananikiçeşidivarsadaençoktanınanıatlıolanıdır;yayaciridinâdirensarayavlularındaoynan-mıştır.”41Osmanlıda fazlasıyla itibargörenveyaygınolanbuoyunuoynamakve iyiatabinmeyisağlamakamacıylaacemilereeğitimverencündîadıylabirsüvârîbirliğifaaliyetgöstermiştir.42

tarihtebütüntürkdevletlerindevetürklerinhâkimolduğuAbbasisarayındaçokse-vilencirit,bilhassaOsmanlılardönemindeyoğunilgigörmüşbaştaoyunubizzatoynayanpadişahlarolmaküzereoynanmasıteşvikedilmiştir.YıldırımBayezidveÇelebiMehmeddönemlerindebusporaolanilgiartmış,saraydaverilenbinicilikdersleriyleberabercirit,teşkilatlı bir spordalı hüviyetini almıştır. ıV.Mehmed’in1675’teEdirne’de tertip ettiğisünnetdüğününde günlerceoynanan cirit, lâleDevri’ninde en çok rağbet gören sporeğlencesiydi.Yeniçerilertarafındanfazlasıylabenimsenenoyun,aynızamandaonlarıntâ-liminindebirparçasıkonumundaydı.Yeniçeriocağınınkaldırılmasıciritoyununaolanilginindesonunugetirmiştir.43toplumtarafındanbenimsenmişdiğeroyunlardaolduğugibitürklerinatasporuhusûsiyetitaşıyanciritoyunudabütünunsurlarıylabirlikteDivânşairininhayâldünyasındakiyerinialmıştır.Âşık,sevgilivememdûhlailgilitasavvurlarınyanı sıra saray tarafından düzenlenen eğlencelerin resmedildiği yapıtlarda ve bilhassasûrnâmelerdeciritoyununadairbütünayrıntılaraulaşabilmekteyiz.

Şehzâdenindoğumunukutlayanşâir,ogeceyi,cirîtoyununudakatarakoldukçarenk-libir tablohalinderesmetmiştir.Muhtemelenyıldızlarınkaymasından ilhamalan İhyâ,bunuciritoyunuylaözdeşleştirir.Şehzâdenindoğumununşevkiylegecesahnesindeyıl-dızlar,cündîlergibiciritoyunuoynamaktadır:

Şevk-imîlâdıylasahn-ışebdecündîlergibihâsılıgördümşihâbeylerdibâzî-icirîdkt94/14

talihsizliğindendemvuranşair,budurumuşuşekildesomutlaştırır.Şair,gamveke-dersahasındaciritattıkçafelekonuyeredüşmedenkapmaktadır:

Sâha-igamdacirîd-endâzâholdıkcabenDüşmedenhâkehevâdançarhanımuhkemkaparG107/5

5. GiYiM-KUşAM Osmanlı’dagiyimkuşam,sarayçevresindentoplumafarklılıkarzetmiştir.Müslüman

giyimivegayrımüslümtebânıngiyimidebiribirindenayrıdır.Saraydagenellikleseçkinkumaşlardanyapılısüslü,işlemelielbiseleryerinihalkarasındadahasadeelbiselerebı-rakmıştır. lale Devri’ne kadar sosyal hayatta kadınlar fazla görünmedikleri için giyimkuşamdaçeşitlilikgöstermez.laleDevri’yleberabersosyalhayattameydanagelenge-lişmeler,mesireyerlerininartması,kadınlarıngünlükyaşamdadahafazlasahnealmasınısağlamış,giysilerçeşitleniprenklenmiştir.Özellikleişlemelikumaşlarbuyüzyılınmodasıkonumundadır.İşlemelerseraser,kadife,canfes,taftabürümcekgibiağıripeklidenhafifipekliyebirçokkumaşaişlenmiştir.Buasırdakadınferaceveyaşmaklarındadadeğişiklik-lerolmuş,renkliolanlartercihedilmiştir.feracelerdeönceleribirkarışolanyakalarge-nişlemiş,gerdandabiraçıklıkbırakılacakşekildedüzenlenmiştir.Yaşmaklarınkumaşlarışeffaflaşmış,başlıklarkullanıldığı içindegevşekbağlanmayave sırmalarla süslenmeyebaşlanmıştır.Asrınsonunadoğruyakalarıbelekadaruzanan feracelerinyanısırapeçetakmaâdetideterkedilmiştir.44kadınesvaplarındameydanagelenteşhireyönelikdeğiş-41 Feyzi Halıcı, “Cirit”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 1993, s. 26.42 İskender Pala, Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara, 1990, s. 107.43 Feyzi Halıcı, agy, s. 2744 Nilay Ertürk, Orta Asya’dan Osmanlı İmparatorluğu’na Türklerde Giyim Kuşam, Hayalperest Yayın-

ları, İstanbul, 2018, s. 100.


melereOsmanlıtoplumuhenüzhazırdeğildir.laleDevri’ndenitibarenkadınlarıngayrımüslümkadınlara özenerekonlar gibi giyinmegayretleri,Devlet tarafındankadınlarıngiyimkuşamınıdüzenleyenbazıkanunlarınçıkarılmasınayolaçmıştır.

Birtoplumungiyim-kuşamzevkini,değişenmodayıtakipetmenineniyiyoluyaşamaaynatutanedebieserlerdir.Osmanlıdönemi,düğün,ziyafet,şenlikgibiorganizasyonlarıtasviredensûrnâmeler,giyim-kuşamlailgilibirçokgelenekvemalzemeyibarındırmakta-dırlar.Sûrnâmelerde,sarayındüzenlediğietkinliklerdehanedanüyelerinetakdimedilenhediyelerdengiyecekvekumaşlaradeğginzenginbirmalûmâtarastlamaktayız.“Düğünveşenliklerdepadişaha,sünnetolanşehzâdelerevepadişahhareminegetirilenhediyelerarasındakumaşlar,giyecekler,mefruşatvekürklerdeönemlibiryerveyekün tutmak-tadır. Bunların isimleri, şekilleri, nerede dokundukları beyitler içerisinde özellikleriyleverilmektedir.”45Giyim-kuşamla ilgilibirçokunsur ihtivâedendiğereserlerdivânlardır.Ancakdivanlardagiyimkuşamla ilgiliunsurlarınelealınışıdahaziyâdeşairin tasavvu-runahizmetyönüyledir.“Rengi,biçimivedeseniylebütünhalindeinsanruhununestetikanlayışınınbirtezahürüolankıyafet,Osmanlışairlerininestetikanlayışınınaynasıolandivanşiirinde,birkaçistisnadışındadoğrudandoğruyatasvirkonusuolmamıştır.Esasendivanşairininböylebirkaygısıdayoktur.Ancakdivanşairi,şiirlerindedahaçokaşk,sevgi,güzel, güzellik vb. konuları dile getirirken insanı kuşatanbütünmaddî kültürunsurla-rındanistifadeetmiştir.Bunlardanbiridekıyafettir.”46İhyâDivânıda18.asırgiyim-ku-şamıyla ilgili çeşitliliğe sahiptir.Divân’da giyim-kuşamla ilgili zikredilenunsurlar aṭlâs,dîbâ,perniyân,harîr,keçe,nemed,semmûr,kabâ,cübbe,‘abâ,hırka,pirâhen,dâmen,libâs,ḳaftan,şâl,destâr,peçe,bürka‘,nikâb,girîban,yaka,zünnâr,hil‘at,yemenî,dülbend,câme,külâh,fistân,dest-mâl,cibinlik,ḥulle,pûduṭâr,istebrak,fermene(işlemeli,yeleğeben-zergiysi),şerveta(birtürbaşlık,siyahpamuk),kâle,bınış(eskidenerkeklertarafındangiyilenuzunpelerinbornoz),külâh,ser-pûşvehulle’dir.Giyim-kuşamla ilgilibuunsur-lar,çoğunluklamemdûhvesevgilininmethindeyeralmaklabirlikte,kumaştabirişiiriçindesıklıklatelaffuzedilmiştir.Yinesözkonusuunsurlar,çoğunluklaumûmîanlamlarıylaverilmelerinerağmensevgilivememdûhunyüceltilmesindeçeşitliteşbihvemecâzlarıniçinderolalmışlardır.

Şair,gerçekhayattanbirsevgiliyitercihettiğigiysileriylebirliktebetimlemiştir.Bahsigeçengüzel, omuzundakaytanve sırma işlemeli, kısa, kolsuz, önükavuşmayanbir türyelekolanmavirenktebirfermenevebaşındaodönemdekullanılanbirbaşlıktürüolanşervetetaşımaktadır:

Gördümomâhı‛âlem-iâbiçrebendeñizDûşındamâ’îfermenebaşındaşerveteG259/4

Sevgiliyedairgüzellikunsurlarınıtasviredenşair,beyazyanağınıipekvepamuktanyapılıdeğerlibirkumaşolanatlastankeseye,ayva tüylerini iseŞâmdiyarınınvalisininmektububiçiminderesmetmiştir:

Sankiatlaskîsedircânâbeyâz‛ârızuñAndahattmektûb-ıvâlî-idiyâr-ıŞâmdurG122/3

Sevgiliveâşıklailgilisoyutmefhûmlarısomutlaştırırkengiyim-kuşamunsurlarındanistifâdeedilir.Sevgiliyataktabakışelbisesiniçıkarmaktaykenâşığıngönlüdeçektiğiâhıngöğeyükselendumanınınkabasınıçıkarmaktadır:

Pister-inâzdacânânkinigehlibâsınçıkarurDûd-ıâhuñgöñüloldemdekabâsınçıkarurG77/1

45 Mehmet Arslan, Türk Edebiyatında Manzum Sûrnâmeler, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1999, s. 169.

46 Nihat Öztoprak, “Divan Şiirinde Giyim Kuşam Üzerine Bir Deneme”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 2010, S. 4, s. 104.


Giysilerleilgilitasavvurlarsadecesevgiliylealakalıdeğildir.Bahsigeçensarây,güzel-liğininkendisineaksetmesiyledenizinyüzünükızartan,gülrenklielbiselerbezenmişbirgüzeliandırmaktadır:

Degülsâḥil-serâbirdilber-igül-gûnkabâdurkimkızardırû-yıderyâ‛aks-ıhüsnüñdenhacâletlekt53/8

Divânşairikendişiiriniöverkenkalitesinikumaşmefhûmuylaanlatır.Zamânınnükteustalarınınhepsiİhyâ’nınşiirininiyikumaşolduğukonusundahem-fikirdirler:

kâle-inazmıuzatmabilüreyhâmeanuñNekumâşolduğınınükte-şinâsân-ızamânk5/55

Memdûhunumethedenşair,onunçağındailimvemarifetkumaşınınucuzolduğubiryergörmedimdiyerekilmeverilendeğerinbüyüklüğünüanlatıyor:

Görmedim‛asr-ışerîfindebirârem-gehdiyekâle-ima‛rifetüdânişierzângördümk14/26

6. SüS MAlZEMElEri (tAşlAr, MADENlEr, tAKılAr, KOKU-lAr, SürMElEr…)Gündelik hayaatta giyim-kuşamla beraber kompozisyonu tamamlayan diğer unsur,

süsmalzemesidir.Erkekvekadın için farklı tercihlerinsözkonusuolduğusüseşyalarıhem dönemin zevki ve modasını hem de toplumun kabullerini yansıtması açısındandikkate değerdir. Osmanlı dönemi edebî eserleri, giyim-kuşamın yanı sıra insanlarınzevklerini aksettiren süs eşyasının çeşitliliği açısından oldukça zengin bir muhtevayasahiptir.klasikedebiyatınanlamdünyasınakatkısağlayacakşekildeistifâdeedilensüseşyaları,gerçekhusûsiyetlerininyanısıradahaziyâdeçeşitlitasavvurlarakatkısağlamakamacıylakullanılmışlardır.SüseşyalarınınçeşitliliğiaçısındanrenklibirgörüntüarzedenİhyâDivanı’ndazikredildiğinitespitettiğimizsüsveilglimefhûmlarşunlardır:Altın(zer,zeheb,zer-ger,pûte,zer-kâr,sebîke,mihenk,gümüş(nukre,sîm),la‘l,yâkut,zümrüd,pîrû-ze,mercan,elmas,sadef(sedef),inci(dürr,lü’lü’),kehribâr(keh-rübâ),misk,nâfe,anber,kâfûr,sürme(kuhl,tûtiyâ),kına(hınnâ),mücevher,yüzük,hatem,nigîn,gûş-vâr,tavk,ıkd,âvîze,halhal,aynaveşâne.Divan’dasüsmalzemeleribazengerçeközellikleriyleamaço-ğunluklasözsanatlarıiçerisindevebenzetmeunsuruolarakişlenmiştir.

Şiir-kumaşilişkisinebenzerbirdurumşiir-altınikilisiiçindegeçerlidir.kendikelâmı-nıaltınabenzetenşair,şiirininsafaltıngibihayaldarbhânesindeparçalarabölündüğünüsöyler:

Ḍarbhâne-ihayâldetaktî‛olındıhebİhyâkelâmumuzçüzer-ihâlisü’l-‛ayârG100/5

Memdûhunsözlerimânevîbiriksirşeklindedüşünülmüştür.herkimkikulağınınpû-tesini(altıntavası)onun sözlerinin cevheriyle doldurursa, o mânevî iksir onun kalbini altın gibi hikmetlerle dolduracaktır:

kimüñkimpûte-igûşpüritsecevher-inutkuñİderpürzerhikmet-ikalbinoliksir-irûhânîk2/89

Çınar ağacının suya aks edişi şairin hayâlinden süzülerek enfes bir tabloyadönüşmüştür.Çınarağacının,yapraklarıylabirliktesuyayansıması,gümüşbiraynadaelsunansevgiliolaraktasvirolunmuştur.Buhayâldesu,gümüşaynayabenzetilmiş;sevgiliçınar;elisebergşeklindetahayyüledilmiştir:

Gördüm‘aksitdüginiberg-içenâruñâbaSundıelbirgümüşâyineyesandımdildârk7/24


Süseşyasısadecesevgiliyleilişkilendirilmemiştir,mimariyapılarbetimlenirkendebuunsurlardanyararlanılmıştır.sözkonususebîl,gümüşendâmlıbirsevgilişeklindetasav-vuredilir:

Sebîlammâkibirmahbûb-ısîm-endâmdırgûyâkitavrıhoşgelürhermeşrebeolrütbezînet-yâbkt9/5

kırmızırenklibir taşolanvebaşta tesbiholmaküzereçeşitli süseşyasıyapımındakullanılanmercan, İhyâDivanı’ndaâşığınkanlı gözyaşları ve tesbiharasındakibenzet-meylesözkonusuedilmiştir.Âşığıngözleri,dökülenherbirkanlıkatreyi,pençeyiandırankirpiklerininbaşınamercandantesbihşeklindevermiştir:

Dizdiherḳaṭre-iḥûnîn-isirişkiçeşmimVirdiser-pençe-imüjgânımamercântesbîḥG52/7

Misk,anber,kafûrgibimaddeler,kokusuverengidolayısıylagenelliklesevgilininsaçı,kaşı,ayvatüylerivebenleriiçinmüşebbehün-bihtir.Şubeyitlerdealışılankullanımlardanfarklıolarakşair,memdûhunsakalınıvekendikaleminianberkokuluolarakvasıflandırır:

Yazdıİhyâañabuvechlebirnevtârîh‛AnberînlihyeilebuldıMuhammedşerefik50/10

tamikimısrâ‛-ıtârîhiuçurdışevkileNâvek-âsâmenzil-ii‛câzekilk-i‛anberînkt3/17

7. HASTAlıKlARİçindeyaşanılaniçtimâîhayatıngerçeklerindenbirinidehastalıklarteşkiletmektedir.

tarihboyuncahemenhermilletinedebiyatındaçeşitlihastalıklarvebunlardandolayıçe-kilenıstıraplarvarolagelmiştir.herşeydenevvelbirinsanolanDivanşairidehayatınınbazıdönemlerindekimihastalıklaramaruzkalmışveyasevdiklerininyaşamınaderinet-kileriolanhastalıklarlamücadeleetmiştir.hastalıklarıninsanyaşamınavepsikolojisinetesirleri şiirlerin temalarındanbirinimeydanagetirmiştir. “hernekadarbu şiir, şairinbeninden çokötemutlakbir sübjektif evrene sahipolsada içindeyaşanılanhâl, sanateserindekendisineyerbulacaktır.Öteyandansağlık,bireyivetoplumualâkadaredenbirsorundur.Busorunuçözümlemeyematufgelişentıp,sadecebirilmîaktivitedeğil,aynızamandabir sanattır. tabip, tababeti tedris ederekbilimselmetotlarla hastaları tedaviedecekyetkinliğegelirkenbusanatçıyönünüdegeliştirir.Onunbuözelliğihastavehastayakınlarıyla kurduğu iletişimdenbaşlayarak, teşhis ve tedavi süreci içerisindevarlığınıhissettirir.Doktorlarındiğersanatdallarındatemayüzetmesindebufikrîvezihnîaltya-pınınpayıbüyüktür.”47

hastaanlamınagelenbîmârsözcüğü,aşkıhastalıkderecesindeolanâşıkiçinkullanılansıfatlardanbiridir.Delilikdeâşıklıklailgiliolupgenellikle“mecnûn”sözcüğüylekarşıla-nır.Sevgilininaşkıyladeliyedönenâşığıntedaviyerisevgilininevi(dârü’ş-şifâ)dir.İhyâ Divânı’ndafakirlikiçindehastalıkibâresitercihedilmişolup(maraz-ıfâkaya)Divân’dabahsigeçenhastalıklar“yılancıkmarazı,teb(sıtma),bâsûr,‘âraḳu’n-nesâ,hummâvezuk-yâm”dır.

Ateşvetitremelerleseyredenbulaşıcıbirderihastalığıdıryılancıkmarazı.Şâir,mem-dûhunkâkülününsevdâsıylagönlününhastaolduğunu,yoksabelirtileriaynıolanyılancıkmarazınagiriftârolmadığınısöyler:

kıldısevdâ-yıser-ikâkülüdil-hastebeni47 Bilal Kemikli, “Divan Şiirinde Hastalık ve Tedavi”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi,

Bursa, 2007, C.XVI, S.1, s. 20.


Degilimyohsayılancıkmarazındanbîmârk23/3kasideninsonrakibeyitlerindeiseİhyâ’nın‘araku’n-nesâadındabireklemrahatsızlı-

ğınagiriftârolduğubigisinebizzatkendiifâdelerindenulaşırız.Buhastalıktanötürüper-gârmisâlitekayaküzerindehareketettiğini,birayağınıkaldıramazolduğunudilegetirenşair,çektiğiilletinkendisiüzerindekiyıpratıcıtesirlerinianlatır.Günümüzdeolduğugibiozamanındabirâdetiolarakhastaziyâretinegelenlerdenbahsederveözellikledekasi-deyiithâfettiğiŞeyhü’l-İslâmEsadEfendi’ninziyâretininkendisiüzerindekimoralverici,iyileştiricietkisinişiiredöker:

BaṣbayâġıbaṣamazoldumayaġıyirebenEyledimderdümetibbâyatezeldenizhâr

‘İlletüñ‘âraḳu’n-nesâdiyüayaġabasdıtabîbGâlibabildikıyâmitmedügümden‘ayyâr

Merkezitdibirayaġımıfelek-idâ’iredeBaşladımdönmegebirpâylahemçünpergârk23-4,5,6.

Birsinektenbulaşanvetitremeşeklindenöbetlerlebaşgösterensıtmanınözellikle-rindenbiridehastanekadaryorgansarınsaveyasıcakbirortamakonsadalerzânolmayadevametmesidir.Sevgilininayrılığıylasıtmayatutulana,semenderin(ateşlebeslenenmi-tolojikbirvarlık)kanadıyatakolsabileokişiısınmaz:

Pisteriolsadaşah-bâl-ısemendercânâıṣınurmıteb-ihecrüñleolanlarbîmârk8/27

Ateşlihastalıkveyasıtmaanlamınagelenhumma,birbeyittezikredilir.İhyâ,memdû-hununsıtmahastalığınayakalanmasıylamüteessirdir:

DirîġgirmişidibaġtetenEfendimüzüñhümâ-yıcismineçünderd-i‛illet-ihummâkt106/1

hastalıklar,özelliklerinebinâençeşitliteşbihlerekonuolurlar.Nöbetlerşeklindesey-redensıtmailerakîparasındabirbenzerlikkuranşair,rakîbinikigündebirsohbetibaha-needereksevgiliyitutmasınıikigündebirtutansıtmanöbetinebenzetir:

Misâl-inevbet-itebikigündebirİhyâİdübbahâne-isohbetrakîbyâritutarG109/7

Divân’daadıgeçendiğerbirhastalıkisezukyâm,yaninezledir.Sadecebiryerderakîp-lerebeddûâgâyesiylesözkonusuedilmiştir:

(…)Beniitmezsineygül-gonçeta‘tîr-imeşâmolsınSenibendenizinsizkoklıyanlarhebzukyâmolsınt3/2

Şairinhicivniteliğindeolanbirkıt‘asındahicvedilenkişininhastalığıöneçıkarılmaktavealaykonusuedilmektedir.Bubeyitlerdenhareketleodönemtoplumundabasur(hemo-roid)rahatsızlığınınalayvedalgakonusuolduğusonucunavarılabilir.Beyitlerdehastalı-ğınkişideyarattığıfizikseltahribatlarveodönemiçinhastalığıntedavisindekullanılanyöntemdevurgulanmıştır:

ÜfleyübmınfahamankadileMankal-ıhacletikızdırdıtamâm


tütsivirdimaraı-ıbâsûraYâdigâruñobuhûrcısıimâm(kt66/8-9)

8. MûSiKî AlEtlEri vE UNSUrlArıMüzikinsanoğlununtarihsahnesineçıktığızamanlardanberionunhayatındaönemli

biryeredinmiştir.İnsanınüzüntü,kahramanlık,neşe,keder,sevgigibiduygularınıetkile-yicişekildeortayakoymasımüziklemümkünolmuştur.Müziğinönemlibirözelliğidekit-leleriyönlendirebilmesidirkisavaşmeydanlarındakullanılması,bunuörneklemektedir.Duygularınyoğunlaşmasındadatesiriolanmüzik,hemdiniduygularınpekiştirilmesindehemdehastalıklarıntedavisindeetkinrolalmıştır.48

türklerin tarih sahnesine çıkışının izlendiği ilk destanlardan itibaren gündelik ya-şamlarındamüzikvedans figürlerininvarlığıdikkati çekmektedir. İslâmiyet’tenöncekitürklerinhayatındaönemlibiryer işgâleden, ilkelbir sazniteliği taşıyanveşamanlartarafındançalınankopuz,Dedekorkuthikâyeleri’ndedezikredilenbirenstrünmandır.İslâmiyet’inkabülündensonradatürklerbueskimusikîalışkanlıklarınıdevamettirmiş-lerdir.Müzikveonaaitunsurlarsadeceeğlencemeclislerininbirparçasıdeğildir,savaşmeydanlarındaaskerincesâretinienüstseviyeyeçıkarmadayinemüziktenistifâdeedilirkimehterbununengüzelörneğidir.

“tarihineneskidevirlerindenbugünekadar,herzaman,gerek ferdigereksesosyalaçıdan insanoğlununhayatında çokönemli bir yer tutandin ve inançlar da, -daha çokruhitesirleribakımından-musikiyibenimsemişvekullanmıştır.”49BilhassatürkkaynaklıYesevilik veMevlevilik gibi tasavvufî tarikatlarda çeşitlimüzik aletleri, gerçekleştirilenzikrinönemlibirparçasıkonumundadır.Müzikâletlerinindinîritüellerdekiaktifrolüay-rıcabir tasavvufmusikîsinin teşekkülünüsağlamıştır.Diğer taraftankopuzgeleneğinindevamıniteliğindeâşıkadıverilenozanlarınicrâettiğiâşıkedebiyatındaşair,duygularınıkoşmavetürkülerdesaz(bağlama)eşliğindedilegetirir.Yineaynıedebigeleneğinürünüolanhalkhikâyelerindedekahramanbirşairdirveşiirleriniterennümdebaşvurduğusazhikâyeninönemlibirmotifidir.MusikîenstrümanlarıveterimleriDivânşairininmüracaatettiğiönemlikültürelmalzemedenbirisidir.“Divanedebiyatındaşiir,musikininyanındayahutonunlaberabervarlığınısürdürür.klasiktürkmusikisininbüyükölçüdeseseda-yandığıdikkatealınırsa,şiirlemusikiarasındakiilişkininhangiboyutlardaolduğudahaiyianlaşılır.Divanlardabulunanmusikiterimleriyleörülmüşbeyitlerveşiirlerinyanısıramüstakilmanzummetinlerinihtivâettiğimalzeme,klasiktürkmusikisininteorikzemini-nideğerlendirecekaraştırmacılarıngözardıedemeyecekleriseviyededir.Baştanbaşamu-sikiterimleriyleörülmüşvehattaherhangibirçalgıaletinindeğişiközellikleriniişleyengazellervardır.”50 Divanşairiinşâedeceğitasavvurdamüzikâletlerininyanısıramüzikmakamlarındanistifâdeetmiştir.Şairinelindebirermazmunhüviyetinebürünenmüzikunsurlarınınkullanımı, çoğunlukla teşbih, ihâm-ı tenâsüpve tevriyesanatlarımeydanagetirecekşekildedir.AyrıcabaştaMesnevîlerolmaküzereşarkılarvemusammatbiçimin-deyazılandiğertürlerdedemüziğedairıstılahlaraziyâdesiyleyerverilmiştir.

Mûsikîye dâir terimler açısından zengin birmuhtevâya sahip İhyâDivânı’nda dahaöncedebelirtildiğiüzerevurmalıçalgılardandavul(tabl),kûs,çârpâre,def;nefesliçalgı-lardanney;telliçalgılardançeng,kânûn,rübâb,şeştâr,târ,sâz,‘ûd,kemân,ṭanbûrvesazınbirunsuruolarakmıżrâbzikredilir.Adıgeçenmüzikunsurları,genellikleâşıkvesevgiliyeaitçeşitlihusûsiyetlerinanlatımındabenzetmeunsuruolarakgörevalır.Bazenmemdû-hunövgüsünde veya tabiatla ilgili tasavvurlardadamüzik ve onunla ilgilimefhûmlaramüracaatedilir.

48 Pınar SOMAKÇI, “Türklerde Müzikle Tedavi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2003, S. XV, s. 131-140.

49 Mustafa Aslan, “Sami Divânında Musiki”, İlmi Araştırmalar Dergisi, Istanbul, 1998, S. 6, s. 36.50 Muhsin Macit, Divân Şiirinde Âhenk Unsurları, Kapı Yayınları, İstanbul, 2005, s. 9.


Ney,birmüzikâletihâlinialanakadarkiserüvenidolayısıylagenellikleinsanlaözdeş-leştirilir.Nağmelerinininleyişiandırmasıvedokunaklıhikâyesidolayısıylaıstıraplabes-lenen,herdaimnâlendeolanDivânşiirindekiâşıktipiylearalarındabenzerlikkurulmuş-tur.Neyinohazînvedokunaklısesi,bezmehlinekendisininbağrıdelikbirâşık-ınâlendeolduğunuanımsattırır:

Baġrıdelikbir‛âşık-ınâlendeolduġınBildirdiehl-ibezmehazînolsadâ-yıneyG266/5

Gönül,sevgiliiçinbinlercenağmenintezâhürettiğibirsazdır.kulağınasevgilininişretmeclisineâhenkgetirdiğihaberiçalınanşairin,sazateşbiheylediğigönlündenbunakar-şılıkbinlercenağmepeydâolmuştur:

Çalındıgûşumaâheng-ibezm-i‘işretitmişyârNeġamġayrıkılİhyâsâz-ıdildebiñnaġampeydâG17/7

Eğlencemeclislerinintamamlayıcısımüzikâletleridir.Rebâbınahengiiçkimeclisindeışıksaçtıkçagönülkanunundagamdaneserkalmaz:

kormıhâşak-ıġamıkânûn-ıdildemahviderŞu‛le-pâşoldukcabezm-imeydeâheng-irebâbG28/2

Sazınnağmeleriokadaryakıcıdırkimızrabıngücündenparıltıaldıkçahernağmebirsemenderedönüşür:

hernaġmebirsemenderoluralsasazdaAldıḳcatâb-ışeh-permıżrâbdanfürûġG165/5

Sevgilininkâkülününtelininhayâlişairinkametinibüksedekuvvetiarttırmaktadırveonunkemânınazihmesâbesindedir:

kuvvet-fezâdıritsedeham-geştekâmetimtâr-ıhayâl-ikâkülizihdirkemânumaG257/4

Müzikâletlerimemdûhunövgüsünedevesileolurlar.Övüleninmeclisiöylesaygıdeğer,hürmetgösterilenbiryerdirkikânûnunperdesidışındabülbülbilenağmegösteremez:

Öylemer‘îedeb-ibezmikivarsaçemenehâric-iperde-ikânûnidemeznaġmehezârk23/24

9. tAşıMA ArAÇlArı Divânşâirinin farklınedenlerlekonuedindiği taşımaaraçlarıgenellikledenizcilikle

ilgiliolanlardır.Denizciliğeaittaşımaaraçlarıarasındaençokyerverilenizevraktır.kayıkvegemianlamlarıylaöneçıkanzevrak,“şekilbenzerliğisebebiyleşişe,testi,kadeh,külah,hacılarazemzemsuyudağıtangörevlilerinelindekizemzemdolutesti,ayağınüstkısmı,kayığınçapasınınbağlandığıburun,çiçekkadehi”51gibimânâlarıdakapsar.

İhyâ Divânı’ndataşımaveulaşımaracıolarakkullanılangemi(keştî,fülk,sefîne),kayık(zevrak)vedonanma,aynızamandabirerbenzetmeunsurudur.Divân’dabuaraçlargönül,heves,kadeh,akıl,saltanat,ay,âşığınbedeni,gözü,şâirinkendisiveşiiriiçinbenzetilenpozisyonundadır.Butaşıtlarınbirerparçasıolarakyelken(bâd-bân)veçapa(lenger)dabeyitlerdezikredilir.

tasavvûfîbirhavataşıyanbeyite,safâdangeçmekdeyimininiçerdiğitevriyesanatıylaanlamzenginliğikatanşair,kadehizevrakolaraktahayyületmektedir.

kendindengeçmekise‛âlem-iâbiçresafâ

51 Selami Turan, “Divan Şairlerinin ‘Zevrâk’ Etrafında Oluşturdukları Benzetme Dünyası”, Turkish Stu-dies (International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic), Volume 4/2, Winter 2009, s. 1042.


Zevrak-ısâġarilebenosafâdangeçdimG192/3Gönülenginbirdenizşiirisezevraktır.İlhâmrüzgârı,İhyâ’nınderyâgibigönlünezev-

rakmisalibubeyitiyanaştırmıştır:Beyt-itârîhiyanaşdırdınesîm-iilhâmZevrak-âsâtarâf-ıbahr-ıdil-iİhyâ’yakt42/5

Orucun insanlarüstündeki fizikseletkileriniaktarırkendenizveonaaitaraçlardanistifâdeedilmiştir.hayretdenizindebirçeşitsavaşâletiolanayakoltasınaçıkanrindlerincisimleribuoruçgünlerindegemişeklinedönmüştür:

Bahr-ıhayretdeayakoltasınaçıkdıyineDöndikeştîyebueyyâmdacism-irindânk5/4

Dünyanın zevkinden, derdinden, keşmekeşinden elini eteğini çekip uzlet köşesine çekilen bir insan edasıylakonuşanİhyâ,hayâtayaklaşımınıvebeklentilerinidenizveonadeğgin öğelerle aktarır. Bir mutasavvıf edâsı takınan İhyâ, ihtiyârlık denizinin gemisinde oturan biri olarak nefsin kavga ve gürültü yüklü dalgalarına hevesinin olmadığını söylemektedir:

Bizizofülk-nişîn-iyemm-imeşîbİhyâkimevc-işûruşernefsilehevâmızyokG168/7

Âşığınsevgiliyeulaşmayolundakatlandığımusibetlervezorluklar,denizveonaaitunsurlarınrolaldığırenklibirtabloyadönüştürülerekanlatılır.Sevgilininalnınınkıvrım-larıylatitremeyekapılan,alınganlıkdenizinindalgalarıarasındakalan,âşığıngönülgemi-sidir.Sevgilininalnıdeniz,kırılganlıktandolayıoradaoluşançîn(kıvrımlar)dedalgalarlatemsiledilmektedir.Bualınganlıkdenizindedalgalarlaboğuşanâşığıngönlüisekeştîdir:

Dilçîn-icebinüñledüşerlerzeyecânâkeştîdiromevc-iyem-iâzârarasındaG252/2

10. SAvAş ArAÇlArıİnsanla yaşıt olan savaş, devletlerin kurulması ve yıkılmasında en etkili nedenlerin ba-

şında gelir. İlk insanların ilkel savaş araçlarından günümüz büyük güçlerinin kullandığı, so-nuçları son derece yıkıcı silahlara kadar, savaş aletleri her daim toplum hayatında derin izler bırakmıştır. Savaşçı ve göçer bir toplum olan ilk Türkler’de de savaş aletleri çeşitlidir ve hayati öneme sahiptir. Orhun Kitâbelerinden ilk dönem destanlarına, savaş araçlarının adları ve top-lum hayatındaki önemine değgin kavramlar yoğunluklu kullanılmıştır. İslâmiyet’ten sonra da sayısı artan ve değişkenlik gösteren savaş araç ve edevâtı edebî eserlerde de konu edinilmiştir. Hem savaşın yarattığı yıkım ve acılar hem de elde edilen zaferler, gösterilen kahramanlıklar, şairler için esin kaynağı olmuş; bazı edebî türlerin ana temâsını meydana getirmiştir. Savaş her yönüyle toplumun psikolojisine ve vicdânına tesir etmiş; bu çerçevede gelişen duygular çeşitli edebî türler vasıtasıyla aktarılmıştır. Meydana getirilen edebî türler, savaş araçları açısından da oldukça zengin bir muhtevâya sahiptirler.

SavaşmefhûmukapsamınagirenunsurlaraçısındançeşitlilikarzedeniçeriğesahipedebîdönemlerinbaşındaklasiktürkEdebiyatı gelmektedir. Zafernâmeler, gazavatnâ-meler,süleymannâmeler,selimnâmeler,cenknâmeler,destanlar,savaşvezaferkonuluta-rihmanzûmelerivesevgliyedâir tasavvurlarbuaçıdanoldukçazengindirler.Ancakendikkate değer nokta sevgilinin savaş âletleriyle donatılmış bir husûsiyet arz etmesidir.ÖmerfarukAkünbudurumuşuşekildeaçıklamaktadır:“Divanşiirindesevgilininfizikgüzelliğinintesirinibelirtenimajlarda,onubirsavaşçıhüviyetindeveöldürücüsilahlarladonanmışgösterentasvvurlarınyeralmasıçokdikkatçekicivearkaplanıolanbirmesele-dir.Buimajsisteminegöreonungözü,bakışları,kirpiklerivekaşlarısırasıylakılıç,hançer,ok,zülüfleridebirkemenddir.kaşlarıayrıcaokunufırlatmayahazırbiryaydır.hepsibirersilahtasvvurunabağlıbuteşbihleronavurucuvekandökücübirportreçizer.Sevgilinin


sertkarakteriniaksettirengüzelliğininbuçarpıcıhüviyeti,esasınıOrtaçağArapvefarsdünyasınıntürk imajındanalmaktadır.halife ordusundanbaşkadiğer İslamdevletlerihizmetindeki,odevirdeçokmodaolmuştürkgulamlarıetrafındaArapvefarsedebiyat-larında teşekküledengüzellik tasavvuru,busilahlıvevurucuyönüyle,divanşiirindekisevgilininprototipinimeydanagetirmiştir.”52İhyâDivânıdahemtarihmanzûmelerindekisavaşvearaçlarıaçısındanhemdesevgiliyeaittasavvurlardakikullanımıyönündenciddibirçeşitlilikbarındırmaktadır.türlüamaçlarlaDivan’dakullanılansavaşaraçlarışunlar-dır:kılıç(şemşîr, tîğ,seyf),hançer,sinân(mızrak),harbe,nîze(süngü),ok(tîr,hadeng,nâvek,sihâm),yay(kemân,kavs),miğfer,gürz, top,gülle, tüfeng, tabanca, fişeng,barût,barût-ıhevâyî,ayakoltası.

Sevgilininkaşlarıyay,âşıkiseondangeçenoktur.“Geçmek”eylemi,ihâm-ıtenasüplüoluphemokgibisevgilininkaşındangeçmekhemdeondanvazgeçmek,onuumursama-makanlamındadır:

Çille-icevriniyokçekmegetâkatİhyâtîr-veştoġrusıbenolkâşıyâdangeçdimG192/6

Kılıca andıran gamzeleriyle helâk etmede mâhir olan sevgilinin, gözüne kestirdiği diğer kişi de âşıktır:

İderdüñtîġ-ıġamzeñlehelâk‘âşıklaruñcânâGözüñekesdirübâhırbenideeyledüñifnâG18/1

İhyâ, sevgilin kaşlarının tanımını yaparken onları kılıca benzetir. Sevgilinin güzelliğinin parıltısı siyah mizaçlı iki kılıcı, parlayan iki ışığa döndürüp adını kaş koymuş:

İkişemşîr-isiyeh-tâbıfürûġ-ıhüsn-iyârİtmişikiġurre-irahşendeebrûkoymışadG64/2

Mehtâp,hilâliniyayayıldızıiseokadönüştürüpgamaskeriniuzaklaştırmakiçinön-lemalmaktadır.

hilâlinkavsidübgâhîşihâbıtîridermehtâbMegertarditmegeceyş-igamıtedbîridermehtâbG27/1

Birsavaşsahnesininbetimlendiğibeyitte,kaleyielegeçirenaskerlerarı,kaleiseko-vanolaraktahayyüledilmiştir.Askerlerintaşıdığıtüfenklerinucundakisüngüisezehirliiğneyebenzetilmiştir:

hemçüzenbûritdilerhısnıkovankendülereNîş-izehr-âlûd-ıharbeylevirübnâsaelemkt18/12

Ejderhâ,ağzındanateşçıkardığınainanılanmitolojikbirvarlıktır.Savaşmeydanındadüşmanısiliportadankaldırmasıyönüyletopvetüfekejderhayateşbiholunmuştur:

Ṣahn-ıpeygârdehaṣmıyaladıyutdıtamâmOldıhertôbutüfengaġızaçubejderhâk16/34

Sonuç olarak denebilir ki bütün edebî eserler, içerisinde üretildikleri sosyal hayatın yan-sımalarını barındırırlar. Teşekkül ettiği toplumdan uzak olduğu yönünde eleştirilere maruz kalan edebî dönemlerde bile savunulanın aksine kültürel yapı ve gündelik hayat son derece belirleyicidir. Divan şiirinin de uzun bir dönem boyunca bu tür önyargılarla değerlendirildiği malûmdur. Bu edebi gelenek her ne kadar bir hayâl dünyası üzerine tesis edilmiş olsa da nihâyetinde şairin yaşadığı ve ilişkide bulunduğu sosyal bir çevre vardır. Divan şairinin, yazdığı kimi mesnevîleri tamamen toplum hayatındaki olaylar üzerine kurması ve dönem yaşa-yışını eseri vasıtasıyla aktarması, bu noktada dikkate alınması gereken bir delil oluşturmaktadır. İlk bakışta yaşadığı toplumdan, halktan kopuk zannedilen şairlerin eserlerinde de ait olunan

52 Ömer Faruk Akün, “Divan Edebiyatı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1994, C. 9, s. 416.


çevre ve yaşayış, bir şekilde tezahür eder. Bu çalışmada incelenen İhyâ Divânı’nın da kültürel unsurlar üzerine temellenen bir şiirsel söylem etrafında biçimlendiği görülmektedir. Nitekim eserdeki şiirler Osmanlı eğlence hayatı, Ramazan ayı, bayramlar, âdetler, dönemin zevkleri, modası, mesire yerleri, mûsiki, yiyecek-içecek, giyim-kuşam, süs malzemeleri ve ulaşım araç-ları gibi doğrudan toplum yaşamıyla ilintili öğeler açısından son derece zengin bir muhtevaya sahiptir. İhyâ’nın şiirleri, bir taraftan divan edebiyatı estetiği çerçevesinde söyleyişte incelik ve sanatsallığı öne çıkarırken bir taraftan da 18. Yüzyıl'da yeni bir çehreye bürünen İstanbul’u res-meder. Bu şiirlerde merkezi yer tutan İstanbul, donuk bir imge olarak kalmaz; semt ve mekân tasvirlerinin yanı sıra şehrin karakterini belirleyen inanç unsurları, âdet ve alışkanlıklar Osman-lı başkentinin kültürel tarihini de canlı tablolar hâlinde bugüne taşır.

KAYnAKçA1. AĞAOĞlu,Mert,Osmanlı Batılılaşması Bağlamında 18. Yüzyılın İkinci Yarısında İstan-

bul,CiniusYayınları,İstanbul,2018.2. AhmedNedim,Nedim Divânı,haz.MuhsinMacit,AkçağYayınları,Ankara,1997.3. AkÜN,Ömerfaruk,“DivanEdebiyatı”,TDV İslâm Ansiklopedisi,İstanbul,1994,C.9.4. AltıNAY,AhmetRefik,Eski İstanbul,haz.SamiÖnal,İletişimYayınları,İstanbul,1998.5. AltıNAY,AhmetRefik,Lâle Devri,tarihVakfıYurtYayınları,İstanbul,2016.6. Arif hikmet Bey, Şeyhülislâm Ârif hikmet Bey’in tezkiretü’ş-Şu’ârâsı ve

transkripsiyonluMetni,haz.M.NuriÇınarcıGaziantepÜniversitesiYayımlanmamışYükseklisanstezi,Gaziantep,2007.

7. ARSlAN,Mehmet,Türk Edebiyatında Manzum Sûrnâmeler,AtatürkkültürMerkeziBaşkanlığıYayınları,Ankara,1999.

8. ASlAN,Mustafa,“SamiDivânındaMusiki”, İlmi Araştırmalar Dergisi,ıstanbul,1998.9. BalıkhaneNazırıAliRızaBey,Bir Zamanlar İstanbul,haz.NiyaziAhmetBanoğlu,ter-

cüman1001temelEser,İstanbul,ts.10. BalıkhaneNazırıAliRızaBey, İstanbul’daRamazanMevsimi,haz.AliŞükrüÇoruk,

kitabeviYayınları,İstanbul,1998.11. EBADİ, Gheis,Osmanlı-Türk Edebiyatında İlginç Bir Çeviri Örneği: İlhâmî’nin Gûy u

Çevgân Çevirisi,haz. İhsanDoğramacı,BilkentÜniversitesiYükseklisanstezi,,An-kara,2013.

12. ElDEM,Edhem, “18.Yüzyıl veDeğişim”,Cogito, OsmanlılarÖzel Sayısı, YapıkrediYayınları,İstanbul,1999,S.19.

13. ERtÜRk,Nilay,Orta Asya’dan Osmanlı İmparatorluğu’na Türklerde Giyim Kuşam,ha-yalperestYayınları,İstanbul,2018.

14. EsadMehmedEfendi,Bağçe-i Safâ-Endûz’u,RızaOğraş,kültürveturizmBakanlığıe-kitap,Ankara2008.

15. fAROQhİ,Suraiya,Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, çev.Elifkılıç,tarihVakfıYurtYayınları,İstanbul,2010.

16. fatînDavud, Fatîn Tezkiresi (Hâtimetü’l-Eş‘âr),haz.ÖmerÇiftçi,kültürveturizmBa-kanlığıe-kitap,Ankara,2017.

17. GEORGEON,françois,Osmanlıdan Cumhuriyete İstanbul’da Ramazan,çev.Alptümer-tekin,türkiyeİşBankasıYayınları,İstanbul,2018.

18. GOYtİSOlO,Juan,Osmanlı’nın İstanbulu,çev.NeyyireGülışık,YapıkrediYayınları,İstanbul,2018.


19. hâfız-ıŞirâzî,Dîvân-ı Hâce Hâfız-ı Şirâzî,edt.SeyyidEbu’l-kâsımİncevî-yiŞirâzî,Çâp-hâne-iMuhammedhasan‘İlmî,1372.

20. hAlıCı,feyzi,“Cirit”,TDV İslâm Ansiklopedisi, C.8,İstanbul,1993.21. hAlıCı,feyzi,“Çevgân”,TDV İslam Ansiklopedisi,İstanbul,1993,C.Vııı.22. hAMADAh,Shirine,Şehr-iSefa18.Yüzyıldaİstanbul,çev.İlknurGüzel,İletişimYa-

yınları,İstanbul,2017.23. İhyâYahyaEfendi,,İhyâDîvânıvetahlîli(İnceleme-tahlîl-tenkitliMetin),haz.Meh-

methalilERZEN,YüzüncüYılÜniversitesiYayımlanmamışDoktoratezi,Van,2012.24. İNAlCık,halil,Has Bağçede ‘Ayş u Tarab,Nedîmler Şâirler, Mutribler,türkiyeİşBan-

kasıkültürYayınları,İstanbul,2015.25. kEMİklİ,Bilal,“DivanŞiirindehastalıkvetedavi”,Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakül-

tesi Dergisi,Bursa,2007,C.XVı,S.1.26. M.CERASİ,Maurice,“18.YüzyılOsmanlıkenti”,çev.kemalAtakay,Cogito:Osmanlılar

ÖzelSayısı,YapıkrediYayınları,İstanbul,1999,S.19.27. MACİt,Muhsin,Divân Şiirinde Âhenk Unsurları,kapıYayınları,İstanbul,2005.28. MevlânâCelâleddînMuhammed,Mesnevî-i Ma‘nevî,haz.Adnankaraismailoğlu-Der-

yaÖrs,AkçağYayınları,Ankara,2007,C.ı-ıı.29. Nailtuman, Mehmet Nâil Tuman ve Tuhfe-i Nâilî’si (İnceleme-Metin-İndeks),haz.ha-

runGündüz,BalıkesirÜniversitesiYükseklisanstezi,Balıkesir,2009.30. ÖZtOPRAk,Nihat,“DivanŞiirindeGiyimkuşamÜzerineBirDeneme”,Divan Edebi-

yatı Araştırmaları Dergisi, İstanbul,2010,S.4.31. PAlA,İskender,Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü,AkçağYayınları,Ankara,1990.32. QuAtAERt,Donald,Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922,çev.AyşeBerktay,İletişimYa-

yınları,İstanbul,2016.33. SEfERCİOĞlu,MustafaNejat,“DîvanŞiirindeMûsikîileİlgiliunsurlarınkullanılışı”,

Osmanlı Kültür ve Sanat,YenitürkiyeYayınları,Ankara,1999,C.9.34. SElÇuk,Bahir,“klasiktürkŞiirindeRenkliBirOyun:Çevgân”, 1.uluslararasıBilim-

selAraștırmalarkongresi-İnsanvetoplumBilimleri(ıBAD-2016)May19-22,2016Madrid.

35. SOMAkÇı,Pınar,“türklerdeMüzikletedavi”,Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-titüsü Dergisi,2003,S.XV.

36. ŞENtÜRk,AhmetAtillâ,Osmanlı Şiiri Antolojisi,YapıkrediYayınları,İstanbul,2006.37. tOlASA,harun,Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası,AkçağYayınları,Ankara,2001.38. tuRAN,Selami,“DivanŞairlerinin‘Zevrâk’EtrafındaOluşturduklarıBenzetmeDün-

yası”,Turkish Studies (International Periodical For the Languages, Literature and His-tory of Turkish or Turkic),Volume4/2,Winter2009.

Erdemli insan Yetiştirmek Bağlamında Bir Kavram Değerlendirmesi: Selam

Safiye KESGiN1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,AnkaraYıldırımBeyazıtÜniversitesi

CHAPTER3

Safiye KESGİN 59

Girişİnsanlararasıiletişimdekavramlarınyeriveağırlığıhiçbirzamandeğişmemiştir.İn-

san,insanlığınıadetakavramlarilegerçekleştirirken,yineonlarilegerekçelendirmekte-dir.Bunlararasındabazılarıbaşatkonumdadırlar.Bubaşatkonumdaolanlaramihverkav-ramlardemekmümkündür.Bunlarıdiğerlerindenayırtedenniteliklerikurucukonumdaolmalarıdır.İnsanvetopluluklarınvarlığıveyabirlikteliğiniifadeetmeleribakımındanbukavramlaradetabirertaşıyıcısütunlarolarakgörülebilir.Bukavramlarbazentarihemalolmuşinsanı,bazentopluluklarıbirçırpıdaifadeetmedonanımasahipolabilirler.Bunla-rınbirkısmıinsanlararasıiletişimdilineaittirler.hertoplumunkendinehasbiriletişimtavrı,tutumuvedavranışıvardırvebugenelinsanidurumunortayaçıkmasınısağlayankavramlarvardır.kendilerineaitbirmanaörgüsüiçindeyerinialmışveotoplumaade-takendinehasbirnitelikverenkkazandırmıştır.Selamkavramıbunlarınbaşındagelenmefhumlardanbirisidir.

Mihverkavramlardadiğerbütünmahlukatgibitarihinbelirlibirzamanındadoğmuşveonuniçindegelişerekderinleşmeveyaygınlaşmaimkanıbulmuşlardır.Bununlabirlikteonlarkendisiylebirliktedoğduğutopluluklarıbirertoplumhalinedönüştürmearaçların-danbirisiolmuşlardır.toplumlarakendirenginiverenveyatoplumlarınkendirenkleriniverdikleribukavramlar,taşıdıklarımuhtevailebirlikteinsanlarıkuşatırveonlarabelirlibirmanahalkasısunar.İnsanlar,buhalkalarçevresindekendivaroluşlarınaanlamlarararvebunlarınetrafındateşekkülederler.Budurumdabutürkavramlarhemtopluluklarilebirliktedoğarvegelişirhemdezamanlaotopluluklarınteşekkülettiğikuşatıcıiklimlersunarlar.Dünyaüzerindeyaşayanhertoplulukvetoplumunkendisinieniyişekildean-lattığıbutürkavramlarınınolduğunusöylemekmümkündür.toplumlarkendilerinidin,ahlak,irfan,örf-adetlerilebelirlibirtarihselsüreciniçindenyürüyerekvekonuşarakinşaederler.farklıMüslümantoplumları,özelliklebirİslamtoplumugörünümünekavuşturantemelsaikİslamDini’nintemelilkeleridir.Buradadeğerlendirmekonusuyapılan‘selam’kavramı,önceliklebudininamaçlarıvevaroluşbiçiminintecessümlerindenbirisidir.

İslamdinisözkonusuedildiğindedinahlak,ahlakdindir.Başkabirdeyişledininherzerresiahlakilemündemiçtir.Dinintemelhedefiinsanınahlakenolgunlaşmasınayardımetmektir.Dolayısıyladinintemelkavramlarıveemiryasaklarıileerdemlerarasındailişkikurmaktabibirsonuçtur.SelamkavramıvedolayısıylaselamlaşmaMüslümantoplumla-rıngenelyapısınışekillendirenkurucumihverkavramlararasındadır.

Birkavramındoğması,gelişmesi,derinleşmesiveyaygınlaşmasıçokuzunyıllarıge-rektirmektedir.Buonunolgunlaşaraktoplumsalkarşılığınınoluşmasınısağlar.kavramınbuserencamı,artıkondabiranlamhavzasınınoluşmasınısağlar.Zamanlabuanlamlarçeşitlenebilir, farklılaşabilirveyakavramolaraktamamenortadankalkabilir.Ancakonaduyulan ihtiyacıbuseferbaşkakavramlaryerinegetirebilir.Bubağlamdadenilebilirki‘selam’manasıvekullanımıyaygınbirşekildekökleşenkavramlararasındadır.

Buçalışmanınproblemi,İslamdinininselamkavramınakazandırdığıanlamzenginliğiileerdemlerarasındakiilişkiyitemelalarakdineğitimibağlamındaeğitimleilgiliilkeselhedeflerortayakoyabilmekvehedeflerinörgüneğitimkurumlarındakikarşılığıileilgiliönerilersunabilmektir.

Bununiçinçalışmadaöncelikle,selamkavramınınİslamöncesianlamlarınıdaiçerenArapsözlüklerindekianlamları,dahasonrakur’an’dakibağlamıveanlamçerçevesiince-lenmeyeçalışılmıştır.Selamkavramınınzenginleşenanlamdünyasıilehangierdemlerinilişkiliolabileceğitespitedilmişvebuilişkilergösterilmeyeçalışılmıştır.Sonuçtaisebuilişkiağıaracılığıylaortayaçıkaneğitimleilgilihedeflerbelirlenmiştir.Belirlenenhedefle-rinmevcutprogramlardayeralıpalmadığıiseİlköğretimveOrtaöğretimDinkültürüveAhlakBilgisi,İslamAhlakı,OrtaokullarveOrtaöğretimiçintemelDiniBilgilerderslerinin

İlAhİYAt AlANıNDA ARAŞtıRMA vEDEĞERlENDİRMElER60

güncellenensonprogramlarıvebunauygunolarakhazırlanmışderskitaplarıincelenerekdeğerlendirilmeyeçalışılmışvebubağlamdabazıönerilersunulmuştur.

Buçalışma,betimselanalizyöntemininkullanarakbirkavramınanlamdünyasınıvebununtoplumsalahlakiyaşamayansımasını,builişkibağlamındaulaşılabilecekeğitimselhedefleri ve sözkonusuhedeflerinörgün eğitimdekarşılığını değerlendirerekönerilersunmayıamaçlayannitelbirçalışmadır.

1. SElAM KAvRAMının SÖZlÜK AnlAMıArapçadaS-l-M( )fiilindentüreyenbirkelimeolanselamkavramısözlüklerde

altıfarklıanlamagelmektedir(halilb.Ahmed1998,el-Ezheri1964,İbnManzur1956):• tahiyye:İnsanlarınbirbirlerine,kendilerivedinlerininhertürlükötülüktengüvende

olmasıkonusunda,duaetmek,esenliklerdilemekvekurtuluşiçintemennidebulun-makamacıylaselamvermesi.

• Berae:Suç,ayıp,kusur,kabahattenuzakolmak,arınmak,kurtuluş.• Şecera:Büyükbirağacınadıkibuağaç,buadıafetlerdeneminolduğuiçinalmıştır.• hacera:Çoksertbirtaşınadı.Butaşdaadınıyumuşaklıktaneminolduğuiçin,sağ-

lamlığıiçinalmıştır.• Es-Selam:Allah’ınisimlerindenbiri.• Silm-selm:Barış,esenlik.

şema 1.SelamkelimesininArapça’dakikullanımları.

Selam kavramının kullanıldığı “daru’s-selam” ifadesi barış yurdu, güvenli mekân,cennetdemektir.Ayrıcahz.Ebubekir’dennakledilenbirifadeyegöredaru’s-selamtabiriyalnızcennetiçindeğil‘Allah’ınyeryüzünükoruması,himayeetmesi,eminkılması’anla-mındadakullanılır.Selamkelimesiyleeşanlamlıolarakkullanılansilmveselmkelimeleribarış,huzur,istislamisebarıştalepetmedemektir.Yinesalimveselimkelimelerideesen-de,güvende,emniyette,hür,bağımsızanlamlarınagelmektedir.“İslam”kelimesideaynıkökten gelmekte ve yukarıda zikredilen s-l-mkelimesinden türeyenkelimelerin anlamörgüsünü içermektedir(El-Ezheri1964, İbnManzur1956).AyrıcaNehru’s-selamDicleırmağına,Medinetü’s-selamdaBağdatşehrineverilenisimlerdi(El-Ezheri1964).

Buradazikredilenbilgilerdenhareketlediyebilirizki;selamkelimesiArapçadaesen-lik,salimolma,zarargelmemiş,hasarauğramamışlık,barış,güven,huzur,emniyetteolma,bağımsızolma,selamvermeanlamlarınagelir.

2. KUR’an-ı KERİM’dE SELaM KaVRaMıkur’an-ı kerim’de selam kavramı altı farklı bağlamda ele alınabilir. Müslümanla-

rınkendiaralarındakiselamlaşmabiçiminiöğretenselamlaşmaemri,hemkendilerininhemdekarşılaştıklarındabaşkalarınınselametiiçinduaetmeleri,nezaketveözelhayatasaygıyıiçerenbiradab-ımuaşeretkuralıolarakyeralır.Allah’ınes-Selamismikendisineemniyet,güvenveesenlikiçinyönelipduaedilen;buözelliklerinmutlakkaynağıolanma-nalarınıiçerir.Daru’s-selamterkibihemcennetiifadeeden,hemdebudünyadaselameti,

SafiyekESGİN 61

adaleti,huzurusağlamasorumluluğunuhatırlatanbirterkiptir.BununyanındaAllah’ıniyikullarınıncennetteselamlanaraktaltifedilecekleribildirilir.Allah’ıngüzelövgüvesenasıolarakpeygamberlerevedoğruyauyanlaraselamıdavardır.Birdeinanmayanlarıntümolumsuzyaklaşımlarınarağmensulhukorumayaçalışarakçatışmadanuzaklaşmaamaçlıayrılıkselamındansözedilir.

şema 2.Selamkavramınınkur’an’dakibağlamı.

2.1. Selamlaşma EmriAllahhz.Peygambere(sav)inananlarseninyanınageldiklerindeonlara“Selamüzeri-

nize/sizeolsun”(selamunaleyküm)demesiniemretmiştir(6/54).BuifadeMüslümanla-rınarasındakiselamlaşmanıntemelbiçimiolmuştur.Başkalarınınevineizinalmadanveselamvermedengirmeyinemri,biradabımuaşeretkuralıolarakayettezikredilmektedir(24/27).Birbaşkaayettedemü’minlereevlerdenbirinehergirdiklerindeAllahkatındanbolluk,bereketveesenlikdileyerekbirbirlerineeğerkimseyokisekendikendilerinese-lamvermeleriemredilmiştir(24/61).Selamkelimesikur’an’dainsanlaraizafeedildiğin-de ‘sözleesenlikdileme’yi ifadeettiğihalde,Allahhakkındasözkonusuesenliği,bizzatgerçekleştirmekanlamıtaşır(Yıldırım1997,268)

2.2. Allah’ın ismi es-Selamkur’andaes-Selam(59/23),subulü’s-Selam(5/16),Daru’s-Selam(36/25,6/127)iba-

relerindekiselamındoğrudanAllah’ınismiolduğunuifadeedenlerolduğugibi(Mukatilb.Süleyman2004,407)çoğunluksadecehaşrsuresindegeçenes-SelamkelimesiileAllah’ınismininkastedildiğindebirleşir.PeygamberimizduasındadaAllah’abuismiylehitapet-miştir;“Allahümmeente’s-selamveminke’s-selam”Allah’ım!Sen’sinselamvesendendirselamet(Muslim,Sahih,Mesacid,135-136;tirmizi,Sünen,Salat,224;EbuDavud,Salat,360;Nesei,Sünen,Sehv,ııı,58;İbnMace,Sünen,İkame,32;Darimi,Sünen,ı,311).

Onunhakikiselametinkaynağıolduğunuifadeeder(Mir1996:171).Bütünnoksan-lıklardan,endişelerdenvekeşmekeşinherçeşidindenuzakolandır.BirdiğeranlamıiseAllah,hayattakullarınınihtiyaçlarıolanhuzurakavuşturandır.Allah’ınkullarıdertlerin,endişelerinpek çoğuna sahipolabilirler.BöylebirdurumdayalnızcaAllahkullarınıbusıkıntılardan kurtarabilir. Ve onlara “selam” huzur verebilir. İman eden kimse sıkıntılıanlarındasabırlıolmalıduayadevametmeliveAllah’tanumudunuhiçbirzamankesme-melidir (uzunoğlu2003:32-33).Allahkendisiher türlüeksiklerdensalimolduğugibi,başkalarınaesenlikverendir(Yurdagür1994:114).

İnsanlarınAllah’ınselamismindenalacağınasipselimbirkalpileRabbinekavuşma-sıdır.Bundanmuradisekişininbaşkalarıhakkındakötüniyetveduygulardanuzakdur-mayaçalışması, sahipolduğukötüduygular içinbaşkalarınıdeğilkendini sorumlu tut-masıdır.kalbiselimesahipolmanınönşartıiseaklıselimdir.Başkabirdeyişleaklınnefsehâkimkılınmasıdır(topaloğlu2009).İnsanınhile,kin,hased,kötülüğüistemekgibikötüdavranışveduygulardanuzakkalmasıselametinmutlakkaynağıolanAllah’ateslimolma-sıylamümkündür(Gazali,1972).


2.3. Cennet ve Selam Daru’s-Selamkur’an-ıkerim’decennetinbiradıdır.Çünkübitmeyennimetler,elemsiz

zevklervegerçekmutlulukordadır(6/127).AllahinsanlarıDaru’s-Selamabarışveesen-likyurduolancennete,O’nunyolundangitmeklebudünyadasağlanacakolanhuzurvegüvenlikortamınaçağırmaktadır(10/25).

Cennetliklermeleklerinselamıylakarşılanırlar.‘Orayagüveniçinde(biselaminami-nin)girin’ (15/46,50/34)denilerekvesabretmenize/yaptıklarınızakarşılıkselamsizediye taltif edilirler. ‘Dünya yurdunun sonucu olan cennet ne güzeldir’ (13/24, 16/32,25/75,33/44,39/73,56/91)diyekarşılanırlar.Mü’minleroradaRablerindenselamileyanihuzurvegüveniçindeolurlar(36/58).henüza’raftabulunanlar,cennetegireceğiniumanlar,cennetlikleresizeselamolsunderler(7/46).Cennetliklerinduaları“mükemmel-sineyAllah’ım”,birbirlerinedilekleri “selamsize”,dualarınınsonuda“AlemlerinRabbiAllah’a hamdolsun”dur (10/10;14/23). Cennetlikler oradaboş sözler değil, iç huzuru,sükûnetivebarışmüjdesiolan,esenlikverensözler(selam)işitirler(19/62;56/26).

2.4. Peygamberlere Selam Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetinde Allah elçilerine selam etmiştir, kimi yerlerde de me-

lekler peygamberlere selam vermiştir. Örneğin Hz. İbrahim meleklerle selamlaşır (11/69, 15/52, 51/25). Allah’ın Hz. İbrahim’in ateşe atılması esnasında ateşe serin ve selametli olması emrinde de selam kavramı vardır (21/69). Ayrıca Allah’ın selamının seçtiği bütün peygamberlerinin/el-çilerinin (37/181; 27/59), Hz. Yahya’nın (19/15), Hz. Nuh’un (37/79), Hz. İbrahim’in (37/109), Hz. Musa ve Hz. Harun’un (37/120), Hz. İlyas’ın ve onun izinden gidenlerin (37/130) üzerine olmasını ifade eden ayetler vardır. Burada selamdan kastedilen güzel övgü/senadır (Mukatil b. Süleyman 2004). Bir ayette Hz. Nuh ve kavmine tufan sonrası “selam”, barış ve güven içinde inin (11/48) emri bulunurken bir başka ayette Hz. İsa’nın doğduğumda, öleceğim gün ve diril-diğimdeselambenimüzerimedirhitabıvardır(19/33).

Buradaİslam’ınbütünpeygamberlerintebliğettiğitevhiddinininortakadıoluşunuAllah’ınpeygamberlerineveonuizleyenlereselamvermesideortayakoyar.Allahkullarıarasındanseçtiği insanlararacılığıyla insanlarınselameti içinonlara rehberliketmiştir.İslam’ıonlaraöğretmiştir.İslaminsanıdünyadaveahirette,Allah’ınnimetlerineulaştıran,felahaveselameteçıkarandemektir.Ayrıcaselamkelimesininanlamlarındanhareketleİslam,barışagirmek,teslimolmak,Allah’ınhükmüneitaatetmek,doğrudanayrılmamak,hiçbirsuretteşaşıpsapmayarakdaimaortayoldaolmakmanalarınagelir(Akseki1943).

BunlarınyanındaAllahvemeleklerinhz.Muhammed(s.a.v.)’esalat-uselamıvardırki bu ayettemü’minlerin deRasulullah’a salatu selam etmeleri emredilmiştir (33/56).BuradaAllah’ın salatı rahmetiyleveonumeleklerikatındaövmesiyle ilgiliyken,melek-lerinki peygamberin istiğfarını dilemesi,mü’minlerinki ise Allah katında onun şanınınyücelmesiiçinonaduaetmelerianlamınagelir.Buradakiselamikimanadayorumlana-bilir:Birincishz.Peygamber’inmanevi şahsiyetini selamlama, ikincisionunemirlerinetamolarakboyuneğmedir.Bugünhz.Peygamberiçinsalavatgetirmekdenileneylembuayet ve çeşitli hadislerdeki emir doğrultusunda peygamberimize selam ve dualarımızıifadeetmektir.NamazlarındışındaRasulullah’ınadıanılınca,yazılınca, ezandinlerken,cuma günü,mescide girince, cenaze namazında vb. vesilelerle, ayrıca yazışmalarda vekitaphatimelerindehz.Peygamber’esalât-uselamdabulunmakmüstehapsayıldığından(Mertoğlu2009:23-24)Müslümantoplumlardayaygınbirgelenekhalinegelmiştir.hattasalavatgetirirkensağelinikalbinegötürmek,hz.PeygambereduyulanderinbirsevgivesaygınınMüslümantoplumlardayaygınlaşmışbirsembolühalinegelmiştir.

Safiye KESGİN 63

2.5. Doğruya Uyanlara SelamAllahhz.Musavehz.harun’afiravunagidipşöylesöylemeleriniemretmiştir:Doğ-

rusubiz,seninRabbininelçileriyiz.İsrailoğullarınıbizimlegönder.Onlaraişkenceetme.SanaRabbininkatındanbirmucizegetirdik.O’nunbahşedeceği (selam)nihaikurtuluşveesenlik (yalnızca,O’nungösterdiği)yolu izleyenlerinolacaktır (20/47).Buradaaynızamandadoğruyoluseçenvetakipedenlerebirövgüsözkonusudur(Mukatilb.Süleyman2004,408).hz.Muhammed,buayetiörnekalarakçeşitli–özellikleMüslümanolmayan-hükümdarlaragönderdiğimektuplarını,bucümleylebitirmiştir.

kadir gecesi indirilmeyebaşlananvahiy ilemelekler selamıgetirirler (97/4-5).Birbaşkadeyişlebarış,huzur,mutluluğusağlamakonusundarehberliğigetirirler.İlkdefaogeceindirilmeyebaşlayankuranvahyikıyametekadaronuokuyanherkesiçinyenidenvahyediliyorgibidir.Dolayısıylakur’anherzamanonuokuyanlariçinbirbarış,selamet,güvenvehuzurkaynağıdır(Yıldırım1997).ÇünküAllahrızasınıgözetenlerionunla(ku-ranvehz.Peygamber)selamyollarınadosdoğruiletir,onlarıizniylekaranlıklardanaydın-lıklaraçıkarır(5/16).

2.6. inanmayanlara Selam hz. İbrahim’inbabasınaselamıbubaşlıkaltındazikredilebilir.hz. İbrahimbabasını

putlaratapmaktanvazgeçmeyeçağırmıştı.Amabundanvazgeçmeyenbabası,onayanın-danuzaklaşmasınısöylemişti.İbrahimbabasınaşucevabıverdi:Sanaselamolsun.SeniniçinRabbimdenmağfiretdileyeceğim(19/46-47).

Birbaşkaayettemü’minlerin,alaycı,boşsözkonuşaninanmayanlara“sizeselamol-sun”hitabıvardır(28/55).Birbaşkaayetteyeryüzündevakarvetevazuileyürümekvebilgisizlerkendilerinetakıldıklarında,alayettiklerindeselam(güzelveyumuşaksöz)de-yipgeçmekRahman’ınkullarınınözellikleriolarakzikredilmektedir(25/63).Peygambe-rimizeinanmayan/inanmakistemeyenlerekarşışimdiliksenonlarıhoşgörve“sizeselamolsun” de. Yakında bilecekler (43/89) emriyle onlara selam vermesi emredilmektedir.Buradakastedilensizinleişimizyok,sizinyaptıklarınızsizebizimkilerbizediranlamınagelebileceğigibi,kötülüğekötülükle,yanlışayanlışlacevapvermeyerekaynıhatayadüş-memektir(Razi1988,539).

kuran’ınselamileilgilisunmuşolduğuçerçevebuşekildedir.Bubağlamdaselamkav-ramıkullanılırkenMüslümanlariçinçeşitliamaçlarıifaeder.Buamaçlarınyerinegetiril-mesiniselamileteklifedenAllahteâla,bukavramilebirliktebaşkaerdemlerintecelliet-mesinimuradeder.Busebepleselamkavramınınelealınışınadikkatedildiğindegörülürki,odağındaselamınolduğuoldukçaönemlibirerdemlerağınınvarlığısözkonusudur.

3. SElAMıN iHtivA EttiĞi ErDEMlErErdemahlakiolarakeniyişekildedüşünme,hissetmeveyapmayaeğilimliolmaha-

lidir(Ryan&Bohlin45).Erdemaynızamandaahlâkîbirmeseledir.tarihboyuncafarklıtoplumlarda çeşitlimütefekkirler bu konuda birçok eser kaleme almıştır. Erdemler bueserlerdeikitemelfarklılığaindirgenerekişlenir.Bunlaramaç/gayevearaç/vesileolarakelealınanerdemlerolarakdeğerlendirilir.Bubağlamdagaye/amaçerdemler,insanhaya-tındakisoyuthedefleritanımlayanerdemlerdir.Amaçerdemlerifarklıaçılardandörtayrıgrubaayırmakmümkündür(tarhan2016,21):1. Sevgivegüveneksenindekierdemler:İnsanlarısevmek,şefkatliolmakveiyilikyap-

maklahuzurbulmakvb.2. Sosyalsınırlarıbelirleyenerdemler:Dürüstveadilolmak,saygıyladonanmakveya-

lansöylememekvb.3. İletişimbiçiminibelirleyenerdemler:hoşgörülü,barışçıl,içtenveanlayışlıolmakvb.

İlAhİYAt AlANıNDA ARAŞtıRMA vEDEĞERlENDİRMElER64

4. İçdisiplinleilgilierdemler:Paylaşımcılık,alçakgönüllülük,yardımseverlikveuzlaş-macıolmakvb.Selamkavramınındoğrudanyadadolaylıolarakbudörtgruptakiamaçerdemleriyan-

sıtmasısözkonusudur.Ayrıcacömertlikgibiolumluduygularıhareketegeçirenveneza-ketgibiolumsuzduygularıazaltanaraçerdemlerledeilişkisivardır.

Aşağıdaamaçvearaçerdemlerdensevgi,saygı,barış,güven,sorumluluk,alçakgönül-lülükvecömertlikerdemleriselamkavramıbağlamındaelealınmıştır.

şekil 1.Selamileilişkilierdemler.

1. SevgiSevgi, sevdiğimiz şeyin yaşaması, gelişmesi için duyduğumuz etkin ilgidir. Sevmek,

birinin iyiliğini istemektir.Sevgi,sadecesıradanbirduygudeğildir.Sevgininbirerdem,kalıcıbirşahsiyethalinialmasıancakkararveyargılarımızda,eylemvedavranışlarımızdaetkinlikkazanmasıylamümkünolur.Örneğinetkinsevgininbaştagelenözelliğivermektir.Bunagöregerçeksevgivermeklebaşlarvesürdürülür.kişibirbaşkasınasevinçlerinden,üzüntülerinden, bilgisinden bir şeyler vermesi ölçüsünde karşısındakini zenginleştirir.Vermekkarşısındakiinsanıdavericikılar.Sevgidecömertolmakinsanaçokşeykazan-dırır.Çünküsevgipaylaştıkçaartar.Sevgierdemiinsanlaramerhameti,şefkati,anlaşmayı,iletişimkurmayıöğretir(hökelekli2013,16-17,23).

hz.Muhammedşusözüilesevgininimanınbirgöstergesiolduğunuvurgulamaktadır:“CanımkudretelindeolanAllah’ayeminederimkisizler imanetmedikçecennetegire-mezsiniz.Birbirinizisevmedikçedeimanetmişolmazsınız.uyguladığınıztakdirdebirbi-riniziseveceğinizbirşeysöyleyeyimmi?Aranızdaselamıyayınız.”(Muslim,İman,93-94).ObusözileinsanlıkailesiniyaratanAllah’aduyulansevgininbiryansımasıolarakinsanla-rısevmeninveAllah’ısevmeyibaşarmışmü’minkardeşlerinekarşıözelbirsevgibesleme-ninimanınbirgereğiolduğunuifadeetmektedir.Ayrıcaonunsevgiyiartıracakyollardanbiriolarakselamıtavsiyeetmesi,selamınsevgibağıkurmakkonusundakigücüneişaretetmektedirveaynızamandaselamilesevgiarasındakibağınkuvvetinivurgulamaktadır.Selamaracılığıylainsanlarınbirbirleriyleiletişimkurmakiçinfırsatlaroluşturmalarınınvebusayedesevgibağınınkurulupgelişmesininkolaylaşacağınaişaretetmektedir(Na-zıroğluvd.2016).Zirasevgikarşılıklıolarakbeslenirsegelişirveartar.Selamlaşma isesevgiyibesleyenenönemlidavranışlardanbiridir.

Sevgi,insanlarıbirbirineyaklaştıranvekaynaştıran,içselolarakbağlayandoğal,ruhibirtemayüldür.Selamisebueğilimikimizamanbaşlatan,kimizamansürdürmeyisağ-

Safiye KESGİN 65

layanveyadestekleyenbireylemdir.Birvarlığısevmek,onunvarolmasınıarzulamaktır,var olduğundadamevcudiyetindenmutlulukduymaktır (hökelekli 201, 83). Selam ilekişikarşısındakininvarlığınısağlık,huzur,mutluluk,emniyetveesenliklesürdürebilmesiiçinduaetmişolur.Böyleceselamverenkarşısındakine iyivegüvendeolmasındando-layımutluolduğunuhissettirmişolur.karşılıklıbirbirininesenliğindenmutluolmakisearadakisevgibağınıkuvvetlendirir.Selamlaşmanınsevginindiğerunsurlarınındaortayaçıkmasınavesileolduğuifadeedilebilir.

Sevgininbaşlıcaunsurları,ilgi,sorumluluk,saygıvebilmektir(fromm,1980,34).Se-lamlaşmailekarşılıklıilgigösterilmişolur.Ayrıcakarşılıklıbirsorumluluğunyerinegeti-rilmesidesözkonusudur.Saygıgöstermişolmaklabirliktetaraflar,birbirlerinitanıdıkla-rınıizharetmişveyatanışmakiçinbiradımatmışolurlar.

Öteyandanayırtetmeksizintüminsanlarıiçtenlikleveiyiniyetleselamlamak,Yara-tıcı’yaduyulansevgininbiryansımasıolarakdeğerlendirilebilir.İnsanlarasevginazarıylabakabilmekveseverekiletişimkurabilmekkonusundaAllahinancıvesevgisiinsanakuv-vetlibiriçseldayanakvegerekçesunar.‘Yaratılanıseverimyaratandanötürü’sözübununenözlü ifadelerindenbiridir.AyrıcaAllah’ın selam ismini zikrederekO’nabaşkalarınınselametiiçinduaederekdesevgibağınıgüçlendirmişoluruz.

2. SaygıSaygıbirkimseye,birşeyekarşıdikkatli,özenli,ölçülüdavranmayasebepolanözeltu-

tumdur.tanıyıcıvedeğerlendiriciolmaküzereikitürsaygıdansözedilebilir.tanıyıcısay-gı,kişileriherhangibirözelliğindenveyabaşkalarındanfarklılığındandolayıdeğilsırfkişiolmalarınınfarkınavarmakladuyulansaygıdır.Busaygıbütüninsanlarıneşitolmasıanla-yışınadayanır.Değerlendiricisaygıise,birkişininolumluözelliğininbaşkalarıylakıyasla-narakdeğerlendirilmesisonucuduyulansaygıdır.Saygınındayandığışeykarşımızdakinindeğeri,üstünlüğü,yaşlılığı,yeteneğivebaşarısı,kutsalvemanevigücügibinitelikleridir.Saygıduyulanşeyeyüksekdeğerverilir,onurahatsızetmekten,incitmektençekinilir,onayakındurmayaçalışılır.Saygıkarşılıklıbirtutumdur.İçimizdediğerlerininbizedavrandığıgibidavranmaeğilimivardır.Bunagöresaygı,başkalarıncabizedavranılmasınıistediği-miz şekildebaşkalarınadavranmaktır.Başkabirdeyişle saygı, insanınkendikişiliği ilebaşkalarınınkişiliğiarasındakisınırıbiliponuaşmamasıdır.(hökelekli2013,39).

Saygıönceliklekendimizesonradabaşkalarınadeğervermekdemektir.Öncekendinesaygıyı ilkelikararlı,vakarlı, tutarlıbirşekildesağlayabilenkimselerbunubaşkalarıylailişkilerindegösterebilirler.Böyleceinsanlarnezdindesaygınlığı,güveniveitibarıkaza-nabilirler.kendine saygıduymakbirbaşka ifadeyleözsaygı, insanlarınkendilikalgılarıçerçevesindeneolduklarıyadaneolmadıklarınayönelikdeğerlendirmeleridir.kendile-rini fiziksel ruhsalvekişiselbecerileri açısındanolumludeğerlendirenlerinözsaygılarıyüksektir.Özsaygısıyüksekolanlar,kendilerinideğerli,olumlu,beğenilmeyevesevilmeyelayıkkişilerolarakgörürler.Budaonlarınhemkişiselyaşantılarınıhemdesosyalilişkile-rinietkiler.(Yapıcıvekayıklık2005,183-184).

İnsanlarınbirbirlerinesaygıgöstermelerininilkadımıselamlaşmalarıdır.Sözüedilenselamlaşmanınkarşılıklısaygıyıdoğurabilmesiiçinbueylemintevazu,nezaket,vakarvesamimiyetleyapılmasıgerekir(Yaman,2012,96).İnsanlarınrengine,şekline,makamvemevkiine,kazançveservetinebakmadanonlarıciddiyealarakselamvermeksaygılıtutu-munenönemlibelirtilerindenbiridir.Budavranışinsanvarlığınaduyulansaygınıngere-ğidir.Birtakımözellikleribeğenilmeseyadadüşüncelerikabuledilmesedahiherinsanındeğerverilmeyelayıkbirözü,dikkatealınmasıgerekenbirkişiliğivedinlenmeyedeğerdüşünceleriolduğunukabuletmekvebuyöndedavranmak,olgunbirsaygıanlayışınıyan-sıtır.Buyüzdendüşünce,inanç,yaşayışbakımındanfarklıolsalardainsanlararalarındasaygınbirbiçimdeiletişimikesmemelidirler.Budurumdakişilerinbirbirlerineenazından


selamvermelerisaygınbirilişkiyisürdürebilmeleriiçinönemlidir.İnsanlarınbirbirlerineselamdahivermemesi,birbirlerinigörmezdengelmeleri,yokmuşgibidavranmaları,dahaaz saldırgan görünsedeonlar açısındandaha çok yaralayıcı ve yıpratıcı bir saygısızlıkolarakdeğerlendirilebilir(hökelekli2013,40-41).

Selamlaşmak aynı zamanda insanların kişisel alanlarına karşı duyulan saygının birgereğidir.Bununikiboyutundansözedilebilir.Birincisimahrem/kişiselmesafeyesaygı,ikincisiözelyaşantıyasaygıdır.kişiselalan,birkimseninçevresindetuttuğugörünmeyenbirkoruyucuçemberolaraktanımlanır.Buçemberinçapı/genişliğikişidenkişiye,toplum-dantoplumadeğişir.İletişimhalindekiinsanlararalarındakimesafeyipekçokfarklıetke-nebağlıolarakdaraltabilirveyagenişletebilir.Örneğin30santimetrelikmesafebizimiçinmahremmesafedir,orayakadarancakduygusalolarakyakınlıkduyduğumuzvegüven-diğimiz insanlarınyaklaşmasına izinveririz.Ancakonlarınbuyakınlığındanrahatsızlıkduymayız.Yine40-80santimetrelikmesafedesamimimesafeolarakdeğerlendirilebilir.Seksensantimileikimetrearasımesafeiseişlerinrahatçakonuşulduğu,resmiilişkilerinsürdürüldüğüsosyalmesafedir.İkimetredenbaşlayarakuzayankişiselmekânisegenel,toplumaaçık, tanımadığımızkişiler içindir (Cüceloğlu1996,38-39).tanımadığıbir in-sanlakonuşmayabaşlarkenverilenselamlaonunsosyalmesafesinedâhilolabilmekiçinizinalınmışolur.kendisinehertürlüzarardanvekötülüktengüvendeolmasıkonusundaiyi dilektebulunulurkenaynı zamanda iyi niyetlebir yaklaşımgösterilir. Selama cevapverilirkenki tutumabağlıolarakyaklaşarakkonuşmayadevamedilirveyauzaklaşarakkonuşmayasonverilir.Öteyandantanışıklığıolaninsanlardaselamlaşarakkişiselalanla-rındabirbirleriiçinyeraçarlar.

Birevinyadaişyerinin,özelbirmekânıngirişindeizinistemekamacıylaselamver-mekoinsanlarınözelhayatına/mahremiyetinesaygıgöstermekanlamınagelir.kur’an’dabuhususenönemliadab-ımuaşeretkurallarındanbiriolarakbelirtilir:“Eyinananlar,ken-dievlerinizdenbaşkaevlere,izinalıphalkınaselamvermedengirmeyin.herhaldebununsizin içindaha iyiolduğunudüşünüpanlarsınız.” (24/27).Buayettebaşkalarınınevinegirişiçinikikuraldanbahsedilir.Birisiselamdiğerideistinasyanisevgiylehoşkarşılana-cağınızdaneminolmaktır.Buradakiistinasselamınızınnasılkarşılandığınıdeğerlendir-menizleilgilidir,denilebilir.Ayettekisomutanlatımsoyutbiranlamiledeyorumlanabilir:Birinsanın,gönülkapısındaniçerigirmek,onunzihinvealgıdünyasınıniçinegiripdâhilolmakiçinselamveripizinalmakgerekir.Selamakarşıgönülhoşluğuvememnuniyetlealınanbirselamokişininselamverenikendiözeldünyasınakabulettiği,buyurettiğian-lamınagelir(hökelekli2013,64-65).

3. BarışYolaçıkıncahersabah,Bulutlaraselamver.Atlara,otlara,İnsanlaraselamver.Negörürsenselamver.SonraçıkarıpcebindenaynanıBirselamdakendinever.hatırınkalmasınelgünyanındaBudünyadasendevarsın!Üleştirdostluğunuvarlığa,Birkısmısenidesarsın.(ÜstünDökmen’denaktaranCüceloğlu1996,11).Selamıöneçıkaranbuşiir,insanınkendinedeğervermesivesevecenlikle,hoşgörüyle

Safiye KESGİN 67

kendini kabullenmesi yanında yalıtılmış, kopuk, kaybolmuş insanı değil; kendiyle, top-lumuyla, tabiat ileveevrenle ilişkikurmuşbir insanıdilegetirir.Birkişininkendindenhoşlanmasıvekendinidiğerinsanlarla,doğaylailişkiiçindegörmesi,yaşamınınanlamlıolmasınısağlar.kişininkendisiyleveçevresiylebilinçliilişkikurmasıanlamlıyaşamasına;anlamlıyaşamdasakinruhhaliningelişmesineyolaçar(Cüceloğlu1996,12,17).Etrafın-dakicanlıcansızvarlıklarainsanlaravenihayetindekişininkendineselamı,sevgikapıla-rınıaçanbiranahtargibidir.kişininkendivarlığınakarşıduyarlıolupbunadeğerverme-si,bundanhoşnutolması,kendiiçdünyasındahuzurvebarışısağlar. ‘kişinintestisindenevarsaosızar.’atasözündeifadeedilenhakikatbukonuylailişkilendirilirsegörülürki,kendisiylebarışık,kendisiniseven insan, ilişkilerindebarışıvesevgiyiyansıtırveyaşa-tır.Bunun içinkişininönceliklekendini tanımasıbaşkabirdeyişlekendisiyle, düşünceveduygularıylailişkikurması,kendindeolupbitenduygusalvedüşünselsüreçlerleilgilibiranlayışakavuşması(Cüceloğlu1996,94)vebudeğerlendirmeninsonucundaolumluveiyimserbirbenlikbilincinesahipolmasıgerekir.Bununiçinkişinindüşünce,duyguvekişiselihtiyaçlarınınfarkınavarması,içgözlemyapması,kendinesorularsorarakcevaplararamasıgibieylemleriiçerenbiriçiletişimi(Dökmen1997)kendisiylehayatageçirmesigerekir. kişininkendineselamvermesibusürecibaşlatmanınveyasürdürmeninsem-bolikbir ifadesiolarakdeğerlendirilebilir.Ayrıcaselamınsözlükanlamlarındayeralantehlikelerdeneminbirağaçveyakorunaklısertbirtaşaisimolarakverilişikişininkendineselamıileilişkilendirilebilir.kişininkendiyleilgilifarkındalığı,içiletişiminikurabilmesi,kendinisevmesi,kabullenmesi,kendiylemutluolmasıaslındakendinidışarıdangelebi-lecekolumsuzluklarakarşı-tıpkıbuağaçvetaşgibi-adetakoruyucubirkalkanilekötü-lüklerdengüvendetutmasıanlamınagelir.Böyleolursainsanenazzarargelecekşekildekendinikoruyacakveyazarargördüğündemaneviolarakyenideniyileştirecekgücü,isteğivearaçlarıkendindebulabilecektir.Dolayısıylakişininselametiiçinoluşturacağıolumlubenlikbilinciçokkıymetlidir.

İnsankendikurtuluşveselametihakkındakikuvvetiveışığıancakkendisindebulur(Pazarlı1980,244).Bunuyapabilmesiiçiniseönceliklekendisinibilmesigerekir.kendinibilmek ‘insanolma’nın ‘insanca yaşama’nınneolduğunun farkına varmaktır. İnsanıdi-ğercanlılardanayıran,onlarıüstünkılanvesorumlubirvarlıkhalinegetirenbukendilikbilincidir.kişinin kendiyle ilgili sorduğu “Benkimim?Niçin varım?hayatın ve ölümünanlamıne?İyiyanlarımnelerdir,kötüyanlarımnelerdir?Neyibaşarabilirim,neyibaşa-ramam?”gibitemelsorularabircevapverebilmekiçinbüyükbirözenlekendinisorgula-masıvekendinitanımaçabasınagönüllüolmasıgerekir.Böyleyaparsakişiancakozamankendisiniciddibirilgiyevesevecenbirdikkatelayıkhissetmeyibaşaracaktır(hökelekli2011,16-17)

Bubağlamda,“..Evleregirdiğinizde,Allahkatındanmübarekvegüzelbirselamlaken-dinizeselamverin.”(24/61)ayetindeifadeedilenemiryukarıdaifadeedilenhissiyaşa-makanlamınagelebileceğigibikişininkendivarlığınıveiyiliğiniönemsemesi,sevgi,saygıveilgiyikendinekarşıyöneltmesisebebiylekendiylemutluvehuzurluolabilmeyeyönelikiyimserbir farkındalığınınbulunmasıanlamındadayorumlanabilir.Ziraselamınözün-deiyimserlikvardır.İyimserliklebarışınarasındasebepsonuçilişkisivardır.İyimserbirinsan,yalnızcakendi iyiliğinidüşünmeksizinkarşı tarafın ihtiyaç, istekvearzularınıdagözönünealarakhareketeder.kişi içiniçhuzuruneyse,toplumiçindebarışoanlamagelir.Ancakiçdünyasındahuzurlu,kendinibilenbarışçılinsanlaretrafınagüven,huzurveesenlikverebilir.Barışçılinsaniçinherkessaygıyadeğerdir.Çünküinsanınözündebulu-naniyişeyleronakıymetverir(tarhan2016,191-197).Ayrıcayukarıdazikredilenayet-teselamınmübarekolaraknitelenmesiselamınsevap, ilahi rahmet,bereket,bağışgibimanevikazanımlarınaişaretederken,tayyipolmasıiseonuninsanilişkilerindeoynadığıiyileştiricirolü,yapıcıetkiyi,olumlukatkıyıbelirtir(kasapoğlu2010,66).


Bununlabirlikteİslambarışıesasalır.Çatışmayıbarışçılyollardançözmeyi,kötülüğüiyiliklesavmayıtavsiyeeder.Selamsözüdebunoktadabelirleyicibirsemboldür. kur’anselamlaşmanınnasılyapılmasıgerektiğiileilgiliilkelerveölçülerortayakoyarakmü’min-lerieğitmeyiamaçlamıştır.Builkelerdenbirtanesiselamaayniyleveyaondandahagü-zeliylemukabeleetmektir (4/86).Selamlaşma ile ilgilibuayetinsavaşla ilgili ayetlerinarasındaolması,İslamdinininasılamacınındüşmanlıklarasonvermekvebarışısağlamakolduğunugösterir.Bununyanındamü’minlerinsavaşhalindeolduğu insanlardangelenbarışteklifineolumluyaklaşmakyükümlülüğüneişareteder(Ateş1991,332,Esed1997,ı/157).Müslümanlarvekafirlerarasındadüşmanlığınvegerginliğiniyicearttığıbiror-tamdaMüslümanlar, inkarcılarakarşı insanlıkdışıveölçüsüzdavranışlardabulunmak-tansakındırılmışlardır.BunagörebirMüslümankendineselamverenkimseyesaygılıvenazikçevehattakarşısındakikimsedendahanazikvesaygılıolmayagayretederekcevapvermelidir.Ayrıcabuayetselamınbirbarışmaişaretivebarışçıniyetleriortayakoyanbirsembololuşunadaişareteder.Selamverenkimsedüşmanlıkyapmayacağınadairgüventelkinetmişsayılır.İnsanıhusumettenkötülükyapmadüşüncesindenuzaklaştıranselam,barışmavesilesiolur.Düşmanlık,kin,nefret,gerginlikgibiiletişimiengelleyendurumlarıortadankaldıranselam,barışvehoşgörü içinvesileolur.Bazenbir selamuzunzamankilitlikalmışküslükkapılarınıaçanbirbarışanahtarıolabilir.Dolayısıylaselamiledoğanbarışfırsatıengüzelşekildedeğerlendirilmelidir.(kasapoğlu2010,61-62).

Müslümanlar,kendiaralarındadostluk,sevgi,saygı, iyilikdileğiolarakkullandıkları“selam”kelimesini,kendilerinevesahipolduklarıdeğerleredüşmanlıkgösterenlerekarşıbarışve saldırmazlıkmesajıolarakkullanırlar (25/63,28/55).kendileriniamaçsızbirçatışmavetartışmaortamınaçekmekisteyenlerekarşı“selam”diyerek,ısrarlabarışıko-rumayıilkeedinirler(kasapoğlu2010,76-77).kendilerineinciticihakaretiçerensözlersöylensedahigünahadüşürücükötüsözlersöylemekyerineokişilereuymadansadeceesenlik dileyip bir nevi ‘uzatmayalım, ayrılalım, Allah’a ısmarladık’ der gibi bir ayrılıkselamıverirler(Razi1988,17/277,Yazır,tarihsiz,3747).Diğertaraftanburadakiselamifadesimüşriklerinkurtuluşvehidayeti içinyapılmışbirduaolarakdayorumlanabilir.Dolayısıylabuayetaynızamandakötülüğüseçenleredahiiyiliğeyönelmeleri,doğruyolubulmaları konusunda dua edilebileceğini gösterir (Bilmen 1985, 3305). Müslümanlar,yukarıda sözü edilen iç huzuru ve barışı kendilerinde hissedebildiklerinde tahriklererağmensakinvesabırlıolabilmeyive“selam”diyerekkötülüğeiyiliklemukabeleetmeyibaşarabilirler.

4. SorumlulukSorumluluk,kişininkendisinevebaşkalarınaözenvebakımgöstermesini,yükümlü-

lükleriniyerinegetirmesini,toplumsalsürecekatılmasını,acılarıdindirmeyeçalışmasınıvedahaiyibirdünyaiçinçabaharcamasınıiçerenbirerdemdir.Sorumluluksahibiolmak,insanın yaşadığı toplum tarafından kabul görmesini ve toplumda saygınlık kazanması-nı kolaylaştırır, başarılı birkimlikoluşturmasındaönemli rol oynar.Ayrıca sorumlulukerdemi,çevresindekilerekarşıilgiliveduyarlıolma,başkalarınınhaklarınasaygılıolma,güvenilirolmakgibipekçokerdemlidavranışıdaiçerir.Sorumluluksahibikişikendinevebaşkalarınakarşısaygılıdır(hökelekli2013,58-59).

İslamdininegörekişininAllah’a,kendinevediğervarlıklarakarşısorumluluklarıvar-dır.İnsanınbaşkalarınakarşıolansorumluğuAllah’aolansorumluluğunungereğidir.Baş-kabirdeyişlesorumluluğuntemelindeAllah’akarşıduyulanderinsevgi,saygıvebağlılıkvardır.ZirakişininkendisininvediğervarlıklarınselametininasılgerçekleşebileceğinedairAllah’ınkelamı/selamıyolgösterir.SelamlaşmaMüslümanlarınbubağlamdayalnızkendilerinindeğilbirbirlerinindeiyiliğiniistemeleri,bununiçinAllah’abirbirleriiçinduaetmeleridir. Selamlaşmakkarşılıklıolarak insanlarınbirbiriüzerindekihaklarındandır.hz. Peygamber bu hususu şöyle ifade eder: “MüslümanınMüslüman üzerindeki hakkı

Safiye KESGİN 69

beştir:Selamvermek,hastayıziyaretetmek,daveteicabetetmek,cenazeyemerasiminekatılmak,aksırana‘Allahsanarahmetesin’demek.”(Buhari,Cenâiz,2;Müslim,Selam4;İbnMâceCenâiz1).BuhususdahagenişbirçerçevededüşünülürsefarkedilirkiMüslü-manların,Allah’ınyeryüzünü,insanlarıvediğervarlıklarıselametiçindetutmasıiçinduaetmesorumluluğuvardır.Ancakburadaifadeedilmelidirkiduasadecesözileifadeedil-diğindeeksiktir.Selamsadecesözleifadeedildiğindesorumlulukyerinegetirilmişolmaz.Başkalarınınselametiiçingücünispetindegayretetmek,çalışmakdagereklidir.

Daru’s-selamkur’an’damutlakesenlik,huzurvemutlulukyurduolancennetinkarşılı-ğıolarakyeralanbirterkiptir(6/127;Razi198810/177).Allahiyikullarınıdarus-selamilemüjdeler.Bununyanındadosdoğruyolauyanlarıdaru’s-selamadaveteder(10/25).Buradakidavetdosdoğruyaşayanlarınötedünyadakinihaiesenliğedavetedilmesima-nasınagelmeklebirliktebundanibaretdeğildir.Aynızamandagerçekmü’mininbudün-yadaki ruhdurumunu,yanionunAllah’la, tabi çevresiylevekendisiylebarışvebağda-şımiçindekihuzurlu,güvenliruhdurumunudaifadeeder(Esed1996,ı/398).BaşkabirdeyişlekişininAllah’akarşısorumlulukbilinciyleyaşayarak,kendine,diğerinsanlaravevarlıklarakarşısorumluluklarınıyerinegetirmesibudünyadadaru’s-selamıoluşturma-yaçalışmasorumluluğuanlamındayorumlanabilir.ZiraAllah insanıyeryüzündeki tümvarlıklarıyönetme,onlarınsorumluluğunuüstlenme(2/30;6/175;10/14)veadaletlibirtoplumsaldüzenoluşturma(4/58)göreviilegörevlendirmiştir.Bu“ilahiemaneti”yerinegetirmekonusundaakıllıveergenlikçağınaulaşmışherMüslümangücününyettiğiölçü-de(2/233,236,286)sorumludur.Busorumluluğuyerinegetiripgetirmemedurumunagöremükâfatveyacezayıhakedecektir.DolayısıylainsanYüceAllahilekendisivecan-lı-cansıztümçevresiileilişkilerindebaşıboşvesorumsuzdeğildir(75/36;29//2).kişi-ninkendieylemvedavranışlarındanbaşlayarak(17/36)aileye,oradandatümtoplumayayılangörevlerivardır(66/6,Buhari,Cuma,6;Müslim,İman,5).Örneğinkişininruhenvebedenenkendisinisağlıklıtutarakkorumasından(Buhari,Savm55;teheccüd18)top-lumdakikötülüklerinengellenmesine(3/104;5/62,63,79)kadargücünispetindeyerinegetirmesigerekensorumluluklarıvardır.Aynıgemideseyahatedeninsanlarbugemidedaru’s-selamıyanihuzuru,emniyeti,barışısağlamaklaaslındakendiselametleriiçindeçalışmış olmaktadırlar (8/25).Bu yüzdenkişininnemelazımcılık yaparakhaksızlıkları,olumsuzluklarıyalnızcaseyrederekizlemesibusüreceolumsuzmanadakatkısunmakan-lamınageleceğindenkabuledilemez(hökelekli2013,65-66).DolayısıylaMüslümansade-cekendiselamı/selametiiçindeğiltüminsanlarınemniyeti,adaleti,huzuruvebarışıiçinmücadeleetmesorumluluğunuyerinegetirmelidir.MüslümanlarAllah’ınkelamınıselamiletebliğederek,başkabirdeyişleyaşantılarındabarışı,huzuru,güveni,emniyetiinsan-larahissettirerek,gittikleriyerebunlarıgötürerekiyiliğiyaygınlaştırmakvekötülükleriazaltmakvehattayoketmeksorumluluğunuhissetmelidirler.

Ancakbunuyapabilmesiiçinöncelikleinsan,kendiiçdünyasındakimücadeledegalipolabilecek teçhizata sahipolmalıdır.Bunlar ise selam ile aynı kökten türemiş terkiplerolankalbiselimveaklıselimdir.kalbiselim(37/84;26/89)hemşirktenhemdekin,ha-sed,öfke,cehaletvekötühuylardanuzakvetemizbirkalp;selameteeren,İslamolan,mü-salemeteden(sulhseven)veAllah’ateslimolanbirkalpanlamlarınagelmektedir.kalbinsıhhatveselametibaşkabirdeyişleselimolabilmesiiçinilimvegüzelhuyaihtiyaçvardır(Razi17/351;18/615).temizbirkalpileAllah’ayönelmekO’nakarşısorumlulukbilinciy-leyaşamakanlamınagelir.Allah’akarşıduyulanderinsevgi,saygıvebağlılıkvicdanıgüç-lendirir.İştekalbiselimsorumlulukilevicdanıyanyanagetirerekkötülüktenuzak,temizkalabilmekanlamınagelir.Birbaşkadeyişleerdemlerinhayatageçirilmesiiçinçokönemlibirunsurolaniçsorumluluğungeliştirilmesidir(tarhan2016,122).Aklıselimhükümvekararlarındadoğruyuyanlıştan,iyiyikötüdenfaydalıyızararlıdanayırabilenakıl,sağduyuanlamınagelir.İnsanınfıtratına(30/30)yaratılıştangetirdiğiözelliklerineuygunbirbi-çimdeinsanınruhiihtiyaçlarını,duygularını,sezgileriniyoksaymadanonlarıdahesaba


katarakdüşünebilmevekarar verebilmeyeteneğidir.kalbi selim ile aklıselimbirbirinitamamlayanbirbütününparçalarıdır.Zirainsanınyaratılıştakisaflığınıvedoğruyolüzereistikametinikoruyabilecekdoğrudüşünmeyevetemizbirkalbe/vicdanaihtiyacıvardır(DiniterimlerSözlüğü2009,12).

Birmü’miniçinselamvermekveverilenselamıalmakaynızamandainsanlarınbir-birlerinekarşısorumluluklarınınvarolmasınakapıaralar.Selamvermekveyaalmakyu-karıdazikredilensorumlulukalanlarınınhemzorunlubirsonucuhemdesebebidir.ki-şininkendisine,kendidışındakiyaratılmışlaraveAllah’akarşısorumluluğubirbirilerinitamamlayanbirbütününparçalarıgibidir.Selam,bunlarınbirbiriyleiçiçegeçmesininte-zahürüdür.Selam,sorumluluğungüçlütutulmasınavesüreklileşmesineönemliderecedekatkısunar.

5. GüvenGüven sözlüktekorku, çekinmevekuşkuduymadan inanmavebağlanmaduygusu,

itimat, yüreklilik ve cesaret gibi anlamlaragelmektedir (tDk2019).Bir insanagüven-mekokişininadil,ahlakikurallarauygunveöngörülebilirbirbiçimdedavranacağınadairbeklentiveinançiçerisindeolmakanlamınagelir.Güven,bilişselbirkavrayıştançok,birşeyebağlılıkifadeedenitimadıninançbiçimidir.Birkişininsözlerinden,davranışlarındanvekararlarındaneminolmakvebunlaragörehareketetme istekliliğigüvenioluşturur.Güveninilişkiliolduğuerdemlersadakat,dürüstlük,vefa,adalet,samimiyet,açıkyürekli-lik,cesaret,ümit,sevgi,saygıdır.korku,endişe,kuşku,inançsızlık,ümitsizlik,karamsarlık,anlamkaybıvekeşmekeşgüvensizliğinsebepolabileceğidurumlardır(hökelekli2013,209-210).

tüm insan ilişkilerini başlatmak ve sürdürebilmek için güven vazgeçilmezdir. heryeniilişkikarşıtaraftanzarargelmeyeceğibeklentisiveinancınadayanarakbaşlar.tecrü-beedildikçe,buinançdoğrulandıkçakuvvetlenirveyatersidurumdazayıflar.Güvenbek-lemekiçinöncegüvenvermekgerekir.Selamlaşma,birtürgüvenvermegirişimidir.Sela-mıngüvenilişkisininbaşlamasıvedevamınakatkısınınikisebebivardır.Birincisi,selamıniyi dilek ve temenninin ifadesi olması ve özellikle birbiriyle tanışık olmayanların veyabirbirilerinekarşı olumsuzduygularbesleyenlerinbenden sana zarar gelmezmesajınıiletmesigüvenmekiçinolumlubirinancınoluşmasındaetkiliolur.İkincisiiseselameyle-miilegösterilenilgi,birbaşkasınınduygularını,ihtiyaçlarınıhesabakatmakgüvenoluş-masınayardımeder.Başsallamayadatokalaşmadenilenelsıkışmayoluylaiyidileklerinisunmak,insanınkarşısındakikişiyeonundostuolduğunubedendilinedeyansıtarakilet-mesi,güvenifadeetmesibakımındanbüyükönemtaşır.Buaynızamandailetişimeaçıkolduğumuzmesajınıverir.kendigüvenlikalanıylaokişiningüvenlikalanıarasındageçişsağlamak, iki evarasındakapıaçmakgibidir. Selamsızkalmak, aradaduvarolduğunungöstergesidirveilgisizlik,aldırmazlığınbirgöstergesiolarakgüvensizliğedesebepola-bilir.Duvarördüğümüzinsanlaaramızdagüvensizliksözkonusudurveduvarörerekon-dangelecektehlikelerekarşıkendimizikorumayaalırız.köprükurmakistediğimizdeisemuhatabımızdagüventesisetmeyeçalışırız.İçtenlikileverilenselaminsanlararasındagüvenvegüçlübirbağlılıkoluşturur.Samimiyet insanlarınbağlılıklarınıgüçlendirirveyapılandırır.(tarhan2016,153-156).

Güvenilir olmak ve başkalarına güvenmenin temeli özgüvene sahip olmaktır. İnsa-nınkendinesaygıduymasıvedeğervermesi,kendinitanıması,sınırlarınıkabuletmesi,kendisiyle ilişkili olması özgüveni oluşturan unsurlardandır (hökelekli 2013). Nasıl kikendinesaygıduymayanbirkişibaşkalarınaaynısaygıyıgösteremezisekendinegüveniolmayanlardabaşkalarınagüvenemezvegüventelkinedemezler.Busebeplekişikendineselamverirkeniçsesiyle,düşüncesiyle,duygularıylakendinegüvenmelidirkibaşkalarınaverdiğiselamdabugüveniyansıtabilsin.İnsanilişkilerindegirişimciolmakbuözgüvenebağlıdır.İnsanlaraçekinmeden,sevinçle,rahatlıklaselamvererekilişkileribaşlatmakko-nusundaistekliolmak,özgüveninyansımasıolansosyalbecerilerarasındayeralır.

Safiye KESGİN 71

İslamdininegöreiman,mü’mininkendinigüvendehissetmesiiçinenönemlidayanak-lardanbiridir.ÇünküAllah’ınhuzur,güvenlikveesenliğinkaynağıolmasıO'nainanan,duaeden insana güvende olma duygusu verebilir.Müslümanlar kendilerine ve başkalarınaselamverirkengüvendeolmakiçinAllah’tanyardımister,O’naduaederler.Selamlaşma-nın sözlerindeAllah’ınes-Selamadı zikredilir.BundanmaksatO’naonun ismiylehitapedipgerekkendimizegereksebaşkalarınagüvenlikveesenliğiAllah’tanistemektir.Do-layısıylaMüslümanlariçinselamlaşmaAllah’ınvarlığıbilinciyleyaşamanınbirgöstergesiolanduaifadesidir.Bubakımdan“selamunaleykum”ifadesigenelliklesöyleyeninMüslü-manolduğunadelaletedenbirsembololmuşturvehalenolmaktadır.SelamifadesifarklımilletlerdendillerdenMüslümanlarıortakbirnoktadabuluşturansembolikbirifadedir.BuifadeileMüslümanmuhatabıisterMüslümanistergayrimüslimolsunkendisiningü-venilirolduğumesajınıdailetmişolur.ZiraMüslümanelindenvedilindenherkesingü-vendeolduğukimsedir(Buhari, İman,4;Muslim,İman,64).Selamınanlamhavzasındaselamalmayaveverilmeyedeğerbirahlakidüzeydeolmayaçalışmakniyetidevardır.Se-lamlaşmanınhz.Peygamberinsünnetiolarakçokçateşvikedilmesininardındabuniyetedayalıolarakbirselamtoplumuoluşturmakhedefininolduğusöylenebilir.

‘Sanahiçbirşeydenzarargelmesin.’,öncelikliolarakbizimtoplumumuzdaselamaracı-lığıylaöneçıkaniyidilektemennisidir.Moderndönembatılıkurucumetinlerdeöneçıkanve tıpkıhıristiyanlık’tavarolan ‘insanındoğuştangünahkârolması’gibi, insandoğası-nınkötücüllüğünüvurgulayanbakışaçılarınınaksine,buradainsanındoğumdanitibarenbelirlibirçağakadartamamenmasumveiyiolandoğasınadairvurguyueniyiyansıtanunsurlardanbirisininselamlaşmaveonunsahipolduğumanaolduğunugörmekmüm-kündür.Bendensanazarargelmezanlamındançok,karşılıklıbirbiri içinverilen iyi te-mennileresastır.İnsanilişkilerindedahaçokiyiniyetedayalıolarakolumlututumsözko-nusudur.kötücülveinsanınmuhtemelkötülüğünüdüşünmektenönceaksiniispatedenherhangibirdeliloluncayakadarherkesiniyiliğinidüşünmekİslamitabirilehüsnüzanileyaklaşmakönceliklidir.Busebeptendolayıselam,göstermelikveyakalıplaşmışnezaketgösterisiolarakdeğil;söyleyeninsamimiyeti,ciddiyetiveiyiniyetiniihtivaedenbirileti-şimaracıolarakkabuledilir.Buzaviyenintemellendiğiesaszeminiseinsanınfıtrateniyiolduğuinancıvekabulüdür.

Bununlabirlikte insanlarbirbirlerineuzaktanselamgönderirler. Sözkonususelamtaşıyıcısı içinbiremanettir.Gönderilenselamıyerineulaştırmakaynızamandaemane-tikoruyangüvenilirbirelçiolmaktır.Ayrıcainsanlararasındakisevgiye,saygıya,değere,özlemebirköprüolmaktır.Selamgötürmekveyailetmek,gönderenkadariyiliğinbirtaşı-yıcısıolmakdemektir.Butaşımaveyailetmesonucundakimizamanbirbaşkasınınsela-mıaracılığıylayenitanışıklıklarınönüaçılırvedostluklargelişebilir.Selamıtaşıyankişi,hakkındakiiyiniyetveolumlubirkanaatindetaşıyıcısıolabilir.Selambuanlamdabaşka-larınınnezdindekiitibarınbirtaşıyıcısıolarakgelişecekolanilişkileredevesileolabilir.

6. CömertlikCömertlik,eldekiimkânlarımeşruölçüleriçinde,gönüllüolarakvekarşılıkbekleme-

denbaşkalarınınyararınasunmaeğilimidir(Çağrıcı1993,82).Selamvermekdebirtürcömertliktir.Selamverirkenkişisesini,sözünü,ilgisini,bakışını,zamanını,duygularını,iyiniyetinikarşısındakiylepaylaşır.

Cömertkişikendisineaitolanlarıpaylaşırken,farkındaolmadanmuhatabınıniçdün-yasınagüzelbirtohumeker.Butohumhemenbaşakvermesedeyavaşyavaşyeşerirvekişiyegüzelözelliklerkazandırır.Oinsandakendisinecömertdavranankişiyekarşımin-netveşükranduygusuoluşur.Budailişkilerikuvvetlendirirveinsanlarıyalnızlıktankur-tarırCömertliğinbirtoplumdadeğerolarakyüceltilmesi,hastalar,zayıflar,acizler,yaşlılarveçocuklargibikendilerineyetemeyenkişilereümitveriponlarıhayatabağlar.hayataşahsimenfaatleriniönceleyerekbakanbirkişi,kendindeolanıbaşkalarıylapaylaşmanın


çıkarınaaykırıolduğunudüşünüpanlıkfaydalaruğrunasahipolduğuşeyleriçevresinde-kilerdenesirgeyecektir.kendisindebulunanlarıdiğerinsanlaraikramedenler,budavra-nışlarıylabaşkalarına faydalı oldukları gibi, kendilerinede iyilik yapmışolurlar. Çünkücömertlikpaylaşımdabulunan insanlar arasında sevgidoğmasını sağlar.Dolayısıyla ikitaraflıbirmutluluğavesileolur. (tarhan2016,165-171). Buyüzden İslamdininde te-bessümetmek,insanlarımütebessimbirçehreylekarşılamak(Buhari,Salat,51,Müslim,fezail,134)veselamvermeninsadakaolduğu(Buhari,Sulh,11)belirtilerekMüslümanlarbukonulardadacömertolmayateşvikedilir.

İnsanlarselamkonusundakicömertliğinidiğerinsanlardanesirgememelidir.Çünkübirküçükselambirbaşkasınındünyasındabirumutkaynağıolabilir.“Garibebirselambinaltındeğer.”“Birselambinhatıryapar”atasözleribugerçeğiifadeeder.Birselamver-medengeçmemek,azdaolsazamanımızıbaşkalarıiçinharcamak,busayedehatırgönülalmakveyahatır saymakbaşkalarınınduygudünyalarını sevgi, saygı,değerliolduğunuhissetme gibi duygularla zenginleştireceği gibi gösterilen memnuniyet ve yaşadığımızpaylaşımdabizizenginleştirir.Başkabirdeyişleselamverenincömertliğiaynızamandakendinedeyöneliktir.

7. tevazutevazu kibrin karşıtı olup kişinin başkalarını aşağılayıcı duygu ve davranışlardan

kendisini arındırmasını ifade eder (Çağrıcı 2011, 583). İslam inancına göre gerçekanlamdabüyüklükyalnızcaAllah’amahsustur(45/37,22/62,31/30,34/23). Dolayısıy-lamü’minAllah’aimanınınbirgereğiolarakmütevazıolmalıdır.tevazualçakgönüllülükdemektir.Buerdem,insanlarınyaratılışbakımındanbirbirlerinedenkolduğu,aralarındaözdebirfarklılıkolmadığıdüşüncesinedayanır.Bunagörezekâ,güç,toplumsalmevki,soy,zenginlikgibikişilerinsahipolduğufarklılıklar,birüstünlükveayrıcalıksebebioluştur-maz(hökelekli2011,120).

Alçakgönüllülük,derinbirbakışiçerisindekendiniüstüngörmemek,ölçülüveılımlıbirkendilikalgısınasahipolmaktır.Dolayısıylakendiüzerindedüşünen,kendiniseyre-den, tanıyan insan alçakgönüllü olur. tevazu, sahip olunanözellikler sebebiyle kendiniyüceltmeyecekvekendinidehakirgörüpdeğersizleştirmeyecekbirbilinçlevarolmak-tır.Makam,zenginlik,yetenek,şöhret,bedenselgüçvegüzellik,başarıgibigeçicişeyle-regereğinden fazlaönemvermemek,bunlarıkendininvebaşkalarınıngelişmesiveol-gunlaşmasınahizmetveyardımvasıtasıolarakgörmektir.Mütevazı insansahipolduğumeziyetlerleövünmez,insanlaraüsttenbakmaz.Büyüklebüyük,küçükleküçükolabilir.herkesleuyumlubiriletişimvedostlukkurar,güleryüzlü,tatlıdillivesevecenbiryak-laşıma sahipolur (hökelekli 2011, 121).Ayırt etmeksizin tüm insanlarla selamlaşarakgösterilen tevazu, insanı sevmeye, insanadeğervermeyeyöneltir.Bu, kişininkendisinisevdiğigibibaşkalarınıdasevmesi,başka insanlarınhallerinianlamayaçalışmaduyar-lılığınasahipolmasıanlamınagelir(tarhan2016).“Benonunyerindeolsambanaselamverilmesindenmemnunolurmuydum?”sorusunusormak,verilencevapevetise“ohal-deselamvermeliyim”kararınıeylemedönüştürmek,sözüedilenduyarlılığabirörnektir.tektekinsanlarındeğeriniyükseltipşerefiniartırantevazuaynızamandatoplumdakinbeslemeyivebirbirindenuzaklaşmayıönler,huzurvekaynaşmayavesileolur,böylecebirsevgiortamıoluşturur.

hz.Peygamber’inhadisindeifadeettiğiselamlaşmaadabınagöreküçüğünbüyüğüne,taşıttaolanınyürüyene,yürüyeninoturana,sayıcaazolanınçokolanlaraselamvermesiesastır(Buhari,İstizan,5-6).Bunagöreküçüğünbüyüğüneselamısaygıyıifadeederken,büyüğünküçüğüneselamvermesitevazugöstermesianlamınagelir,denilebilir.Nitekimhz.Muhammedkarşılaştığındavehattabazenözellikleyanlarınagiderekçocuklarase-lamveriphâlhatırlarınısormuştur(EbuDavud,Selam,4;İbnMace,Edeb,14;Buhariİs-tizan,15;Müslim,Selam,15).Bunuyaparakonlaraselamlaşmayısevdirme,benimsetme

Safiye KESGİN 73

veöğretmeyeçalışmıştır.Aynızamandayaşfarklılığınınbirüstünlükvesilesiolarakgö-rülmemesigerektiğinigöstermiştir.Böyleceselamverirkenselamlaşmanıntamamlayıcıönemliunsurlarındanbirisiolantevazuyadairörnekdavranışlarsergilemiştir.

hz.Peygamber“kuşkusuzAllahkatındainsanlarıneniyisiönceselamverendir”(EbuDavud,Edep,133/144)sözüileselamvermedeöncedavranmayıteşviketmiştir.Selamvereniyibirişibaşlatmışolan,selamıalanisebuişesonradankatılan,ortakolandır.BubakımdaneylemibaşlatmakAllahkatındadahadeğerlidir(kasapoğlu2010).tevazuse-lamvermeeyleminideğerlikılanunsurlardanbirdiğeriolarakdeğerlendirilebilir.Başkabirdeyişleselamverenolmak,karşısındanbeklememekmütevazıolmanınbirtezahürüolabilir.Örneğinkişininiçdünyasındayaşayabileceğibüyüklenme,gururveyaküçümse-megibikötütutumlaronuselamıvermektenalıkoyabilir.Dolayısıylatevazu,selamvermeeylemindenalıkoyanengelleribirerbirerortadankaldıranerdemlerdenbiridir,denilebi-lir.

SONUÇ vE ÖNErilErSelamlaşmaberaberindebirçokerdemiyaşamayıveyaşatmayısağlar.toplumsalalış-

kanlıklarımızınvazgeçilmezbirparçasıdır.Selamlaşmainsanilişkilerinibaşlatmakiçinönemlibiranahtardır.hemenhertoplumdafarklısözlerleifadesinibulanselamevrenselbir iletişimunsurudur.Allah insanlarınbarışvehuzurortamındayaşamalarını istervebununiçindeinsanlarınhembirbirlerinekarşıgüvenuyandırmalarıhemdebirbirleriiçiniyidilekve temennilerininbir ifadesiolarakselamlaşmalarınıemreder.MüslümanlarınbirsembolühalinegelmişolanselamifadesinisöylemekaynızamandaAllah’ızikirdir.BunedenleMüslümanlariçinbiribadettir.Selamsadecebaşkalarıiledeğilkişininkendisiyleiletişimindebarışısağlayabilmesinedeyardımedebilir.Selamı ilkverençokdaha fazlasevapalır. Selamımutlakacevaplamakhattadahagüzeliyle cevaplamakesastır. Sadecekarşılaşmadadeğilayrılırkendeselamileayrılmabirbirineverilendeğeringöstergesidir.

Selamkavramıileerdemlerilişkisindençıkarılabilecekeğitimleilgiliilkeselhedeflerşunlardır:

Çocukların/Gençlerin,1. Samimiyetleselamverebilen,iletişimibaşlatabilenbirerinsanolabilmeleri;olumlu

birbenlikbilinci,özgüvenveözsaygıgeliştirmeleriiçinyardımcıolmak.2. kendine selamverebilenbaşkabirdeyişlekendinedeğerveren,kendini tanımaya

çalışan,kendiyleiletişimkurabileninsanlarolabilmelerinidesteklemek.3. Selamaracılığıyla sadecekendi iyiliğinideğil tüm insanlarınvevarlıkların iyiliğini

istemek,bununiçinsözlüve fiiliduaetmekbilincivehedefinikazanmalarınareh-berliketmek.

4. Evdesosyalhayatta,okuldaselamalıpvermeyisevgi,saygı,barış,nezaket,güvenso-rumluluk,cömertlikvetevazugibierdemlerleilişkilendirebilmelerikonusundaonla-rayolgöstermek.

5. Selamısözdedeğilözdeilişkiliolduğuerdemleriyaşayarakveyaşatarakvermeninanlamınıveöneminikavramalarınısağlamak.

6. Selamalmayaveverilmeye layık (güvenilir) insanlarolmaya çalışmanınbir selamtoplumuoluşturmayasağlayabileceğikatkılarıkavramalarınısağlamak.

7. Selam,selamlaşmailebarışınilişkisinikurabilmelerineyardımcıolmak.8. Birselamtoplumuoluşturmaamacıdoğrultusunda,tükenmezenerjilerinidünyada

tüminsanlarvevarlıklariçingüvenlik,adalet,huzurusağlamasorumluluğunuyerinegetirmeyeyöneltmeleriniteşviketmekvedesteklemek.


9. kişinin gerek kendisinin gerekse insanlığın selameti için aklıselim ve kalbi selimsahibi olmasınınönemini; duygu, düşünce ve tutumlarında temiz kalarak kendi içdünyalarındaselameti,barışvehuzuruyaşayabileceklerinikavramalarınısağlamak.Aklıselimvekalbiselimsahibiolmakiçingerekendonanımıkazanmalarıiçinfaydalıolabilecekilim,sanat,spor,sosyalsorumlulukprojelerindegörevalmakvb.ninyol-larınıgöstermek.

10. kimizamanyalnızcaselamvererekayrılmanıntaraflarınbirbirlerinezararverme-siniönleyebileceği,kötülüğeiyilikleyaklaşmasözkonusuolduğundankarşıtarafınbundanetkilenipolumsuztutumundanvazgeçebileceğigibiörnekleraracılığıylase-lamınçatışmayıbarışçılyoldançözmeninyollarındanbiriolduğunufarketmelerinisağlamak.

11. BirMüslümanınebediselametinisağlamasının,cennetleödüllendirilmesininönko-şullarındanbirisinindünyadadaru’s-selamoluşturmahedefini geçekleştirmekyö-nündegücünispetindeçalışmakolduğunufarketmelerinisağlamak.

12. Selamlaşmanınçekinmeveyadışlanmakorkusundankurtararaksosyalleşmelerivetoplumsalhayattagüvenilirbiryeredinmelerinekatkısağlayabileceğinifarketme-lerinisağlamak.

13. kişininimanileirtibatlandırarakkendineverdiğiselamın,birbaşkaifadeylekendigüvenliğiveiyiliğiiçinettiğiduanınondagüvenlikvehuzurduygusuoluşturabilece-ğinifarketmelerinisağlamak.

14. Selamlaşmaile insanlarınbirbirlerininkişiselalanvemahremiyetlerinesaygıduy-malarıarasındakiilişkiyikavramalarınısağlamak.

15. Selamkavramıaracılığıylainsanlararasıilişkilerdebarışıesasalmaları,kendidüşün-cesindenveyainancındanolmayanlarakarşıhoşgörü,sabırveduygudaşlıkbecerile-rinigeliştirmelerinekatkısağlamak.

16. Selamlaşmayı aralarında bilinçli bir şekilde yaygınlaştırmaları ve alışkanlık halinegetirmeleriiçinfarklıetkinliklerplanlamakveuygulamak.Selamveselamlaşma,türkiyeYeterliliklerÇerçevesigereğitümöğretimprogramları

içinbelirlenenyetkinliklerden,kişisel,kişilerarasıvekültürlerarasıyetkinlikleri içeren;bireylerin farklılaşan toplumveçalışmahayatınaetkili veyapıcıbiçimdekatılmalarınaimkân tanıyacak; gerektiğinde çatışmaları çözecek özelliklerle donatılmasını sağlayantümdavranışbiçimlerinikapsayan‘sosyalyetkinlikler’inkazandırılmasıyladoğrudanilgi-libirkonudur.(MEB22018,4)

İlköğretimveOrtaöğretimDinkültürüveAhlakBilgisiderskitaplarındaselamileiliş-kilendirilerekelealınmışvealınabilecekkazanımlarlailgilişudeğerlendirmeleriyapmakmümkündür:1. “Dinîifadeleri,günlükkonuşmalardadoğruveyerindekullanır.”kazanımıaltındayer

verilenkavramlararsındaselamvardır.Selamkonusunda;“esselamüaleyküm/sela-münaleyküm”ifadeleriiledilimizdeyaygınolarakkullanılandiğerselamlamacümle-lerineyerverilir.Selamsevgi,saygı,güvenvebarışgibierdemlerileilişkilendirilerekelealınır(Yiğitvd.2018a,14-16).

2. “tekbirvesalavatısöyler.”kazanımıylailgiliolaraksalavatınhz.Peygamber’eduydu-ğumuzsevgivesaygınınifadesiolarakselamgöndermekmanasınageldiğineişaretedilmektedir(Yiğitvd.2018a,21-24).

3. “toplumsalhayattanezaketkurallarınauygundavranışlarsergilemeyeözengöste-rir.”kazanımıvesilesiylebiriylekarşılaşılıncaselamlaşmaknezaketkurallarıarasındazikredilmiştir(Yiğitvd.2018b,60).

Safiye KESGİN 75

4. “Selamlaşmaadabınariayeteder.”kazanımısayesindeselamlaşmanınsevgivegüvenerdemiyleilişkisiaçıklanmış,saygıyaiseyalnızcadeğinilmiştir(Yiğitvd.2018b,63-65).SelamlaşmaifadeleriileAllahinancıveduaarasındabirbağkurulabilir.EsenlikvegüvenlikdileğininAllah’ayönelipduaederekyapıldığı,bubağlamdavurgulanabi-lir.Selamındiğerbazıerdemlerleilişkisinedeyerverilebilir.

5. “tahiyyatduasınıokur,anlamınısöyler.”kazanımıçerçevesindetahiyyatduasıaçıkla-nırkenAllah’ınhz.Peygamber’eselamıveMüslümanlarınnamazlarındakendilerineveAllah’ıniyikullarınavedolayısıylatümvarlıklaraselamvermişolduğuvurgulan-maktadır(Yiğitvd.2018b,74).

6. “toplumumuzubirleştirentemeldeğerlerifarkeder.”kazanımıileilgiliolarakinsan-larıbirbirineyaklaştıracak,sevgi,dostluk,kardeşlikduygularınıcanlandıracakdav-ranışlararasındaselamlaşmadandasözedilmektedir(kırmanvd.2018,120).

7. “Güzelahlakitutumvedavranışlarıörneklerleaçıklar.”ve“Örnektutumvedavranış-larınbireyvetoplumlarınahlakigelişimineolankatkısınıdeğerlendirir.”kazanımlarıileilgiliolaraksaygıerdemiaçıklanırkenhz.Peygamber’ininsanlararasındaayırımyapmadanherkesesaygıduyuşununörnekleriarasında,onunçocuklaraselamver-mesizikredilmektedir(Macit2018,76-86).Bubağlamdadostlukkonusubağlamındaselamlaşmanındostlukbağıkurmavekuvvetlendirmeaçısındanöneminedeğinilebi-lir.Ayrıcasevgikonusundadasevgiyiartırmanınenetkiliyolarındanbirisininselam-laşmaolduğuileilgilihadisedeyerverilebilir.

8. “İsimvesıfatlarınınyansımalarıylaAllah’ıtanır.”kazanımıbağlamındayerverilenAl-lah’ınisimleriarasındaes-Selamismisadecehaşrsuresinin22-24.ayetlerininmealiiçerisindeisimolarakyerverilmektedir(konaklıvd.2018,23).Buisimleilgiliolarakkısadaolsabiraçıklamayapılabilir.

9. “İslamahlakındayerilenbazıdavranışlarıayetvehadislerleaçıklar.”kazanımıileil-giliolarakmahremiyetinkorunması,mahremiyetesaygıbağlamındaselamemrindenbahsedilmiştir(konaklıvd.2018,99).

10. “İnsaniilişkileringelişmesindesevgivesaygınınöneminivegerekliliğinisavunur.”kazanımıbağlamındaselamlaşmanınsevgivesaygıyıartırmadakiolumluetkisiaçık-lanabilir.

11. “Duanın anlamını veönemini örneklerle açıklar.” kazanımı ile ilgili olarak selamındaAllah’ınes-Selamadınızikrederekkendimizvebaşkalarıiçinyaptığımızbirduaolduğuörnekolarakverilebilir.

12. “Zekât,infakvesadakanınbireyselvetoplumsalöneminifarkeder.”kazanımıylailgiliolarakyardımvesadakanınsadecemaddişeylerdenolmayacağımaneviyönünündebulunduğundanbahsedilirkentebessümörneğiyanındaselamdaeklenebilir(Nayirvd.2018,50-57).

13. “İmanveİslamkavramlarıarasındakiilişkiyifarkeder.”kazanımıylailgiliolarakimanilegüvendeolma,İslamileselambarışvegüvenlikkavramlarınınilişkisivurgulana-bilir.

14. “İslam’daibadetkavramıveibadetinkapsamınıaçıklar.”kazanımıylailgiliolarakse-lamvermenindebiribadetolduğubelirtilebilir.

15. “İsrâsuresi23-29.ayetlerdeverilenmesajlarıdeğerlendirir.”kazanımıbağlamındayakınahakkınıvermeksadecemaddiinfakolarakdeğilmanevidestekveyardımiledeaçıklanabilir.Selamınmanevibirinfakolduğu,buçerçevedecömertliklecimriliğinselamileolanilişkisinedeğinilebilir.


16. “İnsanınAllahileirtibatyollarınıfarkeder.”kazanımıbağlamındaselamlaşmaileya-pılanduanınAllahilebirlikteolmabilincininasılcanlıtuttuğuörneklendirilebilir.

17. “kur’an’ıkerim’degeçenbazıkavramlarıyorumlar.”kazanımıileilgiliolarakyerve-rilencihad,davet,tebliğ,irşat,emribi’l-marufvenehyiani’l-münker,kavramlarıileselama/barışadayalıbirtoplumoluşturmahedefivesorumluluğuarasındaki ilişkikurularakelealınabilir.İslamAhlakıderskitabındaselamileilişkilendirilerekelealınmışvealınabilecekka-

zanımlarla ilgili şu değerlendirmeleri yapmakmümkündür (t.C.Milli Eğitim Bakanlığı2014):1. “Selamıninsanilişkilerindekiöneminikavrar.Selamverirkendikkatedilecekhusus-

larıaçıklar.”kazanımlarıbağlamındaselamlaşmaadabınayerverilmektedir.Selamveselamlaşmanınkur’an’dakibağlamıvehz.Peygamber’inuygulamalarıesasalınaraksevgi,barış,paylaşmavedayanışmaerdemlerinedeğinilmiştir (Ağırakçavd.2018,143-145).Verilenzenginörneklersaygı,tevazu,cömertlik,sorumlulukgibierdem-lerleilişkilendirilerekdeelealınabilir.

2. “Alçakgönüllüolmanıntoplumiçerisindesevilenbirdavranışolduğubilincinevarır.”kazanımıylailgiliolarakhz.Peygamber’inçocuklaraselamverişibiralçakgönüllükörneğiolarakverilmektedir(Ağırakçavd.2018,36).

3. “Allah-insan,insan-insanveinsan-kâinatilişkilerindesevgivesaygınınöneminikav-rar.”kazanımıileilgiliolarakbirhadiseyerverilerekselamınsevgiyiartırmanınyol-larındanbiriolduğunaişaretedilmektedir(Ağırakçavd.2018,41).

4. “Cömertolmanıngüzelbirdavranışolduğunubilir.”kazanımıylailgiliolarakyerveri-lenmanevicömertlikörnekleriarasındaselamvermedeeklenebilir.

5. “Ailebireylerininbirbirlerinekarşıvazifelerininnelerolduğununfarkınavarır.”ka-zanımıileilgiliolarakailedekifertlerinbirbirlerinekarşıhakvesorumluluklarıbağ-lamındabirbirlerinisevgi,sevecenlikvesaygılarınınbirgöstergesiolarakselamilekarşılamalarıveuğurlamalarızikredilebilir.OrtaokulveOrtaöğretimtemelDiniBilgilerdersikitaplarındaselamileilişkilendiri-

lerekelealınmışvealınabilecekkazanımlarla(t.C.MilliEğitimBakanlığı2018c,2018d)ilgilişudeğerlendirmeleryapılabilir:1. İbadetlerlesalihamelleriilişkilendirir.”kazanımıleilişkiliolaraksalihamelkapsa-

mındayerverilenvaktibelirlenmemişibadetler(Bektaş2018,51-54)arasınaselam-laşmakdaeklenebilir.

2. “Müminleriniyiliğiemretmek,kötülüğüengellemekleilgilisorumluluklarınıdeğer-lendirir.”kazanımı ileAllah’ınyaratılanhervarlığa iyilikyapmayıemrettiğiaçıkla-nırken(Bektaş2018,73)selamınherkesiniyiliğiiçinduaetmebuuğurdaçalışarakselamtoplumuoluşturmahedefinigösterdiğibelirtilebilir.

3. “İsrafvecimriliğinönemlibirerahlakizafiyetolduğunufarkeder.”kazanımıylailgiliolarakselamvermektenkaçınmanındabirtürcimrilikolduğubelirtilebilir.

4. “NezaketinkişininMüslümanlığınınönemlitezahürüolduğunufarkeder.”ve“Gele-neğimizdeyeralannezaketörneklerinitanır.”kazanımlarıileilgiliolaraknezaketleilgiliörnekdavranışlararasında,selamıyaymakveselamaaynıylaveyadahagüze-liylecevapvermekvebaşkalarınınözelalanınaselamileizinalarakgirmekzikredil-mektedir(Bektaş2018,93,98,106).

5. “Peygamberimize(s.a.v.)karşıahlakisorumluluklarınıyerinegetirmedeistekliolur.”kazanımıkapsamındahz.Peygamber’esalatuselametmekelealınmaktadır(Yiğit2018b,21-22).

Safiye KESGİN 77

6. “toplumakarşıahlakisorumluluklarınıyerinegetirmeyeduyarlıolur.”kazanımıçer-çevesindehz.Peygamber’inmü’minlerinbirbirlerinisevmelerigerektiğivesevgiyiselamilearalarındayaymalarıileilgilihadisinesevgibağlamındayerverilmektedir(Yiğit2018b,30).

7. “Esmâu’l-hüsnâ’danel-Azîz,er-Rahman,es-Selamisimlerinitanır.”kazanımıileilgi-liolarakAllah’ınes-Selamismininanlamlarınayerverilmektedir(Yiğit2018b,36).SelamalıpverirkeninsanlarınbuismizikrederekAllah’aduaettikleri,kendilerivebirbirleriiçinselametistedikleribilgisieklenebilir.

8. “temizlikçeşitlerinisıralar.”kazanımıkapsamındaelealınanmanevitemizlikkonusuiçerisindekalb-iselimkavramınayerverilebilir.

9. “İslam’ınsosyalhayatlailgilibazıtemelilkeleriniayetvehadislerleaçıklar.”ve“Dinîveahlakideğerlerinsosyalhayattakiöneminikavrar.”kazanımlarıileilgiliolarakyerverilensosyalhayatlailgilibazıtemelölçütlerdenkardeşlikselamileilişkilendirile-rekelealınmıştır(Nayirvd.2018b,26-28).Diğerölçütlerdenhakveadaletigözet-mek,emniyet/güvenvesulhdaaynışekildeselamlailişkilendirilerekaçıklanabilir.

10. “Sosyalhayatıolumsuzetkileyenunsurlarıfarkeder.”kazanımıylailgiliolarakelealı-nanmahremiyetihlalikonusubağlamındakur’an’ınselamileinsanlarınözelalanla-rınagirmekiçinizinistemekemrindenbahsedilebilir.

11. “İnsanlarakarşıvazifelerinikavrar.”kazanımıylailgiliolarakMüslümanlarınbirbirle-riüzerindekihaklarınıanlatanhadisileselamvermeyeyerverilmektedir(Nayirvd.2018b,106).

12. “İnfakvesadakanınyardımlaşmavedayanışmayakatkısınıfarkeder.”kazanımıçer-çevesindesadakaçeşitlerindenbirörnekolarakselamlaşmayadayerverilebilir.

13. “Cihatvecihatla ilgilikavramlarıayetvehadislerleaçıklar.”kazanımıçerçevesindeyerverilencihadkavramıveonunlailişkisibağlamındayerverilenemribi’l-marufnehyiani’l-münker,tebliğgibikavramlarlaselamkavramınınilişkisinedeğinilebilir.Sonuçolarakifadeetmekgerekirseselam,birdemetkavramveerdemlerağınıntam

ortasındabulunanvetoplumsalolarakkarşılığıolanyaygınvekurucubirkavramdır.Bukavramıntaşıdığımanaveuygulandığındaortayaçıkanerdemler,esasındaonunkurucubirniteliğihaizolduğunugöstermektedir.Sözkonusukavramıneğitim-öğretimprogramvemuhtevalarıaçısındanönemiisebüyüktür.Bireğitim-öğretimaracıolaraktoplumlarınsulhunevehuzurunakatkısıdaoorandaönemlivebüyüktür.Bubakımdanbuçalışmanındineğitimi,erdemlereğitimivebarışeğitimialanlarındayapılacakbaşkaçalışmalaradakatkısunmasıumulmaktadır.

KAYnAKçA1. Açık,A.,Macit,A.,Menküç,D.,Dirlik,E.E.,Paksoy,h.B.,Yiğit,h.,Beyazal,M.(2018).

Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Temel Dini Bilgiler (İslam 2).Ankara:MilliEğitimBakanlığıYayınları.

2. Ağırakça,G.P.,Yiğit,h.,Aydın,S.,Akkaya,v.,Erkul İ., (2018).Anadalu İmam Hatip Liseleri İslam Ahlakı.Ankara:MilliEğitimBakanlığıYayınları.

3. Akseki,A.h.(1943).İslam.c.ı.İstanbul:Matbaa-iEbuzziya.4. Ateş,S.(1991).Yüce Kur’an’ınÇağdaş Tefsiri.C.ıı.İstanbul:YeniufuklarNeşriyat.5. Bektaş,A.,Pesen,M.N.,Özyurt,S.,Özüdoğru,f.(2018).Ortaöğretim Din Kültürü ve

Ahlak Bilgisi 9.Ankara:MillîEğitimBakanlığıYayınları.6. Bilmen,Ö.N. (1985).Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri. c. Vı. İstanbul:

BilmenNeşriyat.


7. Cüceloğlu,D.(1996).Yeniden İnsan İnsana.12.Basım.İstanbul:Remzi.8. Çağrıcı,M.(2011).“tevazuMaddesi”,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.40.

583-585.9. Çağrıcı,M.(1993).“CömertlikMaddesi”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.

8.82-83.10. Dökmen,Ü.(1997).Sanatta ve Günlük Yaşamda İletişim Çatışmaları ve Empati.6.bsk.

İstanbul:SistemYayıncılık.11. el-Ezheri(1964).Tehzibu’l-Luğa.c.12,s.446-447.Mısır:Daru’l-MısriyyeMatb.12. Esed,M.(1997).Kur’an Mesajı.çev.Cevatkoytak,AhmetErtürk.İstanbul:İşaret.13. fromm,E.(1980).SevmeSanatı,çev.YurdanurSalman.5.Bsk.İstanbulDeYayınevi.14. Gazali(1974).Esmau’l-hüsnaŞerhi.çev.M.ferşat.İstanbul:ferşat.15. halilb.Ahmed,(1998).Kitabu’l-Ayn,tahk.MehdiMahzumi-Dr.İbrahimes-Semarai,

Beyrut.s.265-266.16. hökelekli,h.(2011).Değerler Psikolojisi ve Eğitimi,İstanbul:timaş.17. hökelekli,h.(2013).Psikoloji, Din ve Eğitim Yönüyle İnsani Değerler,İstanbul:DEM.18. İbnManzur(1956).Lisanu’l-Arab,c.12,s.289-291.Beyrut:Daru’l-Beyrut.19. kasapoğlu,A.(2010).İslam’daSelamveSelamlaşmaOlgusu.Hikmet Yurdu.Yıl:3.c.3,

s.6.49-87.ıSSN:1308-6944.20. kırman,S.,Menküç,D.,uysal,t.k.,Paksoy,h.B.,(2018).Ortaokul Din Kültürü ve Ah-

lak Bilgisi 6.Ankara:MilliEğitimBakanlığıYayınları.21. konaklı,N,Çınar,h.,Emiroğlu,s.(2018).Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 10.

Ankara:MilliEğitimBakanlığıYayınları.22. Macit,A.,Menküç,D.,Soydaş,D.t.,PesenN.M.,kırman,S.(2018).Ortaokul Din Kültü-

rü ve Ahlak Bilgisi 7.Ankara:MilliEğitimBakanlığıYayınları.23. Mertoğlu,M.S.(2009).“SalâtuSelam”Maddesi.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-

pedisi. C. 36. S. 23-24. 24. Mir,M.(1996).Kur’ani Terimler ve Kavramlar Sözlüğü,çev.MuratÇiftkaya,İstanbul:

İnkılap.25. Mukatil b. Süleyman (2004).Kur’an Terimleri Sözlüğü, tahk.Dr. AbdullahMahmut

Şehhate,terc.M.BeşirEryarsoy,İstanbul:İşaret.26. Nayir,S.,Açık,A.,Beyazal,M.,Paksoy,h.B. (2018a).Ortaokul Din Kültürü ve Ahlak

Bilgisi 8.Ankara:MilliEğitimBakanlığıYayınları.27. Nayir,S.,Yılmaz,M.,karataş,V.,Pesen,M.N.,Özüdoğru,f.(2018b).Ortaöğretim Temel

Dini Bilgiler (İslam 1) Ders Kitabı.Ankara:MillliEğitimBakanlığıYayınları.28. Nazıroğlu,B.,Gün.A.,kılıç,A.İ.,kaya,f.(2016).temelAhlakiDeğerler,Teoriden Pra-

tiğe Değerler Eğitimi,Ankara:Nobel.29. Pazarlı,O.(1980).İslamda Ahlak,2.Sm.İstanbul:Remzi.30. Razi,f.(1988).Tefsir-i Kebir-Mefatihu’l-Ğayb.c.17.Ankara:Akçağ.31. Ryan,k.,Bohlin,k.E(1999).Building Character in Schools.Sanfrancisco:Jossey-Bass.32. tarhan,N.(2016).Değerler Psikolojisi ve İnsan.İstanbul:timaş.33. t.C. Milli Eğitim Bakanlığı (2014). İslam Ahlakı Dersi Öğretim Programı. https://

dogm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2018_09/28092216_ıslamAhlaki_2014.pdf ad-resinden21/01/2019tarihindeedinilmiştir.

Safiye KESGİN 79

34. t.C.MilliEğitimBakanlığı(2018a).Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Prog-ramı. (Ortaöğretim 4-8. Sınıflar). https://dogm.meb.gov.tr/www/icerik_goruntule.php?kNO=14adresinden20/01/2019tarihindeedinilmiştir.

35. t.C.MilliEğitimBakanlığı(2018b).DinkültürüveAhlakBilgisiDersiÖğretimProg-ramı(Ortaöğretim9,10,11,12.Sınıflar).https://dogm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2018_05/15104708_201813015378536-DkAB_9-12._SYnYf__DOP__2018.pdf adre-sinden20/01/2019tarihindeedinilmiştir.

36. t.C.MilliEğitimBakanlığı(2018c).OrtaokulveİmamhatipOrtaokulutemelBilgi-ler(İslam1-2)ÖğretimProgramı.https://dogm.meb.gov.tr/www/icerik_goruntule.php?kNO=14adresinden22/01/2019tarihindeedinilmiştir.

37. t.C.MilliEğitimBakanlığı(2018d).OrtaöğretimtemelBilgiler(İslam1-2)ÖğretimProgramı. https://dogm.meb.gov.tr/www/icerik_goruntule.php?kNO=14 adresin-den22/01/2019tarihindeedinilmiştir.

38. türk Dil kurumu (2019). “GüvenMaddesi”, türk Dil kurumu Elektronik Sözlüğü.http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=tDk.GtS.5c-607cf2c0b254.98959457adresinden21Ocak2019tarihindeedinilmiştir.

39. topaloğlu,B.(2009)“Selam”Maddesi.türkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi.C.36,s.341-344.

40. uzunoğlu,N.(2003).Allah’ın99Sıfatı–Esmaü’l-hüsnaAçıklaması,çev.NilgünDürca,Ankara:Zembil.

41. Yaman,E.(2012).DeğerlerEğitimiEğitimdeYeniufuklar.2.bsk.Ankara:Akçağ.42. Yapıcı,A.&kayıklık,h.(2005).RuhSağlığıBağlamındaDindarlığınÖzSaygıvekaygı

ileİlişkisi.ÇukurovaÜniversitesiÖrneği.DeğerlerEğitimiDergisi.3/9.177-206.43. Yazır,h.(tsz).hakDinikur’anDili.c.V.İstanbul:EserNeşriyat.44. Yıldırım,S.(1997).kur’an’dauluhiyet.İstanbul:kayıhan.45. Yiğit,h.,Açık,A.,Doğan,E.Ö.,kırman,S.,Özüdoğru,Menküç,D.(2018a).OrtaokulDin

kültürüveAhlakBilgisi4.Ankara:MilliEğitimBakanlığıYayınları.46. Yiğit,h.,Açık,A.,Doğan,E.Ö.,DirlikE.E.,Macit,A.,(2018b)OrtaokulDinkültürüve

AhlakBilgisi5.Ankara:MilliEğitimBakanlığıYayınları.47. Yurdagür,M.(1984).Allah’ınSıfatlarıEsmaü’l-hüsna,İstanbul:Marifet.

vanlı Bir Kürt Sûfi: feqîyê teyran

Muhammed Ali YıldıZ1

1 Dr.ÖğretimÜyesi,BartınÜniversitesiİslamiİlimlerfakültesitemelİslamBilimleriBölümütasavvufAnabilimDalıBaşkanı

CHAPTER4

Muhammed Ali Yıldız 83

Giriş1560-1632yıllarıarasındayaşayanfêqîyeteyranönemlibirkürtşairdir.Aynızaman-

datasavvufikişiliğideolanfêqîyeteyran,ilahiaşkyolculuğuylageçmişömrüneönemlitecrübelerveeserlersığdırmıştır.ŞiirlerivesadedildeyazdığıhikayeleriilekürthalkınınYunusEmre’siolarakkendisinikabulettirmiştir.Birkürtbeyininoğluolarakdünyayagel-mişolmasınarağmeniçindebulunduğuzenginliğiteperekkendisiniilahiaşkyolculuğunaadamıştır.İlahiaşkiçindiyardiyardolaşmış,gezginlakabınıalmıştır.Allah’tafâniolmaarzusuileömrünütüketmiştir.kuşlarındilinibildiğiveonlarlakonuştuğudarivayetedil-mektedir.YaşamışolduğuVaniliveBahçesarayilçesikadimbirkültüresahipolduğundanveönemlimedeniyetlereevsahipliğiyaptığındanyaşadığıcoğrafyanınvekültürhavzası-nınönemliorandaetkisialtındakalmıştır.Yaşadığıcoğrafyanınetkisialtındakalmışolma-sınınyanındabucoğrafyayavebucoğrafyanınözellikleedebiyatkültürüneönemliizlerbırakmıştır.tümbunedenlerdendolayıhakkındaçalışmayapılmayalayıkbirşahsiyettir.kendisiileilgiliyapılmışçalışmayokdenecekkadarazdır.Bazıinternetsitelerindebir-birinitekraredenifadelerdışındahakkındayapılançalışmalarbirelinparmaklarınıbilegeçmeyecekkadarsınırlıdır.Özellikleakademisyeniolduğumuztasavvufalanındahakkın-daneredeysehiçbirçalışmanınolmadığınıüzülerekmüşahedeetmişbulunmaktayız.Buamaçlaazveyetersizdeolsabaşlangıçniteliğindekibuçalışmayıyapmayakararverdik.kürtçebilmediğimizdenbukonudakürtkökenli,kürtçeokuyupyazabilentalebelerimiz-denyardımistedik.Özelliklebazışiirlerinitercümeetmekonusundakürtçebilentalebe-lerimizinönemliorandayardımınıgördük.kendilerinidebudeğerlimutasavvıfhakkındavebunabenzerbaşkakürtmutasavvıflarhakkındaçalışmayapmayateşvikettik.

Buçalışmamızdailkolarakfêqîyeteyran’ınyetiştiğiVanilivekütçeismiileMiksolanVan’ınBahçesarayilçesinintarihinielealarakkonuyabaşlamayıuygunbulduk.Ziraköklübirgeçmişvemedeniyetesahipolanbubölgeninfêqîyeteyranüzerindeönemlietkileriolmuştur.fêqîyeteyrandaelbettebeslendiğibucoğrafyakültürüneönemlikatkılarsun-muştur.Dahasonrabuçalışmamızda fêqîyeteyran’ınhayatıveeserlerihakkındabazıbil-gilendirmeleryaparakçalışmamızadevamettik.hayatıveeserlerindenhakkındaverdiği-mizbazımalumatlardansonraise fêqîyeteyran’ıntaşavvufanlayışıileşairliğihakkındabazı değerlendirmeler yapmaya çalıştık. Onun tasavvuf hakkındaki görüşlerini ortayaçıkarabilmekamacıylabazışiirlerinebaşvurduk.kürtçeolanbuşiirlerinintürkçeanlamkarşılığınıdailgilisatırınhemenkarşısındavermeyegayretettik.Onunşairliğivetasavvufanlayışıhakkındaverdiğimizmalumatlardansonraiseçalışmamızınsonuçkısmındaça-lışmamızesnasındaulaşmışolduğumuzçıkarımlarıözetleyerekeserimizitamamlamayagayretettik.Birönsözölçeğindegördüğümüzbuçalışmamızın,ardındandahatafsilatlıçalışmalarıberaberindegetireceğiumuduylasizleriAllah’aemanetediyor,VanveBahçe-saraytarihihakkındabilgilendirmelervererekçalışmamızabaşlamayıuygunbuluyoruz.

1. vAN vE BAHÇESArAY (MiKS) tAriHiVanGölükıyısındatopraklarıverimli,akarsularıbol,iklimkoşullarıoldukçaelveriş-

li,birçokmedeniyeteevsahipliğiyapmışbiryerleşimmerkeziolanVanveçevresi,coğ-rafyabakımındanönemlibirkonumdaolduğuiçin,birçokuygarlığaevsahipliğiyapmış-tır.urartuMedeniyetininbaşkentiolanVan’dabugünekadarvarlıkgöstermiş;hurriler,hititler, Persler,Medler, Selçuklular veOsmanlılar gibi birçokkültürün izlerini görmekmümkündür.Vanbölgesicivarında,hemenhemeneneskimedeniyetizlerinekalenin6kmcivarındabulununan,tilkitepehöyüğü’nderastlanmıştır.M.Ö.4000yıllarınaaitbazıkalıntılarbubölgedebirkültürünvarlığınıortayakoymaktadır.Buradabulunanmabed,heykel,vazo,dörtgenşeklindeevlervemezarlarabırakılanidoldenileneşyalarınbulun-masıoldukçagelişmişbirkültürşeridininiçindeolduğunugöstermektedir.BukültürOrtaAsya’danDoğuAnadolu’yaveoradandaGüney’einmiştir(Aydın,1998:19).


urartukralı ı.SardurtarafındanMÖ.840–830tarihleriarasındakurularakbaşkenthalinegetirilenVan(tuşpaveyaturuşpa)şehri,urartuDevletiyıkıldıktansonra,buralaraOsmanlıDevleti’ninhâkimolmasınakadaruzunbirsüreöneminiyitirmiştir.urartulardansonrasıraylaAsur,İskit,Med,Pers,İskender(Selevkius),Roma,Part,SasaniveBizans(kı-lıç,1997:3-4)hâkimiyetlerialtınagirenVanBölgesihalifeÖmer’inkomutanlarındanİyadbinGanemtarafından640’dafethedilerekİslamDevletisınırlarıiçerisinedâhiledilmiştir(İbniNuh,1315:62).BudönemdeVanBölgesindeyaşamaktaolanErmenilerdenbazılarıcizyevererekMüslümanlarlaanlaşırken,diğerleriBizanshâkimiyetincehimayeedilerekkayseri’yeyerleştirilmiştir(Sabri,1928:22-23).

Van isminin kaynağı hakkında farklı görüşler beyan edilmiş bunlardan en bilimselolanıurartuca“Biane”veya“Viane”dençıkmışolduğudur.tarihikaynaklarınbütünündeurartular“Bianili”demişlerdir.tarihboyuncaVanbölgesisavaşlar,akınlarveçetinmü-cadelelerinolduğubirortamolmuştur.BunedenleBatılıülkelerinasırlaröncesineaittar-ihieserler,üzerinintozuilekorunurkenbizimbirasıröncekieserlerimizdahiçokbüyüktahribat görmüştür. Arkeolojik araştırmalara göre Van ili yazılı tarih öncesi dönemleriM.Ö.5000-3000yıllarıkalkolitikdönembaşlarınakadaruzanmaktadır.M.Ö.2000yılındabubölgedeilkolarakdevletkuranlarhurrilerdir.DahasonrahurrilerinbölgedekidevamıolanyerlikavimlertarafındanM.Ö.900yıllarındabaşkentlerituşbayaniVanolanurartuDevletikurulmuştur.Assuryazılıkaynaklarında“uruatri”olarakgeçenveM.Ö.1273yılın-datarihsahnesineçıkanurartular,batıdafıratNehri’ndenDoğuda,İranAzerbaycan’ına,kuzeyde,GökçeGölileArasvadisinden,GüneydetoroslarveurmiyeGölü’nüngüneyinekadaruzanangenişbircoğrafyayaegemenolmuşveYakındoğu’nunenbüyükdevletle-rindenbiriolmuştur.krallığınçekirdekbölgesibugünküVankalesiveçevresidirkibuyüzden,urartukrallığı’nazamanzaman“Vankrallığı”dadenilmektedir.DoğalbirkalegörünümündeolanVan,büyükbirbaşkentinkurulmasıvegelişmesi içintümkoşullarasahipti.AncakDoğuAnadolubölgesindeyeralandiğerkentlersiyasivetarihiolarakbukadarbüyükbirönemesahipolamamışlardı.urartuyerleşimlerigenelolarakDoğuAna-dolubaştaolmaküzereGürcistan,Ermenistan,Nahçıvan,İranveırak,topraklarınakadaryayılmıştır(Pınarcık,2012:459-482).

urartular’ ınyıkılmasındansonraVanbölgesieskiihtişamınıkaybetmişveuzunbirsürebuihtişamınakavuşamamış,sıksıkeldeğiştirenbirbölgehalinegelmiştir.frigya-lı’larvebirkısımErmenilerdebusıralardabölgeyegirmiş,ancakçokazınlıktaolduklarıiçinfazlakalıcıolamamışlardır.M.S. ikinciyüzyılakadar,PerslerveBizanslılararasındaeldeğiştirmişvedahasonraBizans,hâkimiyetielinealarakErmenilereçeşitligörevlervermiştir.Bizans’ınidaresinesonverenSasaniler,bubölgedehükümsürmüşveyaklaşıkolarakyedinciyüzyılınilkçeyreğindehükümranlığısonbulmuştur.625yılındaDerbendyoluilebölgeyehazartürklerigirmiş,fakathâkimiyetlerinden13yılsonra638deİslamorduları İyazBinGanemkumandasındabölgeyi fethettive4yıl sonraordu ilerleyerekİran’ıdabozgunauğratınca,bölgetamamıylaArapİslamdevletininidaresinegeçti.Böl-geninİslamileşereflenmesibuşekildebaşlamışolupİslamiyet’i tanımamışolanhazartürkleriakınlarınıterketmeyip720yılındaBinhavfkumandasındaVanveAzerbaycan’ıtekrarele geçirmişlerdir.Emevilerden’dehalifeYezid zamanındaCerrahBinAbdullahgönderildi isedebölge800yıllarınakadarhazarlar’ınhâkimiyetindekalmıştır.Buböl-gedegüçtoplayaraksözsahibiolmayabaşlayanhazarlar,muaviyeyönetimdekiemevilerileuzunbirsüremücadeleetmişlerdir.SürekliartanArapsaldırılarıkarşısındahazarlardiğertürkboylarınındayardımıylaAraplarakarşıdahadüzenlihareketetmeyebaşladı-larveüzerlerindekiMüslümanAraplarınyenilmezolduklarınadairoluşaninancı,onla-rıpusuyadüşürüpağırbirkayıpyaşatmalrıylabudüşünceyiyıkmışlardır.Sıksıkdevamedenbu savaşlardanbir sonuçalınamamış, taki737yılındaemevilerinkırkbinkişilikhazarordusunuağırbiryenilgiyaşatıncayakadardevametmiştir.hazarhakanıbuyenil-gidendolayıislamiyetizorunluolarakkabuletmişAraplargittiktensonraeskidininegeri


dönmüştür.Budönemdemusulakadar ilerleyenhazarlarkısmiolarakMüslümanoluphalifeyitanıyarakonabiatetmişlerdir.778yılındabizanslaAbbasilerdenhasanbinkah-tabekumandasındakiordununkarşılaştığınıvebizansınyenilipyetmişbinaltınödeyerekfıratıngersisneçekilmeyikabulettiğinitarihlerkaydetmektedir,ancakbukumandanvanbölgesinegirdiğindeGürcükralıliparitkumandasındakiGürcü,ErmeniveBizanslılarta-rafındanpusuyadüşürülüpöldürülmüştür(talay,1998:35).

Çeşitlidönemleryaşayanbölgede,Abbasilerzamanındahalifeninhassaordusununönemlikısmınıteşkiledentürkler,birliklerhalindeAkdenizveGüneydoğuAnadolu‘yaAhlat’akadargelmişveyerleşmişlerdir.BuğaElkebir’inseferindenhemenhemenbirasırsonra969daBizans’lılarVanGölübölgesinitekrargerialdılar.kafkasya‘yakadarulaşa-rakonların tabiiyetinikabul edenErmeniveGürcülerdışındayüzbinlerceMüslümanıkılıçtangeçrdiler.Malazgirt’infethineyaklaşıldığıdönemde,MerkezVastan(Gevaş)olmaküzereBingöl,muş,VanveAğrıBizans’abağlıVaspurakanEyaletiidi.Selçuklularınbölgeyeilkgirişi1054yılındatuğrulBeyaracılığıileolmuşbutarihteSelçuklularkurulalısadece17yılolmuştur.BiryılsonratuğrulBeyyanınakutalmışBeyidealarakbağdatakadarilerlemiştir.fatımilerinidaresinesonverilmişolup1057deAlpArslanınkardeşiveÇağrıBeyinoğluYakutiBeyDoğuAnadolu’yagirdi.kayserideBizanstekfurunubozgunauğrattı.1058deYakutiBeyAni’lerinüzerineveVanGölününkuzeyineakınlaryaparak1063teurfamuhasaraedildi.1064teVanveErcişkalesiAlpaslanınoğluMelikşahtarafındanfethedilerekhalep’ekadarinildibusıralardaAhlat’taSelçuklulardanAvşinBeyvardır.hakkateslimiyetyönündentanınmışAlparslan1071dehaçlıordusunumalupederekRomenDiyojenveAnadoluyagözdikendüşünceleri silipatmıştır.harzemşah,karakoyunlular,AkkoyunlularveSafevilerbölgesindehükümsürmüşsedekanunininırakeynseferisıra-sındaVeziriazamİbrahimPaşatebrizegiderekVankalesininanahtarlarınıteslimalmışveSafevilerinVanüzerindekiegemenliği1548yılındakısabirkuşatmadansonraVantama-menOsmanlılarınidaresinegeçmiştir.1548yılındaVanşehrihakimiyetaltınaalındıktansonra İran sınırında önemli askeri ve stratejikmerkez olması hasebiyle kurulan Van,Beylerbeyliğininmerkezioldu(Göyünç,1986:199).

Vangölüçevresindekisancakların,yanısıraVanhinterlandındakiyerleşimbirimler-ininbirkısmıdaSancak,kazaveNahiyestatüsündeVanBeylerbeyliğinebağlandı. İrantopraklarındagenişlemeveyayapılanidarideğişikliklerleonalıveonsekizinciyüzyıllararasındaVanEyalet’indekiSancaksayısı13-14arasındadeğişiklikgöstermiştir.Van,Adil-cevaz,Bitlis,Erciş,Müküs,Albak,MahmudiveVan’ınköyleriolankarkar,Ağakis,kisangibiyerleşimbirimleribuyüzyıllardaVanEyalet’inebağlısancakveyanahiyeleridi(kılıç,2001:192-193).

Gerek ÇaldıranMeydanMuharebesini ve gerekse Van’ın fethini bir türlü hazmede-meyen İran’lılarbuyerlerdedurmadanpropagandayaparakaşiretbeylerinikandırma-yaçalışmışfırsatbuldukçayerleşimyerlerini istilaetmiş,dönemineserleriniyakıpyık-mışlardır. Ondokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren devlet otoritesinin zayıflamasınedeniyletaşardakiuygunsuzluklarVan’dadabaşgöstermiş,yerelyöneticilerarasındakirekabet,kötüidareileVan’daçekişmeveisyanlarayolaçmıştır.ValilikgörevindebulunanDervişPaşa,1819yılındaisyanbastırılıp,idamedilinceyekadar13yılboyuncamerkezihükümete kafa tutarak Van Eyaletini elinde tutmuş 1830 da bu kez İshak Paşa İsyanızuhur etmiştir (Gencer, 2010:16-17,58). Devlet otoritesini sağlamak üzere Van’a gelenSertMahmutPaşa,DervişMahmutPaşa’yıidamettirmiştir.BugünVankalesiönündeeskimezarlıktakiüzerisivrikubbeliveSelçuklularamaledilentürbeDervişMehmetPaşa’yaaittivemezartaşıVanMüzesin’dedir(talay,1998:72).

CumhuriyetdönemindeErmenilerinsorunlarıartarakdevametmişolup,İngilizler-in veRusların desteği ile Ermeniler bu bölgede katliamlara başlayıp burayı yurt edin-meyiamaçlamışlarvebüyükbirErmenidevletikurarakvarlıklarınıburadaidameetmek


istemişlerdir.Buemelleriiçinkadın,çocuk,yaşlı,gençdemedenbölgehalkınazulmetmişve büyük katliamlar yaparak bölgede çoğunluk olduklarını göstermeye çalışmışlardır.ŞuanVanveçevresinde,Ermenilerinyapmışolduğukatliamlarınizleriinsanlarınaklın-dayeralmaktavekatledilenmasuminsanlarınmezarları,farklışehitliklerdeyeralmak-tadır.GünümüzdedeErmenilerbutopraklardahakiddiaetmektevebunufarklıülkelerindesteğiylegündemegetirmektedirler.

BahçesaraykürtçeismiyleMiks,Vaniliningüneybatısındayeralan,hakkariveCizrearasındakalmışbir ilçedir.Özelliklekültürelaçıdanhakkari’ninetkisindekalmışbuikikadimşehrehakimolanlardaimaMiks’ideetkisialtınaalmak istemişlerdir.Busebep-lehakkariveCizreüzerindekimücadelelerdeMiksdepayınıalmıştır.Miks’inismitarihikaynaklarda “Moksena”olarak geçmektedir.Romalılarbölgeyehakimolduklarındabu-radaMoksenaEyaletioluşmuştur.hernekadarbuEyaletRomalılarınhakimiyetialtındaolsadaburanınyerlilerikartveliGürcüleridir.RomaİmparatoruDiyokletiyanoszamanın-daburası veCizre İmparatorluk içinönemli askerimerkezlerdirbudurum7.YüzyıldaAraplarınburayagelmesinekadardevametmiştir.OdönemdeburadahakimiyetsahibiolanlarErmenilerdir.AbbasilerdönemindeMiksvecivarındakibirçokbölgeErmenilerinhakimiyetindedir.BuradakiegemenlikVasporakanlaraaittivemerkezleriWestandı908yılındaAppasilertacıkralGagîk’everdiler.BukralArdzirunisoyundangeliyordu.Bun-dan sonraWestanAbbasiler’ebağlandı.Miks,Adilcevaz,GevaştakikalelerbuPrensvekrallardönemindeinşaedilmiştir.1018yılındaSelçuklularınsaldırılarıbaşlarodönemdeSenekherim’dir.Senekherim1021yılındaBizanshükümdarıBazilileantlaşmayaparvebubölgeyiBizans’abırakır.BundansonraVasporakanlarınbubölgedekihakimiyetisonbulmuşturkalıntılarıhalenVanveMikscivarındamevcuttur.ÖrneğinAkdamarkilisesiveSaintGeorgieskilisesibunlaradandır.11.yüzyıldatürklerinveMoollarınMiksveVan’asaldırılarıdevametmiştir.BuyüzyıldaMüslümankürtlerinhakimiyetiileberaberburadaErmenilerinhakimiyetizayıflamıştır.fakatOsmanlıhakimiyetinekadarkürtlerinhakim-iyetipekgüçlenmemiştir.SırasıylaPezreş,PezspiveSafevilerMiks’ehakimolmuşlardır.BuyüzyıldakürtMirlerinindeburadahakimiyetiolmamıştır veMiksüzerinde süreklibirmücadeleyürütülmüştür.BazenhakkariMirleribazendediğerleritarafındanburasıhakimiyet altına alınmıştır bu durumOsmanlılara kadar devam etmiştir. Osmanlı Sul-tanıYavuzSelimvekürtBeyleriarasında1514yılındayapılanaraştırmayaMiksdedahilolmuştur.1514yılından1555yılınakadarOsmanlılarveSafevilerarasındabüyükmü-cadeleleryaşanmış.1555yılındaOsmanlıveSafevilerarasındaantlaşmaimzalanmıştır,antlaşmayagöreAzerbeycantebriz ve ırakOsmanlılarakalmıştır. Miksdebu çerçevedebirSancakolurveVan’abağlanır.Şerefnameyegörebudönemin ilkBeyiEvdalBeydir.kürtlerveOsmanlılararasında federatifbirsistemkurulmuştur,herbirşehrinMir(Prensi)Osmanlılarlabirliktehareketetmiştir.EvdalBeydensonrasırasıylaMirEhmed,MirhesnêVelîveİkinciEvdalBeyMiks’deegemenolmuşlardır.feqîyêteyran’ınyaniMirMuhammedBeyinikinciEvdalBeyinoğlusöylenmektedir(Jiyan,2012:27-39).

2. HAYATı

2.1. Adı ve lakaplarıfeqîyêteyran’ınbirçok ismivardır.Obir çok şiirinde farklımahlaslarkullanmıştır.

feqê têra, feqê hêşetê, feqîyê Gerok, Meksî, Xoce ve Mîr Mihê bu mahlaslardan ba-zılarıdır. fakat en çok bilineni feqîyêteyran’dır. fakat asıl adıMuhammed’dir (Sadinî,2013:200).MelayêCizîrî ilekarşılıklı atışmalarındanoluşan “Feqî û Mela” adlı şiirindekendisişöyledemektedir.“Dikenler içinde bir gülüm, Muhammed ismiyle anılırım, Gülzâr-larda şakıyan bülbülüm, İşteaşktansararmışhalim”(Sadinî,2013:28).Odahaçokfeqîyêteyranlakabınıkullanmışinsanlarbuismiyleonutanımıştırkelimeanlamıisekuşlarınhocası manasına gelmektedir (http://lonelyon.blogspot.com/2010/03/feqiye-teyranfa-kiyi-tayran-n-hikayesi.html).


feqi lakabının sıkça zikredildiği şöyle bir rivayetmevcuttur. feqîyê teyran CizreyegiderkenyoldabirPapazarastlarveonunlaarkadaşolur.Birmüddetyürürleryoruluncabirağacıngölgesindedinlenmeyekoyulurlar.Oesnadaikikuşgelirveağacınüzerineko-narlar.kuşlarbirbirleriylekonuşurkenfeqigüler.Papazfeqi’yesorar:“Sen neden gülüyor-sun?”feqi:“Bu bizim âdetimizdir, biz Feqiler öylesine güleriz”der.Papaz:“Elbette her gül-menin bir sebebi vardır, kişi sebepsiz yere gülmez”der.feqi:“Evet dediğin gibidir, fakat sana söylersem, bana ihanet edebilir, başıma bir bela getirebilirsin”der.Papazsöyleyeceğişeyihiçkimseyesöylemeyeceğinedairsözverir.feqimeseleyiolduğugibianlatmayabaşlar:“Ben kuşların dilini anlıyorum ağacın üzerindeki kuşlardan biri diğerine: Benim Cizre’de çok acı çekeceğimi söylüyordu, ben de bu yüzden güldüm”der.Papazsesçıkarmadanvetekraryolakoyulur.Cizre’yegeldiklerindefeqi‘Medreseyegiderkenpapazdakiliseyegider.kili-sedehalkbirarayagelmiştirvesankibirşeylerarargibibirorayabirburayagidipgelirler.Papazonlarıdinlemeyebaşlar.falcıbirkadınhalkaşöyleder:“Kilisenin toprağına gömülü bir hazine var. Fakat ben yerini bilmiyorum” hazinearayanlararasındaCizre’ninMiridevardır.PapazMir’inyanınagidip,feqi’nindurumunuanlattırveMir,Papaz’ınsöyledikleri-nidinlediktensonrafeqi’yihemenyanınaçağırttırveolanlarıanlattır.feqişöyleder:“Ben hazineyi çıkarırım fakat kendi payımı da istiyorum”.Mir,feqi’ninşartınıkabuleder.feqibirazyemalarakkiliseniniçinedöker.kuşlargelipyemiyerler.Veşöylekonuşurlar:“Bu yemi buraya kim döktü. Feqi hazine için bu yemi buraya dökmüş, sen hazinenin nerde oldu-ğunu biliyor musun? Evet biliyorum.”Sabahgüneşdoğduğundahangitaşavurursahazineotaşınaltındadır.feqîsabaherkendenkalkıpkiliseyegider.taşıtanıdıktansonraMir’inevi-negidipdurumubildirir.taşkazılırveiçindenbüyükbirhazineçıkar.Mir,feqi’yesorar:“Sen ne kadar istiyorsun?”feqi:“Papazın başının ağırlığı kadar altın istiyorum”der.Mir:“Papazın başının ağırlığını bilmemiz için başını kesmemiz lazım” dediğindefeqi:“Öyleyse kesin”der.Papazınkafasınıkeserlerveterazininbirkefesinekoyarlar,diğerkefeyebütünaltınlarıkoymalarınarağmenpapazınkafasıağırgelir.Mir,budurumkarşısındafeqi’ye“Sen bu durumu biliyordun”der.feqialtınlarıkaldırırvekefeyebirkaçavuçtoprakkoyar.hemenardındanpapazınkellesininüstündeolduğukefehavayakalkar.feqi,Mir’edönerveşöyleder:“Mirim ben altın istemedim, altınlar sana olsun. Benim amacım sizlere insan-ların gözünün ancak toprakla doyduğunu göstermekti” der(http://kürtedebiyati.blogspot.com/2013).

2.2. Doğumu 1560-1632yıllarıarasındayaşayanfêqîyeteyran’ınbabasınınadıAbdullaholupan-

nesininismiisetamolarakbilinmemektedir.Dindarbirailededünyayagelmişolanfêqîyeteyran’ın Melayê Cizîrî ile aynı çağda yaşadığı bilinmektedir. Bunun en önemli kanıtıdafêqîyeteyranveMelayêCizîrî’nin ifadeleridir.Çünküonlarınbirliktesöylediğişiirl-ergünümüzekadaruzanmaktadır.Buşiirlerbizeodönemeaitbilgilerdevermektedir.fêqîyeteryan,MelayêCizîrî’ninöğrencisidirveilkbaşlardaonunüslubunauygunşiirleryazmıştır(Celadet,1932:10).fêqîyeteryan’adairilkönemlikaynak,şairvefilizofAhmedhâni’dir.Ahmedhani“Mem û Zîn”adlıeserindeşöyleder:“Meleyê Cizîrî’nin ruhunu geri getirir. Eliyê herîrî’yi tekrar canlandırır. Feqiye teyranı keyfe boğardım. Ki bu keyif daima sürer giderdi.” Ahmedhanî’inbuşiirindenanlaşılıyorkifêqîyeteyran,Ahmedêhani’denönce yaşamıştır. Bu sebebple denilebilir ki fêqîye teyran, 1652 den önce yaşamıştır.Çünkü “Mem û Zîn” 1694 te yazılmıştır. fêqîye teyran’ın bu döneme kadar yaşadığısöylenilemez çünkübukadaruzunyaşamasımümkündeğildir (Jiyan,2012:247-267).kürt edebiyatınınYunusEmre’si olarakbilinen16. yüzyılın şairlerindenfêqîye teyranöncelerihakkari vilayetinebağlı olandaha sonraVan’a bağlananBahçesaray (Müküs)ilçesinde Dünyaya gelmiştir (Çiçek, 2017:175-176; kurdo, 1992:70; Yıldırım, 2014:16;uzun, 2011:12; Dêreşî, 2005:21). Şeref han’ın şerefnamesinde 16. yüzyılın sonlarındamüküsünyöneticisiolan(müküsbeyi)Evdal(veyaEbdal)Beyi’inAhmedveMuhammed


adındaikioğluolduğunuyazar.MirMuhammedEbdalbey’inküçükoğluolanfêqîyetey-ran’dır.Babasının1597deölümündensonraoğluMirAhmed’emirlikverilir(Şerefhan,2006;167).

2.3. tahsil HayatıfêqîyeteyranilkeğitiminidoğduğuyerolanBahçesaray(Müküs)’daalmıştır.Birçok

şiiriniburdayazmışolup“Hozanê Meksi”olarakkendini tanıtmıştır.Müküsdekihocasıondakicevherigörmüşolacakkibölgeninilimmerkezikonumundakihizan’agitmesinisöylemiş, oda bu tavsiyeye uyarak ilim için yollara düşmüştür. hizanmedereselerindetahsilgörmüş,dinilimlerialarakbirâlimolmuştur.MirhesenêWelimedresesindeeğiti-mininbüyükbir kısmını aldıktan sonrafinike’yeoradandaCizre’ye geçmiştir.Buradamağaralarıylaünlüfinikköyündebirmedresevetekkeninkurulmasınaöncülükeder(Yû-sif,2012:37).BuradadaeğitiminibirsüresürdürdüktensonraCizredeMelayêCizîrîilekarşılaşmıştır.GenelkanaategöreonunMelayêCizirî’nintalebesiolduğuifadeedilir.feqi-yeteyranburalardaeğitimgördüktensonraölümünekadarWerezozköyündeyaşamıştır(kaya,2017:21).

hizan’da eğitim görürken, hizan’ın o dönem yöneticisi olan Cihan Paşa’nın kızı Si-nem’eâşıkolmuştur.MuhtemelenMirMuhammed’i,leylaileMecnun’unöyküsüneben-zerbirşekildefeqiyêteyranyapansüreçdeböylebaşlar(Çiçek,2016:193-194).CihanPaşa’nınkarısınınyaniSinem’inüveyannesininadıdaSinem’dir.MirMuhammed’iCihanPaşa’yaşikayetedenlerkasıtlıolarakonunPaşa’nınkarısınaaşıkolduğunusöylemişle-rdir.CihanPaşa,bundandolayıöfkelenmiş,MirMuhammedyanifêqîyeteyranhizan’danayrılmakzorundakalmıştır.BuayrılıkSinem’eölümMirMuhammed’ezulümolmuştur.BuaşkacısıylabaşkabiraşkaulaşanMirMuhammed,fizikalemdenmetafizikalemegeçişyapmayı başarmıştır. feqî-Sinem hikayesinde efsane özelliği taşınan şöyle bir rivayetmevcuttur.Sineminmezarınınbaşınagidenfeqîgönlündebeslediğioyakıcıaşkduygusuvesevgiliyiyitirmişolmanınnsancısıylasineminmezartaşınasarılır.kollarınkavradığımezartaşıyanlardanerimeyebaşlar.Sahidenbugündehalavarolanmezartaşlarınınyan-lardaniçedoğrubirincelemeninveyontulmuşluğunolduğugözeçarpmaktadır.Devrininedebiyat ve ilim adamlarıyla ciddi diyaloglar geliştiren, tasavvufi öğretiden nasiplenipbunoktadailahiaşkı,dimağlardakalıcıbirtatbırakanedebivebilgebirkişiliktirfeqîyêteyran aşk şairidir.Ona göremecazi ve gerçek aşkbirdir ve iç içedir. Şiirlerindekürtedebiyatından,hadisvetasavvuf’tanbahseder.teyran’ınşiirlerisade,rahatvetemizdir.halkındilini, sanatdiliniveedebiyatdiliniçokgüzelyoğurmuştur.Şiirlerinin içerikleridinitarihivetoplumsalolaylarladoludur.feqiyeteyran,İranlışairferiddidün-iAttar`danetkilenmiştir.Buetkiözelliklehemdüşünselanlamdahemdeşiiryazıştarzıbakımından-dır.Aslında“Mantık`uttayr/kuşDili”adlımesnevininşairiolanAttar`ın,tasavvufedebi-yatındaMevlana,Gülşehrigibişairlerideetkilemesifeqiyeteyra`nınesinkaynaklarıiçinönemlibiripucudur(Dağılma,2016:79-83). feqîyêteyranhayatınınbüyükbirbölümünüilimöğrenmekilegeçirmişbunlarıdabizlereeserlerindeyansıtmıştır.MaalesefgünümüzekadarulaşamamışbirçokeserimevcutolmaklaberaberözellikleRuskütüphanelerindehalenbirçokkitabımuhafazaedilmektedir.Bazıeserlerişunlardır.

3. ESErlEria) Şêx Se’nan (Şeyh San’an): Şêx Se’nan, hikâyesi manzum yazılmış tasavvufi bir

hikâyedir. kuşkusuz ki feqîyê teyran bize kalan sayısız büyük edebi ve felsefi eserinsahibidir.Bueserleröylesine folklorikvesadeözellikler taşırki;kimiyerdehangisiningerçektenkasideveyaratıcışiir,hangisininhalksöylencesiolduğunuayırmakgüçtür.herdurumda,feqîyêteyran’ınhalkdestanlarındakikalemizleriçokkalınvegüçlüdür.‘Şexê Sen’an Destanı’bunlardanbiridir(Bulut,1995:17).feqîyêteyran’ınönemlieserlerindenolanbueseriilkolarakDr.MargaritteBorisavnaRudenkotarafındanRusçaçevirisiyle1965


yılındaMoskovadabasılmıştır.RudenkobudestanıPetersburgdakidörtelyazmasındanalmıştır.Rudenkokitabındabuelyazmalarındanyararlanarak,“Teyran Şêx Se nan”isiminikoymuştur.Rudenko’nunyayımladığıbudestan33rubaidenoluşmuştur.Bueserkaynak-lardaşöyleanlatılmaktadır.Şeyh-iSen’anî, tasavvufidestanlarınmeşhurlarındandır. İlkolarakferidüddin-iAttar’ın,Mantiku’t-Tayradlıeserindeanlattığıbuhikâyeyidahasonrafeqiyêteyran,yenidenanlatmıştır(Pala,2004:430).feqiyêteyran’ınanlattığıbuhikâye-dekibaşkahramanŞeyh-iSen’anî’dir.Asıladıkadir’dir.Yemen’inSen’anşehrindenolmasınedeniyleSen’anŞeyhiveyaŞeyh-iSen’anîadıylabilinmektedir.Yaşıyetmişinüstündedir.kendisinebağlıyüzlercemüridivardır.50kezhaccagitmiştir.fakatgördüğübirrüyanınetkisiylemüritleriilebirlikteikametettiğikâbe’denRumdiyarınadoğrusefereçıkmayakararvermiş,oradabirgayrimüslimgençvegüzelbirkızaâşıkolmuştur(Attar,1990:95-127).Bukızıhikâyesindefakihteyran,bazenGürcübazenErmeniBeyi’ninkızıdiyedeifadeetmektedir.Buaşkonazilletgetirmiş,dinindençıkmasınabilenedenolmuştur.Müritlerionudoğruyoladavetetsedeonlarıdinlememiş,aşkınınpeşindenkoşarakzilletedüşmeyerazıolmuştur.Onunbuısrarınadayanamayanmüridlerikâbe’yegeridönemeyekararvermiştir.kâbe’yedöndüklerindeşeyhinkadimbirdostuonuterkedipkâbe’yedö-nenmüritleresitemetmişbuyaptıklarınınbirneviihanetolduğunuifadeetmiştir.Allah’aduaedipşeyhlerinehidayetistemelerigerektiğini,geridönüpşeyhlerinidealıpgerigetir-melerigerektiğinionlaratavsiyeetmiştir.Butavsiyeyeuyanmüritlerinduasıkabulolmuşişeyhhidayetegelmiş,gerikâbe’yedönmeyekararvermiştir.Şeyhtarafındanterkedilengençvegüzelkızonunayrılığındansonraonaçokbüyükbiraşkilebağlıolduğunufarket-mişvepeşindengidiponuyolunyarısındayakalamıştır.BuluştuklarındakızMüslümanolup vefaat etmiştir(https://www.yenisafak.com/arsiv/2001/Ekim/18/rozdenoren1.html;http://alikaradeniz.org/senan-seyhinin-hikâyesi/).

b) Bersîs (Bersîsê Abid): Budestandafeqîyêteyran’ınönemlieserlerindenbiridir. 211rubaidenoluşanbueser ilkolarakEbdurreqîpYusuf tarafından2004yılındaArasYayınlarıtarafındanpiyasayasürülmüştür.Bukıssadahalkdilindeşöyleanlatılmaktadır.Bersisa adında kenidini Allah yoluna adamış sürekli ibadet eden, Allah’a dua eden birzatvarmış.Günününyeme, içmeveçalışmadışındakalanbütünzamanınıböylegeçir-erekgünahişlemeyefırsattanımamıştır.BunugöreniblisonunasılyoldançıkaracağınıdüşünmüşveonaAllahdostu gibi görünerekkapısına varmış,Bersisa’ya elini dünyeviişlerdentamamençektiğinikendiniAllahyolunaadadığınıveBersisaileyaşamakistediği-nisöylemişvegeriyekalanömrünüonununlageçirmeyiarzulamıştır.İyiyürekliBersisabununiblisolduğunuanlamamışveonukabuletmiştir.ŞeytanbundansonraoyununundevamınabaşlamışBersisayemekyerkeno ibadetetmiş,uyurkenouyumamışAllah’adua ediyormuş gibi yapmış masum Bersisa’nın cahilliğinden faydalanmış. Bersisa onanasılböyleyapabildiğinisormuşodaşöylecevapvermişbenzamanındabüyükbirgünahişledimvepişmanoldum.AllahtabanabunulutfettiuyumadanyemekyemedensadeceonatövbeediyorumveibadetediyorumsendebirgünahişlesendebenimgibidahafazlaibadetedersindemişnasılbirgünahdiyesorusorarAlimgörünümünekiibliseiblis;adamöldürderobunuyapamamder,zinayapderobunudayapamayacağınısöyler.OhaldeiçkiiçderibliscahilBersisabunundiğerlerindendahahafifiolduğunudüşünürvekabuleder.İlkişibirmeyhaneniniçinegiripbirbardakşarapiçmekoluramabudefalarcatekraredervesarhoşolur.Şeytanaklınagirerveordakiçalışanhancıkadınayanaşırogecezinaeder,uyandığındanşaşırmışvepişmanolmuşturnasılyapayımdarkenkadınıöldürürkimsebilmesindiyevegömerşeytanboşdururmuinsanlarahaberverirvetutuklanır.kısasakısasdermahkemeveboynunaipgeçirilirşeytanordagösterirkendinibanaimanetsenikurtarayımder.Bersisaboynunueğerveosıradacellataltındakisandalyeyiçeker,Ber-sisaoracıktacanveririmansızbirşekildeölür(http://irfanmektebi.com/2008/11/01/bazen-zehir-altin-tasta-verilir).


c) Diğer Eserleri: Dimdimkalesi(kelaDimdimê),Aydilêmin(EyGönlüm),BiÇarkerîman(DörtkutsalAdına),ÇiyaAnîliDeştêkir(DağlarıGetiripOvayaVurdu),Deng-bêjêJaranî(MazlumlarınOzanısın),Dewran(Devran),Dilber(Dilber),DiloRabe(kalkEyGönül),ÊBên(Gelenler),EllahÇiZatekEhsene(AllahNekutluBiridir),EyAvûAv(EySu),EzÇiBêjim(NeDiyeyim),feqeûBilbil(feqiyêteyranileBülbül),feqeûMela(feqiyêteyranileMelayêCizîrî),feqiyêteyranûDîlber(feqiyêteyranileDilber),feqiyêteyranûEvînaDila(feqiyêteyranileGönüllerinAşkı),feqiyêteyranûQuling(feqiyêteyranileturna),feqiyêteyranûRoj(feqiyêteyranileGüneş),ÎroJiDesthusnahebîb(BugünkutluDostunElinden),MelayêBatêkanê (haniMelayêBatê),Mihacir (Göçmen),QewîÎroZeîfhalim(BugünGüçlüyehalsizim),Yartuyî(YarSensin)(https://1000kitap.com/kela-dimdim-154555/alintilar).

4. tASAvvUf ANlAYışı vE şâirliĞifeqîyêteyran’ıntasavvufigörüşlerihakkındabilgivermedenönce,tasavvufunneold-

uğuna,feqî’denöncekidönemdebölgedekitasavvufigörüşe,tasavvuflanasıltanıştığınadeğinmektefaydaolacağınıdüşünmektevekonuyudahaiyianlamakmahiyetindeyararlıolacağıkanaatindeyiz.hz.Peygamberdevrindebilinmeyenvepekmeşhurolmayanbirkelimeolantasavvuf’un,ortayaçıkışıvetüretilişitartışmalıbirkonudur.tasavvuf,Arap-çadayüngiymek,safolmak, ilksaftabulunmak,suffaashabıgibiyaşamakanlamlarınagelir (uludağ, 2001:345). tasavvuf, ıstılah olarak kul ile Allah arasında ‘ihsan’ haliningerçekleşmesi,dıştaveiçteşeriatınedepleriniyerinegetirme,kulunihsanvasfınıkazan-masınınyollarınıgösterenyol,bâtınî ilimanlamlarınagelmektedir (kaşânî,2004:135).kelabazi’yegöremaneviyatehli,sertkıldanveyünipliğindenörülmüşgiysilergiydiğiiçin,sûfiyye adıileanılmaktadır(kelabâzî,1992:61-62).

tasavvuf,özüitibariylegönülâlemininselimbirhalegelmesini,manentekâmületme-sinivemârifetullah’aulaşmasınısağlayanbiryoldur(topbaş,2002:16-22).tasavvufhak-kındabirçoktanımyapılmıştır.Budurumunsebebitasavvufun,hersûfîniniçdünyasındacereyanedenrûhîhallerleilgiliolmasıdır.Bundandolayıhermutasavvıftasavvufukendianlayışınagörefarklıbiçimdetarifetmiştir.tasavvuf,maddî-mânevîkirlerdenarınıp,gü-zelahlâkvevasıflarıkazanarak,diniözüneuygunbirkeyfiyetteyaşayabilmegayretidir.Böylece,sırfaklınçözmeyekâfîgelmediğimaddîveyamânevîhadiselerdekisırrîoluşlarve yücemuammâları kuşatıcı bir görüş olgunluğunaulaşmaktır (Afifî, 2004: 39).Gön-lün,sonsuzrûhânîhazlaraduyduğumeclûbiyetinönündeâdetâbirayakbağıolannefsengeliniaşabilmeyeçalışmaktır(kotku,1975:25).

hz.Peygamber(s.)’densonratoplumdagörülmeyebaşlayanİslâm’danuzaklaşmayabirtepkiolarakzühdhayatınaihtiyaçhissedeninsanlarınzühdânetavrıdahasonrasis-temleşerekİslâmtasavvufuolarakkarşımızaçıkmıştır(Altıntaş,1986:1-11).tarikatön-celeriâhiretikazanmakiçindünyadanyüzçevirmek,ruhikuvvetleriterbiyeyiamaçlayanbiryolanlamınıtaşımaktaidi,dahasonraşeyhadınıalanbirmanevîrehbergözetiminde,ruhîeğitimgörenkişilerintâbiolduklarıahlâkivesosyalkaidelerinbütününeverilenisimolmuştur(Yılmaz,2004:231-232).tasavvuf,Allah’ınsenisendeöldürmesidahasonraiseyenidendiriltmesi,iyihuylarlahuylanıp,kötühuylardanvazgeçmekveyârolupbarolma-mak,gülügülzârolupgülyerinedikenolmakdemektir(Bilginer,1969:3).tasavvufilâhîniteliklerle donanmak, ruhu cennetten kovulan insanın kısıtlılıklarından, alışkanlık veönyargılarındansoymak,arındırmakveonuAllah’ınmuradettiğiniteliklerledonatmaktır(lings,1986:18-19).

Mutasavvıflar,sufilikveörneksufininözelliklerindenbahsederken,tasavvufunsuftangeldiğifikrinigramerkaidelerineuygunluğubakımındankabuletmeklebirlikte,“Safvet”yani saflık kelimesinden türediği konusunda da hemfikir olmuşlardır (Gündüz, 1988:217-218).İnsanıyaratanYüceAllah,onueniyibilenyegânevarlıkolarakinsanınmanevî


yönünütatminetmeyeyönelikgönderdiğidinlerigenelanlamdainanç, ibadetveahlakesaslarıçerçevesindeşekillendirmiştir.Özelliklesondininmensuplarınıbuüçtemelesasauymalarıkonusundakur’an-ıkerim’deveonunuygulayıcısıhz.Muhammed(s)’inşahsın-daaçıkvevurgulayıcıbirşekildeifadeetmiştir.NitekimYüceAllah’ıninançveibadetlereyönelikaçıkvekesinbeyanlarınınyanında,insanıolgunlaştırmak,özünü,aslınıvemanevîyönünüiyiye,güzelevedoğruyayönlendirmekiçin“ihsan,ihlas,takva,huşu…”gibizevkveuygulamayayönelikbeyanları, İslamahlakının temellerinioluşturmuştur. İşte tasav-vuf,İslam’ınbuyönünüelealmayaveuygulamayayönelikolarakdoğmuşbirdisiplindir.İslam’ıngelmesiyletedvinedilmeyebaşlayandinîilimlerarasındadahasonrayerinialantasavvuf,insanıniçdünyasınıgüzelleştirmeyiesasalarakvarlığınıbugünekadarsürdüre-bilmişönemlibirbilimdalıolmuştur.

tasavvuf,diğerİslamî ilimlerarasındahakkındaenfazlatanımyapılanbirbilimdir.Bununenönemlisebebi,tasavvufunkişinintecrübe,zevk,anlayış,kavrayışseviyesigibifarklı hususlardan oluşan manevî bir eğitimmetodu uygulamasından kaynaklandığınısöylemekmümkündür.kısaca tasavvufu; “zühd, takva, ihlas, ihsangibi İslam’ınderunîyönlerindenyolaçıkarakinsanınmutlakanlamdasafolarakaldığıvenihayetyineinsantarafındanmanen kirletilen ruhu arındırmak, kalbi ve nefsi kötülüklerden temizlemekolarak tanımlamakmümkündür. Ayrıca YüceAllah’ın emirlerine uymak, yasaklarındankaçınmak,Rasûlullah’ınyolundantitizlikleyürümek,ahlakıgüzelleştirmekvehertürlümasivâdanuzakbirşekildeAllahdüşüncesinidaimacanlıtutmak”biçimindedetarifedi-lebilir.tasavvufdüşüncesi;İslam’ın,hz.Peygamber’inveonunsahabilerininmanevîhaya-tındankaynaklanmış,zamanlazühdhareketiningelişmesiyledesistemlibirdisiplinhalinialmıştır.Öncelerimünferitbiryaşantı şeklindedevamederkenhicrettensonraki ikinciveüçüncüasırlardasohbethalkalarıoluşmayabaşlamıştır.Sohbethalkalarıçerçevesindesürdürülenuygulamalarınzamanlailkeveesaslarıbelirlenmişveböylecetarikatlarorta-yaçıkmıştır(Yılmaz:2015:13).

tasavvufu,diğerilim,felsefe,inanış,inanç,dinveideolojilerdenayıranenbaşatözel-liklerdenbiriside,ilimdetakipettiğiyöntemdir.İsmizikredilenalanlarbilgilerini,nakillegelenveöncekilerin‚ ‘esâtirü’l-evvelin’ dedikleribilgilerledoluolankitaplardanalırkentasavvuf,onlardantamamenfarklıbilgialmametodunuapaçıkbirşekildeortayakoymak-tadır.tasavvufunklasikmetinlerindeyeralanveehl-itasavvufkişilerinbeyanlarındaçokmeşhurolan;“Biz ilmimizi satırdan değil, sadırdan okuruz”ifadesi,onlarınilimlerinihangiusûllealdıklarınıaçıkçagöstermektedir(tenik,2016:177-202).

kürtler,Müslümanolduktansonraçoksayıdacamivemedreseinşaetmişlerdir.Med-reseeğitimizamanlakürtlerarasındaköklübirgeleneğedönüşmüşvebuyönüylekürt-lerinyaşadığıbölgeler,hindistan’dansonraikincisırayayerleşmiştir. kürtmüderrislerbumedreselerdeArapça’yaveİslâmîilimlereağırlıkvermekleberaberözellikleedebiyatalanındafarsça’yıkullanmayısürdürmüşlerdir.Budurumuzunsürebuminvalüzerede-vametmiştir(kavak,2015:48-46).feqîyêteyran’ınşairbirsûfîolarakdamgasınıvurdu-ğubudönemde,kendisinindoğrudanmüdahilolmadığıfakatsüreciolumluetkileyenvehızlandırandiğerbirhadisedendebahsedilmesiyerindeolacaktır.Odaonyedinciasrınilkyarısındaİslamdünyasındayaygınolanbazıtarîkatlarınkürtlerarasındayoğunlaşanfaa-liyetleridir.BudönemdefarklıtarîkatlarınAnadolu’nungenelineyayılanfaaliyetlerindenkürtlerinyaşadığıbölgelerdeetkilenmiştir.Onyedinciasrakadardiğertarîkatlarciddibirvarlıkgösteremedikleriiçinkadiriyyetarikatınıntekbaşınaüstlendiğitasavvufîrole,Sühreverdiyye,halvetiyye,NakşbendiyyeveŞâziliyyetarîkatlarıortakolmuşlardır.kürt-lerarasındaNakşbendîliğinyayılmasıbuasırdaDiyarbakırveçevresindeŞeyhMahmudurmevî(ö.1048/1638)dahasonrakidönemlerdeiseŞehrezorluMevlânâhâlidvehalife-leriningayretleriylegerçekleşmiştir(Azzâvî,1974:182-219).Şaziliyyetarikatınınkürtlerarasındaençokbilindiğibölgeİran’ınMerivan,Sinevekirmaşanşehirleridir.BuradakiiltemsilcisiŞeyhhalidb.hasanb.Ebi’l-hasaneş-Şâzelîolduğubelirtilir.kakûZekeriyya


köyündekiŞazilîtekkesitarikatınİran’dakienönemlimerkezidir(tûdâr,1369:50).BudönemdeVanşehrindeüçdergâhvardı.tebrizdergâhıbatıdaydı,kelekDergâhıvardıveOrtadergâhıdaher ikisininortasındaydı.kelekdergâhı şehrinkuzeyindeydi veVangö-lü’nünkıyısındaydı(Müderris,1983:189).

Elîherîrî,MollaCezerî,MelâyêBatêveAhmed-ihânîilebirliktefakî-yiteyrânkla-sikkürttasavvufedebiyatınınöncülerivekürtedebiyatgeleneğininkurucularıarasındayeralır.Ahmed-ihânîbirşiirinde,“Geri getirirdim Melâyê Cezerî’nin ruhunu ve diriltirdim onunla Eliyê Herîrî’yi Fekiyê Teyrân’a öyle bir sevinç verirdim ki sonsuza dek hayran kalır-dı”sözleriyleilküçmeşhurşairianar(Özel,2016:436).fekiyeteyrântasavvufîkonuvemazmunlaraolanderinhâkimiyeti, sadediliveüslûbuylakonuşmadilini tercihetmesive folklorunsurlarınıustacakullanmasıyladikkatçeker.Yazmışolduğuşiirlerebakıldı-ğındaklasikşairlerehastasavvufîhassasiyetleresahipolmasıylaberaber,şiirlerindeko-nuşmadiline yakın sadebir dil kullanması, tasavvufî öğelerdışındahalk kültüründekifolklorikunsurlarıdaustacakullanmasıfeqîyêteyran’ıklasikkürtedebiyatındaöneçı-karanönemlibirözelliğidir.BunedenledeDivan’ındayadayazmışolduğudestanlarda,folkloraaitçokfazladetayvardır.Bununlaberaberşairinmahlasındandaanlaşıldığıgibi,feqîyêteyran’ınkuşdilinibildiğivekuşlarlakonuşabildiğisöylenir.Âlimvebilgekişiliğiniyansıttığışiirlerinde ilâhîaşk,mârifetvehikmet,vahdet-ivücûd,kadıngüzelliği, tabiattasvirigibikonularıustalıkla işler.Gazelvekasideleriyanındabazıtarihîhikâyeleridemanzumolarakkalemealmıştır.Şiirleriniaruzlayazmış,uzundestanveaşkhikâyelerindebeyityerinedörtlükleritercihetmiştir.Eserlerinikürtçe’ninkurmançilehçesiylekalemealmış,bugünbilekolaycaanlaşılabileceksadeüslûbu,sesvekafiyeuyumundakibaşarısışiirlerininezberlenmesivebestelenmesinikolaylaştırmış,genişhalkkesimleriarasındabüyükrağbetgörerekbugünekadargelmesinisağlamıştır.fekiyeteyrân,klasikşiirinadıgeçenüstatlarındanfarklıolaraktasavvufkavramvemazmunlarınıhalkdiliyleifadeet-mesibakımındankürttasavvufîhalkedebiyatınındailktemsilcisisayılır.Divanıüzerindeyapılacakincelemeler,onundinîvetasavvufîderinbirikimininortayakonulmasıyanındaArapvetürktasavvufedebiyatınıntanınmışüstatlarıarasındakimevkiinigöstermesiba-kımındanönemtaşımaktadır(Özel,2016:436).

MelayêCizîrîilebaşlayanedebîhareketliliğinkürtsûfîleriarasındayankıbulmasıvebununlaeşzamanlıolarakfarklıtarîkatlarınyoğunfaaliyetleriyletoplumsalalanainme-leri,kürtlerarasındatasavvufîaçıdanbüyükbirsinerjioluşturmuştur.BudatasavvufîkürtEdebiyatınınaltınçağıdenebilecekbirdöneminyaşanmasınısağlamıştır.MedresaSor(kırmızımedrese)birçokâliminyetişmesindeöncülüketmişdönemineniyimedrese-siünvanıylabirçokilimadamınındikkatiniçekerekhemenhemenheralandailimmerkeziolmuşturburadayetişenenbüyükmutasavvıflardanbiridefeqîyêteyranolmuştur.Bu-radahadis,fıkıh,tefsir,edebiyatvedahabirçokilimleuğraşanfeqîtasavvufladaburadaMelayêCizîrîhocalığındatanışmıştır. Şiirlerineyansıdığıkadarıylafeqiyêteyran,aşkehlibirmutasavvıftırveMevlana,SadiŞiraziveferideddin-iAttargibimutasavvıfşairlerdenetkilenmiştir.feqi`ninşiirlerindekiâşıkkendisidir.Buaşkkıymetli,pahabiçilmez,değiş-mecelibiraştanöteaşkıngerçekçehresiİlahiaşktır.Sevgili,maşuk,hasretduyulan,razı-lığıaranan,mihnetinesabredilen/nimetineşükredileniseYüceAllah`tırŞiirlerdefeqi`yitemsiledenselviağacıvebülbüldür.tasavvufiedebiyattaselviağacıendamıyla,bülbülisehasretiyleaşığıtemsileder.Maşukudaab-ıhayat,gül,anka(simurg)kuşuvedilber`ebenzetilmiş.Çünkübunlar,birerhedef,amaç,gayeyi temsileder.Ab-ıhayat,ebediliğin;gül,sevgilininzatını;Ankakuşu,bilgi/hikmetin;dilberisecezbediciliğindeğişmeceliifa-desidir.Dedikya!feqi`yianlamak,onunşiirlerinevakıfolmaklamümkündür.Bizdeonunbirkaçşiirindenseçkiylebuâlim,arifveşairzatıbirazdahayakındantanıyalım:


Ey av û av ey av û av Eyakansu,eyakansu,Ma tu bê eşq û muhbetê AşkvemuhabbetyoksunumusunMewc û pêlan tavêy belav DalgadalgakaynayıpcoşuyorsunBe sekne û bê rahetê Durmadan,dinlenmedenakıyorsunJi işqa kê her têy û têy (Eysu!)kiminaşkıylacoşupakıyorsunHeta kengê her bêy û bêy BuakışnezamanakadarolacakBo min bêjê heyranê kêy Neolursöyle,kiminhayranısın!Da ez bizanim qissetê (Bendeseninakış)hikâyenibileyimlazim te mehbûbek heye lazımkiseninbirmahbubunolmalıYan dost û metlûbek heye YadabirdostvematlubunolmalıYan meyl û mensûbek heye Yameylettiğinbirmensubunolmalı

lew bê libas û kîswetêÇünkü sen örtüsüz ve giysisizsin! (Dağıl-ma,2016:75-79).

Buşiirdeşair,suyabirnevikişilikvererekonaseslenmektedir.Su,birçokyönüylete-mizdir.Su,hayatınkaynağıdır.Ayrıcasu,temizliğin,bereketin,arınmanın,güzelliğinifa-desidir.Ab-ıhayataulaşanbeşerîanlamdasevgiliye, ilahianlamdaAllah’aulaşmışolur.Allah’aulaşanbilge insandır.Bilge insan iseermiş insandır. İlahiaşkıkendileri içinbirsevdabilenşairlerdeAllahàkavuşmayıbiramaçsayarlar.Bukutluhedefevarmayolundaonlar,birersevgilidir.MaşuklarıiseAllah`tır.ManeviolarakAllah’akavuşmakiçindünya,dünyalıkherşeydenvazgeçmekgerekir.Budagönülileolur.İlahibilgiyledonanmak,arifolmakâşıkiçinvasıldır.Bukavuşmauğrunasabırgöstermekçokönemlidir.Şüphesizkiaşığındevası,sabırdır.Sabır,tadıacıolsadasonuçitibarıylatatlıbirilaçtır.Sabır,imtihanhayatındakiibtilalaradınatahammüledebilme;başagelenherzorlukvesıkıntınınAllah`-tanolduğuşuuruylahareketedipoanvezemindeAllah`ınkuldanistediğişekildeameledebilmektir. Âşık/kul ancak sabır ederse bunun karşılığını alabilir. Bu şiirde belirginşekildehüsn-üta’lilsanatıkullanılmıştır.Suyunakışsebebidoğalbirgereklilikikenşair,incebiranlamlasuyunakışsebebinisevgili içinakmayabağlamıştır.Aslındasu,sevgiliiçinakmaktadır.Sevgili,suyunkenarındayetişenbirselviağacıdır.Selviağacı,nazveedailesalınasalınayürüyensevgiliyiifadeeder.Selviağacınınkurumamasıiçinakarsuyata-ğınıonadoğruyönlendirir.Amaçsevgiliyiyaşatmaktır.Selviağacınınözelliğisevgiligibiince,uzunvenarinolmasıdır.Suyasevgiliyeulaşmayönündetasavvufibiranlamyükle-mebirçokşairdevardır.fuzulî’deteyran’danönce“Su Kasidesi” ndebunudilegetirmiştir(Dağılma,2016:75-79).

SabırkavramınınbudizelerdışındaMantıkùt Tayr`daSîmurghikâyesindede(otuzkuş)öneçıkmaktavebukavramfeqiyéteyrantarafındandaönemsenmektedir.hikâyebuya:Allah’aulaşmakiçinyedivadininaşılmasıgerekir.Buhikâyede“kuş”birimgedir.Buyedivadininhepsinindehedefegiderkeninsanıtestetmekiçinbireradı/özelliğivardır:“Talep, aşk, marifet, istiğna(gönül tokluğu), tevhid, hayret, fakr û fenâ-yokluk vadisi” kuş-lar,hakikatyolununyolcuları;Sîmurg isetanrı`nınsimgesidir.ZahmetlibiryolculuğunsonundayedivadidendegeçipsonundaSîmurgàvarankuşlar,aslındaSîmurgùnkendi-lerindenbaşkasıolmadığınıgörürler.Vahdet-iVücudà,varlıkbirliğineulaşırlar.“Hakk`ın halkın bütünü olduğunu”idrakederler.Dünyevîisteklerdenvazgeçmekgerektiğiniifadeederler.Bütünzorluklarıaşarakhedefeulaşankişiinsan-ıkâmilolur.YaniAllah’aulaşmışolur.Bununiçinenönemlişeysabırlıolmaktır(Dağılma,2016:75-79).

feqiyêteyrân’ın,insanaveAllah’adönükbiryaklaşımıvardır.Aşktemasınıbirçokşi-irinde işlemiştir.Buaşk,mecazolarakhissettirilenveaslındaAllahaşkınavardıranbir


bağlılıktır. “Âşık-seven” hep acı çeken, “sevgilisine-maşuka” ulaşmanın yollarını arayanfakatbirtürlüulaşamayankişidir.Sevgili,“ab-ıhayat”tıryanihayatverensudur.Ab-ıha-yattanbiryudumsuiçenölümsüzleşir.Çünküab-ıhayatölümsüzlüksuyudur.Aşağıdakişiirde sevgiliden bahsederken sürekli birbirini tamamlayan tezatlardan yararlandığınıgörüyoruz:

Bizan ku min yar tu yî Bilkisevgilimsensin!Dil jê birîndar tu yî kalbimiyaralayansensin!Ez kuştim yekcar tu yî Benibirkezöldürensensin!Pir li min kubar tu yi Bananazlanansensin!Ê b`xezeb sendî ez im Gazablaazablandırılanbenim!Di qeyda benda ez im Zincirevurulupbağlananbenim!Xweş-bejn û bala tu yî Güzellergüzelisensin!Delal di mala tu yî Evlerdekinazlıyarsensin!Berbextê tala tu yî Nasibinengüzelisensin!Nîmetê ala tu yî Büyüknimetsensin!Ê b’şewqa xala tu yî Süslerisüsleyensensin!Daîm dinalî ez im Daiminleyenbenim!Zar zar dikalî ez im herdaimağlayanbenim!Dûr ji wî halî ez im Buhaldenmünezzeholanbenim!Yar dixeyal îezim hayalindekisevgilibenim!(Dağılma,2016:75-79).Âşık, sevgilinin aşkından her daim belengaz,mest ve sarhoştur. Bu sarhoşluk aklı

baştanalan,gönlükendindengeçirenbirhaldeğildir;aksineaklıAllah`ateslimkılmakisteyen, gönlü O`nun zikriylemeşgul etmek isteyen bir cezbe halidir. Âşık/bülbül, herdaimgülün-sevgilininbahçesindeöten,yalvaran,feryateden,mumgibiyanıpkülolan,acıçekenamabuacıdandamemnunolankişidir.Gül,goncagibidirhenüzaçmamıştır.Âşık/bülbülşakıyaşakıyasonundagoncayıgülyapar(Dağılma,2016:75-79).

feqîyê teyran, aynı zamanda bir hak aşığıdır. tasavvuf inancındaki “Fenafillâh” (Ölmedenönceölmekanlamınagelir.BaşkabirdeyişleAllah’ınvarlığıiçindekaybolmak.)mertebesineyükselir.Ensonundadaherşeydenvazgeçipdervişolurvegezmeyeçıkar.Birçokyerigezdiğiiçinkendisine“Gezgin Feqî”deniliyordu.BirkürtemirininoğluolduğuhaldeEmirlikyapmayıbirkenaraiterekhayatınıefsanevibirkuşubulmayaadadı.Yıllar-caMezopotamya’daayakbasmadıkyer,ziyaretetmediğiköy,efsanevikuşubulmakiçinsorulmadık dengbêj bırakmadı. herkes bu anka kuşu hakkında bildiklerini ona söyler.Eniyidileklerinifeqî’yesunarakazıkverir,giyecekverir,yatacakyerverir,ardındaniyidileklerde bulunurlar(https://www.yenisafak.com/kitap/mukusten-kanatlanan-kusla-rin-piri-feqiye-teyran).Ayrıcabirçokinsanbukuşubulmakadınayolaçıkmış,harapol-muş,kayıplarakarışmıştır.teyranamacıuğrunayollaradüştüğügünlerinbirindemavibirkuşgörür.heryermaviyekesilir,sonrabembeyazbirkuşdahagörür.Bukuş,başınınetrafındaüçkezdolaşır,halkaçizer,gözdenkaybolur.ışıl ışılparlayan,gözleriköredenkuşlarıbulur,heybesinealır.Bukuşlarfeqî’yiköretmezler,onuniçiniışıkladoldururlar.Mutlulukladolartaşaryüreği.Buermişlikmertebesisonrasındadengbejolur,kavalvesazaranır.Bağdat’taaradığınıbulur.Gösterişsizbirkavalkendisinelayıkbulunur.Busıralar-daünü,tümMezopotamya’daduyulmuştur.hergittiğiyerdedengbejfeqîyêteyrandiyebilinir.kavalveankakuşununsesininetkisiyledolanyüreği,duyulmamışbestelerçalar.


Dinleyenlerputkesilir,kımıldayamazâdetabüyülenirler.Yıllarsonrababasınınkonağınadöner.Mezopotamya’daadınıduyanherkeskendisinidinlemeyegelir.Yıllarcabuyöredefeqîyêteyran’ın şiirleri okunur.Bu sıralardakendisihırkagiymiş, kemale ermiş, sakaluzatmış,nurlanmıştır(http://www.gelecek.ch/gelecek/?p=340).feqiyêteyran’ıninsanaveAllah’adönükbiryaklaşımıvardır.feqîyêteyran’ın ilahîaşk,hikmet, irfan,vahdet-ivücud,kadınvetabiatgüzelliğigibitemalardaşiirleryazmasıonudiğerklasikşairlergibikılar.fakatözellikletarikatadabıve“seyr-isülûk”usembolikbirdildeanlatması,bununyanındasadecegazelvekasidetarzınamahkûmolmayıpözellikletarihîhikâyevemesel-lerikonuedinmesionunenbüyüközelliği.Çünküdiğerdillerdekiklasikedebiyatlardadagörüldüğügibikürtçe’dedenazım,nesriarkaplanaitmiş,düzyazıdanziyadeşiirre-vaçgörmüştür.Bunuçokiyifarkedebilmişolanfeqîyêteyranaruzdışınaçıkmamışolsadanazımşekliolarakklasikkürtedebiyatındaönemlideğişiklikleryapmıştır.BelkitürkedebiyatındakimukabiliYunusEmreilemukayeseedildiğindedaharahatbirşekildegö-rüleceğigibi,feqîyêteyrankonularınıtasavvufdairesiiçindeseçmesinerağmenhemenhemenhiçmesnevitarzındayazmamıştır.Birçokdestanıveuzunaşkhikâyesiniyazmışolsadahiçbeyitkullanmamıştır.Dahaçokdörtlüklerdenoluşturduğueserlerinigünlükdileyakınbirdilileyazması,şairitoplumunhemenherkatmanıtarafındanokunurkıl-mıştır.tasavvufîhikâyevemazmunları folkloriktarzdayenidenyazanfeqîyêteyran’ın“ŞêxêSen’an”,“Zembîlfiroş”,“BersîsêAbid”ve“hespêReş”hikâyeleriaslındamodernro-manınişleyebileceğikıvamdatahkiyelerdir.tasavvuferkânınagörebirsofîninterbiyesiveruhununhamlıktankemaleerişmesisürecigibikonulardadidaktikbirsöylemitercihederekbuhikâyeleriyazanşair,Şark’ınilimvehikmetbirikiminisadeveakıcıbirkürtçeile aktarmıştır (https://www.yenisafak.com/kitap/mukusten-kanatlanan-kuslarin-pi-ri-feqiye-teyran).Rivayetolunurki;feqîyêteyranölmedenönceyüzündenekadarkuşvarsayanındatoplanır.Sonundakimseninbakamadığı ışıldamaktanbembeyazkesilmişbirkuşbuzatınyanınagelir,üçkezbaşınınetrafındadönerekhalkayaparveböylelik-lefeqîyêteyranhakkınrahmetinekavuşur.Vebuolayüzerineinsanlartarafındanşöyledenilir;“Dünya kurulduğundan bu yana kuşların dilini bir Süleyman bilirdi, bir de Fakiyé Teyran”(kemal,2004:29).

SonuçkürtlerinYunusEmresiolarakkabuledilenfeqîyêteyran,sadeveanlaşılırkürtçesiile

tasavvufikonularışiirlerindevehikâyelerindebaşarılıbirşekildeişleyerekgünümüzdedahikendisindensözettirmeyibaşarabilmişnadirşahsiyetlerdenbiridir.Yaşadığıcoğraf-yanınderinmirasındanbeslenmiş,omirasaönemlikatkılarvererekfanidünyadanbâkiâlemegöçetmiştir.Girdiğitasavvufyolununzirnesinevararakulaştığımanevimakamlarneticesinde,SüleymanPeygambergibikuşlarındilinevakıfolmayıbaşarmıştır.İlahiaşkyolculuğundatürlüçileleregöğüsgermiş,aşkacısıveçektiğiçilelerindeverdiğiolgunlukileinsan-ıkâmilmertebesineulaşmıştır.Allah’tayokolmaanlamınagelenfenafillahma-kamınaulaşmakamacıylaiçindebulunduğumaddizenginliğiterkedip,manevizenginliğetalipolarakyüzünüilahinimetlereçevirmiştir.Buamaçlaömrüboyuncabiryerdenbaşkabiryeregöçetmiş, “Zümrüt-ü Ankâ” adındasembolikbirhedefeulaşmakadınaçileler-dençileleresavrulmuştur.Busebeple‘Gezginfeqi’lakabıyladaanılıromuştur.İlahiaşkınsarhoşluğuyla yazdığı şiirleri dillerden dillere dolaşmış üzerinden yüzyıllar geçmesinerağmen asla unutulmamıştır. Şiirlerinde beyitten ziyadedörtlük kullanmış olan feqîyêteyran,tasavvufikonularıeserlerinebaşarılıbirşekildeyedirebilmeyibaşarmıştır.Buko-nularıeserlerindeelealırkenhalkahitapedenbirdilkullanması,herkesimdeninsanınonuneserleriniokumasınavevermekistediğimesajıbasitçeanlamasınanedenolmuştur.tümbuyönleriylekültürümüzünönemlirenklerindenbiridir.Özelliklekürtgençliğininasrımazaegemenolanmateryalistgidişatınaksine,manevimakamlaratalipolanvebuuğurdabüyükbedellerödeyerekmucizevi işlere imzaatmayıbaşarabilenkendikütür-


lerindekimaneviyatönderlerinitanımayaçokihtiyacıvardır.Maddedenibaretolmayanâleminfarklıcephelerinibizzatyaşayarakinsanlığakanıtlayanbuvebenzerimanevikah-ramanlarıgençliğimizintanımasılazımdır.

KaynaKÇa1. AfİfÎ,Ebu’l-Alâ(2004),Tasavvuf,ter:EkremDemirci-Abdullahkartal,İstanbul:Ya-

yıneviYok.2. AltıNtAŞ,hayrani(1986),Tasavvuf Tarihi,Ankara:AnkaraÜniversitesiİlahiyatfa-

kültesiYayınları.3. AttAR,feriduddin(1990),Mantık Al-Tayr,Çev.AbdulbâkiGölpınarlı,İstanbul:Milli

EğitimBakanlığıYayınları.4. Azzâvî,Abbas(1974),“hulefâuMevlânâhâlid”,Mecelletü’l Mecma’i’l-‘İlmiyyi’l-Kürdî,

c.2,sayı.2,Bağdat:YayıneviYok.5. BıRİfkANİ,Mahmud(2011),Birîfkan Seyyidleri, 326-329;Ankara:PoyrazOfset.6. BİlGİNER,MahmutSadettin (1969),Allah ve İnsan/İçtimâi vetasavvufî, İstanbul:

BahaMatbaası.7. Bulut, faik (1995), Ehmede Xani’in Kaleminden Kürtlerin Bilinmeyen Dünyası,

İstanbul:BerfinYayınları8. CElADEt,AliBedirxan(1932),Hawar,Sayı:33,Şam:hawarDergisi.9. ÇİÇEk,hasan(2016),“Bir Mekân Hizan: İlim ve Âlim Hafzası”,Sayı:1,Müsbethareket

SayısıDergisi.10. ÇİÇEk,hasan(2017),“Gezgin Şair/Düşünür: Feqıyê Teyran”,Van:YüzüncüyılÜniver-

sitesiSosyalBilimlerEnstitüsüDergisi,Sayı:37.11. DAĞılMA,İbrahim(2016),“ŞairēEşqafeqiyētēyra–1”,İnzarDergisi,Sayı:144.12. DAĞılMA,İbrahim(2016),“ŞairēEşqafeqiyētēyra–2”,İnzarDergisi,Sayı:145.13. DÊREŞÎ,Seîd(2005),Kelehên Ava,Weş.Spîrêz,Ç.yekem,Erbil:YayıneviYok.14. EBDuRREQÎB, Yûsif (2012),Dîwana Kurmancî, latinize eden: Ziya Avcı, İstanbul:

DîwanYayınları.15. GENCER,fatih(2010),“VanMuhafızıDervişPaşaİsyanı”,Ankara:AnkaraÜniversite-

siDilVetarih-CoğrafyafakültesitarihBölümütarihAraştırmalarıDergisi. 16. GÖYÜNÇ,Nejat(1986)“Van”tDVİslamAnsiklopedisi, İstanbul:tDVYayınları.17. GÜNDÜZ,İrfan(1988),“tasavvufveİnsan”,İstanbul:MarmaraÜniversitesiİlahiyat

fakültesiDergisi,Sayı:5-6.18. httPS://1000kitap.com/kela-dimdim--154555/alintilar.19. httPS://alikaradeniz.org/senan-seyhinin-hikâyesi.20. httPS://irfanmektebi.com/2008/11/01/bazen-zehir-altin-tasta-verilir.21. httPS://kurtedebiyati.blogspot.com/2013/06/fegiye-teyran-kimdir-hayat.html.22. httPS://www.gelecek.ch/gelecek/p=340.23. httPS://lonelyon.blogspot.com/2010/03/feqiye-teyranfakiyi-tayran-n-hikâyesi

html.24. httPS://www.yenisafak.com/arsiv/2001/Ekim/18/rozdenoren1.html.25. httPS://www.yenisafak.com/kitap/mukusten-kanatlanan-kuslarin-piri-feqiye-tey-

ran.26. hulEfAÛMevlânâhâlid(1974),Mecelletü’l Mecma’i’l-‘ilmiyyi’l-Kürdî, Bağdat:Yayı-

neviYok.


27. İBN-İNuh(1928),Van Tarihi ve Kürtler Hakkında Tetebbuat,haz.SüleymanSabriPaşa,İstanbul:YayıneviYok.

28. JİYANMehmet(2012),“EySuveSu”,Feqîyê Teyran Muhabbet Yolu,Ed.M.XalidSadînî,Ankara:MaviOfsetYayınları.

29. JİYAN,Mehmet (2012), “feqîyê teyran’ın Yaşamı Ve Eserleri”, Ed.M. Xalid Sadînî,Feqîyê Teyran Muhabbet Yolu,Ankara:MaviOfsetYayınları.

30. kÂŞÂNÎ,Abdurrezzak(2004),Tasavvuf Sözlüğü,İstanbul:İzYayıncılık.31. kAVAk,Abdulcebbar(2015),“Melayê Cizîrî ve Tasavvufî Kürt Edebiyatının Gelişim Dö-

nemi”,Bingöl:BingölÜniversitesiYaşayanDillerEnstitüsüDergisi, Sayı:2.32. kAYA,Bülent(2017),Feqîye Teyran’ın Şêxê Sen’an Şirininin İçerik Açısından İncelen-

mesi,Diyarbakır:DicleÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüYükseklisanstezi.33. kElEBÂZİ,DoğuşDevrindetasavvuf-ta’arruf,DergâhYayınları,1992.34. kEMAl,Yaşar(2004),Karıncanın Su İçtiği- Bir Ada Hikâyesi 2, İstanbul:Yapıkredi

Yayınları.35. kılıÇ,Orhan(2001),“Van Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar ve İdari Statüleri (1558-1740)”,

İstanbul:OsmanlıAraştırmaları(theJournalofotomanStudies),Sayı:XXı.36. kılıÇ,Orhan(1997),XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548–1648),Van:VanBelediyesi

BaşkanlığıYayınları.37. kOktu,M.Zâhid(1975),Tasavvufî Ahlak,İstanbul:ServerYayınları.38. lıNGS,Martin(1986),tasavvufNedir,İstanbul:AkabeYayınları.39. MÜDERRİS,Abdülkerim(1983),Ulemâuna fî Hidmeti’l-ilmi ve’d-Dîn, Dâru’l-Hürriyye,

Bağdat:YayıneviYok.40. ÖZEl,Ahmet(2016),fakiyeteyran,tDVİslâmAnsiklopedisi, İstanbul: tDVİslâm

AraştırmalarıMerkezi.41. PAlA,İskender(2004),Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul:kapıYayınları.42. PıNARCık,Pınar(2012),Urartu Krallığı’nın Tarihi Coğrafyası Hakkında Yeni Öneriler,

Ankara:tarihİncelemeleriDergisi,Cilt27,Sayı:2.43. QONAtÊ,kurdo(1992),Tarîxa Edebiyata Kurdî, Weş.Özge,Ankara:ÖzgeYayınları.44. SADİNÎ,M.Xalid(2013),Feqîyê Teyran, Jîyan, Helbest û Berhemên Wi, İstanbul:Nûbi-

harYayınları.45. tAlAY,Aydın(1998),Bizim Eller,Ankara:AcarMatbaası.46. tENİk,Ali veVahitGöktaş (2016) , “Tasavvuf Bilgisi: Allah’ı Allah’la Bilmek İlmine

Giriş”, Ankara: kelamAraştırmalarıDergisi,Sayı:1.47. tOPBAŞ,OsmanNuri(2002),İmandanİhsanatasavvuf,ErkamYayınları,İstanbul:

ErkamYayınları.48. tÛDÂR, Abdussamed (1369),Nûru’l-Envâr der Silsile-i Âl-i Athâr, tahran:hüseynî

Yayınları49. uluDAĞ,Süleyman(2001),Tasavvuf Terimleri Sözlüğü,İstanbul:kabalcıYayınevi.50. uZuN,Mehmet(2011),Destpêka Edebiyata Kurdî,İstanbul:ÎtakîYayınları.51. uZuN,Mehmet(1992),Kürt Edebiyatına Giriş,İstanbul:ÎtakîYayınları.52. YılDıRıM,kadri(2014),Faki-yi Teyran Divan-Dîwan Feki-yi Teyran,Ankara:Wezare-

taÇandêYayınları.53. YılMAZ,Ömer (2015),Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ankara:Akçağ

Yayınları.54. YılMAZ,hasankamil(2004),Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul:Ensar

Neşriyat.

Miystical Wievs of Elmalılı Hamdi in Accordance With

Some Concepts

Muhammed Ali YılDıZ1

1 lecturerDr.headofDepartmentofSufisminthefacultyofBasicıslamicSciencesatuniver-sityofBartın

CHAPTER5

Muhammed Ali YILDIZ 101

ınTRoduCTıonthisworkispartlychangedandEnglishversionformofanarticle,whichwassentto

ÇanakkaleuniversityinordertobepublishedintheperiodicalofÇanakkaleuniversity,faculty of theology inturkish and approvedby arbitration board. thiswork handlesElmalılıhamdi’slife,works,hisSufiviewsaswellashisthoughtswithintheframeworkofsomenotions.thesenotionsrespectivelyare“tawhid”,“wahdatal-wujud”,heart,mindandego.ınthiswork,anoutlineof“tawhid”anditsessentialpartAllahisgiven,andlater,Elmalılıhamdi’sSufiviewsonthesenotionsaredealt.Secondly,“wahdatal-wujud”anditsessentialpart“alem”aredealtingeneral,andElmalılıhamdi’sSufiviewsonthesenotionsaredealttoo.thirdly,Elmalılıhamdi’sSufiviewsonheart,mindandegoaregiven.

1. ElMAlılı HAMDı’S SHOrt lıfE AND HıS WOrKS

1.1. His Short lifeElmalılıhamdi,wasborn inElmalı district inAntalyaprovince (köksal, 2017:13).

that’swhyheisrecognizedas“Elmalılı”.hisfathermovedtoElmalıfromYazırvillageofGölhisar,Burdur(Özsaraç,1996:21).hissurname“Yazır”isknownasthesurnameofhisfamily.Althoughhegotthenameofhisfather’svillageaftertheadoptionofsurnamelawon02July1934,heisratherknownwithhisbirthplace“Elmalı”(Özsaraç,1996:23).ElmalılıhamdiwasborninElmalı,Antalyainhijri1295/1878A.D.(Paksüt,1993:3;Yavuz,1995:57).Elmalılıhamdi’sfatherishocaNuman.hisfatherleftYazırvillageofGölhisar,Burdurathamdi’schildhoodaftercompletinghisstudyinthemadrasah(school)inAydınandhecametoElmalıandbecamethefirstsecretaryofreligiouscourt(kozan,2015:371;Paksüt,1993:21).Elmalılıhamdi’smotherisfatmahanım,thedaughterofSarılarlıMehmetfromthescholarsofElmalı(Yavuz,1995:57).hismaritalancestorsMehmet,Bekir,hasan,andBedrettinareprominentscholarswhoaremembersofscientificintuitions(Mardin,1966:24).ElmalılıhamdihasthreesonswhosenamesareAhmetMuhtar(1910-1987),Numan(1916-1931),hamdun(1919-1988)andadaughternamedfatmafitnat(kılıç,2005:11).Aftercompleting“rushdiyah(Ottomanjuniorhighschool)”inElmalı,Antalya,hamdicametoıstanbulin1895withhisunclehocaMustafaSarılarafteratoughjourneyandsettledintoküçükAyasofyaMedresesi-littlehagiaSophiaMadrasah-(Yavuz,1995:57;Paksüt,1993:18).heenteredtheMekteb-iNüvvab(schoolfortheeducationofMuslimjudges)makingagreatsuccessintheexamination(kaya,2013:13).hegraduatedwithafirstandreceived the juridicaldiploma.hegave lectures inBayezidMosquebetween1905and1908andwhileonthisjob,hewasappointedtothedepartmentofreligiousaffairsasaclerkin1906.Ontheotherhand,hegavelecturesinvariousschoolsandmadrasahsasamemberofeducationcouncilandhegotthecertificationof“ders-iam(authorizationfor giving lessons inmadrasahs andmosques)” in 1908 (kaya, 2013: 13). Besides, helearnedfrenchbyhimselfinthoseyears.helearnedphilosophy,literature,andarithmeticexternally.healsotookcalligraphylessonsfromSamiandBakkalArif.Accordingtohisrecords,helearnedfrenchbyhimselfinfortydayswhilewritingmandatesofkanun-uEsasi (theOttomanBasiclaw)and ıslamiclawCourts (Ersöz, 1993:170).he taughtlessonson “Ahkam-ıEvkaf veArazi (RulesofEndowments andEstate) inCivil ServiceSchoolin1909,andinthesameyears,heofferedlessonsonıslamiclawintheschoolsof judges(Yazır,2015:15). heentered the firstturkishparliamentasAntalyadeputyandworkedas theministerof endowments in the first andsecondDamatferitPashacabinet(kaya,2013:15).hewaschosenasamembertothechamberofsenate(heyet-iA’yan).SincehisdutyinthecabinetofDamatferitPasha,hewasblamedforanti-nationalstruggledecisionstakeninthiscabinetandsentencedtodeathinhisabsentia.however,hewasacquittedlaterwithaverdictgivenbytheindependencecourt inAnkara.thenhe came back to İstanbul, and cloistered here. During his reclusion, he completed the


translationof“Metalib and Mezahib (Desires and Sects)”andwrotekoranexegesisofferedbytheDirectorateofReligiousAffairs.Elmalılıhamdi, the followerofShabaniyyaSect,passedawayon27May1942andinterredinSahra-yıCedidCemeterywherehisfatherwasentombed(kaya,2013:15).

1.2. His Works Hak Dini Kur’an Dili (righteous religion Quranic language): Elmalılı hamdi

earnedreputationwiththiswork.thebookwaspublishedbytheDirectorateofReligiousAffairsbetween1935and1939as9volumes.ınthefollowingyears,anindexwasaddedontheworkbyacommitteein1982,andtheworkwaspublishedas10volumes.fiftyyears later, because of the language difference between thework and the society, thework’slanguagewassimplified(Ayiş,2015:56).theworkstillkeepshispositionofthemostwidely read koran exegesis in our country. Elmalı hamdi’s calligraphist brotherMahmutBedrettinYazır, engrosseda copyof thework forhamditopbaşbyusing themanuscriptsaftertwelve-yearstudy.theoriginalmanuscriptsoftheworkconsistedof25,000pagesarekeptinİlamlibrary.theDirectorateofReligiousAffairspublishedthiscopyasafacsimilein2015afterameticulousstudy(köksal,2017:100).

1.2.1. irşâdu’l-Ahlâf fî Ahkâmi’l-Evkâf (Education of the New Generation on the Provisions of Endowments):

thisworkconsistsofthelecturenotesontheprovisionsofendowmentsofElmalılıhamdiinthecivilserviceschool.theworkwassimplifiedbyNazifÖztürkandpublishedby theDirectorate of Religious Affairswith the title of “the endowments through theeyesofM.hamdiYazar” in1995.theworkconsistsof twochapters,andeachchapterconsistsofthreepartsinitself.ınthefirstchapter,thesubjectssuchasthenatureoftheendowmentanditsestablishment,itsstatusinıslamandtheendowmentsestablishedinthegoldenage(asr-ısaadet)arehandled.ınthesecondchapter,subjectssuchasthetypesof endowments, managementmethods of endowments and budget are dealt (Öztürk,1995:27-509).

1.2.2. Metâlip ve Mezâhip (Desires and Sects):thiswork is the translation of “theology” and “metaphysics” sections of the book

“historiedelaPhilosophie”,ahistoryofphilosophy,writtenbyfrenchhistoriansPaulJanetandGabrielSailles.Elmalılıhamdiaddedfortypagesofintroductiontothistranslation.theprofoundnessintheintroductionandhisinsightintophilosophyclearlyindicateushehassuchamentalagility.Asforthesubjectshandledintheintroduction,itisseenthathemasterfully includedtheprophecymatter,whichisnothandledinthereligiousandphilosophicaltraditionintheWest,inthediscipline.Onthatsense,inouropinion,hecanbeacceptedasthefirstreligionphilosopherinthehistoryoftheRepublicofturkey.heexpresseshisopinionsonvariousthoughtsandphilosophersaddingseveralfootnotesontheremainingpartsofthetranslationotherthantheintroduction(Janet,1978:ı-XXV).

1.2.3. His Other Works and Articles:ın addition to hismain threeworks thatwementioned above, Elmalılıhamdi has

differentworksandvariousarticled issued inseveralmagazines,whichareas follows:hisstudy“Muhammed(SAW)’sreligionıslam”isabookincludingtheanswershegaveinthenameofshaykhal-ıslamtothequestionsaddressedbythedirectorforthelibraryof religiousworks of Anglican Church (Ayiş, 2015: 57). his work titled “CommentaryofSurahıkhlas” isan independentlyexplicativeworkofSurahıkhlas. ıtwaspublishedby theDirectorateofReligiousAffairs (Büyüker,2017:592).hiswork titled “Questionof Journey”dwellson judicial(fiqhi)evaluationsregardingthe fasting issueduringthe


journey.thisworkwaspublishedbyhiselderson inNebioğluPrintinghouse in1960(Ersöz,1992:172).hiswork“DictionaryofAlphabeticalıslamiclawandJudicialterms”isastudywhichElmalılıhamdistartedtowritewiththesupportofPrinceAbbashalimPasha (death: 1934), however, remained unfinished since Elmalılı hamdi started hisstudy “hak Dini kur’an Dili (Righteous Religion Quranic language)”. there are 4378mattersinthiswork,whichisconsistedof341pagesandpreparedinalphabeticalorder.1578ofthesemattersarementionedonlywiththeirnamesontheworkandtherearenoexplanationsforthesematters.thisworkwaspublishedbyNeşriyatin1997asfivevolumes(köksal,2017:72).hiswork“OnOttomanConstitution”waspublishedbyAsımCüneyt köksal in ufuk Publicationswith the same title in 2017. ın thiswork, Elmalılıhamdidwellsonthereasonsoftheextensivemodificationscarriedouton“kanun-uEsasi(theOttomanBasiclaw)”in1909aswellasthegroundsof“lawofMehakimıŞer’iyye(CourtsforCanonlaws)”(Yazır,2015:8).Elmalıhamdi’svariousarticleswerepublishedinseveralmagazinesandmediaorganssuchasSırat-ıMüstakîm,Sebilü’r-Reşad,Ceride-iİlmiyye,tesisat,İkdam,tasvir-iEfkârandBeyânü’l-hak(köksal,2017:69).ınadditiontotheseworks,hehasanunissuedworkonfiqh(ıslamiclaw)methods.Besides,hehasalsoaworktitled“Mantık-ıİstintâcîveİstikrâî(deductionandinduction)”andatranslationtitled“hüccetu’l-lahi’l-bâliğa(God’sevidence),andaworkonfiqhmethodandalackingpoetry.

2. MıYStıCAl WıEvS Of ElMAlılı HAMDı ıN ACCOrDANCE WıtH SOME CONCEPtS

2.1. tawhid (Unity)Allahisthesuperiorandexcessivepower,thecreatorandthemasterofalluniverse

andlivingorlifelessthings.heistheonewhodoesnotresembleanythinghecreated,self-existing,nonesuch,theonlyone,andtheonlygod(Surahıhlas,112/1-4).Asfortawhid(Oneness),which is anArabicword, itmeans thedecleration the fact thatAllah is theonlygodandadmittingitwithallone’sheartandsoul(Yıldız,2017:150).therearetwokindsoftawhid:thefirstoneiskusûdîtawhid,whichmeansheadingtoAllah,wantingAllah,andwantingwhatAllahwants. ınotherwords,unityof themanandAllah’swillatapoint;inotherwords,mergingthewillofmanwithinthewillofAllah.thesecondtawhidisşuhuditawhid,whichmeans:disciple’sseeingAllahalone,leavingeverythingaside in themoodof vecd (a spiritual ecstasy).this is alsonamedas vicdanîor zevkîtawhid (conscientiousorenjoyable tawhid) [Cebecioğlu,1997:718].tawhid, in lexicalmeaning,ismakingitoneanddecidingthatsomethingisone,andsayingandadmittingtheword that “Allah is the onlyGod, andMohammad is hisMessenger”with all heartandsoul.Besides,tawhidmeansthatunifyingtheGodwithhisnamesandhisdeeds,andwhorshippingonly forhimbelieving thathe is theonlyoneandunique (Commission,2009:365).With reference to all these descriptions, it can be said that tawhidmeansunderstanding the whole world/universe and everything whitin based upon him anddisclamingallothers(Chittick,1997:30).

According toElmalılıhamdi lafzatullah, in otherwords the special nameofAllah,is anamewhich showshis “personality”, andauniquenamepertaining tohim. ın the65th verse of Surah Mariam: “have you ever seen that he has a namesake? / Do youknowof any similarity tohim?”direclypoints thenameofAllah.thus,Elmalılı statesthatthenameofAllahhasnodualorpluralform(Yazır,1935:65).Besides,accordingtohim,thisspecialnameisnotderivativeortransferredtoArabicfromanotherlanguage.Sincethebeginning,ithasbeenusedasaspecialname.theentity/selfofAllahisbeyondhisnamesandqualificationsandhisnameAllahisalsobeyondallothers.AccordingtoElmalılıhamdi,asthekoranbeginstotellAllahwiththestatementof“bismillah(with


thenameofAllah)”andbeginstoalldeedswithsweartoAllah,noanyothernamecanbereplacedinstead.AccordingtoElmalılıhamdi,thespecialnameofAllahcorrespondstohispersonality/self (Yazır, 1935:63-64).thenameofAllah isnotderived fromhisdeityfeature;yetthefeaturesofdeityanddivinityarederivedfromhisnameAllah. ınotherwords,AllahisnotAllahbecauseheistheonetobeworsipped;heistheonetobeworshippedsinceheisAllah.thedeity/godshipofAllahisofhimself.Elmalılıgivesthissampleinordertosupporthisidea.humanworshipsidols,fire,sun,heros,tyrantsandbeloveds.theybecomegodwhenhumanworship; and thenhumangiveup themandtheylosttheirgodship,whichisacquiredtemporarly.WhetherornotthehumanacceptsAllahasagod,heisthegod.Everyhtingisindeptedtohim.Eventheones,whodenyhim,shouldworshiphim(Yazır,1935:70-71).therefore,weshouldstartaworkwithbasmala.Elmalıhamdisuccessfullylinkedstartingajobwithvahdet-ivücut(unityofexistence):“Whilestartingaworkwiththenameof“so-and-so”meansıamdoingthisjobattributingtohim,insteadofhim,andonbehalfofhimandasanagentofhim.thisworkisnotmy,norothers,onlyofhim.thisisakindof“fenafillah(dissolutionintheexistenceofAllah)”situationrelatedtovahdet-ivücut,whichisrelatedtospecialspiritualpositionssuchasprophecy,sainthood(Yazır,1935:83).

AccordingtoElmalılıhamdi,themaindifferencebetweentheAlmightyAllah’snames“RahmanandRahim(thecompassionate, themerciful)”,which takespart inbasmalah,is:while“Rahman”isrelevantAllah,himself;“Rahim”isthemanifestationofthemercythatthosewilledobtaineditthroughhavinghadapartialsharefrom“Rahman”,thenameofAllah.forinstance,themotherbirdsflutterbytheirbabieswiththeinstinctgiftedbyAllah;andwiththe“Rahim”affect,moralpeopleendeavourforgooddeedswithmercyandcompassion.Shortly,whileAllah’ssendingthehumantotheexistenceworldinthebeginningregardlessthefactthattheydoordonotendeavourandmanagingtheminthatwayishis“Rahman”character;bestowingtothosewhoendeavourishisRahimcharacter(Yazır, 1935:76).Elmalılıhamdi clarifieshowAllahdescribeshimself to thehuman insurahal-fatiha,theprologofkoran:“O People! O the Intelligences! If you are from those, who respect goodness and maturity, be informed that I am the God! If you are from those, who respect power and favour, I am the Lord of the Universe! If you are from those, who respect desiring the future, I am Rahman and Rahim (the compassionate, the merciful); if you are from those, who respect with fear and scare, I am the owner of doomsday! Thus, I am the one, who collect all the reasons of respect upon himself and the only one who deserves to be worshipped”(Yazır,1935:133).

AccordingtoElmalılıhamdi,nomortalcreaturecanreassurethatheiseternalandbestowwhateverhumanwants.Eventhesunandmooncannotreassure.Allah, theAl-hayy(theEverliving)andQayyum(Eternal)canonlyreassurethis.therefore,Allahistheonlyonewhodesirestobeworshipped(Yazır,1935:37).Accordingtohim,AlmightyAllah’sexistenceissuchadominantrealitythatthereisanattestationforAllah’sexistenceinthedeepnessofallsouls,andthereisatendencyofallcreaturestoAllahnecessarily,whichunderliesallsciences.Andagainthishiddenfeelingembracesmind,thoughtandallthelimitedfeelings.thiscanbepossiblewithanawakehearth(Yazır,1935:61-62).however, this kindof comprehensionmeans a constant comprehension, yearning, andaskingtheimpossiblejustliketheothersenseorgans,whichisimpossible.thiskindofstatemeans totallybreakingoff all sensationandexistence root.this situationmeansminglingtheabsence.those,whostuckinthisdilemmaandlostouttohimselfsincehewasnotbeabletoenjoy“şuhud”says:ısoughtAllahbutcouldnotfind.theyaretheoneswhocouldnotrealisetheimportanceofheartinperceivingAllah(Yazır,1935:62).

AccordingtoElmalılıhamdi,theAlmightyAllahisobligatorytoexistandshowshiscumpolsury-existencewithinoursubjectiveandobjectivecourseofourexistence. ıt isundeniable that there is certain affirmationof god in thedepthsof human-soul. Even,


wehaveahidden,coreandbarespiritual feelingandunlimited interest inthisexaltedreality.thishiddenfeelingisthesourceofallsciencesofhumankind.thishiddenfeelinghasaquality,whichismoreencompassingthanourlimitedfeelingsandthinkings,moreenlightening and stronger than all others. Although this feeling is such encompassing,Allah’sentitycannotbelimited(Yazır,1935:61-62).Accordingtohim,Allah,theAlmighty,isnotanentitythatisunseenorimperceptible.heis,ofcourse,capableofcreatingtheeyesthatcanseehim.Yet,thoseeyescannotbear,cannotencompasshim.Ourpurposeinthisworldistobelieveinhimwhetherwecannotseehim,andtohaveahearfeltandmentalfaithinhim(Yazır,1935:76).AccordingtoElmalılıhamdi,callingthe“eşya/stuff”as “şey (singular formof eşya)/thing” is because it iswilledbyAllah. for this reason,Allahcannotbea“thing” inpassivemeaninginnoway.hecanbeevaluatedas“thing”inactiveandwillingmeaning.forexample, “thing” in thesentence“Allah iscapableofdoinganything” cannot include “Allah”. however, “thing” in the sentence “Allahknowseverything”covers“Allah”too(Yazır,1935:283).Elmalılıhamdi’saforesaidfictionsimplyanswertothosewhosay:“CanAllahcreateagodlikehimself?”(Yazır,1935:283).

ElmalılıhamdiallagesthattherealessenceofAllahisinapositionofonenessbeyondthesoulandsubstance.hissoulishisownorderandhecontrolshissoul,whichishisorder.therefore, thebasisofexistenceandtheperpetuityofhumanbeing isAllah’sexistenceandhisbeingeverlasting.theperpetuityofhumanbeingdepensonAllah’seternity. ınorder to support this argument, Elmalılı hamdi says thatwith the verse “toAllahwebelong and to himwe shall return.” (Quran Surat Al Baqarah 2:156), Allah expressestheeternitywiththeeternityofhim(Yazır,1935:541).AccordingtoElmalılıhamdi,the“tawhid/oneness/makingone”generally consistsof twoparts:the firstone: “tawhid-irububiyat”,thesecondone:“tawhid-iubudiyet”.While“tawhid-iRubibiyat”isadmittingthefactthatAllahisone,“tawhid-iubudiyet”isbuildingacommitmentforsocial-unity(Yazır,1935:115).Afterseparatingthetawhidintotwo,heseparatesthetawhidintothreeintermsofgrade.Accordingtohim,thefirstgradeisgradeof“zât/entity”,inotherwords“gradeoffenafillah(dissolutionintheexistenceofAllah”.ınthisgrade,thereisnoone/nothingbutAllah.Everythingistransitory/mortalinthisgradeandonlyAllahislasting.thesecondtawhidgradeisgradeofattribution.ınthisgrade,allspreadthingsisseendissolvedinthepowerofAllah,andalltheinformationisseenextinctedintheknowledgeofAllahandevenall theperfection isseenasapartofhisperfection.As for the thirdgrade,itisthegradeof“efal/deeds/works”.ınthisgrade,themanbelievesthatAllahistheonlyandrealsupervisoroverallthecreatureswithallheartandsoul(Yazır,1935:6285).

2.2. Wahdat al-Wujud\Unity of Existence“Wahdat”isanotionderivedfrom“tawhid”.“Wahdat”notionmeansunityandbeing

theonlyone.ıtistheantonymousof“kesret\plurality”.“ulûhiyet\Godheadisalsoderivedfrom“wahdat”.theword“ulûhiyat”isanArabicwordthatmeansworship(ıbn-iManzur,1990:450). the grade ofunity is the supremeposition that is used to in themeaningof “hakikat-ıMuhammediye\truth ofMohammed” and “taayyün-i Evvel (a secondarylevel and an inclusive name that collects all divine names and attributions within)”(tahevânî,trs:1464).thislevel\gradeisalsohavingdifferentnames(kılıç,1995:226).theArabicword“Wahdat”means“unity”.AsforWahdatal-Wujud\unityofExistenceisathinkingsystem,whichisbasedonthefaithoftheunityofexistence.ınthisfaith,thetruthiswithintheunityofexistence.EverythingisconsistedoftheunityofAllah.Allahisendlessandthereisnoexistencebuthis.therealexistenceisAllahonly.theuniverseishismanifestation.By thismeans, thehiddenexistence,which is the rootof all seenandimaginedworlds,canbecomprehendedneitherwithfeelingsnorwithreason.theuniverseistemporalshadeoftherealexistence.“Wahatal-Wujud”isamethoddevelopedby ıbn-iArabî. ıbn-iArabîhasneversupported the idea thatAllahhasaconsolidation


withunion.hisargumenthasnoarelationwithpantheism.MansurAlhallaj,whofirstlysaid“ıamthetruth”inıslamicSufism,neversupportspantheism(kam,1994:55;Erdem,1999:93).WhenthetracesofAllah-Alemrelationinkoranarefollowedwithcare,itwillbeseenthattheuniverseisasubmitter,whichsujoodsbeforetheexistenceandtheonenessofAllah.“DoyounotseethattoAllahprostrateswhoeverisintheheavensandwhoeverison theearthand the sun, themoon, the stars, themountains, the trees, themovingcreaturesandmanyof thepeople?But,uponmanythepunishmenthasbeen justified.And, hewhomAllahhumiliates - forhim there is nobestowerof honor. ındeed,Allahdoeswhathewills.(Surahhajj,18)”.thesevenheavensandtheearthandwhateverisinthemexalthim.And,thereisnotathingexceptthatitexalts[Allah]byhispraise,butyoudonotunderstandtheir[wayof]exalting. ındeed,he iseverforbearingandforgiving(SurahAl-ısra,44).So,isitotherthanthereligionofAllahtheydesire,whiletohimhavesubmitted [all] thosewithin theheavensandearth,willinglyorbycompulsion,and tohimtheywillbereturned?(SurahAliımran,83).fromthisaspect,theentireuniverse,fromthesmallestparticletothebiggestpart,isasymbolofhisunity,whichshowstheexistenceandonenessofAllahwithitsregularityandconsistency,farfromdiscrepancy.universeisasortofdetailedglossofthemiracleofkoran.ınotherwords,koran-ıkerimisauniverseconsistedofwords;universeisabook,whichhasnowords(topbaş,2016:50).thisword,whichcomesfrom“Alamet”,statestheentiretyoftheuniverseintermsofthesystemthattheuniverspresentswithin(Maverdî,trs:ı/54-55).

AccordingtoElmalılıhamdi,themainmeaningoftheword“âlem(world/universe)”,intermsofitsroot,isthething,whichismeansforacquisitionofknowledge.therefore,theentire creatures, except forAllah, are theuniverse that showsAllahwith causalityrelationship(Yazır,2004:ı/110).forthisreason,Allahisbeyondtheuniverse.Accordingtohim, thehumanbeingadmitsandaffirmsAllah that isbeyondtheuniverse throughtheuniversewithrelationshipofcognitionthatwecallrightfulness(Yazır,2004:ı/110).Elmalılıhamdidescribes theuniverseasaneridutebook (Yazır,1938:925).Accordingtohim,it isnotpossibletounderstandtheuniversewithoutattributingtoAllah(Yazır,2004:ı/105).Elmalılıhamdiclaimsthattheentireuniverseisakindoflandconnectedtoapossessionandsultanate,andhesaysthatAllahinformedhismessengersregardingthesultanaterulesthatcontrolandmanagetheuniverse.healsoclaimsthatthesetruthscanbeperceivedwiththeeyeoftheheartnotwitheyeofthemind.hence,hestatesthatAllahdemonstaratedthefactstoProphetAbrahamthrougheyeofheart likeeyeofthemind.ınthiscontext,heusesthosestatamentswhileinterpretingtheSurahEnam,75:“Bydemonstratingthestars,MoonandtheSuntotheeyeofProphetAbraham,Allahshowshismessenger that the entire universe is subject to a sultanate and this sultanatehasrules.AllthesehappeningswererealizingnotinthematerialbodyofProphetAbrahambutinhissoul.Abrahamwasabletowatchentireuniverse,sohewasnotfurthertoAllahmorethanthestarsinthesky.EvenAbraham’shonourwashigherthanthem.Aman,whoseesthisfact,cannotbeimaginedtobeworshippingtoanycreaturesotherthanAllah,whodemonstratedthisfacttohim.”(Yazır,2004:ııı/499).AccordingtoElmalılıhamdi,thisuniverseisaglitterofAllah’sforceandpower(Yazır,2004,ı/62).ınattentivehearts,whichareunawareofthefactthattheuniverseisaglitterandamanifestationofAllah,needtheevidenceandmeansthatwillbeobtainedthroughthemind.theuniverseisfullofverses/signsofAllahthatwillawakenthem.koransumsupthesesignsterses.forthisreason,oneofthenameofkoranis“Ez-Zikr/Remembrance”(Yazır,2004,ı/63).Besides,according toElmalılıhamdi, theuniverse is “masivaullah/everything except forAllah”,Allahis“maverây-ıâlem/beyondtheexistingworld”.throughthisuniverse,weaffirmtheAlmightyAllahattherateofconsciousness(Yazır,1938,71).Elmalılıhamdidwellsonthismatterwithhisstatamentspublishedin“Beyan-ülhak/Declerationoftruth”underthetitle“ıslamicSciences,aviewonuniverse”:“The power of Allah organized and created the


universe on such an excellent system that even a primitive intelligence can deduce that there is a wise ruler, who is expert in human perfections, and also he can find the perfect Creator. Shortly, he can understand the universe and those within as much as possible, and know that each of them is created by a creator.” (Yazır,1997:294)

Elmalılıhamdiexpresshisopinionsonbothseenandtransitionworldbetweenworldofsoulsandmaterialworld.AccordingtoElmalılıhamdi,thereisapending/undicededtransitionworld between abstractworld ofmeaning andmaterial. the appearance ofmeaninginthematerial,andthematerialinmeaningbecomeswithit.Whilewakingorinaself-controlmoodeyes-shut,somekindofsightsoccurlikemovietheatre.thesearenotlikeordinarymemoriesandthingsthatcometodream.theyareasbrilliantaswatchingofeyes.ıtcomestruealikejustlikeadream,sometimesitcomestruelaterasinterpreted(Yazır,1938:2868).Elmalılıhamdiseparetestheuniverseintotwo:seenandunseenuniverse.ınfact,hestatesthatmanyscholars,unlikethemostpeople,admittheunseenworldasthesourceofthetrueknowledge.theseenworldisjustafiction.thisfictionappearsaresultoftheAllah’saction.thetruthisunseeable.thetruthcanonlybeseenthroughthediscreationandeyeofheart,notthroughmindoreyeofhead(Yazır,2004:206-208).

While comparing the human with other creatures in the universe quantitatively,Elmalılıusesthefollowingword:“Mankindisone-tenthofjinn,thejinnareone-tenthofanimalsontheEarth,allothersareone-tenthoftheentirebirdsandallothersareone-tenthoftheangelsontheskyofthefirstlayeroftheuniverse.thenumberoftheangelsofthesecondskytotheothersrisesupaccordingly.unlikethegeneralacceptancethatthesevenfoldsky,whichismentioneinkoran,asthesevenlayersoftheEarth’satmosphere,Elmalılıhamdithinksthatthesky,whichcanbeseenbynakedeyeandtelescobe,isthefirst layerofthefoldthat ismentionedinthekoran(Yazır,2004:322).Apart fromthefirstskythatwenamed“sema”,hestatesthattheresixmoresky-layerssuchas“arş”(towhichProphetMuhammad’sascent,“kürs”,“levh-imahfuz”.ınotherwords,“sema”andallseenthingsisthefirststairoftheskies.underthecircumstances,howhighthenatures,realitiesand thepositionsof theangelson theotherworldswill easilybeunderstood(Yazır,2004:311).Elmalılıhamdifindsitnoteworthythatwhiletheword“âlemin”,whichwetranslatedtoturkishas“alemler/worlds”shouldbeusedas“avalim”grammatically;theword“âlemin”,whichisusedintheformofhuman,isusedinstead.thus,accordingtoElmalılıhamdi,theturkishtranslationof“Rabbülâlemîn/thelordoftheunivers”shouldbe“theonlylordofthealluniverse,allparticles,andespeciallytheintelligentcreaturesthat issuperiorthanall (Yazır,2004:103-104).As farasweareconcerned, itcansaidthataccordingtoElmalılıhamdieverycreatureshowsAllah,yet,human’sshowingAllah’sartandnurtureismoreadvanced.forexample,whileanordinarybridgeshowsSinan,thearchitect;SelimiyeMosqueshowhisartbetter(Eren,1998:34).AccordingtoElmalılıhamdi,Allahhasacompletemastershipovertheuniverse. ınthekoranit iscitedthat“Allahisthemasterofuniverse(fatiha,1/2)”.“Master”meanstheonewhodisciplines.Alltheworldsarewelldisciplinedthoughsomepeopledonotwanttounderstandit.ıfthemastershipofAllahovertheuniverseisassumedtobeabsent,allthemastershipcasesaretobeassumedabsent.Elmalılıhamdi’sfollowingexpressioninthiscontextareverynoteworthy: “Mastership is bringing something to maturity gradually and step by step, of which sign is selection and maturation. In every part of the worlds, the actions of the maturation rules are seen at any moment and second. Therefore, it is seen that such a limitless power belongs to Allah without a shadow of a doubt. However, some philosophers could not understand that the shape of the universe is formed such a through a slowly mastership and maturation process. With the argument of nature law, some of them claims that the universe occurred abruptly and without any reason, and the others claims that the present form of the universe and the order of existence has no a beginning” (Yazır,2004:105).Againhe


usesthe followingwordsregardingthis issue:“In fact, there is an extrinsic maturity on the last border of every development in the nature. This is not an ordinary development; it is merely a development provided by mastership. Therefore, all the sciences and arts depend on the fact that the defective one does not generate the perfect one, but the perfect one may generate the defective one. So, while the intellectuals claim that the nature is obliged to the perfection law, they don’t forget the fact that this perfection law and nature need the main reason, in other words, Allah. So, thinker Spencer, who is accepted to be the last supporter of natural perfection rule, emphasizes the fact that the existence of Allah is compulsory, and his eternal and endless sovereignty over the limited development of the nature appears, and there is also that since it is not possible to understand the absolute and the true perfection with our limited and relative knowledge and cognition; our experimental sciences tell us that it is only possible in the framework of existing perfection law in the nature, in other words, in the visible world. Nevertheless, those, who claim that they are in commitment to the science, forget that Allah and his refinement, and think that the mentioned development is lack of nurture while saying “there is development in the nature” (Yazır,2004:109).thus,theyinvalidatetheirtheoreticalvieweverydayandanymoment.Becausetheystandtheirgroundabouttutoringandbringing-upunderthenotions“educationandpedagogy”andtryingaspiringlytobeadiscipliner.theydonotunderstandthatalleducationallegationsvanishoffifthedisciplineoftheGodisnotavailableoverthenature(Yazır,2004:109).

AccordingtoElmalılıhamdi,all thebeingssuchassound,heatand light transforminto action. the action is even available in the smallest atoms of the existingmatters.thereisamovingforcethattriggersthisaction.So,eachactionisaworkofmovingfoce.forexample,electricisamovingforceasthetriggerofmanyactions.ınthesameway,themovingforceinthereligiousliteratureiscalled“melek\angel”.Denominationssuchasangelof forcing,angelofburningetc.donotcontradictwiththeexplanationsofthescience.forexample, it is the forcingangel that set thepositivemagneticpoleagainstthe negative one, and with this collision the emergent sound (thunder) is in fact theangel,himselfandthesoundishissound(Yazır,2004:281-282).ınthiscontext,ElmalılıhamdimakesparallelinterpretationtothecompanionsofProphetMohammedandsomeglossators,whosaythatthethunderisthesoundofangelandhislightningisthewhipforguidingtheclouds(taberî,1988:ı/150-153).

ElmalılıhamdisestablishesarelationbetweenWahdatal-WujudandBasmalah(anincipitandthefirstverseofkoran)asfollows:Whilestartingaworkwiththenameof“so-and-so”meansıamdoingthisjobattributingtohim,insteadofhim,andonbehalfofhimandasanagentofhim.thisworkisnotmy,norothers,onlyofhim.thisisakindof“fenafillah(dissolutionintheexistenceofAllah)”situationrelatedtowahdatal-Wujud,whichisrelatedtospecialspiritualpositionssuchasprophecy,sainthood.forinstance,eludinghisownpersonalityajudge’ssaying“ıamjudgingonbehalfof“soandso”oramessenger’s requestingonbehalf of “so and son” are similar situations.this situationis also the situation of coalescence. for example, merging his personality within thepersonality towhichhe is committed, amessengerdeclares that the source,whichheobtainedtheauthorizationfrom,isthebaseandheisasolebodywithhim.thisresemblesthesituationofMuslimonanexlusivepositionssuchasprophecy,saintship,wisdomandgainingspiritualpower(Yazır,2014:ı/83-84).

Elmalılıhamdi’sperspectiveonWahdatal-WujudisdifferentthanofMansurAlhallaj.for, he expresses his opinions in one of his works: in the issue of “Wahdat al-Wujud, in other words cognising you in the arsh (the ninth heaven), there has been some people claiming “I am the Truth” confusing conscience with flesh. Those, who access you without terminating the ego, are unaware the fact that they reached you as conscience not flesh. Those, who reached you as flesh, are the ones, who terminated their ego\flesh. Because, all the fleshes should disappear before his Body. Seeing with eye is a kind of conscience meeting.


Those, who see His magnificence\beauty, can say: “You are my Lord, the only God and the Creator”. If Mansur came to You, he could come when totally eluded off his ego. Tawhid of the imitator is “There is no god but Allah”, the tawhid of the wise is “There is no god but You”. “There is no god but I” is Your tawhid”(Janet,1978:XXıV).

According toElmalılıhamdi, saying “eachexistence isAllah” is shirk (polytheism).Besides,thereisnoinconveniencyindefiningthetheoryofWahdatal-Wujud,whichisoutlined in themeaningof “there isnoexistencebutAllah”asAllah is theonlywajibal-wujud(necessaryexistence);andallothersarepossibleandrelativeexistences thataredependentonhim.havass(theeducated-cultivatedclass),whohavethehonourofself-discovery, can achieve the advanced grades in the issue ofMarifetullah (knowingandrecognizingtheGodwithhisself,attributesandmanifestations).But,theiropinionsshould not be regarded as vahiy (apocalypse), and everyword of the ordinary ulemashouldberegardedastrue.theriseofthetruthofMohammedisthemaintarget\essenceofCreation(Yavuz,1995:59).ElmalılıhamdistatesthattheonlywayofknowingAllahaccuratelyis“marifetullah”,andregardingthishesaysinanarticlepublishedin“Beyan-ül hak/Decleration of truth” under the title “ıslamic Sciences, a view on universe”:“Educationisadutyforeveryoneinthereligionofıslam.thefirstdutyis“marifetullah\knowingAllah”.Marifetullah,wajibal-wujud(necessaryexistence),hayy(living,undying),Creatorispossiblethroughsearching“(Yazır,1997:293).

thewayofknowingAllahthoroughlyispossiblebyoverreachingthesenseorgans.Elmalılıhamdinamesthistruecentreofcognitionas“wijdan\conscience”.thisconscienceis congenital for everyone. ın other words, conscience is a finding, flesh is presence.Regardingthisissue,hesaysinakhutbah\sermonthat:“OalmightyAllah!ifyouhadn’tgottenconvertedthisapparentseparationtoinnerconvergence,ıcouldn’tseemyselfandfindYou,and ıdonotwant toagreewith those,whounderstand,anddonotguide tothose,whodonotunderstand.Youbestowedmeafindingcalledwijdanandapresencecalledwujud(body).Withthisfinding,ıfindmyselfwithinmeandachievemypresence.thus,ıaccesstootherexistences,andincludetheirwijdaninme.Wijdanisanovertandobvious event at anymoment;wujud is another event reflectedon thismirror.Wujudisanobligatorypre-conditionprior towijdan.By thismeans,wujudbecomes the firstthingrelatedtowijdan.ıfwujudhadn’texisted,thewijdanwillnotexist;ifwijdanhadn’texistedwujudwillnotbeabletoseemclearly.Withtheunionofwijdanandwujud,yourinstance,inotherwordsyourSelfwhichisyourdeputy,appears,andinthebeginningoftheunionofthebodyofuniverseYouappear.OGod!You,inthisway,sailusinchainofeventsthatarewijdanandwujud.Youthroweventglittersasflittingaround,andconnectthemtogether,andshowpieces,series,parts,wholes,boards,societies,nations,states;andshortlyworlds”(Janet,1978:XXııı)

So,themanhastobeawareinordertoachievethesefacts,anddoesnotwastehislife.Accordingtohim,the life isacrucial lifecapital forhuman.Whateverheearns,hewillearnthroughit.lifeisapartoftimeandelapseswithit.thetimeforhuman,islikeconsistedofhislifetime,eventhemomentwhichhislifeisin.Everyidlemomentinthisfloodofrealityisa lossthatgoesoffthepreciouslifecapital.Besides,a lifetimethat islost foragescanbeatonedwithagooddeedat the lastmoment,whichwillcause thepersontoearntheheaven.ınsuchacase,thetimeforhumanisconsistedofthatmoment.So,man can find anopportunity of atoning theoccasionsup to apoint,whichhe lostbefore, throughtakingadvantageofthecurrentmoment.thus,Sufisshouldbe“ibn’ul-vaqt\sonofthetime”inordertoknowthevalueoftime,andshouldknowhislifetime,notablythecurrentmoment.thenon-believersinafterlifeleadalifeofpleasuresayingthatthereisnotomorrowoftodayandlookafterhisowninterest.thetimeisaworktimeforproducing,consuming,profitandloss.thus,thetimeissuchanoccasion,andthelifeisacapitalsuitableforprofitandlosswithallitsmoments,andthetimeisabaseblessing,


whichontheonehandincreases,ontheotherhanddiminishes.therefore,koranswearsbythetimeinordertopointtothevalueandessenceoflife(Yazır,1938:6071-6072).

2.3. Heart“heartisanArabicword.ıtismentionedonehundredandthirty-twotimesinkoranin

differentforms(Abdulbâki,1987:549-551).ıtistheaspectthatAllahaddresseshumaninhimself(SurahBaqara,2\6);SurahAl-iımran,3,\151-154).heartisdescribedindifferentformsinkoranasfollows:“righteous”(SurahShuara,26\46;Saffat,37\84),“arrogant”(SurahMu’min, 40\35), “begging” (Surah Qaf, 50\33), “sinful” (Surah Baqara, 2\283),“satisfied with faith” (Surah Baqara, 2\260; Surah Rad, 13\28; Surah Nahl, 16\106),“unwary about rememberingAllah” (Surahkehf, 18\28), “sick” (SurahAhzab, 33\32),“the one that found the true path” (Surah tegabun, 64\11), “perceptive” (Surah Araf,7\119),“pious”(Surahhac,22\32),“placeoffaith”(Surahhujurat,49\14)and“theoneconcludedthroughitself”(SurahAraf,7\179).theheartisthethinking,apprehending,understanding,believing,doubtingsideofhuman(Surahtevbe,9\67)andtheplacewherehumanhideshishatredandrage(tevbe,9\15).ıtisalsousedinthemeaningof“mind”(Surahhajj, 22\46; SurahQaf, 50\37).All the verses regardingheart are the spiritualheart that constitutes the centre of human’s spiritual life. the physical heart has noconnectionwiththeheartstatedinkoran(Eren,2005:16).thelexicalmeaningof“word”istoturnsomethingintosomething(Eren,2005:13),andtorotatefromawaytowardstoanother(ıbn-iManzur,1990:ı\685-688).humanheartisnamedwiththisnamesinceitchanges itsdirectionandtransforms(Commission,1999:192).heart is thecentreofanykindofspiritualactivity(Surahhajj,22\46).ıtistheheartthatmakeshuman“wise”,“intellectual”,and“apprehensive”.Whatismentionedhereisnotthephysicalheartthatpumpsblood(Cürcani,trs:229).Sufisdefinestheheartasaspiritualorebetwwensoulandnafs(self)(tahevani,trs:1170).theheart,whichcomprehends,knows,addressed,penalizedandwanted,isbasedontheinvisibleworld(frager,2005:28).ınSufitradition,the“heart” ismostlyused in themeaningof “souls” (uludağ,2001:231).According toıbn-iArabi, theheart isan instrument forunderstanding theesotericknowledge.thisinstrumentisaspiritualore(Afifi,1974:108,122).heartisthejunctionpointofhuman’smaterialandspiritualside,andthecentralpointofallactionsoftheexistence.heart,asaspiritualinsightorgan,istheplacethatAllahcares(uludağ,2001:230-231).for,ProphetMohammedcitesthat“Allahdoesnotregardyourappearancesandgoods,butheregardsyourheartsanddeeds”(Muslim,Birr\33).

Elmalılıhamdinamesthephysicalheart“yürek”,andhecallsthespiritualcentreandthe source of feelings as “gönül”.Whatmakes human is his spiritual heart. Regardingthemeaningofheart,Elmalılıhamdistatesinhiswork“Hak Dini Kur’an Dili\Righteous Religion Quranic Language” that “Heart is used in two meanings: “yürek” and “gönül”. “Yürek” is a piece of meat, and centre of all veins. It contains ventricle and auricles. It is a piece of meat that acts by itself. Motivation pertaining to soul stars at it. It is a kind of pump of which engine is within. Blood cirlucation is provided by means of heart. The above mentioned heart is a subject of medical science. As for “Gönül”, it is the main source of our feelings, intuitions, consciousness, conscience, thinking and centre of our spiritual world, which is also called “human soul”. The real essence of human is this heart. It is the core of human, which is spoken, chided, claimed and responsible as well as wise and scholar”(Yazır,2015:240).Accordingtohimtheoperationofbodilyheartshowssimilaritywiththatofspiritualone.thebodilyhearthasnerveandveinnetworksinthebody;thespiritualhearthasnetworksinassociationwithsoul.Asthebodilyheartpumpsbloodcontinuouslytobodythroughconstrictionandenlargement,sothespiritualheartfeedsthesoulthroughconstrictionandrelaxation(Yazır,1938:927).koransaysthat“thosewhohavebelievedand whose hearts are assured by the remembrance of Allah. unquestionably, by the


remembranceofAllahheartsareassured.”(SurahAr-Rad,28).ınlinewiththisverse,itisclearthattheremedyofheartisdhikr(remembranceofAllah).Elmalılıhamdiclassifiedthe“dhikr”intwoparts.thefirstoneis“dhikrwithheart”,thesecondoneis“dhikrwithtongue”(Yazır,2004:33),andalsothesetwoaredividedintwo.thefirstone“dhikrafterforgetting”,thesecondone“permanentdhikr”.Besides,“dhikr”isakindofachievementthat themanacquired forprotectinghimself.Without “dhikr”, amancannotkeep theachievementhegainedaswellashisheart.therefore,“dhikr”isakindof“memorisation”(Yazır,2004:32).AccordingtoElmalılıhamdi,oneofthenamesofkoranis“Dhikr”,whichshowsandremindsthetheunwaryheartsthattheuniverseisfullofAllah’sevidences.for,thehumanforgetshismistakesandaberrationwithinattentionandnegligence,andfallsintocarelessnessabouthisdispositiondeepinsidehisnature.ınthiscase,heneedsmeansandevidencesthatwillawakenandremindhim.universe,infact,isfullofevidencesandmeans.Sincekoranbringsthesemeansandevidencestotheattentionhumanwithshortandstrikingstataments,koranisalsocalled“Az-Dhikr”(Yazır,2004:62).Elmalılıhamdiincludes praise, commemoration, and expressions of respect in “praise dhikr” (Yazır,2004:100).

Allahistheonlyexistencethatdeservesthepraiseandthisisthesupremeandpeakpositionever(Yazır,2004:101).thefirstplaceoftherevelationofkoraninvisibleworldis thepureheartofProphetMohammed (SurahAS-Shu’ara,193-195). ıt ispossible tofind Allah through intuition in companywithmind and heart enlightenedwith koranandSunnah,whichisprobablewithpureheartandeyeofheart(topbaş,2016:9).ınthiscontex,Elmalıhamdisaysthat“Eyeneedslightinordertosee;likewisemindandeartneedenlightenmentinordertoachievethedivinetruthsbydeepeninginthoughtwiththelightofSunnah,whichistheadaptationofkoraninthelife.for,humanmindiscreatedinawaytounderstandtruthandgoodnessinthelightofkoranandSunnah.ıfkoranhadn’topeneduphorizonofthought,wouwouldn’tbeabletocomprehendandstatemanyfactswithmindalone.Wewouldperishwithinthedarktunnelsjustlikemanyphilosophersdid(Yazır,2004:ı\62).Elmalılıhamdilikens“gönül”toourskyofconsciousnessworld,andlikens“nefs-inatıka\talkingself”totheEarth,anddescribestheeartasthecentreofourwijdan\conscience(Yazır,1938:5167).AccordingtoElmalılıhamdi,“fuad”,whichisnamedasthecentreofeart,isourcognitioncentre(Yazır,1938:6094).ımamGhazalidescribesthe“fuad”asacentrethathoststhepowerofknowingandseeinginsideitself.AccordingtoGhazali, thispowerbringsmind inaskill,whichenlightensthemindandgives theobject, towhichhumanhead inorder toknow,meaning.humanachieves to“ilme’l-yakin\ the knowledge of certainty” eluding the doubts through this skill. thisis possible with a noor (divine light) that Allah inspired (Gazali, 1989:7; Cebecioğlu,2017:29). According to Elmalılı hamdi, vahiy\revelations that is inspired to ProphetMohammed,was consisted of divine noises, that appearswith extraordinary features.thesenoisesinsuchasupernormalformthatonlyProphetMohammedcouldunderstandits essence (Yazır, 2004:196). According to Elmalılı hamdi, the person can only knowandunderstandhimselfthroughspiritualheartinsidehimself,andcomprehendthrough“gönül”.Accordingtohim,theentireegoofthemanismainlylyinginsidehisheart(Yazır,2015:240).

Elmalılıhamdilikenstheheart’sbeinglockedupandsealedtoclosingthecoverofenvelopeandpastingitinawaynottobeopenedever.heartisfilledupwithknowledgethrough ear-door. So, the sealing of envelope likens to sealing of heart and sealing ofear likenssealingofdoor(Yazır,2015:243-244).ınaddition,Elmalılıhamdi,baseshisopiniononkoranwiththeverse“No!Rather, thestainhascoveredtheirheartsofthatwhichtheywereearning”(SurahAl-Mutaffifin,14).hesaysthesituationofhypocritesisjustliketheabove-mentionedheartsealing.Primarilythehealthyheatbecomessick,andtheircognitionandwilltotallyinjuredandbecomesunablebelieveinGodsincethey


couldnotkeep thehealthofheart (Yazır,2015:255).According tohim, thesicknessoffaithlessnessisanillnessofdoubt,suspicionanddiscord,andthisillnessbecomessobadovertimethattheheartistotallylockedupandsealedasanenvelope(Yazır,2015:240-244).AccordingtoElmalılıhamdi,thosekindofpeopleevenquestionthethingsonwhichAllahtoldthatthereisnodoubtandsuspicion.theyquestionAllah’skoran,hisangels,prophets,resurrection,doomsday,saintsandeventhemselves.Eventheknowledgehasbecomeworthless in theeyeof them.According to them, themeasureof truth isonlythemselves.they think that everythingdeceives themsince theyare full ofdoubt andsuspicion.Onlythinktheydonotdoubtistheirlust,pleasureandenjoyment.theyarefullofbadsuspicion.AccordingtoElmalılıhamdithepeakoftherightwayisseeingthethingastheyare in factbydiscoveringthesecrets intheheartsthroughextraordinaryways such as inspiration and the dreams that come true. these extraordinary eventsappearasrevalationinprophetsandinspirationinsaints.theseeventsof“hidayet\thetruepathareextraordinaryevents.Besides,everyonehasashareoftheseeventsevenalittle.however,theknowledgeacquiredfromtheseeventsarenotdefiniteexcludingtheonethatprophetsacquiredbymeansofrevelation.thisinformationissubjective(Yazır,2004:ı/156).Elmalılıhamdiclaimsthatsomepeoplegotoutoflinethroughinspiration,and some infidels and evil abused some information that the angels taught in goodpurposethroughinspiration.hegivesBabyloniansasanexampleandsays:somepeoplein Babylonia attributed some heavenly, spiritual vematerial powers and themethodsobtainedbymergingthemtothestarsandnatureandthus,theyabandonedthereligion.thesemethodsarealsoknown“gildanimagicortalismanorkalfatriyat”.Afterthensomeevils applied partly thesemethods against Prophet Solomon’s state and causedmanysocialproblems(Yazır,2004:ı/446).

2.4. Mind“Akıl\Mind” is used forty-nine times in koran. With its derivation “mind” and

“thinking”areusedmore thansevenhundredand fifty.this ismeaningful in thathowıslamcaresmind(Çatak,2008:133).Accordingtokoranmindhasavitalroleforman’sthinking(SurahSâd,38/29),drawingalesson(Surahtaha20/45,SurahZumer39/21),findingthetruepath(SurahBaqara,2/171;SurahZumer,39/1-18),heart’smovingawayofblindness(SurahBaqara,2/172).“Akıl/mind”,whichisderivedfromverb,means“toban”,“torestratin”,“toropethecamel”,“toshelter”,“toavoid”,“tohold”,“towanttohold”(Durusoy,2008:19);“tocripple”,“toallure”,“toprevent”,“todetain”,“tocatch”,“tohold”,“tocomprehend”,and“thepowerthatrestrainsthedesiresofman”(hâkim,1981:812-814).Mindholdsthehumanliableandmindispowerofjudgement,understandingandthinking(Yavuz,1989:242).ıntechnicaltermMindisanorethatapprehendstheessenceof existence, has an affect on material, establishes relationship between notions andquestions,andmakescomparison(Cürcânî,1405:197).Mindisapowerthatknowsrightfromwrong,anddistinguishesgoodfrombad,andbeautyfomugly;andalsomindisapower thathasasignificant influence indesignatingmoralandestheticvalues. (Bolay,1989:238).According toGhazali knowledge canbe comprehendedbymind.Achievingworld and afterlife felicity is available throughmind. According toMevlana,mind is apowerthatmanagesthebehavioursofallcreatures,andhelpsourorganstofulfiltheiractivitiesthoroughly.ıfthispowerwerenotexisted,allorganswouldfailtowork(Çatak,2008:123).however,Mevlanaclaimsthatmindisinsufficientingraspingdivinetruths.ınthisrespect,hesaysinMathnawithat:Mindwashelplessasadonkeystuckinmudinthecityoflove,yetthelovemadetheexplanationoflovinganddevotion”(Mevlana,1985:11).

Elmalılıhamdidefinesthemindasknowingthethingtohappenthroughthethingshappened.Accordingtohimmindcorrespondstopresumption.Accordingtohim,mindhasafeaturethatexploreslawsandhiddensecretsintheworld.ınshort,athingwithout


mindcannot inventanewthing,butanexistingone.for,Allahcreatedeverything inasystem and regularity. Science arises through mind’s exploration of the existing one.AccordingtoElmalılıhamdi,Allah’seachlawisrighteoussinceAllahmakesit.thelawsmade by human are void scientifically since they contain deficiency, and causemaliceand confusion in termsof setting religious system.therefore, human should seek andexplorethedivinelawsinsteadofmakinglawinbothscienceandreligion.JustassayingArchimedes invented thehydrostatic lawandNewton invented the lawofgravity, andAristotelesinventedthelawofcontradictioniswrong,soissayingAbuhanifamadethelawoffiqh(Islamic jurisprudence) andretaliation. ıf theyhadmade these, theywouldbe inconsistentand false.their righteousness isbecause theyattained theexplorationofAllah’slaw.therefore,thepunditsarethosewhorevealandexplorenotinvent(Yazır,2004: 161-162). All sciences are consisted of the discovery of the laws and rules thataremadefornaturebyAllah.thetruescienceisknowingtheexaltedpower,whomadethelawsofscience,andthus,reachingthedivinesecretandwisdom(topbaş,2016:20).however,sincepeopleyieldtomaterial,todaythescientificperspectivetodayisunabletogobeyonddiscoveringanddeterminationofthevirtualandphysical lawsthatAllahmade. “Marifetullah”, in other words, knowing the creator of those laws at heart isdisregarded(topbaş,2016:21).Astheoppositemeangingofscience,“ignorance”means“tobeignorantofAllah”notearthlyknowledge.tobeignorantoftheone,whocreatedtheearthlyknowledgeandblessings,canbeassumedasthepeakpointofignorance.ınthisrespect,Elmalılıhamdisays it ispossible toknowAllah through“marefat\gnosis”(Yazır,1997:293). ıt isnotpossible tobeawisemanwithaminddevoidofrevelationandinsight.Mindcanbeusefulforhumanityonlywiththecontentofrevelation.Because,mindakindofdouble-edgedtool.thus,byasharpfleambothahealtyoperationandabrutalmurdercanbemade.Whilenuclearenergyisbeneficialtohumanitysuchasalightprotectingfromdarknessoraheatprotectingfromfrost;itmayturnintoamonsterthatterminatesallcreaturesormutilatesmanygenerationsifweaponsandbombsarederivedfromit (topbaş,2017:31).AccordingtoElmalılıhamdi, therearetruths\constantsonthebaseofscience,notdisbelief\scepticism.Especially,therevealedconstantsonfaithshouldbeacceptedwithoutashadowofadoubt.Attitudesandapproachesofdisbelieversandsophistsmustberejected(Yazır,2015:200).

All sciences, notably the natural sciences, has a function to support our belief inexistence and power of Allah, not to demolish. Visible world has to be a means tostrengthenbeliefininvisibleworld.Weshouldnotsaythepossibilities“impossible”withanarrowpointofview(Yazır,2015:234).Elmalılıhamdi,expoundstheverse:“AnddonotsayaboutthosewhoarekilledinthewayofAllah,“theyaredead.”Rather,theyarealive,butyouperceive[it]not”saying:“thelifethatAllahmentionedinthisverseisnotalifethatwecanperceivetotallythoughmindandfeelings.ıtisaspirituallife.thislifecanonlybeperceivedthroughfeelingbasedonrevelation,inotherwordswiththefeelingoffaith(Yazır,2015:536).AccordingtoElmalılıhamdi,theessenceofscienceistoachievethemeaning\sprit.Accordingtohim,thereareseveralgradesofachieving:thefirstoneisthefirstattainingleveltothemeaning.Whenthecognizanceof“nafs(ego\self)”embracesthe whole meaning, “tasavvur\imagination” exists; when this cognizance of meaningdisappearsbutthetracesstaypermanentlyinthesoul,“hıfz\memorizing”exists;desiringthissituationis“remembering”,andthe“wijdan”thatrefindsitiscalled“dhikr”.forthisreason,consciousnessistheweakestgradeofscience.Because,constansandcautionisnotavailable.therefore,itisnottruetocallAllah’sknowledgeas“consciousness”(Yazır,2004:252).According toElmalılıhamdi, natural sciences,which is also calledpositivesciences, is not a necessity to deny the supernaturalwonders (Yazır, 1938:1087). theeventssuchas“splittingofRedSeaforProphetMoses”(SurahAs-Shuara,63),“fire’snotburningProphetAbraham(SurahAl-Anybya,69)”etcareaclearindicatorofthissituation.


Besides,ElmalılıhamdithinksthatthemiraclesaredivineassistsofAllahforthose,whoareinindispensableconditions(Yazır,1938:1087).

2.5. Ego“Nafs” means self, ego, psyche (Ali-ımran, 3/30), flesh, soul (A’raf, 7/205), desire,

wish, passion (Az-Zumar, 39/42), source of ill temper and bad habit (Yusuf, 12/53),bloodandore(firuzabâdî,2005: ıı/255). ın technical term, itmeansvilifiedcharacterand deeds ofman (kuşeyri, 1978: 167). “Nafs”,which is also described as the elegantandsteamythatcarriesthepoweroflife,feelingandwill,istheilluminatorofthebody\flesh.ıfitslightilluminatesinsideandoutsideoftheflesh“uyanıklık\awareness”occurs,if it only illuminates inside “uyku\sleep” occurs, if it illuminates neither “ölüm\death”occurs(Cürcani,1300:165).Scholarofıslamicmoralshasidentified“nafs”inmanyformsaccordingtothefieldwherehumandirectedhiswillanddesire.ıfthehuman’sdesireisincilinedtocommitingsin,if“nafs”directsmantodothingscontrarytoreligion,itiscalled“(an-nafsal-ʾammārah)”,if“nafs”repentsofwhathedidandfeelsconscientiouslysorry,itiscalled“an-nafsal-levvame”.ıfthesincerityofmanthoroughlyturnedintoadivineloveinworshippingandmorals,itiscalled“an-nafsal-mulhimah”,ifthewillsanddesiresarethoroughlycommittedtheordersofAllahandthemanrestrainshislustanddesires,itiscalled“an-nafsal-muthmainnah”.ıfthe“nafs”enduresthemishapsandtroublesthatcomefromAllahitiscalled“an-nafsal-râdiyah”,andıfAllahisconsenttothespiritualconditionof theman, it is called “an-nafs al-mardiyyah”. ıf the “nafs” subordinates all of hiswillanddesirestorevelation,andrestrainshispassions,andtakesProphetMohammadasamodelinhislife,itiscalled“an-nafsal-kamilah”(Cebecioğlu,1997:546-549).Sufismeansman’sbadcharactersanddesiresandwishes(frager,2004:70-71).Sufisclaimsthattheworstevilcomesfromhisown“nafs”,saysnooneelsecandothisevil(Muhasibi,trs:326).“Nafs”isameaningwhereessenceofhuman,poweroflustandfurorareconcentrated;andasecretandahoax,whichisthesourceofbadilltempers.“Ruh\Soul”isthesourceofgoodtempers,“mind”isthemanagerofsoul,and“heva\fancy”isthemanagerof“nafs”(kuşeyri,1978:167).

Elmalılıhamdistates inhiswork“hakDinikur’anDili\RighteousReligionQuraniclanguage”that“nafs”istheselfandownofathing,andmeans“soulandeart”.healsostates that “nasf”, in sharia tradition, is a carnal power that is the trigger of lust andanger(Yazır,2015:252).Elmalılıhamdiarguesthat“nafs”isthecentreofillwishes.hesaysthatthesharpestwayofpreventingit istheswordofpenitence(Yazır,2015:364).Elmalılı hamdi also agrees that “nafs” is harmful and supercilious (Yazır, 2015:252).Elmalılı hamdi divides spiritual aspect of human into two: “vehbi\innate and kesbi\acquiredbyworking”.“Vehbi”aspect is innatefeelingsgiftedbyAllahwithoutworkingsuchascognition,thinking,speaking.“kesbi”aspectisacquiredmannersandfeaturesbyworking suchas “science”, “skill”, “morals”, “generosity”, “bravery”, and “righteousness”(Yazır,2015:163).Elmalılıhamdihandlesthenotionofruh\soulinthreecategories.thefirstone,soulisapower,whichisthebeginningofact.Electricpowercanbeanexampleforthementionedpower.thesecondoneisthesould,whichisthebeginningoflife.thisisthesoulcategoryinthewidestsense.Alllivingcreaturesfromplantstoothercreaturesarewithinthiscategory.Souldinthethirdcategoryisthesoul,whichisthebeginningofcognition.Alltraitssuchasknowledge,understanding,science,will,whicharerelatedtohuman,arewithinthiscategory.Allah’swordinSurahAs-Sajdah,9“ıbreathedintohimfromhis[created]soul”isinthiscategory(turgut,2015:698).Asisseen,Elmalılıhamdiargues that souls have an individual feature that differs human from other creatures.Accordingtohim,thiscase isabareevidence,whichsupportstheideathatsoulshavedifferentgrades.therearedifferencesbetweenpeopleintermsofsoullevel.however,asisalsounderstoodfromAdam’sstory,thesoulgradingofhumanisaboveofallcreatures


sincethedutyofcaliphate isgiventoAdambyAllah(Yazır,2015:411).Elmalılıhamdiclaimsthatsoulhasanessencedifferentfrombody-ore.for,intheSurahal-Baqarah,154:“AnddonotsayaboutthosewhoarekilledinthewayofAllah,“theyaredead.”Rather,theyarealive,butyouperceive[it]not.”ıtismentthatthose,whoarekilledinthewayofAllah,aresprituallyalivethoughtheyaredeadphysically(SurahBakara,2/154).thesituationofpharaoh’sfolksremindsofthiscase.thoughtheyarebodilydead,theyarethrownintothefireforever(SurahMü’min,46).AccordingtoElmalılıhamdi,thesefactsinkoranpointoutthattherearesignsaboutsoul’sendlessness(Yazır,2015:536-537).AccordingtoElmalılıhamdi,theblessingspertainingtotheworldaretwokinds.thefirstoneisaboutsoulandtheotheroneisaboutphysique;inotherwods,theyarematerialandnonmaterial.those,whicharerelatedtosoul,areblowingsoulintothebody,shiningofmindandintelligence,cognition,thinking,talking,wijdan\conscience,inothersaying,astrongandhealthyinnerfeeling.those,whicharerelatedtophysique,arebody,bodyorgans,nerves,muscles andothermaterialpowers.Besides, therearekesbi (acquiredbyworking)blessings regarding soul,whichare science”, “skill”, “morals”, “generosity”,“bravery”,“righteousness”andhonorableness(Yazır,2015:162-163).

ConCluSıonElmalılıhamdi lived ina turbulent time,witnessed thedeclineofOttomanEmpire

andestablishmentofRepublicofturkey.hehadagraspofeventsthroughhisintelligentandzealouscharacter,andbecamedistinguishedinhiseducationlife.hisinclinationtolearning inserted him among the eminent scholars.he also did politics actively in hisyouthandfinedbynewRepublicofturkeybecauseofhisserviceinthegovernmentofDamatferitPashainthelastyearsofOttomanEmpire.heisasophisticatedscholarandkeensonpoetry,calligraphy,literature.hisinclinationtotheseartsmadehimadiscipleinShabaniyyeorder.ElmalılıhamdiEfendihaswrittenmanyworksandmanycontributionsto tefsir\koranexegesis, fıqh\islamic jurisprudence, kalamandphilosophy.thoughhehasadominantscientificside,heisalsoaSufiandwhilestudyingontawhidinhisworks,hemadeverydeepanalysisonAllah-âlem(world\universe)andhumanrelationship.hestates thatwahdatal-wujud isavery important traditionalachievementwithinsharia.he claims that with a blindmind the truths cannot be understood; yet, with a mindenlightenedwiththelightofrevelationandheartthedivinetruthscanbeunderstood.healsothinksthatthebookofuniverseshouldbereadinlightwithpureheartandamindenlightenedwith revelation.heargues that in this context,materialistphilosophyandatheistthinkersarethoroughlymistaken.

BıBlıOGrAPY1. Abdülbaki,Muhammedfuât(1987),el-Mu’cemu’l-Müfehres li-Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm,

kahire:NoPublishinghouse.2. Afifî, Ebu’l-Âlâ (1974), Muhyiddin İbnu’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi, translated:

MehmetDağ,Ankara:NoPublishinghaouse.3. Ayiş,MehmetŞirin(2015),Elmalılı Tefsirinde Tasavvuf,İstanbul:RağbetYayınları.4. Bolay, Süleyman hayri (1989), “Akıl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,

İstanbul:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.5. Büyüker,kamil(2017),ElmalılıhamdiYazırBibliyoğrafyası,Büyükkur’anMütefekkiri

ElmalılıM.hamdiYazır,Ankara:türkiyeDiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları.6. Cebecioğlu,Ethem(1997),Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü,Ankara:Rehber

Yayınları.


7. Chittick, William (1997), Var Olmanın Boyutları, translated: turan koç, İstanbul:İnsanYayınları,

8. Cürcânî,et-ta’rîfât(1405),Daru’l-Kitabi’l-Arabî,Beyrut:NoPublishinghause9. Çatak,Âdem(2008),ŞihâbeddinSühreverdî’ninhayatı,EserlerivetasavvufAnlayışı,

Ankara:GümüşhaneÜniversitesiAfşarMatbaası10. Durusoy,Ali(2008),İbnSinâfelsefesindeİnsanveÂlemdekiYeri,İstanbul:Marmara

ÜniversitesiİlahiyatVakfıYayınları.11. Ersöz,ısmet(1993),ElmalılıhamdiYazırvetefsirininözellikleri,ElmalılıM.hamdi

YazırSempozyumu,Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.12. Ersöz, ısmet (1985), Elmalılı Mehmet hamdi Yazır ve hak Dini kur’an Dili, PhD

thesis,konya:SelcukuniversitySocialSciencesuniversity.13. Eren, Şadi (1998),Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’dan Tefsir Nükteleri, İstanbul:

ZaferYayınları.14. Eren,Şadi(2005),Kalp Ülkesi,İstanbul:NesilYayınları.15. frager,Robert(2005),kalp,NefsveRuh,translated:İbrahimkapaklıkaya,İstanbul:

GelenekYayınları.16. fîruzâbâdî, Mecidüddin Muhammed bin Yakup (2005), Kâmûsi’l-Muhît, Beyrut:

Darü’l-Marife.17. hakîm,Suâd(1981),el-Mu’cemu’s-Sûfî,Beyrut:NedraYayınları.18. ıbn-iManzûr(1990),Lisânu’l Arab,Beyrût:NoPublishinghause.19. Janet, Paul - Seailles Gabriel (1978), Metâlib ve Mezâhib, translated: Elmalılı

MuhammedhamdiYazır,İstanbul:EserNeşriyat.20. kam,ferit (1994),Vahdet-i Vücûd,SadeleştirenEthemCebecioğlu,Türkiye Diyanet

Vakfı İslam Ansiklopedisi,Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.21. kaya,Muratandköksal,AsımCüneyt(2013),Meşrutiyetten Cumhuriyete Makaleler,

İstanbul:klasikYayınevi.22. kılıç, Recep (2005), İslamDüşüncesininProblemlerineGiriş–ElmalılıhamdiYazır,

Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.23. kılıç,MahmutErol(1995),Muhyiddin İbni Arabî’de Varlık Mertebeleri,İstanbul:hay

kitabevi.24. komisyon(2009),Dinî Terimler Sözlüğü,Editör:AhmetNedimSerinsu,Ankara:Milli

EğitimBakanlığıYayınları.25. kozan,Ali(2015),Bir Türk İslam Mütefekkiri M. Hamdi Yazır ve Siyaset Felsefesi,

AkdenizÜniversitesiİlahiyatfakültesiElmalılıM.hamdiYazırSempozyumu,Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.

26. köksal,AsımCüneyt(2017),Osmanlı’nın Bilgeleri Elmalılı M. Hamdi Yazır,İstanbul:İlkeYayınevi.

27. kuşeyrî,Abdulkerim(1978),Kuşeyrî Risalesi,İstanbul:DergâhYayınları.28. Mardin, Ebu’l-ûlâ (1966),Huzur Dersleri, –volume 2, 3 -, İstanbul: No Publishing

house.29. Mevlânâ, Fîhi Mâfîh (1985), translated: Meliha Ülker Anbarcıoğlu, İstanbul: Milli

EğitimBakanlığıYayınları.30. Paksüt, fatma (1993), Merhum Dayım Hamdi Yazır, Elmalılı M. hamdi Yazır

Sempozyumu,Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.


31. Özsaraç, hatice (1996), Elmalılı M. Hamdi Yazır ve Tasavvuf Anlayışı, Phd thesis,Ankara:AnkarauniversitySocialSciencesuniversity.

32. Öztürk, Nazif (1995), Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Ankara: türkiyeDiyanetVakfıYayınları.

33. taberî,MuhammedbinCerir(1988),Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vîl-i Âyi’l-Kur’an,Beyrut:Daru’l-fikr.

34. tahevânî,MuhammedAlabinAli(NoDate),Kitâbu Keşşâf-ı Istılâhâti’l-Fünûn,Beyrut:NoPublishinghouse.

35. topbaş, Osman Nuri (2016), İslam Nazarında Akıl ve felsefe, İstanbul: ErkamYayınları.

36. topbaş,OsmanNuri(2016),Kâinat, Kur’an ve İnsan,İstanbul:YüzakıYayıncılık.37. uludağ,Süleyman(2001),“kalp”,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,İstanbul:

türkiyeDiyanetVakfıYayınları.38. Yavuz, Yusuf Şevki (1995),ElmalılıMuhammedhamdi,TDV İslamAnsiklopedisi –

volume-11-,İstanbul:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.39. Yazır, ElmalılıMuhammedhamdi (1935),Hak Dini Kur’an Dili,Matbaa-i Ebuzziya,

İstanbul:NoPublishinghouse.40. Yazır, Elmalılı Muhammed hamdi (2015),Hak Dini Kur’an Dili (simplify by İsmail

Karaçam and others),İstanbul:EflatunMatbaacılık.41. Yazır, ElmalılıMuhammedhamdi (1997),Makaleler -I-, haz. AsımCüneyt köksal-

Muratkaya,İstanbul:kitabeviYayınları.42. Yıldız,MuhammedAli(2017),Allah Kâinat ve İnsan,Ankara:kalemNeşriyat.

Objektiflik-Sübjektiflik Bağlamında Ahlak

Ergin ÖGCEM1

1 Dr.Öğr.Üyesi,kütahyaDPÜİslamiİlimlerfakültesi,DinfelsefesiBilimDalı

CHAPTER6

Ergin ÖGCEM 121

Ahlakkonusuhemdininvehemfelsefeninilgiduyduğukonularınbaşındagelir.Genelgeçerbirahlaknizamıvarmıdır?heryerdeherkesiçingeçerliböylebirsistemden,kuralve ilkelerbütünündensözedilebilirmi? sorularıhemdini telakkininvehemde felsefidüşüncenincevabınıaraştırdığıbirkonuolmuştur.Diğertaraftanahlakınkökenindene-yinolduğu,bununispatakonuolupolmayacağıhususudayinebuyaklaşımlaraçısındanüzerindedurulanönemlibirmeseleolmuştur.Bubölümdeahlakadairhemdinvehemdefelsefebağlamındakiyaklaşımlarelealınacak,ahlakbirtaraftanobjektiflik-sübjektiflikbağlamında,diğertaraftanisekaynağınınkimyadaneolduğunoktasındaincelemeko-nusuyapılacaktır.

1. AHlAKın TAnıMıSözlükanlamı,tarz,tavır,davranış,gelenekolanahlakın;latincesi“moralis”,Grekçesi

ise“êthos”tur.latincekullanımıolanmoraliskişininsosyalorganizasyoniçerisindekiah-lakikonumunuönplanaçıkarırken,Grekçekullanımındakiêthos,kişinindahaçokbirey-selkarakterinevurguyapar.1felsefibirterimolarakahlakgenelanlamda,mutlakolarakiyiolduğudüşünülenyadabellibiryaşamtarzındankaynaklanankurallarbütünüolaraktanımlanır.Bubağlamdaahlak;insanlarınkendilerinegöreyaşadıkları,rehberaldıklarıil-kelervekurallar;insanınçevresiylevekendisidışındakivarlıklarlailişkilerinidüzenleyen,buvarlıklarayönelikeylemlerinibellikriterleregöreayarlayıpanlamlandırannorm,ilkevedeğerlerbütünüdür.kişiyenispetledüşünüldüğündeise,birkimseniniyinitelikleriniyadakişiliğiniifadeedentutumvedavranışlarolarakdatanımlanabilir.2Ahlak,insanya-şamınadairpratiklerdir.Ahlakyerinekullanılanetikisebupratiğinteorisianlamındakibirkavramlaştırmadır.3

İslamdüşüncegeleneğindeahlak, insanınvaroluşsal temellerinevurguyapacakşe-kildeelealınmışvebusebepleçokdahaderinbiranlamkazanmıştır.AhlakArapça’da“seciye,tabiat,huy”gibimanalaragelenhulkveyahulukkelimesininçoğuludur.Sözlük-lerdeinsanınfizikyapısıiçinhalk,mânevîyapısıiçinisehulkkelimesitercihedilmiştir.Baştahadislerolmaküzere İslâmîkaynaklardahulkveahlâk terimlerigenellikle iyivekötühuyları,faziletvereziletleriifadeetmeküzerekullanılmış;özellikleiyihuylarvefa-ziletlidavranışlarhüsnü’l-huluk,mehâsinü’l-ahlâk,mekârimü’l-ahlâk,el-ahlâku’l-hasene,el-ahlâku’l-hamîde; kötü huylar ve fena hareketler ise sûü’l-huluk, el-ahlâku’z-zemîme,el-ahlâku’s-seyyiegibiterimlerleifadeedilmiştir.4

Ayrıcaahlâkyanındayeme,içme,sohbet,yolculukgibigünlükhayatınçeşitlialanla-rıylailgilidavranışvegörgükurallarına,terbiyeli,kibarvetakdiredeğerdavranışbiçim-lerine,bunlaradairöğütvericikısavehikmetlisözlerevebusözlerinderlendiğieserlereedepveyaâdâbdadenilmiştir. İslâmî literatürdeedep terimi ilkdönemlerden itibarenözeldavranışalanlarıhakkındakullanılırken;ahlâktutumvedavranışlarınkaynağıma-hiyetindekiruhîvemânevîmelekeleri, insanınruhîkemalinisağlamayayönelikbilgivedüşüncealanınıifadeetmiştir.5

İslâmfilozoflarıisehulkveyahulukunçoğuluolanahlâkı,“nefisteyerleşikolanyatkın-lıklar”şeklindetarifetmişler,buyatkınlıklarsayesinde“fiiller,nefistenherhangibirfikrî

1 NicholasBunninandJiyuanYu,The Blackwell Dictionary of Western Philosophy,Malden:BlackwellPublishing,2004,s.443.

2 AhmetCevizci,Paradigma Felsefe Terimleri Sözlüğü,İstanbul:ParadigmaYayınları,2000,s.5.3 AnnemariePieper,EtiğeGiriş,(çev.VeyselAtayman-GönülSezer),İstanbul:AyrıntıYayınları,2012,s.171.

4 MustafaÇağrıcı,“Ahlak”,tDVİslamAnsiklopedisi,İstanbul:tDVYayınları,1989,Cilt2,s.1.(ss.1-9.)(AyrıcaBkz.M.kemalAtikvd.İslamikavramlar,Ankara:SemaYazarGençlikVakfıYayınları,1997,ss.29-32.

5 MustafaÇağrıcı,“Ahlak”,tDVİslamAnsiklopedisi,s.1.


veiradîgüçlüğehacetkalmaksızınsâdırolur”demişlerdir.Eğerbuyatkınlıklariyiolursanefisten“faziletler”,kötüolursa“reziletler”sâdırolur.Böyleceİslamfilozoflarıtarafındanahlâkıntemelvazifesinefishakkındabilgilervermekvenefsikendisindenfaziletlifiillersâdırolacakşekildeterbiyeetmekolarakbelirlenmiştir.6

felsefedeahlakakarşılıkolaraketikkavramıdakullanılmış,bununladahaziyadeer-dem,ödev,sorumlulukgibianlamlarkastedilmiş;doğrulukyadayanlışlık,iyiyadakötü-yedairahlakiyargılardeğerlendirmekonusuyapılmış,böyleceahlakieylemindoğasıvedahaiyi,erdemlibirhayatınnasılolmasıgerektiğiüzerinebirtakımteorikyargılargelişti-rilmiştir.Dolayısıylaburadanormatifbirtavrınetkinliğisözkonusudur.7

2. KÖKEN PrOBlEMi BAĞlAMıNDA DiN vE AHlAK ilişKiSi Diniperspektiftenbakıldığında,ahlakıntanrısalkökenesahipbirhususolduğunun

ilerisürüldüğügörülecektir.İnsanıngüçlüvezayıfyönlerinibilmenoktasındaenyetkinvarlıkolantanrı,onunistikametinitayinetmenoktasındadaaynışekildeenyetkinvar-lıktır.Buanlayışagöreinsanınakliveahlakianlamdakisağlıklıgelişimiyinetanrısayesin-demümkünolacaktır.Dolayısıylainsanınakliveahlakimelekeleriancaktanrısalbuyrukistikametindeyolaldığındaistikrarlıbirdurumkazanacaktır.Aynıotoritenineseriolanakılveonukendisinemuhatapalmışvahyinçelişmesidüşünülemeyeceğinegöre,tanrıaklaneyiteklifetmişse,uygunolano,neyideyasaklamışsauzakdurulmasıgerekendeoolacaktır.Bunoktadabirterslikyadaçelişkiolduğudüşünülüyorsa,bilinmelidirkibuilahibuyruğuntamolarakanlaşılamamışveyayanlışyorumlanmışolmasısebebiyledir.8

Vahiygeleneğininürünüolandinleraçısındanahlaki iyiancaktanrı’nınemirlerineitaat etmekve sakındırdığı şeylerdenuzakdurmakla gerçekleşir.Buyaklaşım çerçeve-sinde,birşeyiniçinyapmamızgerektiğiyadayapmamamızgerektiğisorularınıncevabı:“tanrıöyleistediğiveyaistemediğiiçin”şeklindeolmalıdır.tanrınınmutlakiyi,kudretlivekutsalbirvarlıkolduğunainanç,busorularaböylecevaplarvermeyigerektirensebep-lerdir.Buradainanmışbirmüminiçinkendisineherhangibiraçıklamayapmayagerekol-mamaklabirlikte,buinancınhakikatinirasyonelbirtemeldebaşkalarınaanlatmaçabasıbellinoktalardaaçıklamayapmayızorunlukılmaktadır.9

Ahlakadairifadelerinbelirginbirşekildedilegetirildiğibaşlıcainançyapılarıhiçşüp-hesizhıristiyanlıkveİslam’dır.hıristiyaninancındainsanlarınyaşamkoşulvekurallarınıbelirleyentanrı’dır.tüminsanlıkkısaolanbudünyahayatındansonraİsaMesih’inkrallı-ğı’ndayenidenbuluşacaktır.tanrı’nınkrallığı’ndagerçekleşecekolanbubuluşmanınşek-lini,dünyahayatıileolanmünasebetbelirleyecektir.Osebeplehıristiyaninancınasahipherkesdünyahayatınınfaniliğinifarketmeli,buranınnimetlerinedeğil,tanrınınkrallı-ğındagerçekleşecekolanobüyükvegerçekbuluşmayakendinihazırlamalıdır.10

EskiveYeniAhit’ebakıldığında(ikisiarasındabirtakımfarklılıklarolmasınarağmen)ahlakın kaynağının tanrı olduğuna güçlü bir gönderme yapıldığı fark edilecektir. EskiAhit’tetanrı’yaitaatdahaçokbirtehditvekorkudili(Çıkış21/24,25)aracılığıileteminedilmeyeçalışılırken,YeniAhit’tebusevgiveteşvikdiliyle(Matta5/38)sağlanmayaçalı-şılmıştır.EskiAhittetanrı’nınkarakterikingüden,intikamduygusuylahareketedenbir6 MehmetS.Aydın,“Ahlak”,tDVİslamAnsiklopedisi,İstanbul:tDVYayınları,1989,Cilt2,s.10.7 A.R.lacey,A Dictionary of Philosophy,london:Routledge&keganPaulltd,1996,s.102-104.8 İbnRüşd,“fasl-ül-Mekaal”,İbn Rüşd’ün Felsefesi,çev.NevzadAyasbeyoğlu,Ankara:AnkaraÜni-versitesiİlahiyatfakültesiYayınları,1955,ss.6-8.(1-34).AyrıcabukonudagenişbirbilgiiçinBkz.fehrullahterkan,ÇatışmanınDinamikleri:DinvefelsefeuzlaşmazlığıÜzerine,Ankara:ElisYayınları,2007.

9 AlasdairMacıntyre,Ethik’inkısatarihi,çev.hakkıhünler-SolmazZelyuthünler,İstanbul:Para-digmaYayınları,2001,s.127.

10 AlasdairMacıntyre,Ethik’inkısatarihi,s.131.

Ergin ÖGCEM 123

profilekarşılıkgelirken(Çıkış20/5),YeniAhit’tetanrıtamaksineşefkatlivesevgidolubirkarakterolarakbelirir.11

hıristiyanahlakıdenildiğindebundantekdüzebirahlakyapısındansözedildiğian-laşılmamalıdır. Zira hıristiyan ahlakı gelişim süreci itibariyle kendi içerisinde Pastoralhristiyanahlakı,kiliseahlakıveReformsonrasıahlakolmaküzereüçfarklıseyirizlemiş-tir.Pastoralhristiyanahlakı,içerisindeYahudivePersdinlerindenetkilerbarındıran,OnEmri,İsa’nınöğretivetörenleriniesasalanbirahlaktır.Buahlakianlayışta,felsefitartış-maveihtilaflardanuzaktambirteslimiyetsözkonusudur.kiliseahlakı,sosyal,siyasalvedinibirkurumolarakortayaçıkmışolankatolikkilisesielindeşekillenmişolanahlaktır.ReformsonrasıProtestanlığıngelişmesiyleortayaçıkanahlakisedahaçokkatolikanlayı-şıngörüşlerinireddedenbirduruşakarşılıkgelenahlakianlayıştır.12

hıristiyan inancında insanın tanrı karşısındaki konumu, bir öğrencinin öğretmenikarşısındakidurumunabenzetilmiştir.Nasılkibiröğrenci,öğretmenisayesindeilmiveahlakibakımdangelişimgösteriyorsa,aynışekildeinsandatanrıvasıtasıylabellibirah-lak ve irfan eğitiminekonuolmakta ve ilerlemekaydetmektedir. İnsanıntanrı ile olanilişkisi,onaolansaygıvebağlılığıbueğitimsayesindegerçekleşmektedir.DindenilenşeydeaslındakutsalRuh’uninsanoğlunabahşetmişolduğutanrıüzerinetefekküretmeeyle-mindenibaretbirfaaliyettir(Elçilerinİşleri2/38).Üzerinetefekkürle,dindenenolgununimkânınaolanaktanıyantanrı,nihaiolarakarzulananvesondereceiyiolandır.13

Diniyaşamdagerçekerektanrı’yakavuşmak,onunrızasınalayıkolmaktır.Buöğretiaçısındanenyüksekidealbudur.Ahlakihayat,insanınözgürolarakkendiseçimiyleorta-yakoyduğueylemlerisayesindeortayaçıkmışolanhayattır.Buözgürseçimdoğruolanseçeneküzerindenyürüdüğündehakikianlamdaahlakiolanaulaşılırveböylecehuzuraerişilmişolur.İnsanınihaianlamdahuzuraeriştirecekolanşeyyaratıcısınakavuşmasıdır.BuiseancakO’nunbuyruklarıçerçevesindehareketetmeklemümkündür.

İyiyieldeetmek,doğruolanıtercihetmekyadaahlakianlamdaidealolanaulaşmak,insanınkendiçabasıyladaolabilir.İnsanlığınmevcutbirikimivekişininbireyseldonanımıbunaimkânvermeklebirlikte,kişininseçimvetercihleriherzamanisabetliolmayabilir.İnsandoğrubirakılyürütmeyledoğruhedeflereyönelebilirancakbunlarınihaikertedekendidoğasındançıkarsayamaz.Ziratanrı’nınohedefdoğrultusundasalıkvereceğibaş-kamuhtemelseçeneklerdebulunabilir.Dolayısıylaburada,birşeyiiyiyapanasıletmengerçektendetanrınınonubuyurmuşolmasıdır.

İnsanaaitdüşünceveahlakalanınıntanrıtarafındandüzenlendiğikabuledildiğinde,doğalolarakbirşeyiniyiyadaahlakauygunluğununakıltarafındandeğil,bizatihitan-rıtarafındantespitedilmişolduğudaonaylanmışolur.Budurumdaahlakianlamdatekotoritevahiydirvebirşeytanrınınyargısınagöredeğerkazanmıştır. İyidediğişey iyi,kötüdediğiisekötüdür.Ancakburadainsanınseçimideönemlidir,ziraeyleminahlakibirboyutkazanmasımecburiyetledeğilseçimleolur.Sonuçlarıaçısındandüşünüldüğünde,ahlakiolanıbelirleyentanrınıniradesidirveinsanınseçimiancakbuiradeyeuygunlukgösterdiğizamanahlakiolabilmektedir.

hıristiyan inancıadına,tanrıahlak ilişkisiaçısındanproblemteşkiledenenönem-likonuhiçşüphesizasligünahdoktrinidir.AzizPavlus(ö.66/67)ilebirliktehıristiyaninancınagirmişolanasligünahdoktrini,dinitemelliahlaktasavvurununhıristiyanlıkle-hineyorumlanmasınıgüçleştirmektedir.Ziracezavemükâfatınşahsiliğiilkesinerağmen,Âdemilehavva’nıncennettenkovulmasına,böylecegünah,ölüm,cezagibikavramlarınortaya çıkmasına neden olduğu varsayılan bir günahtan, Âdem’in neslinden gelen her

11 Henry Hazlitt, Ahlakın Temelleri, çev. M. Aydın - R. Tapramaz, Ankara: Liberte Yayınları, 2006, s. 412.12 A. Stroll - R. H. Popkin, Philosophy Made Simple, New York: Routledge, 1956, ss. 29-32.13 Süleyman Dönmez, Aziz Thomas’ta Felsefe-Teoloji İlişkisi,Ankara:karahankitabevi, 2004, s. 42.


insan tekinepayçıkarılması,ahlakın temelindetanrı’nınbulunduğudüşüncesinizede-lemektedir.NitekimBatıdüşüncetarihindebudoktrinekarşışiddetliitirazlarolmuş,kö-tülüğüninsanlararasındayayılmasınınsebebiolarakbunugörmeninbüyükbirsaçmalıkolduğuilerisürülmüştür.14

Budoktrinin önemli bir açmazı da, insanınbu günahı işlemekletanrı karşısındakideğerveitibarındabüyükbirdüşüşmeydanageldiğikanaatidir.İnsantanrı’yakarşıilkgünahıişlediğindesadececennetikaybetmemiş,akliveahlakimelekelerinde,kavrayışın-dadabirbozulmameydanagelmiştir.tanrı’yaisyanetmekleinsanın,ilahikökenliahlakiumdeleritanımavekavramayeteneğindeciddidüşüşlerolmuştur.15Eğerbukanaatbe-nimsenecekolursa,insanıntanrıileilişkisiproblemlihalegelecek,bulunduğudurumdanhiçbirşekildekurtulamayacağıhissiuyanacakvebudainsanıntanrı’yaolansevgivegü-veninizedeleyecektir.hâlbukibutanrısalbuyruklarınruhunaaykırıbirdurumdur.

İslamdüşüncegeleneğindede(bazı farklıyaklaşımlararağmen),ahlakisahayıtesisedenintanrıolduğukanaatihâkimdir.Ahlakınİslamdüşüncesistemiiçerisindeelealın-masıgelenekçi,tasavvufivefelsefiolmaküzereüçşekildeolmuştur.Bunagörekur’anvesünnetiahlakınaslivemutlakkaynağıkabuledenvebunuhertürlüahlaktasavvurununüstündegörenyaklaşımgelenekçiahlakolarakdeğerlendirilmiştir.tasavvufiahlaktaönplanaçıkanyineAllah’ınemirveyasaklarınariayet,AllahveResulününahlakıileahlak-lanmakolmaklabirlikte,buradakalbivederuniyönçokdahaönplandadır.Ahlakınağır-lıklıolarakteorikyönünüelealanyaklaşımisefelsefiahlakakarşılıkgelentavırdır.16

İslaminancınagörekur’aninsanyaşamınınmerkezindedirvehayatınheralanınıkap-sayanprensiplerimuhtevibirkitaptır.O,iman,ahlak,ibadetvesosyalhayatadairilkele-riyle,insanınhemdünyavehemdeahirethayatınahükmedenbirözelliğesahiptir.kur‘aniölçütlerdünya-ahiret,inanç-eylem,ruh-bedendengesigözetilerektesisedilmiştir.Dola-yısıylakur’anaaitprensiplerbirbütünolarakelealındığında,hayatatatbikedildiğindegerçekanlamdaistikrarlıveahlakibiryaşammümkünolabilir.Bunlardanbirisininihmaledilmesiyadaeksikbırakılmasıböylebiryaşamınimkânınıortadankaldırmışolacaktır.

kur’an’dahz.Muhammed’e itaatin,Allah’a itaat olduğununbelirtilmesi (Âl-i İmrân3/32,Nisâ4/13,14,80,Nûr24/54),O’nunyücebirahlaküzereolduğunun(kalem/4),Allah’aveahiretgününekavuşmayıumankimseleriçinO’ndagüzelörneklerbulunduğu-nun(Ahzâb33/21)ifadeedilmesi;ahlakınkur’aniprensiplervasıtasıylahz.Muhamme-dinhayatındamücessemhalegeldiğinigösterir.kaldıki,hz.Muhammedyalnızkendisinevahyedileneuymuş(En’âm6/50),yalnızonubildirmiş,kendihevavehevesindenkonuş-mamıştır(Necm53/3-4).17

kur’an’da yer alan insan tipolojileri (mü’min, kâfir, münafık) ile ilgili açıklamalarokunduğundada,aslındabunitelemelerinbütünüyleahlakibirdurumagöndermeyaptığıgörülecektir.Çünkübu insanmodellerinin tamamı,belli tanımlaraveahlakiniteliklereuygundüşenkarakterlerdir.kur’an’ınyaklaşımındamümininsantipimakulveidealolanakarşılıkgelirken,münafıkvekâfir,tutumveeylemleridolayısıylayerilmiştir.Diğertaraf-tanvahyingelişsürecindeöncelikleinsanınzihnivekalbihayatınınelealınması,oralarınıslahıylaişebaşlanmasıvesonrasındaibadetlerinteklifedilmesidebudininilkhedefinin,ahlakikemalesahipbirtoplumteşekkülettirmekolduğunugösterir.

14 Philip L. Quinn, “Sin and Original Sin”, A Companion to Philosophy of Religion, ed. C. Taliaferro - P. Draper - P. L. Quinn, Oxford: Blackwell Publishers, 2010, 616.

15 MichaelPetersonvd.,Din Felsefesi: Seçme Metinler,çev.RahimAcar,İstanbul:küreYayınları,2013,s.808-809.

16 Çağrıcı, İslam Ahlakı, ss. 61-67. (Benzer bir tasnif için Bk. Macid Fahri, İslam Ahlak Teorileri, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.)

17 Tahsin Görgün, İslam Ahlak Esasları, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, 2010, 30.

Ergin ÖGCEM 125

3. filOZOf vE tEOlOGlArıN AHlAKA DAir YAKlAşıMlArıİnsanhayatınıdüzenleyenahlakideğerlerinkaynağınınneolduğukonusu,tartışma-

sı felsefeaçısındandahenüztüketilememişkadimbirproblemolarakvarlığınısürdür-mektedir.İnsanlıktarihiboyuncabukonudaçokçeşitliyaklaşımlarsergilenmiş,ahlakınkaynağıolarak,tanrı, insan,toplumvs.gibialternatiflerüzerindedurulmuştur.AhlakınkökeninedairdüşüncetarihindebilinenensistematikyaklaşımPlaton’unEuthyphrodi-yaloğundasergilenmiştir.18

Ahlaki iyinin kökenine dair felsefe tarihinde ilk soruşturma örneği “EuthyphroDi-lemi”dir. Burada tartışılan konu bir öncelik sonralık meselesidir. Buna göre, dindarlıkhakkındaotoriteolduğunuiddiaedenEuthyphron,dindarlığı“tanrılarınbeğendiğişey,”dinsizliği ise“tanrılarınbeğenmediği,nefretettiğişey”olaraktanımlıyordu.fakatgele-neğinrasyonelbireleştiriyetabitutulmasıgerektiğinidüşünenSokratesaynıdiyalogda,Euthyphron’u,dindarlığınsadecetanrılarbeğendiğiiçiniyiolmadığını,özündeiyiolduğuiçintanrılartarafındanbeğenildiğiniilerisürüyordu.19Dolayısıylaburadaüzerindeodak-lanılankonu“Birşey,tanrıistediğiiçinmiiyidir,yoksaiyiolduğuiçinmitanrıonuiste-miştir?”sorusudur.

tartışmadailkolarak,ahlakiilkelerinilahibuyruklarvasıtasıylatespitvetayinedildiğiüzerindedurulur.herşeyibilen,herşeyegücüyeten,mutlakiyiolanbirtanrıinancınasahipolmakaynızamandaahlakdâhilherşeyinsebebiolarakO’nugörmeyigereklikılar.Ziratanrıontolojikaçıdanmutlakanlamdatamvemükemmelolarakherşeyinvaredicisebebiise,O’nundilediğiveemrettiğişeylerdeiyiolmakzorundadır.tanrı’nıniyiolduğu-nainananbirkimseO’nunkötüyüisteyebileceğinihiçbirşekildekabuledemez.Ahlakiiyi-ninvekötününancaktanrı’nındilemesinebağlıolduğunudüşünenfilozoflar,doğalolarakiyiyiO’nunemrettiği,kötüyüiseO’nunyasakladığışeyolaraktarifederler.20

Ahlakinormlarıntanrı tarafındanbelirlendiğini iddiaedenyaklaşımlarıntemelda-yanaknoktası,tanrınınvarlığınındiğertümvarlığatemelteşkiletmesiveonlaraaitdü-zenüzerindekimutlakvezorunluhâkimiyetidir.21Eğertanrı’nınevrenivarettiğikabuledilecekse,budurumdaonunkuralvekaidelerinibelirlemehakkınıkendiüzerindebu-lundurmasıgerektiğihususudakabuledilecektir.kaldıki,kendisidışındakitümvarlığınvücudagelişinivedevamınımümkünkılantanrı’nın,ovarlıkdüzeninhangiesaslaragöreişleyeceğinibelirlememişolmasınıdüşünmeksaçmadır.Dolayısıylaburadatamtasarrufayetkilivarlığıntanrıolduğunutasavvuretmemekiçinbirsebepyoktur.

tartışmanınbir sonraki aşamasında, iyilik vekötülüktanrı’danbağımsızbirdeğerolarakortayakonur.Yanitanrı’nınbirdurumhakkındakiiyiyadakötüyedairbelirlemesi,tanrı’nınarzusunagöredeğil,bizzatoşeyyadaeylemintabiatındavarolanözelliğegöreolur.Dolayısıylaburada insanınözgürlüğüvebelirleyiciliğiortayaçıkmakta,din isebusüreçtedurumunbirparçasıhalinegelmektedir.Platon’unyaklaşımında, iyilik, iyiolantanrı’danöncegelir.Onedenlebirşeytanrıistediğiiçiniyideğildir.Bizatihikendisiiyiolduğuiçintanrıonuistemiştir.Dolayısıylatanrıiyininkaynağıveyagüvencesideğil;ter-sineiyi,tanrı’nındilemesininkaynağıvebelirleyicisidir.22

EuthyphroDilemi’ndeolduğugibi,ahlakıfelsefiyönüyledeğerlendirmeyetabiitutanfilozoflarınbirkısmıonudinleilişkiligörürkenbirkısmıdakökenindedinindeğil,insa-

18 WilliamJ.Wainwright,Religion and Morality,Burlington: AshgatePublishingCompany,2005,ss.73-83.

19 Platon, Euthyphron, trc. Güvenç Şar, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.20 Doğan Özlem, Etik, İstanbul: Say Yayınları, 2010, s. 31.21 DagobertD.Runes(ed.),The Dictionary of Philosophy,NewYork:Philosophicallibrary,ınc.,1996,s.202.

22 Doğan Özlem, Etik, s. 31-32.


nınvarolduğunu ileri sürmüşve insanınahlaklaolanmünasebetinikendieğilimlerinegörefarklışekillerdedeğerlendirmişlerdir.Bazılarıahlakideğerveeylemleriherşeydenbağımsız ve sırf kendileri vesilesiyle itibar edilen şeyler olarak ele alırken, bazıları da,bellişeylerieldeetmeyeyadabelliduygularıtatmayaaracılıketmeleriyönüylekonuedin-mişlerdir.konuyasosyolojikaçıdanyaklaşandiğerbazıdüşünürleriseahlakınbireydenziyade toplumsal yönünü ele almış ve onun toplumsal normlara göre hareket etmeklemeydanagelenbirdurumolduğunuilerisürmüşlerdir.

felsefetarihindeahlakdenildiğindeilkaklagelmesigerekenisimhiçşüphesizSok-rates (öl.M.Ö.399)’tir. Sokratesbirbakımaahlakınkurucusuolarakdadeğerlendirile-bilir.Elbetteondanöncedeahlakadair fikirbeyaneden,bukonudagörüş sahibiolandüşünürve filozoflarolmuştur.Ancakkonuyuderli toplu, gerekçelibir şekildevebelliprensiplerdoğrultusundadeğerlendirenSokratesolmuştur.AntikYunansitedevletindemeydanagelenahlakiyozlaşmayakarşıbelliprensiplerçerçevesindeverdiğimücadelevebumücadeleneticesindeidamile infazedilmesionufelsefetarihininkahramanıhalinegetirmiştir.23

Sokrates’inenbelirginözelliğiinsanaolanyaklaşımındaortayaçıkar.İnsanıbedenveruh(psukhe)yönüyleelealmışancakruhiyönünüönplanaçıkarmıştır.Ruhonunanla-yışındainsanıcanlıkılanyönolmanınyanında,akılvetefekküründemerkezidir.Bedenbakımındanölümlüolaninsanınruhuölümsüzdür.İnsanbuâlemdesadeceyaşamakiçinvardeğildir,asılamacı iyiyaşamaktır.Osebeple insanherhangibiraletiyaparkenonunasıl,niçinvehangiamaçlatesisettiğiüzerinedüşündüğügibi,kendiyaşamınınamaçla-rınıdabilmekveonagöreahlakibirzeminoluşturmakdurumundadır.Ahlakonuniçinyalnızteorikbirendişedeğil,aynızamandahayatınpratiklerindeyeralmasıgerekenbirhedeftir.İnsanınyaşamınıntemelhedefiisemutlulukturvebumutluluğuteminedecekolanahlaklıbiryaşamdır.24

Mutluluk, erdemli bir yaşamvesilesiyle elde edilecek olan semeredir. Sokrates açı-sındanmutlubiryaşamınerdemledoğrudanilişkisivardır.Erdem’inmerkeziinsanınru-hudur. İnsanruhundakibilmeveahlakieylemdebulunmayetenekleri,onuerdemlibiryaşamaulaştıranözelliklerdir.İnsandışâlemdebulunanvekendisiiçinfaydalıyadaza-rarlıolanşeyleribilmeyeteneğiilekavrar,onlarüzerinetefekkürvesorgulamasayesindemahiyetlerinitayineder.İşteruhunbusorgulayıcıözelliğiadalet,ölçü,bilgelikvecesaretgibifaziletlerininsanyaşamındayeralmasınaolanaktanır.25

BenzerbiryaklaşımıStoafelsefesindedegörmekmümkündür.Stoaetikanlayışındaenyüksekiyierdemdirvemutluluğaancakerdemsayesindeulaşılabilir.Erdemdışındakendiliğinden iyi olan başka bir şey yoktur. Erdem duygularımızın istekleri karşısındagösterdiğimizözgürlüktür.Akıllıbirvarlıkolarakinsaniçinenönemliödev,aklınaveta-biatınauygunbirşekildeyaşamaktır.Aklauygunyaşamak,erdemliolmanın,erdemliya-şamakisemutluolmanıntekyoludur.Erdemliolmanınyoludalogosa,yanibilgeliğesahipolmaktangeçer.26

Sokrates’in felsefiöğretisinde,evrenselahlâkyasasıulaşılmasıgerekenhedeftir.Buhedefebizigötürecekolan isehayatımızadairnitelikli sorgulamadır.ZiraSokratesaçı-sından, sorgulanmamış,muhasebesi yapılmamışhayat gerçekbir hayat değildir.27Bilgi23 Charlesh.khan,“PreSocraticGreekEthics”,A History of Western Ethics,(ed.lawrenceC.Bec-ker-CharlotteB.Becker),NewYork:Routledge,2005,ss.1-7.

24 Ahmet Cevizci, Etik-Ahlak Felsefesi,İstanbul:SayYayınları,2015,s.139.25 laszloVersenyi,Sokrates ve İnsan Sevgisi,çev.AhmetCevizci,Ankara:GündoğanYayınları,1995:s.4-6.

26 haruntepe,“BirfelsefeDalıOlarakEtik:Etikkavramı,tarihçesiveDünümüzdeEtik”,Doğu-Batı,Sayı:4,1998,s.16,Ankara.

27 Platon,Sokrates’in Savunması, çev.teomanAktürel,İstanbul:Remzikitabevi,1982,s.34.

Ergin ÖGCEM 127

gibi erdemlerde insandadoğuştandır.Ancakbunlar sorgulamaklaortaya çıkabilenye-teneklerdir.İnsanlarıbirbirindendeğervenitelikbakımındanfarklıkılanda,sorgulamanoktasındakidirayetveyadirayetsizlikleridir.Sorgulamayeteneğibilgiyledeilişkilioldu-ğundan,Sokratesnezdindebilgininönemlibiryerivardır.Bilgiliolmakonuniçinenbüyükerdemlerdenbirisidir.Doğrubilgi,insanıerdemegötürenyegâneyoldur.28İnsanıngörevibilgivasıtasıylaiyivefaydalıolanaulaşmak;geçicihaz,acı,öfkevetembellikgibiduygu-lardankurtulmaktır.

Sokrate’e göretanrıbirnevi insanınkendiderunundaduyduğuyücebir sesyadavicdandır.Buaynızamandainsanyaşamınıorganizeedenkudretindeadıdır.İnsan,kendiiçerisindengelenbusessayesindegündeliksıkıntıvebunalımlardankurtulur.Bunedenleherinsankendiiçerisindebulunanosesyadavicdanakulakvermeliveyaşamınıonagöreorganizeetmelidir.Buiseancakinsanınkendinitanımasıylamümkündür.İdealyaşamıntekbirkuralıvardır:iyiolanmutluolacak,kötüolanisebundanmahrumkalacaktır.29

SokratessonrasıahlakalanındaöğrencisiPlaton(öl.M.Ö.347)’un ismiönplanaçı-kar.Bunda,Yunantoplumundameydanagelenahlakiyozlaşmayakarşısergilediğiduruşkadar,önündeçokilkelibirhayatsürmüşvebuyaşamınbedelinicanıileödemişSokra-tesgibibirefsaneninbulunmasıdaetkiliolmuştur.Siyasivesosyalkaoslar,Sokrates’inhaksızbirşekildeöldürülmesi,Platon’undöneminmevcutanlayışınaciddieleştirileryö-neltmesinenedenolmuştur.BubağlamdaPlaton iyi ideasıperspektifli kendinehasbirahlakanlayışıgeliştirmiş, toplumunancak iyi ideasınaulaşmakkoşuluylakurtulacağınısavunmuştur.Bunumümkünkılacakvasıtalarıise,doğruluk,adalet,bilgelikgibideğerlerolarakbelirlemiştir.30

Platon’agöre,enyüksekbilgi,iyiideasınıkonuedinenbilgidir.Değerlerancakinsanıiyiyegötürürseyararlıolabilirler.Nesneleregerçekliğini,akladabilmegücünüvereniyiideasıdır.Çünkügerçeğinvebiliminkaynağıodur.Bilimvegerçeknekadargüzelolursaolsun,iyiideasıyinedeonlarınüzerindedir.Görünendünyadaışığınvegözüngüneşleya-kınlığıolduğunudüşünmekdoğruamaonlarıgüneşlebirsaymakyanlışolduğugibi,kav-ranandünyadadabilimvegerçeğiyakınsaymakdoğruamaonlarıiyininkendisisaymakyanlıştır.Ziraiyininikisinindeüstünde,çokyükseklerdebiryerivardır.31

ErdemPlaton’agöreistenebilecekşeylerle,istenilmemesivekaçınılmasıgerekenşey-lerhakkındakibilgidir.Bubilgidoğruyuveiyiyibilmekvebunagörehareketetmekleeldeedilir.Doğruyu,erdemibilenkişimutluvehuzurluolur.kişiyaşamınınheranındaerdemlidavranmakdurumundadır.Zira insanancakbilgeceveerdemlibiryaşamsürmekleah-laklıvehuzurluolabilir. İnsanamutlulukgetirecekerdemvebilgilerbütünüyleburadadeğildir, onlarınözü idealardünyasına aittir. İdealarınbilgisi duyular aracılığı ile eldeedilemeyeceğigibi,tekilvarlıklaraaitdedeğildirler.Bunlarancakinsanınkendiözüneyö-nelmesiileeldeedebileceğibilgilerdir.İnsanbubilgiyeulaşıp,onunlauyumlubiryaşamıgerçekleştirdiğindemutluolacaktır.32

AntikYunandüşüncesindeahlakadairtutumuylaönplanaçıkanbirdiğerbüyükfilo-zofAristoteles(öl.M.Ö.322)’tir.Oahlakadairgörüşlerini, Nikomakhos’a Etik adlıkitabınınilkbölümündeelealırveoradaerdemleridüşünceerdemleriilekaraktererdemleriolmaküzereikiyeayırır.Düşünceerdemlerieğitimlegelişimgösterenerdemlerdir.Bunedenledeneyimvezamangerektirir.karaktererdemleriisealışkanlıklaedinilenerdemlerdir.33

28 MacitGökberk,Felsefe Tarihi, İstanbul:Remzikitabevi,1996,s.50.29 Platon,Devlet, çev.SabahattinEyüpoğlu,İstanbul:Remzikitapevi,s.74.30 Platon,Menon, çev.AdnanCemgil,İstanbul:Remzikitabevi,1982,s.191.31 Platon,Devlet, s.96.32 Platon,Phaidon. çev:Nazilekalaycı,İstanbul:kabalcıYayınevi,2012,s.96.33 Aristoteles,Nikomakhos’a Etik, çev:SaffetBabür,Ankara:BilgesuYayınları,2009,s.30.


Aristoteles’inahlâkanlayışırealistbirgörünümarzeder.Onagöreahlâktaesasolaneylemdir.Ahlaklıolmak,bilmeninyanındabilgecedavranışıdagerektirir. İnsanlar iyiyikendihayatlarındaözgüriradeleriylevebilinçlibirşekildegerçekleştirebiliyorsaahlâklıolabilirler.Özgüriradeveistençolmadaninsaniçinahlaklıolmaksözkonusudeğildir.Osebepledirki,insanıncebraltındaişlediğieylemlerdeğil,kendiözgürseçimiylegerçekleş-tirdiğifiillerövgüyadayergiyekonuolabilmektedir.34

Erdemli insan tutkuyladeğil, aklı ilehareketeder. İyi vekötününayırdınıyaparvebunagöretercihtebulunur.İstemlidavranışlarinsanlarlabirliktehayvanlardadabulunurancakakılilehareketetmekyalnızcainsanaözgübirdurumdur.Erdemlibireylemintes-pitiiçinaklıneğitilmişolmasıgerekir.Eğitimsizbirakılbukonudadoğrukararveremez.İnsanıntemelgayesimutluolmaktırveherinsanbununarayışıiçerisindedir.Erdemeuy-gundavranışsergileyenlerendoğruhareketleriyapacak,mutluolacak;erdemdenyoksunbirhayatailgiduyanlariseacıvekederiçerisindebulunacak,gerçekanlamdamutlubiryaşamıaslaeldeedemeyeceklerdir.35

Aristoteles’egörekişideolması istenilenbirdavranışondageçicibirsüreliğinede-ğil,yaşamboyubulunmalıdır.Diğertaraftaninsantoplumsalbirvarlıkolduğuiçin,onunmutluluğuveerdemlerideancaktoplumsalbiryapıiçerisindegerçekleşebilir.kendisinitoplumdansoyutlayaninsanidealanlamdaerdemlivemutluolamaz.Mutluluk,ruhuntamerdemegöreetkinliğiilesağlanabilecekbirdurumdur.Erdemiseruhunaklagöreetkinliğineticesindeulaşılanbirdeğerdir.Yineerdem,yalnızcadoğruaklauyguneylemdeğil,aynızamandadoğruakıllayürümekteolanbirhaldir.Mutlulukdışdünyadadeğil,insanıniçin-dedir.Osebepleancaközüneuygundavrananonuyakalayabilir.36

Aristosonrası,Yunansitedevletsistemiçökmüşveikitemelsorunortayaçıkarmıştır.Birincisiinsanlarınmutluluğuveahlakideğerlersorunu,ikincisiiseseçkinciYunananla-yışınadayalıtoplumsalkatmanlararasındakifarkınkalkmasıylaortayaçıkanyenisosyo-lojikdurum.Mevcutsosyaldüzendekikaos,ileriyigörememeninverdiğiendişeveistik-rarsızlıkortamındainsanlarhazzaodaklıbirahlakanlayışınayönelmişlerdir.Bunoktadailkörnekkirenehazcılığıolmaklabirlikte37,Epikürosveonunfikirlerinipaylaşanekolçokdahaönplanaçıkmıştır.kirenehazcılığındakişininkendihazlarıherşeyinüzerindebirdeğeresahipti.Dolayısıylaöncelikliolaraktatminedilmesigerekenonlardı.Buanlayışta,maddihazlar(cinsellikvs.),manevihazlardan(vatansevgisivs.)çokdahadeğerlidir.Çün-kübutürhazlaraktüelanlamdatecrübeedilencanlıhazlardır.38

hazcı ahlak anlayışının sembol ismi Epiküros (öl. M.Ö. 270)’tur. Epiküros tümhayvanlarınacıdankaçıphazzayönelmelerindenhareketle,hazzınhayatıngerçekamacıolduğukanaatinevarmışvemutlubiryaşamiçininsanhayatınınbaşlangıcındansonunahazzınmutlakabulunmasıgerektiğineinanmıştır.Onagöreyaşantımızdabizehazverenşeyleriyi,acıverenşeylerisekötüdür.39

Epikuros,bizimiçinruhumuzaçısındanhuzuryadarahatsızlıkvereninanışları,uy-gun, talepedilebilir veya sakınılması gereken şeyleri tespit edenveböylecebizimutlukılanşeyinbilgecebirakılolduğunuifadeeder.Onagöreiyiliklerinenyücesibilgeliktir.hattabilge-likfelsefedendeyüksektetutulmasıgerekenbirerdemdir.O,diğerbütünerdemlerinkay-nağıdır.Bilgelikdışında,doğrulukvenamusinsanımutluedendiğererdemlerdir.Bunlarolmaksızınmutluyaşameldeedilemez.Bilgelik,mutluyaşamın,hemnedenivehemdesonucudur.40

34 Aristoteles,Nikomakhos’a Etik, s.44.35 Aristoteles,Nikomakhos’a Etik, s. 24.36 Aristoteles,Nikomakhos’a Etik, ss. 109-114.37 AhmetCevizci,Etik: Ahlak Felsefesi,İstanbul:SayYayınları,2014,s.46-47.38 AhmetCevizci,Etik: Ahlak Felsefesi,s.48-49.39 AhmetCevizci,Felsefe Sözlüğü, İstanbul: ParadigmaYayınları,2010,s.568.40 Epikuros,Herotodos’a Mektup,çev.Mehmetkarasan,İstanbul:Devletkitapları,1949,ss.59-68.

Ergin ÖGCEM 129

Epiküros’agörefelsefeninilkvesonhedefihazdır.Ancakburadapeşindenkoşulmasıgerekenhazlar,kireneokulundaolduğugibimaddivefizikselhazlardeğildir.Dolayısıylazenginlik,şanşerefveparagibişeyleresahipolmakaslındadeğersizhazlardır.İnsanböylegelipgeçicihazlaryerine,uzunsüreliveyararlıhazlarınpeşindenkoşmalıdır.41Epiküroshazlarıüçgrubaayırır:Birincigruptabeslenmevegiyinmegibifizyolojikvezorunluhaz-larbulunur.Bunlarteminigerekenvekarşılanmasınispetenkolayhazlardır.İkincigrupta,cinsellikgibidoğalolmaklabirliktezorunluolmayanhazlarvardır.İnsanbunlardanyok-sunolarakdayaşamınısürdürebilir.Üçüncügruptaiseşan,şeref,hırsgibinetabiinedezorunluolmayanhazlarvardırki,bunlardanmuhakkaksurettekaçınmakgerekir.Çünkübunlarennihayetindeinsanamutsuzlukvesıkıntıverecekolanhazlardır.

haz,doğanıncanlıvarlıklaraaşıladığıbirduygudur.Dünyayabirkezgelindiğiveölüm-lebirlikteherşeybiteceğiiçinmümkünolduğukadarbuhayattanhazalmakgerekir.Onuniçininsankendisinimutluedecekşeylerlemeşgulolmalıdır.haz,bütüneylemlerimizinveçabalarımızınölçüsüolduğundagerçekmutlulukeldeedilecektir.Buisebedenselanlam-daacıçekmemek,ruhsalanlamdaisehiçbirhuzursuzlukduymamaklamümkünolacaktır.Ancaktümbunlarıamaçlarkenölçülüolmakgerekir.Ziraölçülüolmakbirinsaniçinenbüyükzenginlikvediğerbütünerdemleriçinbirstandarttır.42

hazodaklı ve sonucaendeksli yaklaşımlarınbirbenzerihobbes (ö. 1679)’ta görü-lür.hobbes’unerdemanlayışıveeylemlerinyönlendiricisiolarakkendiçıkarlarıpeşin-dekoşanbencilbirey tasavvuru,dahasonraki liberal, yararcıveözgürlükçü tümahlakmodellerinietkilemiştir.temelindetanrı’nınolduğuvarsayılan,Ortaçağahlakanlayışın-dan,merkezdebireyinolduğuahlakageçişhobbes’layaşanmıştır.hobbes’unanlayışında,tanrıyadadışbiretkeninahlakinoktadabelirleyiciliğireddedilirken,onunyerineinsankonmuştur.43

hobbesfelsefesindeinsandoğasınıöneçıkarırveahlakinoktadainsanaaitbencilduy-gularınbelirleyiciolduğunuifadeeder.Varoluşsalgayesihayattakalmakolaninsanbunugerçekleştirecekolanbireyselistekvearzularınınpeşindedir.toplumsalyaşamaadaptas-yonu,kamudüzenineriayetetmesitoplumsalbirvarlıkolmasıdolayısıyladeğil,şartlarınonubunamecburetmesisebebiyledir.Çünküherinsanbenzertabiattayaratıldığı,kendimenfaatlerineuygunolanşeyleritalepettiğivebununiçinbirmücadeleverdiğiiçin,bi-reyselmenfaatlerininteminiadınabazıhaklarındanferagatederekkarşılığındatoplumsalhiyerarşidenbirnevikendigüvenliğinisatınalmışolur.44

Bireyselegonuntatminigerektiğindefarklıimkânlarbuuğurdakullanılabilir.Buradaamaçbireyselegonuntatminedilmesivekişininmutluluğudur.tanrı’nıninsanüzerindekietkivetasarrufunukabuletmeyenhobbesbirgünSt.Paulkatedralininbahçesindedilen-mekteolanbiryoksulabazışeylervermiş,bueyleminiİsaMesih’eolaninancıylailişkilen-dirmekisteyenlere,bunuoniyetleyapmadığını,dilencininsevinipmutluolmasınınkendiegosunudatatminettiğiiçinböylebireylemdebulunduğunudilegetirmiştir.45Dolayısıylagörünüş itibariyledinibirkaygının sevkiyleyapıldığıdüşünülebilecekdavranışlardahionunaçısındanbireyselegoyutatmineyönelikbencilduygularınyönlendirmesiyleger-çekleşir.

41 Epikuros,Mektuplar ve Maksimler, çev:hayrullahÖrs,İstanbul:Remzikitabevi,s.38.42 Epikuros,Mektuplar ve Maksimler, s. 38-39.43 JohnRawls,Barbaraherman,Lectures on the History of Moral Philosophy,Cambridge:harvarduniversityPress,2000,s.7.

44 G.A.Choen,Lectures on the History of Moral and Political Philosophy,NewJersey:Princetonuniver-sityPress,2014,ss.65-102.

45 A.Macıntyre,Homerik Çağdan Yirminci Yüzyıla Ethik’inkısatarihi,(çev.h.hünler),İstanbul:Para-digmaYayınları,2000,s.153.


hobbes’unahlakanlayışındaiyivekötüinsanınkararıveyönelimiylemeydanagelir.İnsanözgüriradesiylebirşeyeyöneldiğindeokendisiaçısındaniyi,birşeydentiksindi-ğindeveuzaklaştığındaisekötüdür.İnsandanbağımsızdoğadaiyiyadakötüdiyebirşeyyoktur.Ayrıcaiyilikvekötülüksabitdeğildir.Durumaveşartlaragöredeğişiklikgösterebi-lir.Nesnelerindoğasındançıkarılabilecekobjektifiyiyadakötüyargısıyoktur.Dolayısıylaiddiaedildiğigibitanrısalyadanesneliyiveyakötüdeyoktur.46

hobbes’unbencil-egoistahlakanlayışı, faydabakımındansonuçlarınagöreyenidenorganizeedilmeksuretiyleJeremyBentham(ö.1832)veJohnStuartMill(ö.1873)tara-fındangeliştirilmiştir.Buradaahlakieylemlergenelanlamdasağladıklarıfaydaveyararagöredeğerlendirilmiş,faydasağlayaneylemlerahlakianlamdaiyi,sağlamayanlarisekötüolaraknitelendirilmiştir.Mutlulukdahazzınvarlığı ve acının yokluğuolarak tarif edil-miştir.Yararcıahlakteorisinintemelindehazvardır.Mutlulukiseasliveyegânedeğerdir.Diğerşeylerancakmutluluğakatkısağladıklarıtakdirdebirkıymetesahiptir.47

Bentham’ınyararcıahlakanlayışındabelirleyiciolanbireyinkendisidir.herinsanta-biatıgereğifaydasınaolacakşeylereilgiduyar,onlarıeldeetmeyeçalışırveböylecemut-luolmakister.fakatburadabireydençokdahaönemliolantoplumdur.Osebeplebireykendineözelbir faydayerine,herkes için faydasağlayacakvemutlulukverecekşeyleritalepetmelidir.Çünkübireyselfaydaistemihiçbirzamanahlakianlamdayetkinliğesahipolamayacaktır. İnsankendisi içinarzuettiği şeyleribaşkaları içindearzuederse işteozamanidealanlamdamutlulukmeydanagelecektir.Benthamiçinenfazlasayıdakiinsanınenyüksekdüzeydekimutluluğunihaiamaçtır.48

Bentham’agöregörehazlararasındagörecelibirfarkolmaklabirlikte,nitelikselan-lamdabütünhazlaraynıdır.Bizdehazduygusunuarttıranşeylerahlakeniyi,acıyıarttıran-larisekötüdür.Aynışekildehazzınartmasınasebepolaneylemlerdoğru,acıyıarttıranlariseyanlıştır.Arzuylaödevarasındadabirçatışmayoktur.Çatışma,arzulararasındaseçimyapamamaktankaynaklananbirdurumdur.hangiarzununtatmininindahafazlahazve-receğianlaşıldığındabuçatışmadaortadankalkacaktır.49

JohnS.Millisehazlarınarttırılmasıyerine,acılarınazaltılmasınaodaklıbirahlakan-layışıgeliştirmiştir.Acınekadarazoluryadaortadankaldırılırsa,mutsuzlukdaodereceazalmışveyaortadankalkmışolur.Aslolanmutluluğunarttırılmasıdeğil,acılarınazaltıl-masıdır.EylemeodaklıyararcılıkkuralsızlığanedenolacağındanvekuralsızlıkdaahlakınimkânınınortadankaldıracağındanMill,kurallarasaygılıbiryaklaşımıngözetilmesige-rektiğinidüşünür.Diğertaraftannicelikselhazlaryerine,nitelikselhazlarıtercihedervekalitelibiryaşamınancakmanevihazlarlateminedilebileceğiniilerisürer.50

Batıdüşüncetarihindeahlakdenildiğindeaklagelenenönemliisimlerdenbirisihiçşüphesizkant(1804)’tır.O,bireyleminahlakiniteliktaşımasını,evrenselbirgerekçeyeuygunyaniödevduygusuylayapılmışolmasınabağlar.kant’ınkastettiğibuödevduygusu,tanrısalbuyruktankaynaklananbiritaatdeğildir.Buheranlamdaözgürinsanaklınınka-rarıylaşekillenmişolanbirödevduygusudur.kantiçinancaközgürbiraklıntercihiödevahlakınımeydanagetirebilir.İnsanvarlığınınözgürolabilmesiiseeylemininkenditabiatı-naaitbirşeytarafındanbelirlenmesiilemümkünolur.Ziratanrısalahlakyasasıinsandantambiritaatbeklediğihalde,kant’ınödevahlakındaesasolaninsanınözgürlüğüdür.51

46 thomashobbes,Leviathan,çev.Semihlim,İstanbul:YapıkrediYayınları,2016,s.46-48.47 AhmetCevizci,Etik: Ahlak Felsefesi,s.73-74.48 AhmetCevizci,Etik: Ahlak Felsefesi,s.74-75.49 BrianDuignan,The History of Western Ethics,NewYork:BritannicaEducationalPublishing,2011,s.80-81.

50 RobertJ.Cavaliervd.(ed.),Ethics in the History of Western Philosophy,ss.246-268.51 Ahmet Cevizci, Etik-Ahlak Felsefesi, s. 115-116.

Ergin ÖGCEM 131

tanrı tarafından vazedilen veya toplumsal herhangi bir yasa ile belirlenen ahlakinormlaraitaatinsanıahlaklıyapmaz.İnsandaistemeyönverenveyalnızcaiyiyiistemeyeyetkinpratikyetiakıldır.52kantiçininsanaklıileönplanaçıkmışveyalnızonunlaanlamkazanmışbirvarlıktır.Bunedenlehazvemutlulukgibiitkilerinsaneylemlerininahlakiyönüaçısındanreferansyadaölçüolamaz.İstekvearzularınaitibaredenbirinsanhiçbirzamanenyüksekiyiyieldeedemez.Oysainsandanbeklenenenyüksekiyiiçinçabahar-camasıveonueldeetmeyeçalışmasıdır.53

kantiyiileödevkavramlarıarasındasıkıbirilişkikurmuş;ahlaklıdavranışıödevdenkaynaklanan ve onauygunolandavranış olarak tavsif etmiştir.Ödevdenkastı ise bellikaygı,beklentiyadaçekinceleregöredeğil,sırfyasayasaygıdandolayıyerinegetirilmişeylemdir.Ödevinsanaklınınürünü,yapılmasızorunlukategorikbirbuyruktur.Bubuyruka prioridir.Ondakigereklilik,koşulyadadurumlarabağlıdeğildir.kategorikbuyrukbellibireylemiarzuedilenherhangibirsonuçtanbağımsızolarakemreder.Dolayısıylakantiçinahlakyasası:“eylemininmaksimi(ilke)sankiseninistemenlegenelbirdoğayasasıolacakmışgibieylemdebulun”54şeklindeifadeedilebilecekbiryasadır.Bununlabirliktebuyasanınişlerlikkazanmasıruhunölümsüzlüğüvepostulatolaraktanrı’nınvarlığınınkabuledilmesişartınabağlanmıştır.55Böylecedin,saltaklınsınırlarıiçerisindekonumlan-dırılmış,ödevahlakıdinibirhüviyetkazanmışveahlakieylemlerinaynızamandatanrıadınadaolmasıteminedilmiştir.56

19.asırdasosyalbilimleringelişimvemüstakilleşmesürecibaşlamış,bubağlamdatoplumüzerine çalışmalarıylaönplana çıkan “Sosyoloji”disiplinidoğmuştur.Döneminhâkimanlayışınaparalelolaraksosyologlardatoplumhayatındageçerliolanahlakkural-larınıpozitivistbiryaklaşımlaelealmışlardır.A.Comte(ö.1857),E.Durkheim(ö.1917),l.Bruhl(ö.1939)gibisosyologveantropologlarbuyaklaşımaörnekteşkiledebilecekisimlerdir.Sosyolojininbiraltdisipliniolarakteşekkületmişolan“AhlakSosyolojisi”iseahlakideğeryargılarınınkaynağını,buyargılarıbelirleyenfaktörleri,ahlakkurallarınınzamanvetoplumlaragörenasıldeğişimgösterdiğinikendisinekonuedinmiştir.

İnsanısosyolojikanlamdadeğerlendirmekonusuyapanDurkheim’agöreonundavra-nışları,toplumsalyaşamınortayaçıkardığızorunlueylembiçimidir.İnsanınahlakileşmesüreciaynızamandabirsosyalleşmesüreciolduğundan,ahlakianlamdagelişimbirsos-yalgurubaüyeolmaklabaşlar.Ahlakidavranışlartoplumsalbirorganizasyoniçerisindeancaksözkonusuolacağından,ahlakınmahiyetivekalitesideinsanınsosyalleşmekonu-sundakibaşarısınagörebirgelişimgösterecektir.Durkheim’agöre,toplumiçiniyiolaniyidir.Bireyseliyiliğinkendibaşınabirdeğeriyoktur.İyilikdenilenşeyesasındaahlakınobjektifleşmişhalidirveözündetoplumsalbireylemdir.57

Durkheim’a göre insan özgür doğamaz. Özgürlük toplumsallaşma ve topluma aitdeğerlereentegreolmasayesindegerçekleşir.İradeninözgürlüğüdetoplumiçerisindeveeğitimvasıtasıylamümkünolur.Ahlakiyadagayr-iahlakiolaraknitelendirilenşeylertop-

52 Immanuel Kant, Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi, çev. İonna Kuçuradi, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, 2015, s. 11.

53 Mehmet S. Aydın, Mehmet S. Aydın, Tanrı-Ahlak İlişkisi,Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları,1991,s.29.

54 Immanuel Kant, Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi,çev.İonnakuçuradi,Ankara:türkiyefelsefekurumu, 2015, ss. 15-38.

55 Immanuel Kant, Pratik Aklın Eleştirisi,çev.İonnakuçuradivd.,Ankara:türkiyefelsefekurumu, 1999, s. 133-135.

56 Immanuel Kant, Salt Aklın Sınırları Dâhilinde Din,çev.lokmanÇilingir-AslıAvcan,Ankara:ElisYayınları,2017, ss. 105-124.

57 tiryakian,EdwardA.,“EmileDurkheim”,Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi,çev.Metetunçay,Aydınuğur,Ankara:AyraçYayınları,1997,s.230.


lumdantoplumafarklılıkgösterebilir.Çünkütoplumlarınmevcutkabullerininbunoktadaetkisisözkonusudur.Dolayısıylatoplumsalyapıveörgütlerinzamanladeğişmesigibi,otoplumaaitdeğerveyargılardadafarklılaşmalarmeydanagelebilir.Buanlamdaevrenselbirtoplumdüzenindenveahlakyasasındansözetmekolanaksızdır.58

SosyolojininkurucusuolarakdabilinenAugusteComteisepozitivistbirahlakanla-yışınasahiptir.Comte’unilerlemecitarihanlayışınabağlıolarakbuahlak,insanıngelmişolduğusonaşamanınahlakıdır.AugusteComteüçhalyasasıolarakdabilinentasnifindeteolojik,metafizikvenihayetpozitivistolmaküzereüçönemlievredensözeder.Dolayısıy-lainsanaaitherhusustaolduğugibiahlakkonusundadabuevreleryaşanmıştır.59

Comte’agöreteolojikdönem,kişininaklıylaanlamlandıramadığıolaylarıdoğaüstübirgüçleaçıklamayaçalıştığıdönemdir.Budöneminsanı,doğayaveinsanahâkimbirtakımtanrısalgüçlerinolduğunuvarsaydığı için, insanaaitalanınahlakinormlarınındayinebutanrısalgüçlertarafındanbelirlendiğinidüşünmüştür.Metafizikdönemteolojiketki-lerinhenüztamamenortadankalkmadığı,nispetendahasoyutdüşünceningüçlendiğibirdönemekarşılıkgelir.Buradadaaklıntambirhâkimiyetiolmadığıiçindoğaüstügüçlerininsanüzerindekietkisinoktasındabağımlılıkdevametmektedir.Comte,sonolarakpozi-tivistevredensözeder.Onagörebuevreinsanaçısındanenyetkinözellikleribünyesindebarındırannihaievredir.Buradaartıktanrısalyadametafizikunsurlarındeğil,aklınhâ-kimiyetisözkonusudur.İnsanaaittümalaninsanaklımarifetiyledüzenlendiğiiçindoğalolarakahlakkonusundadayegânekararmerciiartıkinsanaklıdır.tanrısalbuyrukların,insanınahlakalanınıdüzenlemesigibibirdurumhiçbirşekildesözkonusudeğildir.60

Aydınlanma sonrasıdüşünceninmerkezindendinin çekilmesi ve yeniden insanınomerkezi temsilederdurumagelmesiylebirlikte, insanyaşamınayönveren ilkelerindeyineinsantarafındanbelirlenmesigerektiğidüşüncesiyerleşmeyebaşladı.AugusteCom-teilebirliktebugenelkanaatçokdahasomutbirhalegeldi.Pozitivistfelsefigörüşübe-nimsemişolanComte;din,metafizikveahlakgibialanlaraaitiddialarınesnelkarşılıkları-nınbulunmamasınedeniylereddetmiştir.kendisindensonragelenvebüyükölçüdeonundüşüncelerindenetkilenmişolanMantıkçıPozitivistlerdeyakınbirgerekçeylemetafizik,dinveahlakadairkonuları felsefeningündemindençıkarmak istemişlerdir.Ziraonlaragöredinvemetafiziğeaitifadeleriçerikbakımındanboşveanlamsızdır.Buifadelerindoğ-rulanmasıbiryana,onlarlailgilisorusormakdahiimkânsızdır.Dolayısıylabutürifadeler-lemeşgulolmakfaydasızveanlamsızbirçabadır.61

Gerçekliküzerinedoğrubilgiedinebilmeninolanaklıtekaracıolarakbilimiveonunyönteminigörenbuyaklaşımfelsefeyi,biliminmantıksalyapısınıkavramak,ortayakoy-duğuönermelerinvekavramlarınmantıksalçözümlemesiniyapmaklasınırlandırmıştır.felsefebusınırlar içerisindehareketettiğisürecebiliminkavramlarınıanlambakımın-dan açıklığa kavuşturma ve aydınlatma imkânına sahip olacaktır. Mantıksal Olguculukaçısındanbilimleringörevideneyselaraştırmalaryapmak, felsefeningörevi isebiliminmantıksalçözümlemesiniyaparakbilgiüretmektir.62

MantıksalolguculuğunengüçlükarakterlerindenbirisiAlfredJulesAyer(ö.1989)’dır.Ayerherhangibirönermeninanlamlıolmasını,onundoğrulanabilirolmaihtimalinebağ-lamıştır.Birönerme,matematiğin,mantığınyöntemleriyleyadabilimseldeneylerara-58 tiryakian,EdwardA.,“EmileDurkheim”,Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi,s.230-231.59 Johnurry,Russelkeat,Bilim Olarak Sosyal Teori,çev.NilgünÇelebi,Ankara:İmgekitabeviYayın-ları,2001,s.118.

60 Johnurry,Russelkeat,BilimOlarakSosyalteori,s.121.61 JuliusR.Weinberg,An Examination of Logical Positivism,NewJersey:littlefield,AdamsCo.,1960,s.6.

62 h.ı.Brown,Perception,Theory and Commitment:The New Philosophy of Science, theuniversityofChicagoPress,Chicago1977,s.21.

Ergin ÖGCEM 133

cılığı ile doğrulanabiliyorsa anlamlı, değilse içerikten yoksunboşbir önermedir. tanrıve onun buyrukları olduğu iddia edilen ahlaki ilkeler mantıksal açıdan doğrulanmasımümkünolmayaniddialardırvedolayısıylaanlamdanyoksundurlar.63

Ayer’agöre,ahlakadairfenomenleribetimleyenifadevebildirimleresasındapsikolojiyadasosyolojininalanınaaittir.Bunlarıönermedeğildebirerbuyrukveyaünlemolarakdeğerlendirmekgerekir.OsebepleAyerahlakadairifadeleri,insanhayatınışekillendir-mesi,toplumsaldüzenekatkısunmasıbakımındanfaydalıvedeğerligörür.Bununlabir-likteonlarıolgusal içeriktenyoksunvedoğrulanmasımümkünolmayanifadelerolarakkabuleder.

Ayer’agörebirönermedeahlakisimgeyadagöndermelerinbulunması,oönermeninolgusaliçerikkazanmasınıteminetmez.Örneğinbirisine,“buparayıçalmaklayanlışdav-randınız”dediğinizde,“buparayıçaldınız”demeninötesindebirşeysöylemişolmazsınız.Buradaki“yanlış”sözcüğüsadeceparaçalmaeyleminiahlaksalolarakonaylamadığınızıbildirir.Böyledurumlarda,ifadeyidilegetirende,bunakarşıtavırsergileyendeobjektifvegeçerlibirnedendendolayıdeğil,kendiahlakidurumunauygundüşensebeplerçerçe-vesindehareketeder.Dolayısıylaahlakiönermeleringerçektebilgiselbirtemelivedeğeriyoktur.İnsanlarüzerindebiretkiveduygumeydanagetirmekiçinkullanılırlar.Bunlardanillakiönermeolaraksözedilecekse,eniyiihtimallesahteönermelerolduğunusöylemekgerekir.64

İslamdüşüncegeleneğindekonununnasılelealındığınabakıldığında,ahlakiifadeveeylemlerindahaziyademahiyetlerineistinaden“hüsün-kubuh”başlığıaltındaelealındığıgörülür.Budüşüncesisteminde,Allahkatındasevabalayıkolanşeyler“iyi/hüsün”vece-zayıgerektireneylemlerise“kötü/kubuh”olaraktavsifedilmiştir.İslamahlakanlayışındabireyleminiyiyadakötüolması,Allah’ınonuonaylayıponaylamamasınabağlanmıştır.kur’anayetleri,fiillerinmahiyetindeonlarıniyiveyakötüolduğunadairdurumunmevcutolduğunu(Nahl:16/90),bufiillerininsanaklıtarafındanöncedenteşhisedilebileceğiniimaeder.65Bununlabirlikteİslamdüşüncegeleneğindeakıl,vahiyveahlakilişkisinedola-yısıyladaahlakınkaynağınadairfarklıyaklaşımlarsergilenmiştir.

Allah’ınadaletinivekulunhürriyetinikurtarmaadına,aklınveiradenininsanyaşa-mındamutlakbelirleyiciolduğunugerekçelibirbiçimdegündemegetirenilkİslamidisip-linMu’tezileolmuştur.Mu’teziliekolemensupdüşünürlerbuyaklaşımlarınınbirgereğiolarakiyilikvekötülüğünakılyoluylabilinebileceğiniilerisürmüşlerdir.İnsankendisiiçinuygunvemüspetneticelerdoğuracakolanpaylaşma,yardımlaşma,ayıplarıkapatmavebenzerifiilleriaklıylabileceğigibi;aleyhineolabilecekyalansöyleme,hırsızlıkyapma,birinsanazararvermeyadaadamöldürmegibimenfifiillerideyineaklıylateşhisedebilir.Vahyinburadakirolü,aklınfiillerhakkındasahipolduğukanaatidesteklemekvepekiş-tirmektir.

Mu‘tezile’ninönemlibirözelliğikendidönemininkonjonktürelşartlarıneticesindeor-tayaçıkmışbirdisiplinolmasıdır.BuözelliğininbirtezahürüolarakMu’tezilebirbakıma,İslamtarihindemeydanagelmişolansiyasimücadelelerinacıneticelerinikadereyüklemeteşebbüsüneverilmişolangüçlütepkininadıdır.Bahsekonubuolaylarınbirçokneticesiyanında,ahlakianlamdabirbakiyesideolmuştur. İnsanıneylemlerinikendigüçveso-rumluluğu ile ilişkilendirenMu’tezili anlayışburadaki tümsorumluluğun iddiaedildiğigibiAllah’adeğil,fiiliişleyeninsanaaitolduğunusavunur.Çünküinsandakiakılveoaklınbelirlediğişeyiyapabilmegücüolarakbiriradevardır.Böylebirevsaftakivarlığıneyle-mininneticeleriniAllah’ahavaleetmekvebundanO’numesultutmakMutezileaçısından63 Ayer,Dil Doğruluk ve Mantık,çev.Vehbihacıkadiroğlu,İstanbul:MetisYayınları,1998,s.91. 64 Ayer,Dil Doğruluk Mantık,s.84.65 İlyas Çelebi, “Hüsün ve Kubuh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları,

1999), 19: 60.


kabuledilebilirbiryaklaşımdeğildir.kaldıkinormaldonanımasahipherinsan,eylemdebulunduğuesnada,eyleminisevkveidareedenşeyinkendiaklıveiradesiolduğunubilir.

Mu’tezilîâlimler,Allah’ınadaletvehikmeti ileuyumluolarakeylemininsantarafın-danveödevbilinciileyapılmasıgerektiğiniifadeederler.Üstelikinsanınkendisinibunuyapmayazorunluhissetmesidegerekir.Allah’ıngayesiz işyapmayacağınadikkat çeke-rek,eylemde,onuiyiyadakötükılanbazıözelliklerinbulunmasıgerektiğinisavunurlar.66 kur’an’damutlakhikmetsahibiolduğunuifadeedenAllah,amaçsızveçirkinbirfiiliem-retmez.BuO’nunemrindevenehyindebağımsızolmadığınıgösterir.ÇünküO,emrindevenehyindefiillerinzatındabulunaniyilikvekötülüğetâbidir.

İslamdüşüncesindeehl-isünnet itikadınıtemsiledenvekısmenortabiryololarakgörülebilecekolanEş’arikelamanlayışı,hüsün-kubuhmeselesinin tayininde tekotori-teolarakvahyi görür. Eş’ari (ö. 936), iradeninyaratılması ve sevkinoktasındatanrı’yımutlak otorite gördüğü için, ahlakın kaynağındadatanrı’nın olduğu fikrini ileri sürer.Buanlayışperspektifinde,eylemdekiiyilikyadakötülüğüninsantarafındanbilinmesininimkânıyoktur.İnsanıneylemiylebirşeyiyiyadakötübirnitelikkazanmaz.Çünküinsanıneylemlerindeetkinolduğudüşünülen iradegerçekdeğildir,mecazibirniteliğesahiptir.Dolayısıylabirşeyiniyiyadakötü,ahlakiveyagayriahlakiolmasıbütünüylevahiyletespitedilmişolmasınabağlıdır.Allahmutlakkudret,güçvehürriyetsahibibirvarlıkolduğuiçin,Mu’tezilianlayışıniyiyadakötüyedaireylemveyaşeylerkonusundatanrıiçinyap-mışolduğusınırlandırmadakabuledilemez.

Eş’ari; “Allah’tanbaşkabiryaratıcımıvar?” (Nahl16/20), “Onlarhiçbirşeyyarata-mazlar. Onlar kendileri yaratılıyorlar.” (Nahl 16/20), “Yaratan, yaratmayan gibimidir?”(fâtır35/11)vebenzeriayetleriörnekgöstererek,yaratmakudretvetasarrufununyalnızAllah’aaitolduğunuifadeetmiştir.Benzerşekilde;“Allahkimidoğruyolailetirsedoğruyolubulanonlardır.kimide saptırırsa işte onlarhüsranauğrayanlardır.” (A’râf 7/178)ayetiniörnekgöstererek,insanlarıhidayetevedoğruyolasevkedecekolanınyalnızAllaholduğunubeyanetmiş,bukonudaMu’tezile’niniddiaettiğigibiinsanaaitbiryaratmaveeyleminniteliğinibelirlemetasarrufununolmadığınıilerisürmüştür.Eş’ari’yegörehayırda,şerdeancakAllah’ındilemesiyledir.67

Eş’ari,insanınözgürlükveiradealanınıbütünüylekısıtlayanbututumununyanında,kısmenonamuhayyerliksahasıaçan“kesb”diyebirkavramdansözeder.fiillerinherhalükardayaratıcısıAllah’tır.Allahinsanıneylemearzusudoğrultusundafiiliyaratır,insandayaratılmışolanbufiilikesbetmeksuretiylesürecedâhilolur.Böyleceyaratmasürecinindoğrudanyönlendiricisiolmamaklabirlikteinsantalepetmesinedeniyleyaratmaolayı-nınikincilbirparçasıolur.İşteinsanbutalepetmevekesbgücüsayesindeahlakisahanıniçerisinegirmektevesorumluolmaktadır.AncakAllah’ınhemfiilivehemdeonuistemevekesbetmegücünüyaratanbirpozisyondaolması,buradainanınhürriyetininhakikatiniveeylemininahlakiliğinitartışmalıhalegetirmektedir.Yaratmaherdurumdafiildenöncegerçekleştiğiiçinburadabirözgürlükdeğil,aslındabirzorunluluksözkonusudur.68

Mutezileninahlakteorisidahaçokteolojikanlamda,Eş’ari’ninahlakanlayışıisefelsefivemantıkikarakterdebazıproblemlerinortayaçıkmasınasebepolmuştur.Maturidi(ö.944)ahlakisorumlulukveyükümlülüğüntemellendirilmesindeEş’ari’ye,ahlakideğerlerbahsindeiseMu’tezile’yeyakınbirduruşsergiler.Maturidikendisisteminibilgiüzerindenhareketletesisetmeyeçalışmış,bubağlamdabilgiyiezelivehadisolarakikiyeayırmıştır.EzelibilgiyiAllah’aait,O’nunzatıylabirliktebulunanbilgiolarak,hadisbilgiyiiseyaratık-

66 Muzaffer Barlak, Hüsün-Kubuh İyilik ve Kötülüğün Kaynağı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016, s. 82, 83.

67 Ebu’l Hasan el-Eş’arî, el-İbane ‘an Usûli’d-Diyâne, (çev. Mustafa Çevik), Ankara: İlahiyat Yayınları, 2005, s. 19.

68 Necati Öner, İnsan Hürriyeti, Ankara: Divan Kitap, 2013, s. 51.

Ergin ÖGCEM 135

larınbilgisiolaraktarifetmiş,bubilgiyidekendiiçerisindezorunluvemüktesebolmaküzere iki şekildedeğerlendirmiştir.Maturidi insanınbilgiedinmevasıtalarınıda,duyu,haberveakılyürütmeşeklindeüçkısmaayırmıştır. İnsanhayatınındevamınımümkünkılanbilgilerzorunlubilgilerdirvebubilgilerduyularvasıtasıylaeldeedilir.Bununlabir-likteduyularınmahiyetinibilmekinsanaçısındanmümkündeğildir.69

Bilgiedinmeyollarındanhaber,kaynağınınAllahyadainsanolmasınagöreikitürlü-dür.kaynağındaAllahvepeygamberlerininbulunduğuhaberleraçık,netvegerçekbilgi-lerdir.Ancakpeygamberlerdengelenhaberlerinbizeulaşmaşeklinegöresıhhatifarklıdır.Yalansöylemesimümkünolmayanbirtoplulukaracılığıilebizeulaşanbilgiler,mütevatirvegüvenilirbilgileriken,bustandartlarasahipolmayanbilgilerzayıftır.Dolayısıylabunla-rınsağlamlığınınvehakikatininaraştırılmasınaihtiyaçvardır.70

kur’anayetlerinin (fussilet, 41/53;Ğaşiye,88/17-18)de sık sıkvurguladığıüzere,bilgiedinmeyollarınınbirdiğerşeklinazaryaniakılyürütmedir.Maturidibunutefekkür,tedebbür,teemmülkavramlarıyladaifadeeder.İnsanınkendisidışındakivarlıklarıidareetmesi, faydalı ve iyiolan şeyleri seçmesibuözelliği sayesindegerçekleşir.Maturidi’yegöreeşyanınhakikatininkavranması,duyuvehaberileeldeedilenverilerinbilgideğerikazanmasıancakaklınistidlaliilemümkünolmaktadır.71

Ahlakifiillerdâhil,insanaaittümfiillerbiryönüitibariileAllah’a,diğeryönüylein-sanaaittir. fiillerinyokluktanvarlığagetirilmesiAllah’ınyaratma (Saffat, 37/9;En’am,6/102;Ra’d,13/16)eylemininbirsonucudurvebuyönüyletamamenAllah’aaittir.Budü-şüncesiyleMaturidi,fillerininyaratıcısıolarakinsanınkendisinikabuledenMu’tezile’yemuhalifbirduruşsergiler.İnsanıngerçekteböylebirkudretiolsaydı, fiilleridoğuracağısonuçlarlaberaberbilir,dolayısıylaheparzuettiğişekildesonuçdoğuracakfiilleryaratır-dı.Ancakrealitededurumböyledeğildir.Budainsanınkendifiilleriniyaratmadığınınenaçıkdelilidir.72

Maturidi’yegörefiillerin insanlartarafındansahiplenilmesikesbyoluylaolur. İnsanfiilleri kesbettiği vebu fiil üzerinde tasarruftabulunduğukadaro fiillebir ilişki kurar.İnsanın fiilleri kesbetmesi cebri değil,muhayyerdir. herhangi bir fiili insan, kendi hüriradesiyle tercihettiğinihissiolarakdabilir.Dolayısıyla fiilleryaratmayönüyleAllah’a,kazanmayönüyleinsanaaittir.İnsanıntercihiylebufiilonuneylemihalinegelir.İnsanınfiillerkonusundaahlakisorumluluğunudoğuraniştebuseçebilmehürriyetidir.Busebep-ledirkiinsanıneylemlerikulnezdindeövülüp-yerilmeye,Allahnazarındaisesevapyadagünahakonuolur.

Maturidifiillerikenditabiatındankaynaklıolarakzorunluiyiyadakötüvebirdeso-nuçlarınayadaihtiyacaistinadeniyiyadakötüolarakikişekildedeğerlendirir.Adaletvedoğruluktabiatıitibariylezorunluiyidirler.Aynışekildefesatvebozgunculukçıkarmak,zulmetmekzorunluolarakkötüdür.Bunlarvahiydenönceakıltarafındanmahiyetizorun-luolaraktespitedilenfiillerdir.Birdebozgunculukyapandanintikamalınması,hayvan-larınkurbanedilmesigibi fiillervardırki,bunlargörünüşolarakkötügibialgılansadasonuçlarıitibariyleiyidir.GenelanlamdaiyilikvekötülükAllah’ıniradesindenbağımsızobjektifbirvaroluşasahiptirveinsanbudeğerleriaklıilekavrayabilir.Maturididüşün-cesindeakıl,iyinin-kötünün,güzelin-çirkininkendisiylekavrandığımelekedir.Dolayısıyla,aklıylaiyinin-kötününayırdınıyapabilecekkapasitedeolaninsanMaturidi’yegöretercih-lerindensorumluahlakibirvarlıktır.İyiolanıtercihettiğindemükâfata,kötüolanıyaptı-ğındaisecezayakonuolacaktır.73

69 Recepkılıç,Ahlakın Dini Temeli,Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları,2005,s.115-116.70 Recepkılıç,Ahlakın Dini Temeli,s.116-117.71 Ebu Mansur Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, trc. Bekir Topaloğlu, İstanbul: İSAM Yayınları, 2016, s.339.72 Recepkılıç,Ahlakın Dini Temeli,s.117-12073 Recepkılıç,Ahlakın Dini Temeli,s.121-125.


Özetleifadeetmekgerekirse;ahlakıdinleilişkilendiren,onuntemelindediniöğretile-rinolduğunuvarsayananlayışlaragöre,moraldeğerlerinveahlakiyasalarıngerçekkay-nağıtanrı’dır.Bunagöreahlakinormlarveuygulamaesaslarıtanrıtarafındanbelirlenir.Budüşünceyibenimseyenleraçısından,tanrısızbirahlakanlayışımümkünolamayacağıiçin,ahlakiledinarasındazorunlubirilişkininvarolduğunukabuletmekgerekir.74

İslamahlakanlayışınıngelişimineönemlikatkılarsunanİslamfilozoflarınagelince,onlarınyaklaşımındadikkat çekenhusus, ahlakın ilahibuyruklardanbağımsızolmaklabirlikte,onunlaonaylananbirformdaelealınmışolmasıdır.İslamfilozoflarınagöreah-lak,vahiytarafındandoğrulanabilenfakatilkelerivahiydenbağımsızolarakelealınanbirdisiplindir.filozoflarınahlaktasavvurundaakliyöntemlerönplandadırancakbuahlakitasavvurdayinedekur’anveSünneteuygunlukaranır.Ahlakieylemlerin temelgayesi,kulunAllah’ınarzuladığıstandarttabirahlaklaahlaklanmasınıteminetmektir.

İlkİslamfilozoflarındankindî(ö.873),Platoncugörüştenhareketlenefsinakılgücü-nüaktiftutan;düşünme,iyiyikötüdenayırma,eşyanınhakikatlerinitanıma,kapalıbilgialanlarınıaraştırmagibifaaliyetleriadethalinegetirenkimseninbirbakımaAllah’aben-zemeseviyesindeerdemlibirinsanolacağınıbelirtmiştir.kindî’yegörenefiscisimdenba-ğımsızveondanfarklıbiryapıdadır.Onuncevheriilahiveruhanîdir.Ölümdensonranefisbâkîkalacaktır.75Ölümsüzlüğüyaratıcıdankaynaklananinsanınbuhalüzerekalmasıisenefsiniarındırmasına,cismanitutkulardankurtulmasınaveerdemlerigayeedinmesinebağlıdır.

X.yüzyıldaBasra’daortayaçıkanİhvan-ıSafa,“beşeringücüölçüsündeAllah’aben-zemeçabasından”sözederkendeaynışekildeilahiniteliktaşıyanahlakimükemmelliğeönemvermenin gerekliliğine vurgu yapar. İhvan-ı Safa, insanların en fenasınındini ol-mayanvehesapgününe inanmayankimselerolduğunudile getirir. Çünküonlara göre,insanınkötülükyapmasınıengelleyecekenbüyükgüç,dinveimandankaynaklananer-demlerdir.76

İbnMiskeveyh(ö.1030)iseahlakınenyüksekamacının,Allah’ayakınlaşmakveO’nunfiillerine benzer fiiller gerçekleştirmek olduğunu ifade etmiştir. İnsanın, hikmetle olanmünasebetiölçüsündefaziletleri,ruhyüceliğivearınmışlığıartacak,böyleceinsanilahinurun feyzindençokdaha fazla istifadeederekmutluolacaktır. İbniMiskeveyh,dindarolmayı iyiahlaklıolmanınönkoşuluolarakbelirler.Bütünşaibelerdenuzaksaferdemancakinsanınfiillerininilahiözellikteolmasıylamümkündür.İnsanınerdemdeulaştığıbuenyükseknoktaaynızamandarabbinedeençokbenzediğinoktadır.77

Ahlakkonusundaönemli isimlilerdenbiriside İbnRüşd(ö.1198)’tür.OnunahlakadairgörüşleribüyükorandaEş’ariahlakanlayışınıneleştirisinedayanır.İbnRüşdfelsefivedinidelillergetirerekEş‘ariyye’ninkatıiradecitutumuilemücadeleetmiştir.Buyak-laşımıntemeldeğerlerinözündevarolaniyiyadakötülüğüreddetmesininbirçokapa-çıkbilgiyi anlamsızkıldığınadikkat çekerekkabul edilemezolduğunavurguyapmıştır.kur’an’dan“kimiyibirişyaparsakendilehinedir.kimdekötülükyaparsakendialeyhine-dir.Rabbin,kullarazulmedicideğildir.”(fussilet41/46)ve“ŞüphesizAllah,insanlarahiç-birşekildezulmetmez;fakatinsanlarkendilerinezulmederler.”(Yûnus10/44)ayetlerinidelilgöstererekdinendeEş’arîyyeyaklaşımınınyanlışlığınıortayakoymayaçalışmıştır.

74 Necip Taylan, Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu, İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2015, s. 97.75 Kindî, “Nefis Üzerine”, Felsefî Risaleler, çev. Mahmut Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2014, s. 244.76 İhvan-ı Safa, İhvân-ı Sâfa Risaleleri I, ed. Abdullah Kahraman, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012, s. 209.77 İbnMiskeveyh,AhmedbinMuhammed,tehzîbu’l-Ahlak,çev.AbdulkadirŞenervd.,İstanbul:BüyüyenAyYayınları, 2013, s. 105-112.

Ergin ÖGCEM 137

AHlAKıN KÖKENiYlE ilGili YAKlAşıMlArA DAir GENEl Bir ANAliZAhlakınkökenindetanrının yada insanınolduğunadair yaklaşımlarınher ikisi de

bazıyönleriitibariyleeleştiriyekonuolmuştur.Yineahlakiilkelerinheryerdeveherkesiçingeçerlivedeğişmezesaslarolmasıgerektiğihususudaaynışekildetartışmayaaçıkbirdurumdur.

Ahlakiilkeleribelirleyenintanrıolduğuiddiasınahemmantıksalvehemdeahlakınözgünyapısı bakımından itirazlar gelmiştir. tanrı’nınmutlakkudrete ve iyi bir tabiatasahipolmasıyladünyaüzerindemeydanagelenvesonuçlarıitibariyleinsanlariçinadetabiryıkımoluşturanolaylarınbirbirleriylemantıksalolarakbağdaştırılamayacağındanha-reketle,ahlakıntemelindetanrı’nınolmayacağınıilerisürenlerolmuştur.Budüşünceyesahipolanlaraçısındanhemfizikivehemdeahlakianlamdakötüolaraknitelendirilebile-cekbuolaylarınmüsebbibiolanbirtanrıahlakiçinkaynaklıkedemez.78

tanrı’nınahlakiliğinibuperspektifte tartışanlarmeseleyi teorikplandaelealmaklakalmamışlar,somutbazıörneklerüzerindenkendilerinihaklıçıkarmaçabasınadagirmiş-lerdir.Örneğin1kasım1755tarihindemeydanagelenvemerkezüssüAtlantikOkyanusuolan,tarihte“BüyüklizbonDepremi”olarakadlandırılantabiiafetesnasında,tsunamiveyangınlarındaetkisiyleyaklaşık100.000kişininöldüğüdüşünülmektedir.79DepreminbirPazargünü,insanlarınayiniçinkiliselerdeolduklarıbiresnadameydanagelmişolmasıiseahlakibakımdantanrı’nınçokdahayoğunbirşekildesorgulanmasınanedenolmuş-tur.tabibudadoğalolaraktanrıhakkında:“Bütüninsanlarıntanrı’yaolansevgi,muhab-betvebağlılıklarınıarzetmeküzerekiliselerdetoplandıklarıbiresnada,tanrı’nınadetatuzağıandıranbireylemleonlarınhayatlarınasonvermişolmasıneanlamagelmektedir?Böylebiratmosferinsorumlusuolanbirtanrı’nıneylemindenegibiahlakibiryönbulun-maktadır?Böylebirtablonunsebebiolanbirtanrıgerçekteniyiolarakkabuledilebilirmi?”gibisorularınsorulmasınınyolunuaçmıştır.

Butavrakarşıverilebilecekmuhtemelcevapşudur:tanrı’nıniradesimutlak,sınırsızvemükemmelbiriradedir.Onuniradesinintecellisidebumükemmeliyeteuygunolmakdurumundadır.Dolayısıylaolandandahagüzeli,eksiksizvemükemmeliaslamümkünde-ğildir.80tanrı,kadir-imutlak,âlim-imutlakveenüstüniyidir.Adaletbilgeliğeuyguniyilikolduğundan,enüstünadalettanrı’dabulunmakzorundadır.tanrı’nındışındakiherşey,mükemmelliğinitanrı’danalır.Ancakbarındırdıklarıkusurlar,yaratılmışolmalarından,dolayısıyladasınırlılıklarındankaynaklanır.81kaldıki,sonradanmeydanagelme,zamanavemekânatabiiolmakanlamınagelir.Zamanvemekânlasınırlıolanşeylerdetanrısalmükemmelliğiaramakiseyanlışbirtutumdur.

Yinesosyalhayatadairbazıdengesizlikler,şiddetvehaksızlıklardaahlakiaçıdantan-rınınsorgulanmasınasebepteşkiletmiştir.Ekonomikdağılımdakidengesizliklervebunabağlıortayaçıkanyoksulluklara,yinesavaşlarveonunneticesiolarakortayamağduriyet-lerebakıldığındatanrı’nınhiçdeadilveahlakibirtutumsergilemediğiilerisürülecektir.Çünkübu tablodatanrıkendisineçokdaha fazlasaygıve teslimiyetgösteren insanlarıcezalandırırgibigözükmektedir.Üstelikgüçlü,kudretliveiyibirvarlıkolmanınmucibincezayıflarıkorumasıgerekentanrıaksineonlarınezilmesine,sömürülmesinegözyummak-78 kötülükproblemivebuproblemintanrıileilişkilendirilmesikonusundagenişbilgiiçinBkz.,MevlütAlbayrak,tanrı-AlemİlişkisivekötülükProblemi,ısparta:fakültekitabevi,2001.

79 AhmetCevdetYalçınervd.,”26Aralık2004GüneyAsyaDepremivetsunamisininSahaGözlemle-ri(17-31Ocak2005)”,Türkiye Mühendislik Haberleri,Yıl2005,Sayı438,s.51.

80 Gazzâlî, “Mümkün Âlemlerin En İyisi”, İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri, çev. Mahmut Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017, s. 404.

81 leibniz,GottfriedWilhelm,Monadoloji,çev.DevrimÇetinkasap.İstanbul:PinhanYayıncılık, 2011, s. 74.


tadır.Böylebirtanrı’nınahlakianlamdaiyiveadilbirvarlıkolduğunasıldüşünülebilir?Buradadaherşeyitanrıüzerindengerekçelendirmekveinsanıkendisiyleilgilikonu-

lardabütünüylemazurgörmekdeyanlıştır.Dünyevianlamdagüçverefahdengesidiğer-lerininçalışmasına,bazıhilevezorbalıklarınabağlıolmaklabirlikte,insanınkendisiyledeilgilibirdurumdur.Çalışmakvetedbirliolmaklaönüalınabilecekbazıgirişimlerdebulun-mayıp,sonrasındatümbunlarıtanrı’yamaletmekdeenazO’nuahlaksızlıklasuçlamakkadarağırbirahlakiproblemdir.

Ahlakınkendiyapısalmekanizmiaçısındandatanrı’nıntemelekonulmasınaitirazlarvardır.Eğerinsanakılveiradesahibibirvarlıkolarakyaratıldıise,onunkendisiyleilgiliseçimleri ve tercihleri yinekendisine ait olmalı değilmidir?Oysatanrısal buyruklarlabelirlenmişbiralandainsanaböylebirtercihhakkıkalmamaktadır.kendisineyöneltilmişdirektifleriyapmaktanbaşkaseçeneğiolmayanbirvarlığıeylemindendolayısorumlutu-tacakolanbirtanrınasıliyiolabilir?Böylebirstandarttavarlıkolmayamahkûmedilmişolaninsancezavemükâfatanasılkonuedilebilir?

Buradaçelişkiyenedenolanşey,ahlakialanıntanrıtarafındanbelirlenmişolmasıid-diasındandahaçok,özgürlükmefhumunundoğrubirşekildedeğerlendirilmeyişiileilgi-lidir.Özgürlükbirseçmehürriyetidir,aklınagelenherşeyiyapmaeylemideğildir.kaldıki,belliilkevesınırlamalarınolduğuyerdeyapılanbirtercihancakanlamlıvedahiözgürlü-ğekonuolabilir.Ziraözgürolmakbirşeylererağmenseçimyapabiliyorolmaktır.Buradaaslolansınırlarınolmamasıdeğil,osınırlararağmenkişininkendiiradesiylevetercihineuygunbirşekildekararverebilmesidir.82Buanlamdareddetmekkadarkabuletmektebirseçimdirveözgürlükbağlamındaenazötekikadardeğerlibireylemdir.

Ahlakıntemelindemutlakanlamdainsanınetkinliğikabuledildiğindedebazıprob-lemlerinortayaçıkmasıkaçınılmazhalegelmektedir.herşeydenönceinsanbirçokyön-densınırlıbirvarlıktır.kendisiyleilgilihemenherşeyiöğrenmeyoluylatecrübeedenbirvarlığın,kendisivehemcinsleriiçinheryerdeveherzamangeçerliolabilecekahlakiyas-larıbelirlemesiimkânsızdır.Birçoknoktadasonucaendekslivepragmatiktarzdahareketedeninsanınbudurumlardanuzak,sırfinsanlarıngenelçerçevedemenfaatineolabilecek“ahlakiçinahlak”anlamındayasalarıteklifedebilmesideolanaksızdır.

herinsanontolojikveepistemolojikanlamdabellibirrealiteninçerçevesiiçerisindeyaşamalanınagelmektedir.Ontikyapısındangetirdiğifıtriözellikleryanında,epistemikolarakiçinedoğduğukültürdenaldığıdeğerleronuşekillendirmektedir.Buanlamdabellibirmirasındevamıniteliğindeolaninsanın,farklıbilgivekültürsistemleriiçindegeçerliolabilecekevrenselahlakilkelerinimeydanagetirmesidüşünülemez.Dolayısıylaahlakıntemelindetanrı’nınolmasıgerektiğiiddiasıkadar,insanınolmasıgerektiğiiddiasıdatar-tışmadanberiolacakniteliktedeğildir.

Buraya kadar ortaya konan bilgi ve yaklaşımlar çerçevesinde söylenmesi gerekenşeylerşunlarolabilir:Ahlakialanınilkelerininkimimtarafındanbelirlendiğimeselesibirtanrıinancınasahipolmayadaolmamadurumunagöredeğişiklikgösterir.Mutlakkudretveiyiliksahibibirtanrı’yainanankişiaçısından,ahlakialanınesaslarınındaO’nuntara-fındanbelirlendiğine inanmasıgayetdoğalbirdurumdur.Aynışekildeböylebirvarlığıkabuletmeyenanlayışaçısındanda,ahlakıonunlailişkilendirmekyerinebütünüyleinsa-naaitbirtasarrufolarakgörmenindeyadırganacakbirtarafıyoktur.Zirameseleyeböylebakıyorolmalarımevcuttutumlarıylailgiliolduğuiçinaksinidüşünmekolanaksızdır.

Diğertaraftanistertanrı,isterinsantarafındanbelirlendiğikabuledilsin,ahlakiey-lemlerinkısmendinamikbiryapıyasahipolduğu,zamana,mekânaveşartlaragörefark-lılıklargösterebileceğideunutulmamalıdır.Aynıdinin,geleneğinyadakültürünbakiyesiolmaklabirlikte,bellibirahlakiilkeyidiğerindenbirazfarklıdeğerlendiripöyleuygulama82 RobertAudi,The Cambridge Dictionary of Philosophy,uk:CambridgeuniversityPress,1999,s.32-327,723.

Ergin ÖGCEM 139

noktasındabiriradeninolabileceğigözardıedilmemelidir.Dolayısıylainsanıniçerisindeolduğuhereylembiçimindeasgaribirsübjektifliğinolacağıgerçeğikabuledilmelidir.Zirainsanolmakkısmenböylebirşeydir.

Sonolarak,tanrısalbuyruklarlailişkilendirilenahlakiprensiplerinanlaşılmasıveka-buledilmesinoktasındakienbüyükgüçlük,buprensiplerivazedenotoriteyadaaklınincelemeveanalizemüsaitolmamasıdır.Buradakiahlakiilkelerinmaksadınıngerçekteneolduğutespitedilemediğiiçin,onunlailgiliyargılareniyiihtimallebiryorumunötesinegeçememektedir.Böyleolduğundaise,butürahlakiifadelerdeartıktanrı’nınnedediğin-dendahaçokmuhatabınınondanneanladığıönemlihalegelmektedir.Ziraküllibiraklınesasveilkelerininmahiyeti,cüzibirakıltarafındandeğerlendirmeyetabiitutulduğundabu tür risklerden sakınmak imkânsız hale gelmektedir. Oysa tanrısal buyruklar çerçe-vesindeyaşananbirhayatveonadairilkelerinneticeleritekâlemalternatifiüzerindenyürümediğiiçin,sağlıklıbirşekildedeğerlendirilmeleriveanlaşılmalarıbuâlemesasalı-narakidealbirbiçimdeyapılamaz.Bubelkidiğerâlemdehesabakatılmaksuretiyleyapı-labilirki,buradabunuispatetmeninimkânıyoktur.

KAYnAKçA1. Akpınar, Ali, “Allah’ın Ahlakı ile Ahlaklanmak” (2001),Tasavvuf: İlmi ve Akademik

Araştırma Dergisi,ss.61-80.2. Albayrak,Mevlüt,(2001),Tanrı-Âlem İlişkisi ve Kötülük Problemi,ısparta:fakülteki-

tabevi.3. Aristoteles,(2009),Nikomakhos’a Etik,çev.SaffetBabür,Ankara:BilgesuYayınları.4. Atik,M.kemalvd.,(1997),İslamikavramlar,Ankara:SemaYazarGençlikVakfıYa-

yınları,ss.29-32.5. Audi,Robert, (1999),The Cambridge Dictionary of Philosophy,uk:Cambridgeuni-

versityPress.6. Aydın,MehmetS. (1989), “Ahlak”,TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul:tDVYayınları,

Cilt2,ss.10-14.7. Aydın,MehmetS.,(1991),Tanrı-Ahlak İlişkisi,Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.8. Ayer,A.Jules,(1998),Dil Doğruluk ve Mantık,çev.Vehbihacıkadiroğlu,İstanbul:Me-

tisYayınları.9. Barlak,Muzaffer,(2016),Hüsün-Kubuh İyilik ve Kötülüğün Kaynağı,Ankara:Ankara

OkuluYayınları.10. Brown,h.ı.Perception,(1977),Theory and Commitment:The New Philosophy of Scien-

ce,Chicago:theuniversityofChicagoPress.11. Bunnin,NicholasandYu,Jiyuan,(2004),The Blackwell Dictionary of Western Philo-

sophy,Malden:BlackwellPublishing.12. Cavalier,RobertJ.vd.(ed.),(1989),Ethics in the History of Western Philosophy,Oxford:

OxforduniversityPress.13. Cevizci,Ahmet(2000-2010),Paradigma Felsefe Terimleri Sözlüğü,İstanbul:Paradig-

maYayınları.14. Cevizci,Ahmet,(2015),Etik-Ahlak Felsefesi,İstanbul:SayYayınları.15. Choen,G.A., (2014),Lectures on the History of Moral and Political Philosophy,New

Jersey:PrincetonuniversityPress,2014.16. Çağrıcı,Mustafa,(1989),“Ahlak”,TDV İslam Ansiklopedisi,İstanbul:tDVYayınları,Cilt

2,ss.1-9.17. Çağrıcı,Mustafa,(2009),İslam Ahlakı.İstanbul:EnsarNeşriyat.


18. Çelebi,İlyas,(1990),“hüsünvekubuh”,TDV İslam Ansiklopedisi,Ankara:tDVYayın-ları.

19. Dönmez, Süleyman, (2004),Aziz Thomas’ta Felsefe-Teoloji İlişkisi,Ankara:karahankitabevi.

20. Duignan,Brian,(2011),The History of Western Ethics,NewYork:BritannicaEducati-onalPublishing.

21. EbuMansurMâtürîdî, (2016),Kitâbü’t-Tevhîd, çev.Bekirtopaloğlu, İstanbul: İSAMYayınları.

22. Ebu’lhasanel-Eş’arî,(2005),el-İbane ‘an Usûli’d-Diyâne,çev.MustafaÇevik,Ankara:İlahiyatYayınları.

23. Epikuros,(1949),Herotodos’a Mektup,çev.Mehmetkarasan,İstanbul:Devletkitap-ları.

24. Epikuros,(1962),Mektuplar ve Maksimler,çev.hayrullahÖrs,İstanbul:Remzikita-bevi.

25. fahri,Macid,(2018),İslamAhlakteorileri,İstanbul:literaYayıncılık.26. Gazzâlî,(2017),“MümkünÂlemlerinEnİyisi”,İslamfilozoflarındanfelsefeMetinleri,

çev.Mahmutkaya,İstanbul:klasikYayınları.27. Gökberk,Macit,(1996),Felsefe Tarihi,İstanbul:Remzikitabevi,1996,s.50.28. Görgün,tahsin (2010), İslamAhlakEsasları (Eskişehir:AnadoluÜniversitesiAçık

öğretimfakültesiYayınları.29. hazlitt,henry,(2006),Ahlakın Temelleri,çev.M.Aydın-R.tapramaz,Ankara:liberte

Yayınları.30. hobbes,thomas,(2016),Leviathan,çev.Semihlim,İstanbul:YapıkrediYayınları.31. İbnMiskeveyh,AhmedbinMuhammed,(2013),Tehzîbu’l-Ahlak,çev.AbdulkadirŞe-

nervd.,İstanbul:BüyüyenAyYayınları.32. İbnRüşd, (1995), “fasl-ül-Mekaal”, İbn Rüşd’ün Felsefesi, çev.NevzadAyasbeyoğlu,

Ankara:AnkaraÜniversitesiİlahiyatfakültesiYayınları,ss.1-34.33. İhvan-ıSafa,(2012),İhvân-ı Sâfa Risaleleri I,ed.Abdullahkahraman,İstanbul:Ayrıntı

Yayınları.34. kant,ımmanuel,(1999),Pratik Aklın Eleştirisi,çev.İonnakuçuradivd.,Ankara:tür-

kiyefelsefekurumu.35. kant,ımmanuel,(2015),Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi,çev.İonnakuçuradi,

Ankara:türkiyefelsefekurumu.36. kant,ımmanuel,(2017),Salt Aklın Sınırları Dâhilinde Din,çev.lokmanÇilingir-Aslı

Avcan,Ankara:ElisYayınları.37. khan,Charlesh.,(2005),“PreSocraticGreekEthics”,A History of Western Ethics,(ed.

lawrenceC.Becker-CharlotteB.Becker),NewYork:Routledge,ss.1-7.38. kılıç,Recep(2005),Ahlakın Dini Temeli,Ankara:türkiyeDiyanetVakfıYayınları.39. kindî, (2014), “NefisÜzerine”,Felsefî Risaleler, çev.Mahmutkaya, İstanbul:klasik

Yayınları.40. lacey,A.R.,(1996),A Dictionary of Philosophy,london:Routledge&keganPaulltd.,

ss.102-104.41. leibniz, GottfriedWilhelm, (2011),Monadoloji, çev. Devrim Çetinkasap. İstanbul:

PinhanYayıncılık.

Ergin ÖGCEM 141

42. Macıntyre, Alasdair, (2000),Homerik Çağdan Yirminci Yüzyıla Ethik’in kısa tarihi,çev.h.hünler,İstanbul:ParadigmaYayınları.

43. Macıntyre, Alasdair, (2001),Ethik’in kısa tarihi, çev. hakkı hünler-Solmaz Zelyuthünler,İstanbul:ParadigmaYayınları.

44. Öner,Necati,(2013),İnsanhürriyeti,Ankara:Divankitap.45. Özlem,Doğan,(2010),Etik,İstanbul:SayYayınları.46. Peterson,Michaelvd.,(2013),Din Felsefesi: Seçme Metinler,çev.RahimAcar,İstanbul:

küreYayınları.47. Pieper,Annemarie,(2012),Etiğe Giriş,çev.VeyselAtayman-GönülSezer,İstanbul:Ay-

rıntıYayınları.48. Platon,(1982),Sokrates’in Savunması,çev.teomanAktürel,İstanbul:Remzikitabevi.49. Platon,(1975),Devlet,çev.M.A.Cimcöz,SabahattinEyüpoğlu,İstanbul:Remzikita-

pevi.50. Platon,(2011),Euthyphron,çev.GüvençŞar,İstanbul:kabalcıYayınevi.

Kur’ân-ı Kerîm’de Salât (Namaz) Kelimesinin imlasındaki farklılıklar ve Sebepleri

Halit BOZ1

1 Dr.Öğr.Üyesi,ArtvinÇoruhÜni.,İlahiyatfak.

CHAPTER7

Halit BOZ 145

GİRİŞ Bu çalışma, Kur‟ân-ı Kerîm‟in imlâsı hususunda ileri sürülen tezlerin

değerlendirilmesinde baskın bir kanaate varmak veya net bir kurala ulaşmayı hedeflemektedir. Öncelikle konunun ana hatlarıyla kısa bir tanıtımı, daha sonra Kur‟ân-ı Kerîm‟de “salât” kelimesinin imlâsında görülen farklılıklar üzerinden, ileri sürülen tezlerin doğruluğunu -istisnâ kabul etmeyecek düzeyde- test etme amacı taşımaktadır. “Salât” kelimesinin seçilme nedeni tekrarlanma sıklığı ve İslâm‟daki ağırlıklı konumudur.

Arap hattında “elif, vâv ve yâ” harfleri bazı durumlarda yazılmalarına rağmen okuyuşta seslendirilmezler. Bu tür harfler bulundukları kelimenin diğer kelimelerle karışmasını engellemek veya sesle ifade edilmeyen yan unsurları belirtmek için kullanılır. Ancak Kur‟ân-ı Kerîm‟in asr-ı saadet yazımında görülen bazı imlâ özellikleri genel kurallardan küçük bir oranda ayrışmaktadır. Farklılıkları zaman faktörüyle açıklamak, o tür imlânın sahabe dönemine ait olduğunu veya sahabenin imlâ disiplinine sahip olmadığını iddia etmek yüzeysel ve geçiştirici cevaplar olmanın ötesine geçemezler. Çünkü bu soruya net cevap verebilmek için kadim Mushafların iç karşılaştırmaları yanında Peygamber mektupları ve sahabe Mushaflarının birbirleriyle ve kendi içlerindeki kullanımlarla karşılaştırılması gerekmektedir. Öte taraftan kıraatlerde ve fonetik ayrıntılarda bu imlânın ne kadar gözlenebildiği ve bir kurala dayanıp dayanmadığı test edilmelidir.

Kerîm‟in imlâ özellikleri,1 asr-ı saadetten beri kaynaklarda tamamen, uygulamalarda ise büyük oranda korunan2 en önemli geleneklerdendir. “resmu‟l-mushaf”ta3 modern imlâ veya daha geniş ifadeyle kıyâsî imlâ (kelimelerin daima aynı tarzda yazılması) İslâm uleması tarafından maslahat gereği câiz görülebilmekle birlikte,4 Kur‟ân-ı Kerîm‟de esas olan kadîm (ıstılâhî)5 imlâdır.6

1 Konunun ana kaynakları için bkz.: Gânim Kaddûrî, Resmu’l-Mushaf Dirâse Luğaviyye Târîhiyye, Gânim Kaddûrî, 1. Baskı, Irak 1982, s. 163-197. 2 “Hz. Osman Mushaflarında hazfedilen bazı harflerin yeni yazılan mushaflara eklenmesi ile ilgili çalışmalar hicrî birinci asrın sonlarına kadar gitmektedir. Nitekim İbn Ebî Dâvud‟un zikrettiği bir rivayette Irak valisi Ubeydullah b. Ziyad‟ın (ö. 67/686) Kur‟an‟a iki bin kadar harf ilave ettirdiği, bunu da Ubeydullah‟ın katibi olan Yezid el-Farisî‟nin gerçekleştirdiği, bunların da mushaflarda „elif‟siz yazılmakta olan bazı kelimelere elif ziyade etmek suretiyle yazmaktan ibaret olduğu ifade edilmektedir.. Günümüze intikal eden Mushaflardaki imlâ ilk dönem Hz. Osman Mushaflarındaki imladan bir miktar farklı hususiyetlere sahiptir..” Muhammet Abay, “Mushaf İmlasında Ali el-Kārî Tarzı Meselesi”, Usûl, 23 (2015/1), ss. 7 – 44, s. 7, 31, 43. 3 Resmu‟l-mushaf: Kur‟ân imlâsını belirtmek üzere kullanılan yaygın ıstılah. 4 Selefî çizgisinin en önemli isimlerinden İbn-i Teymiye, sahabeden gelen Kur‟ân‟ın yazım hususiyetlerini korumayı “ahsen (en güzel davranış)” kabul etmekle birlikte, karşıt görüşte olanlar tekfir etmenin asla mümkün olmadığını belirtmiştir (İbn-i Teymiye, Ahmed el-Harrânî, Mecmûu’l-Fetâvâ, I-XXXVII, Dâru‟l-Vefâ, Mısır 1426, XIII, 421). 5 Genel yazım kuralları olmakla birlikte bazı kelimelerin farklı ayetlerde medd harfleri husûsunda farklılık arz ettiği yazım şekli. 6 Bkz. Ebû Zithâr, Ahmed Muhammed, Letâifu’l-Beyân fî Resmi’l-Kur’ân Şerhu Mevridi’z-Zem’ân, Matbaatu Ali Sabih, 2. Baskı, Mısır, s. 7; ez-Zerkâni, Muhammed Abdulazîz, Menâhilu’l-İrfân, thk. M. Ali Kutub, Y. Muhammed, el-Mektebetu‟l-Asriyye, 1422, I, 377,380.


Ancak söz konusu hususiyetlerin bizzat Peygamber Aleyhisselâm‟ın yönlendirmesiyle mi yoksa sahabenin içtihadıyla mı yapıldığına dair görüş birliği olmadığını belirtmek gerekir.7

1. RESMU’L-MUSHAF’TA TEVKÎFÎLİK DELİLLERİNİN TARTIŞMASI

Resmu‟l-mushaf özelliklerinin belli ilkelere bağlı olup olmadığı bağlamında yapılan tartışmalar esas itibarıyla; imlâ-anlam ilişkisi, Rasûlullâh‟ın ümmîliği, konuyla ilgili bazı hadîsler, Peygamber mektuplarındaki imlâ, farklı kırâatlerin imlâyla uyum meseleleri çevresinde cereyan etmektedir.

1.a İmlâ-Anlam İlişkisi

Pek çok âlimin kâni olduğu8 “tevkîf”9 görüşünün en önemli dayanaklarından biri, resm-i mushafla anlam arasında görülen sıkı ilişkidir.10 Nitekim kelimelerin yazım farklılıklarını, sahâbenin imlâda belli bir disiplinlerinin olmamasına bağlamak11

7Binti Abdillâh, Nemşe, “İ‟câzu‟r-Resmi‟l-Kur‟ânî Beyne‟l-Musbitîn ve‟n-Nâfîn”, Mecelletu’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, sayı: 10, yıl:1433, ss. 391-481, s. 403. 8 Ahmed b. el-Mubarek, el-İbrîz min Kelâmi Seyyidî Abdilazîz, Dâru‟l-Kutubi‟l-İlmiyye, 3. Bakı, Beyrut, 2002, s. 18; ez-Zerkânî, I, 377 vd. Tayyar Altıkulaç çalışmasında tevkif görüşüne kani oldukları belirtilen isimler: Ebü‟l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ el-Kazvînî‟ye (ö. 395/1005), Ebü‟l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Osman İbnü‟l-Bennâ el-Merrâküşî de (ö. 721/1321), Ahmed b. el-Mübârek (ö. 1156/1743), Çağdaş müelliflerden Muhammed Âdil Abdüsselâm. Aynı çalışmada “Resm-i Osmânî”ye uymayı gerekli gören isimler: Mâlik b. Enes (ö. 179/795), Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Beyhakī (ö. 458/1066), Zemahşerî (ö. 538/1144), İbnü‟l-Cezerî (ö. 833/1429), Muhammed Tâhir el-Kürdî (müellif, mushaflardaki imlâ konusunu, bilmemiz mümkün olmayan bir “hikmet”e dayalı “sır” olarak ele almış, mushaf yazımında ona uymanın vâcip hükmünde olduğunu söylemiştir). bkz. (http://www.tayyaraltikulac.com/documents/makaleler/mushaflarda_imla_meselesi.pdf). Farklı İslam ülkelerindeki ilim konseylerinin aldıkları kararlar “er-Resmu‟l-Osmânî”nin korunması yönündedir:

1. Mecmeu‟l-Buhûsi‟l-İslâmiyye (Ezher-Mısır-1391) 2. Hey‟eti Kibâri‟l-Ulemâ (S. Arabistan/ Karar no: 71, 21.10.1399) 3. el-Mecmeu‟l-Fıkhiyyu‟l-İslâmî (7. Dönem, Karar No: 2, 1404) (bkz. “İkinci Karar”,

el-Mecmeu’l-Fıkhiyyu’l-İslâmî, sayı: 4, yıl: 2, s.471vd.) Osmanlı imparatorluğu ve günümüz Türkiye‟sinde ise geniş halk kitleleri daha rahat

okunması için Kur‟ân-ı Kerîm yazımında bazı farklılıklar mevcuttur. Türkiye mushaflarındaki imlanın Ali el-Kārî‟ye dayandığı iddia edilir ve “Ali el-Kārî tarzı” olarak adlandırılır. Konunun tartışması için bkz.Muhammet Abay, “Mushaf İmlasında Ali el-Kārî Tarzı Meselesi”, Usûl, 23 (2015/1), s. 7 - 44. 9 Hz. Peygamber‟in öğretisine, bir başka ifade ile ilâhî bir temele dayandığı. 10 İmlâya dayalı i‟câz görüşleri için bkz. Abdulazîz el-Mutinîn, “Husûsiyyâtu‟r-Resmi‟l-Osmânî li‟l-Mushafi‟ş-Şerîf”, Mecelletu Minberi’l-İslâm, 2003/1 (6), Kahire; Bint-i Abdillâh, 424-426. 11 Tayyar Altıkulaç: “Vahiy kâtiplerinin kullandıkları imlâ, hiç şüphesiz o gün için Arap toplumunda bilinen ve kullanılan imlâdan başka bir şey değildi. Nitekim İbn Kuteybe; ،الحح kelimelerindeki elif’in vav olarak yazılmış olmasından söz ederken ilk mushafların الزمح، الصلحyazıldığı dönemde yazı bilenlerin bu kelimeleri vav’la yazmak şeklinde bir alışkanlıkları olmasaydı bunların elif’le yazılmasının daha iyi olacağını belirtmiştir (İbn Kuteybe, Edebü’l-kâtib, s. 177). Elde yeterli miktar ve nitelikte yazı malzemesinin bulunmadığı ve hemen hiç kimsenin okuyacak yazılı metne sahip olmadığı bir toplumda yazı ve imlâda oturmuş bir disiplinden söz edilemeyeceği açıktır. (http://www.tayyaraltikulac.com/documents/makaleler/mushaflarda_imla_meselesi.pdf)

Halit BOZ 147

vicdanları tamamen ikna edecek ölçüde mümkün değildir. Belki de imlâdaki bu rahatlık, ümmete tanınan kolaylıklar ve o zamanın şartları kabilinden değerlendirilebilir.12 Bu hususun ayrıntıları ve testi ikinci bölümde “salât” kelimesi üzerinden yapılacaktır.

1.b Rasûlullâh’ın Ümmîliği Meselesi

İlk dönem Kur‟ân imlâsının altında anlam arayanları net bir dille eleştiren İbn-i Haldûn13 ve sorularıyla köşeye sıkıştırmaya çalışan Tâhir el-Kurdî14 gibi âlimler,15 tartışmaların esasını Peygamber Aleyhisselâm‟ın ümmi oluşuna dayandırmaktadırlar. Ümmî olduğu Kur‟ân tarafından ilan edilen peygamberin16 böylesine ince imlâ meselelerinde dahli olabileceğine ihtimal vermeyenlerin atladığı bir husus olabilir. Zira Peygamber Aleyhisselâm, öz/alt anlamın da belirtileceği tarzda bir yazım esasını telkin etmiş veya ashâbın bu yöndeki bilgilerini yansıtacak şekilde yazmalarını buyurmuş olabilir. Yani imlâ bilmek başka bir şey “imlâda murad edilen asıl anlamı gözetin” demek başka bir şeydir. Dolayısıyla tevkif görüşünü savunanların ileri sürdükleri delillerden birinin veya birkaçının geçersiz oluşu veya delil olarak kullanımlarındaki hata, ana iddianın büsbütün çökmesini gerektirmez. Öte taraftan Peygamber aleyhisselâm‟ın okuma bilmemesinin sürekli olup olmadığı hususu da tartışmalıdır. Yani nebiyy-i zîşân‟ın hayatlarının sonraki dönemlerinde okuduğu tamamen ihtimal dışı değildir.17 Bu anlamda ümmîlik vasfının hayatının sonuna kadar devam ettiğini söylesek bile bu Peygamber Aleyhisselâm‟ın harfleri hiç tanımadığı anlamına gelmez. Hatta yazım ve imlâ şeklinin Peygamber Aleyhisselâm‟a bizzat vahiyle bildirildiği de ihtimal dışı değildir. Sonuç olarak denilebilir ki, “ümmîlik” kesin sonuçlar çıkartılması için yeterli bir gerekçe değildir.

1.c Bazı Hadîsler

Rasûlullâh‟ın yazım kuralları konusunda sahabeyi yönlendirdiğine dair ileri sürülen hadîslerin delil olarak kullanılacak düzeyde görülmemesi, diğer bir kırılma noktasıdır.18 Lokal yazım kurallarıyla ilgili hadis rivayetlerinin zayıf veya mevzu olması veya bize bir metnin ulaşmamış olması yukarıda belirttiğimiz gibi

12 Örnek olarak bkz. el-Bâkıllâni, el-İntisâr, thk. Ö. Hasan, Muessesetu‟r-Risâle, 1. Baskı, Beyrut, 1425, II, 148. 13 İbn-i Haldûn, Abdurrahmân, thk. A. Abdulvâhid, Mukaddimetu Târihi İbn-i Haldûn, Dâru Nahda,3. Baskı, Mısır, II, 966. 14 Tâhir el-Kurdî, Muhammed, Târîhu’l-Kur’ân ve Garâibu Resmihi ve Ahkâmihi, Matbaatu Mustafa el-Halebî, 2. Baskı, Mısır 1953, I, 101.. 15 Konuyla ilgili tüm görüşler ve görüş sahipleri için bkz. bkz. Altıkulaç, s. 7-16. ذ رزلا 16 هب م ل رخط ثول ارا لسربة الوجطلى هي مزبة هي قجل "Sen şu Kur'an'dan önce hiçbir kitap okumuyor ve onu sağ elinle yazmıyordun. (Okuyup yazsaydın) o takdirde batıl peşinde koşanlar, şüpheye düşerlerdi." (el-Ankebût, 29/48) 17İlgili görüşler hakkında bkz. el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, I-XXIV, thk. Abdullah et-Türkî, Muessesetu‟r-Risâle, 1. Baskı, 1427, XVI, 374-376. 18 Deylemî, Ebû Şücâ‟ Şîreveyh (Şîrûye) b. Şehredâr, el-Firdevs bi Me’sûri’l-Hitâb, Beyrut 1406 / 1986, V, 394. İlgili hadisler ve değerlendirilmeleri için bkz. Binti Abdillâh, s.405-407; Altıkulaç, s. 9.


Peygamber Aleyhisselâm‟ın bu konularda genel direktiflerinin olma ihtimalini tamamen sonlandırmaz. Yirmi üç sene özel bir kitâbın kayıtlarını tutturan, değil Peygamber sıradan bir insan bile olsa elbette günün birinde “dikkatli yazın, anlamı zayi etmeyin” diyecektir. Hayatın tabi seyrini ispat sadedinde özel metinlere ihtiyaç duymak hayatın tabi seyrine aykırı değil midir?

1.d Peygamber Mektuplarındaki İmlâ

Bu husustaki en önemli delillerden biri Peygamber Aleyhisselâm‟ın mektuplarındaki imlâ ile Kur‟ân imlâsında görülen farklılıklardır. Örneğin Kur‟ân-ı Kerîm‟de kırk iki defa geçen “selâm” kelimesi; Kur‟ân resminde “elif meddi” içermez.19 Hâlbuki Hirakla yazılan mektupta açıkça “elif meddi” kullanılmıştır. Aynı durum “İslâm” kelimesi için de geçerlidir. Kur‟ân-ı Kerîm‟de “elif meddi” kullanılmazken ilgili mektupta elifle yazılmıştır.20 Bu durumun bir Kâtip tercihi olma ihtimalini Peygamber Aleyhisselâm‟ın diğer mektuplarında test etmek mümkündür. Bu sadette Kisrâ‟ya, Mukavkıs‟a ve Munzir b. Sâvî‟ye gönderilen mektuplarda ilgili kelimenin aynı imlayla yazıldığını belirtmek zihinlerdeki soruları giderecektir. Selâm kelimesi Munzir b. Sâvî‟ye gönderilen mektup dışında Tâhâ sûresinden iktibas edilen cümle içerisinde kullanılmıştır.

ل ا ل اسشا ا ن فأرب فقلا اب سسل سثل فبسسل هعب ث ث جع قذ رعز السلم عل هي ارـ جئبك ثبخ هي سثل ذ ال

“Ona gidin ve şöyle deyin: „Şüphesiz biz Rabbinin elçileriyiz. İsrailoğullarını (serbest bırak ve) bizimle gönder. Onlara işkence etme. Sana Rabbinin katından bir mucize getirdik. Selam, doğru yola uyanlara olsun.' "21

Munzir b. Sâvî‟ye gönderilen mektupta ise Kur‟ân-ı Kerîm‟de altı defa geçen “selâmun alâ..”22 yapısı kullanılmıştır. Dolayısıyla kâtiplerin, Kur‟ân dışı örneklerini gördüğümüz ve bu kadar sıklıkla Kur‟ân‟da zikredilen bir kelimenin imlâsındaki tercihleri belli bir gayeye matuf olmalıdır.23

“Bismillâh” her müminin hayatında en çok kullandığı kelimelerdendir. Bir vahiy kâtibinin özel bir anlam kastı yoksa “bismi”nin yazımında standardının olması nasıl mümkün olabilir! Bu itibarla, Kur‟ân imlâsında “bismillah” yazımlarında elif kullanılmaması, buna mukabil “bismi rabbike”24 yazımlarında elif kullanılması bahsettiğimiz imlâ sisteminin göstergelerindendir.

Kur‟ân imlâsının önemini Ali Muhammed ed-Debbâ şöyle vurgular: “ Kur’ân’ın resmi (yazım hususiyetleri); müşâhede sırlarından bir sır ve yüceliğin kemâl noktasıdır. Kur’ân imlâsının kaynağı, Peygamber Aleyhisselâm’dır. Bu sır, Allâh’ın diğer semâvî kitaplara değil yalnızca azîz kitabı Kur’ân’a has kıldığı bir

19 el-Mukni‟, 25. 20 Şemlûl, s. 52. 21 Tâ-Hâ, 20/47. 22 es-Sâffât, 37/79, 109, 120, 130, 181; en-Neml, 27/59; Tâ-Hâ, 27/47. 23 Şemlûl, Muhammed, İ’câzu Resmi’l-Mushaf ve İ’câzu’t-Tilâve, Dâru‟s-Selâm, 1. Baskı, Kahire 2006, s. 52-53; Bint Abdillâh, s. 443. 24 el-Vâkıa, 56/74, 96; el-Hâkka, 69/52; el-Alak, 96/1.

Halit BOZ 149

sırdır. Kur’ân’ın nazmı mu’ciz olduğu gibi resmi (yazım hususiyetleri) de mu’cizdir”25

1.e Mushaflardaki Tefsîrî Açıklama Notlarının Farklı İmlayla Yazılması

Örnek: Hz. Aişe,26 Hafsa,27 Umm-i Seleme,28 İbn-i Abbâs‟ın29 okuyuşu nakledilirken şu yazım dikkat çeker:

حبفظا عل الصلاد الصلح السط صلح العصش

Görüldüğü gibi asr namazı kısmında muzâf “salât” kelimesi “elif”le yazılmışken, mevsuf marife “salât” kelimesi “vâv” ile yazılmıştır. Buradaki belirleyicilik ilk anda düşünüldüğü üzere “el” takısı değildir. Zira üzerinde ittifak edildiği gibi “salâtu‟l-fecr ve salâtu‟l-işâ”30 kullanımlarında salât kelimesi aynı pozisyonda olmasına rağmen “vâv” harfiyle yazılmıştır.

1.f Farklı Kırâatlere Zemin Hazırlaması

Mütevâtir kıraat olmanın şartlarından biri resmu‟l-mushafa uygunluktur. Bu şartın kıyâsî imlada tahakkuku ise her zaman mümkün değildir. Ancak tartışmayı tamamen kıraatler üzerine oturtmak mümkün değildir. Zira „resmu‟l-mushaf‟la kıraatler arasındaki ilişki şu üç şekilde görülebilmektedir:

a. İki farklı kıraatten yalnızca birini yansıtan imlâ. b. Farklı kırâatlerin tamamına uygun olan imlâ. c. Hz. Osman döneminde çoğaltılan farklı nüshalarda farklı kırâatleri yansıtan farklı imlâlar.31

Farklı kırâatlerin imlâ tartışmasına doğal olarak dâhil edilmesi gerekir. Ancak farklı Mushaflar yanında mâhiyetleri üzerinde tam bir ittifak sağlanamamış yedi harf ve yedi kıraat meselelerinin konuya dâhil edilmesi tümdengelim çözümüne bu aşamada olumlu bir etki sağlamayacaktır. Bununla birlikte ileri sürülen tezin çözümdeki etkisi “salât” kelimesi üzerinden değerlendirilecektir. Böylece sonuçların elverirse tümevarım yapabilmek için küçük bir adım atılmış olacaktır.

2. Salât Kelimesinin Tevkîfe Dâir İleri Sürülen Tezlere Tatbiki ve Elde Edilen Sonuçlar

Ebû Amr ed-Dânî (ö. 444/1053) el-Mukni‟ adlı eserinde “salât” kelimesinin imlâsıyla ilgili “Kalın telaffuz etmek ve kelimenin murâd edilen kökünü belirtmek

25 ed-Dabbâ‟, Ali Muhammed, Semîru’t-Tâlibîn fî Resmi ve Zabti’l-Kitâbi’l-Mubîn (el-İmtâ’ bi Cemi Muellefâti’d-Dabbâ, Evkaf Bakanlığı Yay., III, 19). 26 Es-Sicistânî, s. 365, 366,367, 368, 369, 370. 27 Es-Sicistânî, s. 371, 372, 374, 375, 377. 28 Es-Sicistânî, s. 378. 29 Es-Sicistânî, Kitâbu‟l-Mesâhif, thk. Muhibbuddîn Abdussabhân Vâiz, Dâru‟l-Beşâiri‟l-İslâmiyye, 1. Baskı, Beyrût 2002, s. 352. 30 en-Nûr; 24/58. 31 ed-Dabbâ‟, s. 137.


için elif olarak telaffuz edilen harfin vâv harfiyle resmedilmesi”32 başlığı altında şu bilgileri aktarmaktadır: “(Kâtipler) tüm mushaflarda dört kökte düzenli olarak, dört harfte (kelime) ise farklılık arz edecek şekilde elif harfini vâv harfiyle remetmişlerdir. Her nerede vaki olurlarsa olsunlar vâv harfiyle yazılan bu dört kök salât, zekât, hayât ve ribâ kelimeleridir.” Müellif daha sonra ilgili rivayetleri ve tasnîfatını kaydeder:

İbn-i Kuteybe, tüm salât kelimelerinin Mushaflarda vâv harfiyle yazıldığını rivayet etmiştir. Ebû Amr‟in nakline göre farklı yazımlar (elifle) şöyledir:

a. صلتهم

a.1 زن رنفشى رصذخ فزقا العزاة ثوب م بء ذ ال هنا ذ الج ن ع هب مبى صلر

"Onların, Kâ'be'nin yanında duaları ıslık çalıp el çırpmaktan ibarettir. Öyle ise (ey müşrikler) inkâr etmekte olduğunuzdan dolayı tadın azabı."33İbn-i Ebî Abla çoğul kalıpta okumuştur.34

a.2 ن داائوى الز ن عل صلر ي

"Onlar, namazlarına devam eden kimselerdir."35

a.3 ن ن عل صلر الزي حبفظى

"Onlar namazlarını titizlikle koruyan kimselerdir."36İbn-i Hâlûyeh tüm kurrânın bu âyetteki “salât” kelimesinin elifle yazıldığında ittifak ettiğini, diğer “salât” kelimelerinin ise “vâv” ile yazıldığını belirtir.37

a.4 زا مزبة الزي إه ب ل هي ح زس ام القش لز ي ذ ق الز ث زلب هجبسك هصذ خشح ا ى ثبلن حبفظى ن عل صلر إهى ث

"İşte bu (Kur'an) da, bereket kaynağı, kendinden öncekileri (ilahi kitapları) tasdik eden ve şehirler anasını (Mekke'yi) ve bütün çevresini (tüm insanlığı) uyarasın diye indirdiğimiz bir kitaptır. Ahirete iman edenler, ona da inanırlar. Onlar namazlarını vaktinde kılarlar."38el-Hasan’ın (?? Ebû Alî el-Hasan b. Muhammed el-Bağdâdî fî kitâbi’r-Ravda)“salât” kelimesini çoğul şekliyle okuduğu rivayet edilir. Bu Âsım’dan yapılan bir rivâyete dayanır. 39

a.5 ن الز ن عي صلر ى ي سب

"Onlar namazlarını ciddiye almazlar."40

32 Ebû Amr Osmân b. Saîd, el-Mukni’ fî Resmi Mesâhifi’l-Emsâr, thk. M. Es-Sâdık Kamhâvî, Mektebetu‟l-Kulliyyâti‟l-Ezheriyye, Kahire, s. 60-61. 33 el-Enfâl, 8/35. 34 Abdullâtîf, III, 290. 35 el-Meâric, 70/23. 36el-Meâric, 70/ 34. 37 Abdullatîf, X, 87. 38 el-En‟âm, 6/92. 39 Abdullatif, II, 486. 40 el-Mâûn, 107, 5.

Halit BOZ 151

a.6 ن الز ن في خبشعى صلر

"Onlar ki, namazlarında derin saygı içindedirler."41

b. يصلت

b.1 سن صلرقل اى هحب هوبر سة العبلوي لله

"De ki: "Şüphesiz benim namazım da, diğer ibadetlerim de, yaşamam da, ölümüm de âlemlerin Rabbi Allah içindir.""42

c. بصلتك ادعا ا حوي قل ادعا �ه بء الش هب رذعا فل السوا اب اثزغ الحس ب ل رخبفذ ث ش ثصلرل ل رج

ي رلل ل سجث

"De ki: "(Rabbinizi) ister Allah diye çağırın, ister Rahman diye çağırın. Hangisiyle çağırırsanız çağırın, nihayet en güzel isimler O'nundur." Namazında sesini pek yükseltme, çok da kısma. İkisi ortası bir yol tut."43

d. صلته

d.1. سجـح ل هي ف ش الن رش اى �ه الط السض اد و بفبد الس علن صا �ه رسجح مل قذ علن صلر ثوب فعلى

"Göklerde ve yeryüzünde bulunan kimselerle, sıra sıra (kanat çırparak uçan) kuşların Allah'ı tespih ettiğini görmez misin? Her biri duasını ve tesbîhini kesin olarak bilmektedir. Allah onların yapmakta olduğu şeyleri hakkıyla bilendir."44

Tüm Mushaflarda vâv harfi ile yazılmakla birlikte “vâv” harfinden sonra ayrıca “elif”in mevcudiyetiyle ilgili ihtilaf olan “salât” kelimeleri:

صل ب ن ث رزم ن ش ن صذقخ رط ال ن خز هي اه ن اى صلرل سني عل سوع علن ل �ه

"Onların mallarından, onları kendisiyle arındıracağın ve temizleyeceğin bir sadaka (zekât) al ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (Onların kalplerini yatıştırır.) Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir."45

الب هب اه اى فعل فا اب ا ت اصلرل رأهشك اى زشك هب عجذ اثابؤ ذ الحلن شا قبلا ب شع ا ال ل شإ ذ الش

"Dediler ki: "Ey Şu'ayb! Babalarımızın taptığını, yahut mallarımız hakkında dilediğimizi yapmayı terk etmemizi sana salâtın mı emrediyor. Oysa sen gerçekten yumuşak huylu ve aklı başında bir adamsın."46 ن حبفظى ار ن عل صل الزي

"Onlar ki, namazlarını kılmağa devam ederler."47

41 el-Mu‟minûn, 23/2. 42 el-En'âm; 6/162. 43 el-İsrâ; 17/110. 44 en-Nûr, 24/41. 45 et-Tevbe, 9/103. 46 Hûd, 11/87. 47 el-Mü'minûn;23/ 9.


Âyetteki “salavât” kelimesiyle ilgili kırâat farklılıkları:

a. Hamza, Kisâî, Halef: Tekil (salât), vâv harfinin hazfiyle ve “lâm” harfini ince okuyarak. b. Nâfi‟ (Verş): Çoğul kalıpta “vâv” harfiyle yazılarak ve “lâm” harfini kalın okuyarak. c. İbn-i Kesîr, Ebû Ca‟fer, Nâfi‟ (Kâlûn) Ebû Amr, İbn-i Âmir, Âsım, Ya‟kûb: Çoğul kalıpta “vâv” harfiyle yazılarak ve “lâm” harfini ince okuyarak.48

Yukarıdaki âyetler ve ilk bölümdeki tartışmalar ekseninde anlam odaklı kadîm imlâ iddiası aşağıda maddeler halinde test edilecek, böylece yapılacak olan yeni tartışmalara ve verilecek kararlara ilgili zaviyeden bir tür alt veri hazırlanmış olacaktır.

2.a Belirlilik-Belirsizlik

“Salât” kelimesi, genel anlamda muzâf (tamlanan) olduklarında veya başlarına harf-i ta‟rîf/-el (belirlilik takısı) aldıklarında “الصلح” şeklinde; zamîre muzâf olduklarında ise mushafların çoğunda veya bazı kurallı olabileceğini düşündüğümüz istisnalarla “elif harfi” ile “ حصل ” şeklinde yazılmışlardır.49

Zamire muzaf salat kelimelerin “elif”le yazılması, imlâ kuralının marife-nekire eksenine oturtulmasını pek mümkün kılmamaktadır. Zira tek başlarına olmasalar bile marife kelimeye muzâf olan kelimeler marifelik kazanmaktadırlar. Kaldı ki, bu genellemenin istisnalarının olduğunu ayrıca hatırlatmak gerekir. Örneğin “salâtu‟l-fecr ve salâtu‟l-işâ” kullanımlarında salât kelimesi “vâv” harfiyle yazılmıştır:

ن . ب الزي اها لسزأر اد هي قجل اب ا نن ثلث هش جلغا الحلن ه الزي لن وبنن صلح ن الزي هلنذ اهي ثعذ الفجش شح حي رضعى ثبثنن هي الظ بء ل صلح العشا نن س عل ساد لنن ل ن جب ثلث ع عل

علن ح �ه بد لنن ال نن ثعضنن عل ثعط مزلل جي �ه افى عل ي ط نن ثعذ

"Ey iman edenler! Ellerinizin altında bulunanlar (köleleriniz) ve sizden henüz bülûğ çağına ermemiş olanlar, günde üç defa; sabah namazından önce, öğleyin elbiselerinizi çıkardığınız vakit ve yatsı namazından sonra (yanınıza girecekleri zaman) sizden izin istesinler. Bu üç vakit sizin soyunup dökündüğünüz vakitlerdir. Bu vakitlerin dışında (izinsiz girme konusunda) ne size, ne onlara bir günah vardır. Birbirinizin yanına girip çıkabilirsiniz. Allah, âyetlerini size işte böylece açıklar. Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir." 50

2.b Zâhir/şekil itibarıyla Terim Anlamı

Istılâh anlamındaki “salât” kelimesi, istisnaları olmakla birlikte şahıslara muzâf olarak kullanıldığında “vâv” ile değil “elif” ile yazılmaktadır. Bu itibarla şahıslara muzâf olan “salât” kelimesinin imlâsındaki değişkenlik görecelik kuralını hatırlatıyor. Zirâ Allâh‟ın murâd ettiği mutlak “salât”la kişilerin bu isteğe

48 Abdullatîf el-Hatîb, Mu‟cemu‟l-Kırâât, I-XI, Dâr Sa‟deddîn, Kahire 2000, VI, 154. 49 ed-Dabbâ‟, s. 127. 50 en-Nûr; 24/58.

Halit BOZ 153

karşılık verdikleri “salât”ın tam anlamıyla örtüşmesi iki vecihte mümkün değildir. Birinci vecihte eğer “salat” kavramıyla tam olarak namaz ibadeti murad edilmişse peygamberler dışında en olgun namazı ikâme etmek mümkün değildir. Nitekim Peygamber Aleyhisselam‟a hitaben “..senin namazın..” ifadesinde ilgili kelime “vâv” harfiyle yazılmıştır etmiştir:

ن اى صل صل عل ب ن ث رزم ن ش ن صذقخ رط ال ن رل سني خز هي اه ل �ه ع علن سو

"Onların mallarından, onları kendisiyle arındıracağın ve temizleyeceğin bir sadaka (zekat) al ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (Onların kalplerini yatıştırır.) Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir."51

Bu durum Şuayb Aleyhisselâm‟a kavmi tarafından yapılan hitabın hikâyesinde de görülür:

الب هب اه اى فعل فا اب ا ت اصلرل رأهشك اى زشك هب عجذ اثابؤ ا ال ل قبلا ب شع شذ شاإ ذ الحلن الش

“Dediler ki: "Ey Şu'ayb! Babalarımızın taptığını, yahut mallarımız hakkında dilediğimizi yapmayı terk etmemizi sana salâtın mı emrediyor. Oysa sen gerçekten yumuşak huylu ve aklı başında bir adamsın."52

Cümleden anlaşıldığı üzere ayette kastedilen yalnızca sûrî/şekilsel namaz değil bu sûrete ruhunu ve anlamını veren Allâh‟a kulluk ve genel din anlayışıdır.

Birincisi zayıf görülürse ikinci vecih yani “salât”ın hem Allâh‟tan, hem meleklerden ve hem kullardan sadır olabildiği bir üst terim anlam söz konusu olur. Bu durumda namaz tamamen insana özgü bir mahiyet arz etiği için “elif” meddiyle yazılmış olabilir. Mushaflardaki anlamsal “salât” kelimeleriinin yazımında izlenebilen ikil tarz (ihtilâf) aslında tam konunun merkezinde bulunuyor gibidir. Yani peygamber “salât”ları bir vecihle en olgun “salat” iken, diğer vecihle insanüstü ve mutlak boyutları olan “salât”ın yalnızca bir veçhesini oluşturur.

2.c Yüksek ve Ayrıcalıklı Konum

Kur‟ân imlâsında “bedel “vâv”larına “tefhîm, teşrif ve tekrîm (kıymetlendirme, yüceltme ve saygın olduğunu belirtme)” gibi vurgular yüklenir. Bu itibarla konuya baktığımızda ilgili ayetlerde salât kelimesinin lügat ve terim anlamlarından hangisinin ve hangi düzlemde kullanıldığı daha net olarak görülebilir. Yukarıdaki maddede belirtildiği gibi burada hassas davranılması gereken; “salât” kelimesini bütün boyutlarıyla ele alınması ve ayrıca insan boyutunun izâfîlikten uzak kemâl dereceleriyle açıklanması gerekir. Aksi takdirde “tefhim” kuralı mushaf ihtilafları dahil her bir âyete uygulanırken doğru sonuçlar vermeyebilir.

2.d Kelimenin Köklerinin Belirleyiciliği

51 et-Tevbe, 9/103. 52 Hûd, 11/87.


Salât kelimesinin vâv harfiyle yazımı hususunda akla ilk gelenler, kelimenin kök harflerine vurgudur.53 “Salât” kelimesinin belirleyici türevleri incelendiğinde son kök harfinin “vâv” veya “yâ” olma ihtimali vardır. Ancak el-Halîl‟in ifade ettiği gibi “vâv” harfini esas almak dil kuralları açısından54 isabetlidir. “Sâd-lâm-vâv (bazen yâ)” maddesi sözlükte şu anlamlara gelir: İnsan ve dört ayaklı hayvanların sırtı, peşi sıra gelmek, havra, dua, hüsn-ü sena, mağfiret, dua, istiğfar, odun, yakacak, ateş, ateşte pişirmek.55 Kur‟ân‟daki kullanımları incelendiğinde ise şu ikincil anlamlarla karşılaşmak mümkündür: Bağlılıkta devamlılık, müminlerin ibadeti, müşriklerin ibadeti, bağlanma-teslim olma, rahmet, mağfiret, istiğfar, şanını yüceltme, dua, havra (çoğul masdar yapısıyla).56 Kelimemizin ruh ve şekil olarak Kur‟ânî bir anahtar kelimeye dönüşmesinin en önemli kanıtı, kendine ait fiille değil ek bir fiille ifade edilmesidir. Aynı husus “zekât” kelimesi için de geçerlidir. Böylece imlâdaki herkesçe malum olmayabilecek bir hakikat ek fiillerle aşikâr edilmiştir.

SONUÇ Kur‟ân-ı Kerîm tilavetinde, özelikle “salat” kelimesi üzerinde vakıf

yapıldığında kelimenin diğer anlamlarıyla karışmaması için “vâv” harfiyle yazılarak dikkatler bu yöne çekilmiş olabilir. Nitekim “صل” kelimesinin anlamlarından ikisi “ateş” ve “yakacak”tır.57 “الصلء” kelimesi de ateşte pişirilmiş et anlamındadır. Dolayısıyla Yaratanla kurulan bağ için bu maddi ve günlük anlamları çağrıştıracak bir imlâdan ve sesten kaçınılmış olabilir. Hatta Arapça gibi “mubîn (apaçık)” bir dilin mutlaka bu anlamlar kastedilirken fonetik bir takım ince farklar içermesi de beklenir. Bu bağlamda uzmanlarınca araştırılması gereken hassas bir kırâat vurgusu ihtimali belirmektedir.58 Bilindiği üzere Arap Dilindeki en ağır hareke ötre veya benzer bir söylemle en ağır sesli harf “ötre meddli vâv” harfidir. Bir diğer hakikat Arap Dilinde her harfin her zaman aynı karakter (sıfâtu‟l-hurûf)le telaffuz edilmemesidir. Bu iki gerçekliğe binaen, ilgili kelimelerde “elif meddi”ne bedel olarak yazılan “vâv” harfinin anlamla uyum içinde fonetik yapıya da bir nebze şekillendireceği kuvvetle muhtemeldir. Nitekim kırâat incelemelerinde “salât” kelimesindeki “lâm” harfinin okunuşuyla ilgili normal dışı bir durumla karşılaşılır. Genel tecvîd kuralı olarak “lâm” harfi ince okunur. Ancak “Allâh” lafzındaki “lâm” harfi belli şartlarda kalın okunur. Kaydettiğimiz bu kural ve istisnası dışında tecvîd kitaplarında bir bilgiye rastlamak kolay değildir. “Lâm” harfine dair daha geniş kapsamlı bir araştırma yapıldığında kırâatler arası bir ittifakın olmadığı görülecektir. Örneğin diğer tüm

53 ed-Dabbâ‟, s. 40; Şemlûl, s. 45. 54 İkil, çoğul, tasgîr ve nisbet yapıları kelimenin asıl kökünü bulmak için kullanılan yöntemlerdendir. Burada el-Halîl, ikil ve çoğul kullanımı esas alır. 55 el-Halîl, b. Ahmed el-Ferâhîdî, el-Ayn, I-VIII, thk. M. el-Mahzûmî, İ. es-Sâmirrâî, Bağdâd 1980-85, VII, 153 56 Kelimenin semantik incelemesi ve aslî kaynakları için bkz. Ahmet Genç, Kur’ân’da Salât Kavramının Semantik Tahlili, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş, 2008, s. 15-53. 57 el-Halîl, VII, 154. 58 Bkz. Ed-Dânî, s. 60.

Halit BOZ 155

kırâatler Kur‟ân‟ın ikinci sahifesinde geçen “salât” kelimesindeki “lâm”ı ince okurken, Nâfi‟ (Verş) kıraati kalın okur.59 Çoğul kalıptaki “salavât” kelimesinin “lâm” harfini de kalın okuması Nafi‟ (Verş) rivayetininkonumuz bağlamında bir delil oluşturuyor gibi düşündürebilir. Ancak Verş (el-Ezrak) okuyuşu kırâat kitaplarının aktardığı ölçüde tamamen fonetiktir. Yani bu kalın okuyuş “salât” kelimesindeki “lâm”a has değil kendinden önce üstün harekeli sâd, tâ ve zâ gelip “lâm” da üstün olursa ve ek olarak bu iki harften biri sâkin (cezm veya şedde) olursa “lâm” kalın (tağlizle) okunur.60 Bu şartlar İbnu‟l-Cezerî‟de ilgili harflerin sâkin olması veya “lâm”la aralarına elif girmesi şeklinde belirtilmiştir.61 Uygulamalarla karşılaştırıldığında bu kuralın tercihe şayan olduğu görülmüştür. tamamını taşımadığı halde tağlizle okunan “lâm” harfleri de vardır.62 Bütün bu aktarılan bilgiler muvâcehesinde kırâatlerin “salât” kelimesinin yazılan ama okunmayan imlasını büyük oranda yansıtmadığı söylenebilir. Nâfi‟ (Verş) okuyuşu bu anlamı hissettirse bile şu anki bilgilerime göre gerekçesinin anlam değil lafız olduğu söylenebilir. Hassas çalışmalar neticesinde hassas düşünceler ileri sürülebilirse de bu görüşlerin ikna edicilikten uzak olacağı aşikârdır. Bundan ötesi vicdan meselesidir.

Kur‟ân‟ın bu şiar kelimesinin tekil şekli Kur‟ân-ı Kerîm‟de yetmiş sekiz defa tekrarlanmıştır.63 Dolayısıyla bu kadar sık tekrarlanan kelimelerde iddia edilebildiği gibi kâtiplerin tecrübesizliğinden veya az kullanıldığı için bilinememesinden kaynaklanan bir gerekçenin ileri sürülmesi normal olmayacaktır.

KAYNAKLAR 1. İbn-i Teymiye, Ahmed el-Harrânî, Mecmûu’l-Fetâvâ, I-XXXVII, Dâru‟l-Vefâ, Mısır 1426. 2. Ebû Zithâr, Ahmed Muhammed, Letâifu’l-Beyân fî Resmi’l-Kur’ân Şerhu Mevridi’z-Zem’ân, Matbaatu Ali Sabih, 2. Baskı, Mısır. 3. ez-Zerkâni, Muhammed Abdulazîz, Menâhilu’l-İrfân, thk. M. Ali Kutub, Y. Muhammed, el-Mektebetu‟l-Asriyye, 1422. 4. Binti Abdillâh, Nemşe, “İ‟câzu‟r-Resmi‟l-Kur‟ânî Beyne‟l-Musbitîn ve‟n-Nâfîn”, Mecelletu’d-Dirâsâti’lKur’âniyye, sayı: 10, yıl:1433, ss. 391-481. 5. Ahmed b. el-Mubarek, el-İbrîz min Kelâmi Seyyidî Abdilazîz, Dâru‟l-Kutubi‟l-İlmiyye, 3. Bakı, Beyrut 2002. 6. Abdulazîz el-Mutinî, “Husûsiyyâtu‟r-Resmi‟l-Osmânî li‟l-Mushafi‟ş-Şerîf”, Mecelletu Minberi’l-İslâm, 2003/1 (6), Kahire. 7. el-Bâkıllâni, el-İntisâr, thk. Ö. Hasan, Muessesetu‟r-Risâle, 1. Baskı, Beyrut, 1425, II, 148.

59 Abdullatîf el-Hatîb, Mu‟cemu‟l-Kırâât, I-XI, Dâr Sa‟deddîn, Kahire 2000, I, 30. 60 Abdullatîf el-Hatîb, Mu‟cemu‟l-Kırâât, I-XI, Dâr Sa‟deddîn, Kahire 2000, XI, 61. 61 Tayyibetu‟n-Neşr fi‟l-Kırââti‟l-Aşr, Muhammed b. Muhammed ibnu‟l-Cezerî, Mektebetu Dâri‟l-Hudâ, Cidde 1994, En-Neşr, s. 55. 62 el-Enfâl, 8/35 (Nâfi‟-Verş). 63 M. Fuad Abdulbakî, el-Mu’cemu’l-Mufehres, Dâru‟l-Hadîs, 1364 Kahire, s. 412.

8. İbn-i Haldûn, Abdurrahmân, thk. A. Abdulvâhid, Mukaddimetu Târihi İbn-i Haldûn, Dâru Nahda, 3. Baskı, Mısır. 9. Tâhir el-Kurdî, Muhammed, Târîhu’l-Kur’ân ve Garâibu Resmihi ve Ahkâmihi, Matbaatu Mustafa el-Halebî, 2. Baskı, Mısır 1953. 10. el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, I-XXIV, thk. Abdullah et-Türkî, Muessesetu‟r-Risâle, 1. Baskı, 1427. 11. Şemlûl, Muhammed, İ’câzu Resmi’l-Mushaf ve İ’câzu’t-Tilâve, Dâru‟s-Selâm, 1. Baskı, Kahire 2006. 12. el-Halîl, b. Ahmed el-Ferâhîdî, el-Ayn, I-VIII, thk. M. el-Mahzûmî, İ. es-Sâmirrâî, Bağdâd 1980-85. 13. ed-Dabbâ‟, Ali Muhammed, Semîru’t-Tâlibîn fî Resmi ve Zabti’l-Kitâbi’l-Mubîn (el-İmtâ’ bi Cemi Muellefâti’d-Dabbâ), Evkaf Bakanlığı Yay., III, 19.. 14. Genç, Ahmet, Kur’ân’’da Salât Kavramının Semantik Tahlili, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş, 2008. 15. Altıkulaç, Tayyar, http://www.tayyaraltikulac.com/documents/makaleler/mushaflarda_imla_meselesi.pdf 16. Abdulbakî, M. Fuad, el-Mu’cemu’l-Mufehres, Dâru‟l-Hadîs, 1364 Kahire 17. Deylemî, Ebû Şücâ‟ Şîreveyh (Şîrûye) b. Şehredâr, el-Firdevs bi Me’sûri’l-Hitâb, Beyrut 1406. 18. Heyet, “İkinci Karar”, el-Mecmeu’l-Fıkhiyyu’l-İslâmî, sayı: 4, yıl: 2, S. Arabistan 1989. 19. Abay, Muhammet, “Mushaf İmlasında Ali el-Kārî Tarzı Meselesi”, Usûl, 23 (2015/1), s. 7 - 44. 20. Ebû Amr Osmân b. Saîd, el-Mukni’ fî Resmi Mesâhifi’l-Emsâr, thk. M. es-Sâdık Kamhâvî, Mektebetu‟l-Kulliyyâti‟l-Ezheriyye, Kahire. 21. Abdullatîf el-Hatîb, Mu’cemu’l-Kırâât, I-XI, Dâr Sa‟deddîn, Kahire 2000. 22. İbnu‟l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed Tayyibetu’n-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr, Mektebetu Dâri‟l-Hudâ, Cidde 1994. 23. Gânim Kaddûrî, Resmu’l-Mushaf Dirâse Luğaviyye Târîhiyye, Gânim Kaddûrî, 1. Baskı, Irak 1982.

İlahİyat alaninda araŞtirma ve deĞerlendİrmeler · sitesinde yetişmiş iki filozof olan...

Documents