lahuta e malc+s

Prgaditur nga: Ismet Bazhdaraj - T drejtn e ktij libri e mban www.mergimtari.biz

Autorizimin ekskluziv pr editimin e ktij libri n internet e mban www.mergimtari.biz/

Pers flamuri kuq e z,

Sod m s' pari, bukur Pors fleta e Engllit t' Zotit,

Po valvit mb tok t' Kastrjotit, Si valviti dikr motit;

E dr m'qiell ushto brohrija, Kah gerthet fusha e malcija:

Per jet t' jets rroft Shqypnja! Edh ksht, mbas sa mjerimit Mbas sa gjakut e shemtimit,

E p'r int t' Shkjevet t' Ballkanit Per gazep t' atij Sulltanit:

Si premtue kisht' perendija: Prap zoj m' vedi duel Shqypnija.

$#guid{A2F237D 5-670C-431C-AA7F-5952A FBEBF8D}#$



LAHUTA E MALCS

Vepra q i emritoi Fishts mt lartin epitet, q nji Komb i ep letrarve t vet, tue e quejt Homerin e Shqipnis dhe Poetin kombtr e q n kang t parat botueme i suell emnit t tij nam e z, lavdime e mim mbrenda e jashta kufijve, sht, pa dyshim, LAhuta e Malsis. N t, end i r, Fishta nisi t kndoj si m i miri rapsod i maleve, edhe pse sdinte ti binte lahuts arkaike, trimnit e Kombit, herojt e tij dhe luftat q kta, banor t Jutbins shqiptare, zhvilluen, jo pr t grabit t bijn e krajlit, as pr t etue n krajl, por pr t librue nga prangat e robnis shumshekullore vendin e vet, trojet e t Parve, farefisin me trung e rraj ilire. Nga ky trung, i cili se buer kurr linfn e jets, ashtu si se ndrroi kurr identitetin e vet tejt t vjetr, as spranoi t shortohej me pipa e filiza t huej, At Gjergji xuer drunin e Lahuts dhe ksaj, mbasi e pregaditi me dorn e mjeshtrit, ia ngrehi ambl zhargun dhe ia ujdisi mir qimet, sa mos me e njoht kush se a ishte vegla e rapsodve t Mujs e t Halilit apo strument muzikuer i shkollarit. E ktu pr mue sht zhenia e Fishts dhe origjinaliteti i Lahuts, s cils vshtir mund ti gjindet shoqja njeti. Sikurs ai q sdin shqip, ska si ta lexoj Lahutn, ashtu ai q se njeh shpirtin, psikologjin, doket dhe

VII



mentalitetin e Shqiptarit, smundet ta kuptoj e, aq m pak, ta shijoj Lahutn fishtjane. Fisht e Lahut, Lahut e Shqiptr jan posi lahut e hark, posi zharg e qime, t lidhuna aq imtisht njani me tjetrin sa me prb nji gja t vetme. Fishta, mos kurrnji shkrimtr tjetr i Rilindjes son, aq i hini shpirtit shqiptr, q n fund t fundit ishte edhe shpirti i tij, aq gjall e picak e paraqiti, aq mir e prshkrou dhe aq me delikates ia zbuloi ndjenjat e zemrs, aq besnikisht ia huajiti gjuhn dhe aq me mjeshtr hetoi afshet e shpirtit, sa fshatari vet e malsori sdijti t dalloj se a ishte ai vet q folte, apo ndokush tjetr q ia zbukuronte fjaln, pa ia ndrrue kuptimin. Lahuta n duer t Fishts djerset n rreshin shqiptare dhe Shqiptari n ket rrshin frkon, m mir se do amakez t blm, harkun e historis s vet, pr t kndue n ujd me zemr e shpirt t vet shqiptr epopen e fisit. E pvetn me sherr Marash Ucin, plakun e Traboinit, mbasi ia lexuen kangt e parat Lahuts, q flitshin pr t e pr shok t tij lufttar te Ura e Rrzhanics: Si t duket, Marash, a jan t vrteta shka ka shkrue Fishta pr j? E ai me urtin e maleve, q kur duen t thon sentenca lapidare shtojn: po, na jemi t pa shkoll, more zotn, e sdijm m gjat! prgjegji lakonisht : t gjitha jan t vrteta, edhe pse pak t zbukurueme. E njimend, dora e Fratit hartist e me shkoll kishte zbukurue me lajle e hijeshue me shkronja jo me maje t briskut, si objt, por me mje t pends Lahutn e Lekve t Veriut, pa iu ndryshue drunin as pa ia ndrrue formn, pa ia luejt magjarin as VIII



pa ia shlirue qimet. Marash Uci kishte mbet Marash Uc e un Mula un Mul, Oso Kuka Oso Kuk e Ded Gjo Luli Ded Gjo Lul edhe pse njani e tjetri, kristijan e muhamedan, me ann e Fishts, k l e r i k, hijshin t bjn pjes n numrin e tridhdhet agallarve , n etat e Jutbins neoshqiptare. E prejs malsori n Lahut njihte vendin, kndonte trimnit e veta t Parve, kallxonte luftat dhe njehte fitimet, madhnonte armt dhe naltonte burrnin, ndern, besn e fjaln, trvesn e kanunin doketr, mbit cilat end n fillimin e shekullit t njizett, pshtetej dhe cilsohej fizionomia e Kombit, ai malsori e fshatari edhe pse analfabet, kangt e Lahuts i bnte t vetat, i ndiente t tilla dhe i msonte pr mendsh me qinda vargjesh me nji t ndieme t vetme. Mandej, pa u ndrrue varg as pa shkaprcye fjal, i prcillte goj m goj, lahut m lahut, dark m dark, fest m fest, darsm m darsm porsi pasun, t nxjerrun nga vizari i njaj kulture mijvjeare s ruejtun m fort n zemra e shpirt, se sa n pergamen e letr. E Fishts n kuvend me shok, n log t kishs e n mbledhje t bajrakut, i malsori i prshtatt shka mt bukur kishin rapsodit tona homeride apo poett e lm t letratyrs gojore, edhe ata shka sishte e tija. E emni i Fishts kthehej nga emni i prvem n emn t pergjitht. Epizodet e Lahuts i malsori, poet i lindun, i rreshtonte n vargun e Kangve kreshnike dhe smund e besonte kurrsesi se ato mujshin me qen fryt kalemi apo prodhim shkolle, vepr asteti t zbutun e t limuem nga qyteti e kultura modrne. Kangt trimnie thot populli dalin nga gryka e pushks : kangt fishtjane dilshin nga xhebehanja e

IX



Kallun e Atdheut e prandaj smujshin t jen shkndija hekuri t zbutun, as flak kashte e krandesh. Shka kndonte Fishta n gojn e fshatarit, ishte thalbi i psihes kombtare. Kndej me arsye t plot pohon Prof. E. Koliqi, ndr m t mdhajt tetrar t kohs, n mos m i madhi : Tue lexue Lahutn e tij (t Fishts) prplot me teprica kangsh rapsodike t pa emn, t cduket se j tue veshtrue popullin shqiptr kah i kndon vedvedit, me fjalt e Fishts, m t kulluetn kang, e cila shprthen nga nji gjak misterioz q rrjedh n zemr t tij ilire 1 Ishem krejt i vogl e n fshatin tem aso kohe flas pr vjett e largta 1923 23, ishin fort pak ata, q dijshin t lexojn e t shkruej. Famullitari i vendit, franqeskan i zellshm e aktiv pr 4do nisjativ feje e kulture, ishte ather, msuesi i vendit, sekretari i komunes, npunsi fetr e civil pr t gjitha nevojt e popullit, tue prshi edhe ato t shndetsis, prandej mjek e infermier. Gjithnji n mjes t ksaj njegulle s pafajshme panjohunie e analfabetizmi, m se nji, sidomos ndr kangtar lahute e kta smunguen kurr n kt fis poetik pr natyr dijshin fillim e mbarim kangt e parat Lahuts. M bjen n emnd se qysh aso kohe shetitte dor n dor ndr ata pak, q belbzojshin n lexim, nji librec me titull Te Ura e Rrzhanitss ase Marash Utsi . Libreci ishte aq i yndyruem nga perdorimi, sa q deri ata, q thojshin se e lexojshin, ma fort e dijshin pr mendsh, se sa e kndojshin. Pak a shum t njajtn gj m tokoi ta 1 E. KOLIQI, Genesi del poema Il Liuto delle Montagne di Giorgio Fishta, dispensa dattiloscritta, Roma, fq.II.

X



prjetsoj tridhet vjet m von n viset e Veriut, t mbetuna jashta Atdheut. Edhe Ktu Lahuta fishtjane mshehtas kalonte nn dor nga nji familje n tjetrn, mbasi kto ana Lahuta ishte rrebtsisht e ndalueme prej Shtetit okupues. T gjith e dijshin n do koh se ku gjendej libri, tue qen se fshatart, n sekret, shtegtis s librit i kishin caktue pushime t preme : ka nji jav n shp. N trojet mt skajshmet e etnis shqiptare, ku end ather, kur un qesh ndr to, banort n prgjiths sdijshin t dallojn akoma turkun prej muslimanit apo katolikun prej latinit si orthodoksin prej serbit, m r t digjoj nga dy kangtar iftelie kangt kreshnike t Oso Kuks. Ktyne kangve rapsodt kosovar as su kishin ndrrue fjal as su kishin hjek vargje. E pra ata, q kndojshin, sdijshin t thon tjetr jashta se kto kang i kishin ndie, si t rij, prej njaj lahutari t ardhun nga Shqipnia. Fishta kndohej pa dijt se si i thojshin emnit : kndohej prse n kang t tija ishte Shqiptari : Shqiptari n doke, n kanu, n mitologj, n folklor, n aspirata, n jet, n luft e n ngallnime. Shi ktu e ssht pr tu bind duhet krkue e gjet arsyeja, pr t ciln Lahuta ndalohej aty, ku aspiratat e shpirti i Shqiptarit jan t pagueme t zhvillohen simbas natyrs e prirjes s vet, ashtu si ssht pr tu udit end sot shi n votr e truell, ku spari pau dritn e ku dha drit, n vendin ku thithi ajrin e dha oksigjen n tan harkun e jets s vet, t jet i ndaluem Fishta e t ndalueme shkrimet e tija, mbasi po m kt votr e m kt truell sprkunden m djepa djelmsh me poros t

XXXIII



Al Pashs s Gusis, q tue nis pr luft i la amanet nuses s vet :

Nji amanet jam tue ta lan : rritma djalin djal bujr, tm dal burr e burr shqiptr 222

as n Jutbinn e Lahuts srriten m burra me fizionom thjesht shqiptare e aq m pak me ideale fishtjane. Kto ideale, q sjan vetm t Fishts, port t do Shqiptari t vrtet, fatkeqsisht jan t xevendsueme me forc e dhun nga marksizmi e nga diktatura e proletariatit, t cilat shkado e sido t jen, cok sjan shqiptare. Pr fat shqiptarizmi sidentifikohet me nji regjim as szhduket me shpat e gjak, ashtu si sqitet n harres as sshlyhet me shpuz nga analet e t Mdhajve ai, q ktij shqiptarizmi i kndoi mos kurrnji poet tjetr, ai due t thom q em kang t veta i ngrehi Kombit e gjuhs nji permendore t padekshme. Akropolis i Athins e Koloseu i Roms i qindruen deri m sot dallks e stuhive t shekujve: e pra me koh edhe kta mund t zhduken. Edhe athere, por, Iliada e Homerit e Eneida e Virgjilit kan pr t mbet n kamb, prs n to ssht graniti, bronzi as mermeri q naltohen, por shpirti i dy popujve, q prfaqsojn klasiizmin e n klasiizm shpirtin njerzuer t bots s vjetr. Pes shekuj robnie otomane rrnuen gjithshka t madhnueshm patm ndertue n tokn ton, por 2 Lahuta, K.VII, 32-34, botim II, Rom 1958. XII



Smrrijtn t shlyejn shpirtin at ta asgjasojn Kombin shqiptr. Prfaqsuesve tipik t ktij shpirti t huejt u ndrruen, po, emnat e u imponuen deri besimin, por sia dueln t u ndrrojn etnit as tradicionet gjyshore. Muja e Halili, Zuku bajraktr e Gjergj Elez Alia, Mehmet Aga e Hysen Aga i r, Halil Garia e Omeri i vogl mbetn shqiptar n zemr e shpirt ashtu si shqiptar t pashortuem i ruejti Fishta herojt e vet me emna t Mrrun uh : Oso Kuk e un Mul, Ali Pash e Haxhi Zek, Abdyl Frashr e Abdullah Dr krahas e me t njejtn vler si Ded Gjo Lul e Matash Uc, Prel Tul e Mar Lul, Patr Gjon e Llesh t Z, Tring e motr t Avds. Iu kujtue Vates profet se me Lahut t vet Shqiptarizmi i kishte ngreh nji pomendore dhe, besnik i mitologjis ilire jo pse i ebsonte, por pse ishte prfaqsues autentik i atij shpirti, mbit cilin edhe sot mitologjia ka gjurmt e veta t dallueme, q t ojn n burimet e lashta t nji populli n mbarim t veprs i sillet Zans dhe asaj i falet nders pr pun t kryeme sbashku me t : Hej, moj Zan, ti kjosh e bardh! Tridhet her, man, rreth diellit Hausit tqills toka ka ardh, e aq her lulet njeth jan Prillit, se ti, pur mLahut tMalcs,

nhull menden mbajt ma k. .. Ve se po, moj bjeshkatare, Krah mkrah bashk na tue kndue, Ndertue kem i pomendare, Rrfe as mot mos me drmue 3

3 Idem, K.XXX, 1- 6, 21 24, botim i II, Rom 1958. XIII



E pomendorja njimend u ngreh e madhnueshme posi Alpet tona glqerore. Njegulla e vjeshts e plajmi i dimnit n kalim mund ti mbuloj bjeshkt dinarike tona, por fill mbas cikolet e majeve, si teishin l n argjend, qesin kryet madhnisht mbi r dhe prekin rishtas qiellin e kaltrt, ashtu mnia e inadi, fanatizmi e dispjeku helmues mundet, po, ta ven mnjan apo ti hjell agj Lahuts, por kurr skan pr t mujt ta qesin n harres, ta thejn apo ta coptojn. Rruf e mot, q gjuejn majet, shkrehen e kalojn: majet qndrojn dhe slkunden: mn e harres e bjn Lahutn t heshtoj, at e vjerrin n kuj, por kuji me Lahut bhet tr kulmi n kulln e Shqiptarizmit. Kndej: Pa u shemb kulm e themel Alpet, nga t cilat u xuer Lahuta, kjo ska pr tu drmue. Edhe sot, e sidomos sot, kur Lahuta ska as sguxon kush t ia luej gishtat as t ia ujdis qimet, ajo pret n mshetsi t zemrave pr t kndue rishtas kangn e Kombit e kangn e vet. Pret me dures t murgut Lahuta e Murgut, ti diftoj Shqiptarit me jehonet e veta t prmallshme se liria e bashkimi e bjn Kombin e se pr ket Komb, t peshtetun n besim n nji Perend, n nder, n bes e burrn, kan derdh djers e gjak, kan dhan djelmt e vet e kann flijue plang e shp, jet e familje herojt e knduem n Lahut. Pa kto cils morale ska Shqipn e edhe po pat Shqipn, ssht ajo q dallohet prej kombeve tjera. XIV



QLLIMI I LAHUTS

Fishta nisi t shkruej kangt e parat Lahuts athere kur, t thuesh, n qiellin e Shqipnis fillonte pos t lbardh drita e liris. M ket agim t pasugurt dhe t luhatshm ndrmjet territ t robnis e drits s pavarsis, natyrisht Poeti i yn sqe i vetmi hyll drite. Padyshim, por, qe nji ndr hyjt m t shndritshmt n grupin e shejzave lajmtare t saj. Qe, apo u b, me shkrime t veta gati gati si t ishte hylli polr i Popullit shqiptr n Rilindje. E ket mision kaq t nalt ai e filloi, ne e par, n Albania t madhit Faik Konica e mbrapa, mbas u ushtrue pr pak koh me kang malsorisht 4, ai vet kapi Lahutn n dor dhe ia tha kangs shqiptare . Diplomati sviceran e historishkruesi i Richelieu (1585 1642), Burckhardt Carl Jacob ( 1891), n veprn e njoftun t vetn mbi ket kardinall t prmendun, ministr t Luigjit XIII r thrmrlues t Akademis franeze, thot m nji vend t shkrimit t vet: Nji personalitet historik, n prgjiths, nuk mund t gjykohet, tue e prjashtue nga rrethanat e kohs, m t ciln ai jetoi, dhe n ket veshtrim ska gjith aq randsi se veprimtaria e tij u zhvillue me pun t mdh apo me id 5. Tashti, tue e vu Fishtn mbrenda vjetve t para t shekullit XX, me nji atmosfer e rrym, m t 4 Albania 1900, fq. 29, 74,93,122; 1902, fq. 36; 1904, fq.105; Diturija 1909, fq. 70. 5 BURCKHARDT, Richelieu, fq. 86, botim ital. Einaudi 1943. XV



Ciln n Shqipn zien, shprthen dshiri i liris, lir t ciln, n fund t fundit ai vet e prjetoi t ndrydhun e n terr t robnis e ai vet e shijoi t fitueme, por end t pastabilizueme mir, kuptohet vetit se ai, i ndieshm si ishte, smund jitte i pandieshm ndaj ksaj fryme. Ai u b e qe n realitet interperetuesi m besnik i njaj shpirti, q gjallonte nji Komb, dhe ket shpirt skishte si ta falsifikonte, pa i r mohit misionit t vet. Shqipnia e Lahuts ishte pr tu b e pr tu ndertue n te jo pr tu stolis as pr tu zbukurue. E pr ta b Shqipnin, ai, e me t t gjith tatat e Kombit, kishin pun me bashkatdhetart e 1900-shit e jo me ata t 1940-shit e kndej. Kta Etn t nderueshm, Baba t Kombit, e me ta Fishta, skishin si ta restaurojn tempullin e kulturs ilire me copa moderne : misioni i tyne sishte vetm t mbledhin tepricat e nntoks apo copat e vjetra ndr grmmadha t mureve iklopike ilire dhe kto, simbas shijes s kohs, ti rreshtojshin n muzej modern apo n akadem t harteve e t letrave t hueja, por, prkundra, kta mjeshtra t Kombit muern mbi vedi ta prtrijshin ket ndrtes, ket akthedrale, q thirret Shqipn, n stilin klasik t vetin dhe ksaj, tue e pas naltue me copa origjinale, ti epshin ajr e drit sa me e shti n numr e me e b t njoftun porsi nji ndr pallatet e kathedralet m t prmendunat krahas me shoqet tjera t bots s qytetnueme. Fishta ishte i mbushun madje, dhe me ket mbushmendje diq, se sishte xevendsimi i akirve as i fustanit, i qystekut as i qeleshes me pantallona a kravat, me kapel a fes, q e bnte Shqipnin moderne, por ishin virtyte shqiptare dhe shpirti kombtr, q XVI



Tue iu prshtat kulturs dhe tue u vesh met , tue prparue n dije e shkoll, do t pasunohej me kto, pa bjerr vlerat e larta morale, t cilat prbjn identitetin e racs e t fisit. Shumica e Shqiptarve, mbas gadi pes shekujsh robn,mbas sa e sa prpjekjesh, t shueme n gjak pr t fitue lirin, kishin r si m nji far letargjie. Nji numrit t madh t banorve i kishte hup shpnesa e liris s andrrueme nga poett apo nga utopistat idealista. Lypej t zgjoheshin prej gjumit t part, t ngjalleshin n shpnes t dytt. Kishte, mandej, asish q mendojshin se ishte e pamundun, q ata aq t vegjl, pa qen t ndihmuem prej fqijve as prej t huejve, me fuq t veta ti delshin doret njaj perandorie, e cila sido t ishte deri m athere kishte dridh botn. Edhe pr kta nevojitej t ngjalleshin e t zemroheshin me shembuj e heroizm t atyne , q ishin flijue e flijoheshin gjithnji pr Atdh. Prap t tjer - e as kta sishin krejt pak ishin ndry mbrenda kufijve t fiseve e t bajraqeve dhe akoma se ndiejshin aq sa duhej dashtnin e Atdheut. Ishte nevoja t skjaroheshin edhe t edukoheshin, tue formue n ta ndgjegjen e bashksis kombtare, Smungojshin, mandej, asish q, pr padije, muslimanin e njehshin Turk dhe katolikun Latin ndrsa orthodoksin, simbas krahins, e mbajshin Serb n Ver, Grek n Jug. Edhe ktyne u duhej diftue se tjetr ishte besimi e feja e tjetr kombsia apo edhe nenshtetsia e se musliman, katolik a orthodoks, me gjak e me gjuh shqiptar, ishin vllazn e kishin t njajtin bab Atdh e t njajtn nan Shqipn. XVII



Jo vendit as i shtyem nga trilli poetik e aq m pak prs skishte ku ti gjj njeti ase, ndoshta, skishte aq fantaz sa me krijue protagonistat e Lahuts, Fishta me t emndueme e pr nji qellim t prm bashkimi e vllaznimi, zgjodh edhe naltoi n Panteonin e Atdheut Oso Kukn muhamedan e Marash Ucin kristian, Ali Pashn e Ded Gjo Lulin, Abdul Frashrin e Patr Gjonin, Hodo Begun e Kapidanin e Mirdits, Tringn sokolesh e t motrn e Avdis Hiss vajtore, pr mos t prmend ktu t tjer e t tjer nga t trija besimet. Nuk sht, pra, enfasi i pakontrolluem i Poetit, por program jete dhe norm veprimi shka Fishta me vetdije i ven n goj bashkvllaut t vet, Patr Gjonit, i cili para anmikut t vet e t kombit dishmon trimnisht e pa i pas ra syni qerpik: Un, zotn, nushtri kam dal, jo me Turq, por em Shqiptar, turq a tkshten, si jan gjith mbar, pse tkshten, si muhamedan, Shqipnin sbashkut tgjith e kan ; e prandej tgjith do tqindrojm, do tqindrojm e do tluftojm, kem mu b kortar kortar

Priftn, Fretn Hoxhallar Pr Shqipn. 6

T njajtin ideal Frati i Madh idealist ia vuni n goj Oso Kuks, athere kur ky, tue i hi ndrmjet Kerrni Gils e Jovanit t Malazias, mbasi ktij t 6 Lahuta, K. XXI, 285-294. Botim i II, Rom 1958. XVIII



fundit i fali jetn dhe, si Shqiptr i vrtet, i lidhi varrt e i dha rrugn pr vend prej kah kishte ardh, e porositi trimin e huej ti thonte gospodarit t vet : Ndoshta tdm ne jem nder veti,

por ku n tna lype Mbreti, por ku Shkjau tna ngas nvend tParve, per ket bes, fara e Shqiptarve, turk a i kshten merr vesht, or djal kan me u gjetun krejt me i fjal! 7 Ishte ky ideali i Klerit Katolik dhe veanarisht i Fran4eskajve,

mbas t cilit rriteshin e edukoheshin breznit e reja, t prfaqsueme simbolikisht nga Fishta n xhakonin e Fratit, n Lulash Ndren e Patr Gjonit. Lulashi, tue u nis pr luft, brij fratit e n krye t etave, kndon me sa z ka:

ohi, o bij t Skanderbeut, turq e tkshten, mos tu daj feja! ohi e bini nfush tbejlegut, tue gjimue ju porsi rrfeja 8 Po kshtu pohon Shan Deda para burrave t lidhjes s Prizrenit,

aty ku rrahen fatet e Shqipnisw w ku t krishten e muhamedan, pa dallim feje kishin t njajtin problem : lirin e pamvarsin e vendit, ather kur ky, mbasi veshtron nga goja e art e Abdullah Frashrit epopen e Kombit, thot me idhnim atdhedashinie dhe prbetohet n

7 Idem, k. III, 336 341 8 Idem, k. XIX, 448- 451 XIX



Zotin se Shqiptari des pr Atdh, pa shikjue se besimit sht :

K t' a lyp e mira e Atdheut E t' a hjek lirija e vendit, Kush nipash t' Skanderbeut, I ' do fs e i ' do kuvendit, Per t' a ms aj k anmikun, Si petriti zogjt trumcak, E kdo t' vringllojn elikun Nuk ln token pa e pergjak. 9

Bashkimit, q lidh Shqiptart me ndryshim feje m nji Atdh t prbashkt, i prgjegj, m tjetrn an, bashkimi i fiseve e i krahinave. Para Shqipnis e pr Shqipn ska krahin as fis, bajrak as vllazn, Geg as Tosk, malsor as qytetar t izoluem : t gjith jan bijt e saj n pun dhe ushtar t saj n luft. Shqiptari m vetveti sht i fort e trim, guximtr e lufttr i mir, por egocentrik e individualist.. Dasit dhe luftat ndrmjet princit me princ, n t kaluemen, ndrmjet fisit me fis, bajrakut me bajrak, deri n koh t vona, qen gjithmon smundje e varr q Kombit, si t till, i prun dekn. Cilsit dalluese t Shqiptarit, t spikatuna n tana drejtimet jashta se n kuptimin : bashkimi bn forcn, i viejtn t huejve e jo vetvetit.Shqiptari u b i mir e i dobishm pr t tjer e mbet prher e zeza e vetit e e vllaznve t gjakut. N tan historin e gadi dy mij vjetve vetm Skanderbegu me zots t vet iu imponue t tjerve dhe, pa prdorue forc brutale as pa cenue lirin, mrrijti t bashkoj princa e komandar, ushtar e popull rreth vetit e rreth njaj ideali, q pshtetej n F e Kombs. 9 Idem k. IX, 354 361. XX



Me ket ideal ai mrrijti t mbaj n kamb, sa qe gjall, me nji grusht njerz, Makabej arbnor, flamurin e pamvarsis dhe flakn e liris. Para ktij realitetit t idht q Apostullin e bashkimit e bnte t buej shpirtnisht aq, sa me i lshue nam vetit e bashatdhetarve tjer, ai shprehet ankueshm:

Perzet-a, t' dy kraht na thashin N Shqyptarve: turq na thain, Ortodoks ase t kshtn: Msue gjithmon qi kemi kn A me thye per t' huej'n rradaket: Edh hor, pa far nafaket: Ase, neper sherr t t, Ndermjet vedit na me u gr!... 10

Nuk ishte pun e leht as mision i udobt, n kto kushte, t formohej nji mentalitet i r, t krijohej nji ndrgjegje e prbashkt, t amalgamoheshin elementa shpesh her heterogjen. Pr ket mision t vshtir shtrngoheshin tatat e Rilindjes son kombtare ; pr ket qellim punonte pa u kursye Fishta ; n ket drejtim binte e kndonte Lahuta .

Hej, moj Zn! si t' duket t? A thue shof un kurr me s, Se Shqyptart do t'bijn m' nji fjal, Zot Atdheut kta per t'i dal? Se mas Flamurit kuq e z, Geg e Tosk, fush e Malc, Kan me dal ndo'i here n' ushtr, Me derdh gjakun per Shqypn? 11

pvet dyshueshm Poeti. 10 Idem, k. XXVIII, 261 268. 11 Idem, k. VI, 220 227. XXI



Gadi si t donte ti prgjegj ktij dyshimi figurativ dhe t donte t largoj do droje q, padashtas, e kapte para njaj mentaliteti t rrajosun n popullin ton aq, sa me prb, po thue se, nji natyr t dyt, Fishta sheh e beson n ndrgjegjen kombtare, e cila do t brumosej edhe pse me djers e lot : prandej shton me enfasi poetik :

Bini! Tosk, ju n pik t vrapit, Mos t u ndalin mal as zll: Naim Frashri i r Qitapit Mos m e lshue Shqypnn per t gjll. Ju prej Dibret, prej Bishkazit, ohi djelm si shqype t leta! 12

N kuptim t bashkimit pr t mbrojt kufijt e Shqipnis, kudo jan n rrezik, n shkolln e Naimit t ambl virgilian e t At Gjergjit t fuqijshm homerid, Shqiptart harrojn fiset e bajraqet, krahinat e djalektet, dasit e gjaqet dhe :

E m' ather, shka Tosk e Geg, mlidhen tok, si kokrrat n' sheg 13 E t jan ue Tosk e Dibrn E jn ngreh Lum e Pejan, Gsh, Krasniqe e Gucinjn, Me Gjakov e me Tetov, Me r n Tuz. me r n' ushtri. Me dhn jeten per Shqypni 14

12 Idem , k. XIX, 468 473. 13 Idem , k. IX, 491 492. 14 Idem , k. XV, 123 128. XXII



Shpirti e ndrgjegja kombtare formohen me msim e pend, she shembull e pun dhe kto bhen kushtrim e arm n duer t lufttarve heroj, kthehen n poros e urdhn t Orve e t Zanave gjys hyjnore, q mbas mentalitetit populluer drejtojn shartet e Kombit. Qe se pse Fishta n epizodin e Al Pashs s Gusis ia vn n goj Ors s Shqipnis fjalt:

M' km pr Al per n'kjosh kund gjall, Nuk sht ngaeja sod me u tall: Knjazi topin sht ka e kall. Dil e piqu m' Haxhi Zeken; Grish Kosoven, bashk Reken: Lsho kushtrimin n' Tosk e n' Geg; Mblidhnu tok si kokrrat n' sheg : 15

Mitologjia, e rrjosun kthell n shpirtin e Shqiptarit, bahet ktu vegl n dobij t atij ideali, q ishte i prbashkt me lufttarin e pends e me at t pushks. Fishta mson, Ora urdhron, Al Pasha lufton.

Edh n' Pej trimi16 k dal, T' tan Shqypns k ue nji fjal, Fll me dalun n Prizrend, Per me ngraf at kuvend, E, si motit, per, per Atdh Me lidh bes, me lidhun f: Bes e f me lidh Shqyptare, Se p dale Shqypnija fare Vendin t' huejve mos m' u a lshue Edh n' lajm qi pon Alija, Trup n kam ohet Shqypnija, Shk' Gegn e shk' Toskn 17

15 Idem , k. VIII,224 230. 16 Ali Pasha. 17 Lahuta , k. IX,32 33; 36- 41; 45 ; 49 - 51 XXIII



E kemi than edhe prpara, se n ket mision Fishta as sqe i pari as i vetmi e aq m pak qe ai, q publikisht korri kunorn e fitimit, sa me u quejt e me u njoft si Pater Patriae . Qe pa dyshim e sht, nji ndr t Mdhajt e Kombit e si t mdhajt e vrtet nn zhgunin e prvujt franeskan, q sht i mueshm kur t mbahet i msheft, n fillim e mshehi emnin. M von duel n shesh, se drita smbahet msheht. Dielli szhet me shosh. Prvujtnia sht shji i njerit t madh. U kujtue Fishta se, pa dasht, u gjet n lam t lufts. Ngjeshi atbot pendn e pendn e prdori posi hark Lahute. Me kte ai kndoi posi Ofreu, pr t cilin thot Horaci se qe interpretuesi i zotnave e qortues i dokeve t njerzve 18. Edhe Fishta n gjasim t birit t Kaliopes u b interpretuesi i humus t Popullit shqiptr. oi znin, tue u kthye n jehon t hyjnive autoktone; u paraqit posi qortues e permirsues i atyne dokeve, q shqiptarimit i siellshin m shum dam se dob, apo ket shqiptarizm e shortojshin sa mos me u njoft m se fizionom kishte. N Lahut Frati lahutr i diftoi Kombit, se ky sishte bajrak as fis, sishte pasun as tok e muslimanve apo e krishtenve vemas, prkundra ishte e sht tok e lir me njerz t lir, q zgjidhshin vet fatin e vet. Ma Lahut Fishta msoi, se Shqipnia sishte ifllek i kurrkujt as mall tregtije n duer t njanit a t tjetrit; sshte magazin e pashs as e begut, e ags as e bajraktarit edhe pse pasha e bajraktari, 18 E.CUROTTO, Dizionario della Mitologia Univesale, SEI 1988, fa, 337. XXIV



begu e aga mujshin t rrijn aty, ku kishin vendin, me qyshk t jen n dob t tjerve e t vendit, pa shfrytzue kurrkund, mbasi vendi e t tjert sbashkut me ta e dora doras prbjshin bashksin dhe banesn, truellin dhe tokn e racs. Kjo Shqipn e ky Atdh, prandej, simbas parimeve t Lahuts mkambej, rindertohej dhe forcohej me bashkim vllaznuer, me vetmohim t madhit e t voglit, me pun e kontribut t gjithve. Ka asish, ndoshta, q sot mbas 50 vjetsh t botimit t par t Lahuts e fajisin Fishtn, apo pak me than, e kritikojn pr konceptin e tij tepr patriarkal. Kta duen t thon se Poeti, t cilit pohojn smund ti mohohet shija e spikatun hartistike as trilli poetik, e nalton aq fort ket humus primitiv t popullit shqiptr, sa me e b ideal e pik-arritje, n vend q ti edukoj shtresat e popullit ti braktisin keto dukun t mbrapambetuna e anakroniste me botn tjetr t qytetnueme 19.

Mbas mendimit tem, kta pa dasht t fyej ndokend ase se kuptojn Fishtn, apo duen e pretendojn q Fishta Lahutn shqiptare te ket shndrrue n kitar. Lahuta sht epopeja e nji popullit, q em fuq t veta, me arm e lufttar t vet, me mjete q pat e me nji shpirt q e gjalloi at e q gjalloi deri gurt e malit, tue i kthye n gur-gac, q gjalloi tokn, tue e shndrrue n barut e Shqipnin, tue e b xhebehane, duel n veti. Me ket xhebehane u dogjn begler e agallar, bajraktar e vojvod, qytetar e

19 Cfr. G. FERRARI, Giorgio Fishta: Lahuta e Malcs, canto III, introduz, Bari 1973. XXV



fshatar dhe me fije t tyne u fitue pamvarsia e dshirueme. Lexuesi m ljon ta prseris edhe nji her : sht ky shpirt, t cilin kndon Homeri i yn. Kurrkush m mir se Fishta siu kujtue njaj nevoje, q n rrethana t kohs ishte e doemosdoshme, ashtu si ai mendoi : ai desht ti ap Popullit t vet jo gjith aq libr pr ta lexue si prrall apo pr t kalue kohn me t, por, prkundra, nji lahut pr t kndue me t historin e vet, jetn e vet, doket e veta dhe luftat, me t cilat ishte prgjak ai e jo tjetrkush. Shi ktu rrhem ndoshta un duhet krkue intuicioni zhenial i Fratit zhen. Me Lahut, t punueme me dru e elementa t popullit, me z e fjal t rapsodve malor, Frati rapsod, gjet mndyrn m t prshtatshme, m t natyrshmen, m efikasen pr t shprnd idet e veta t shndoshta kombtare e njiherit okcidentale. Qellimi i tij qe, t formoj ndr bashkatdhetar me shkoll e pa shkoll nji botkuptim real mbi atdh e lir, mbi vler shpirtnore e virtyte t racs, virtyte t cilat Shqiptarin e dallojn nga t gjitha kombet tjera dhe i apin atij nji fizionom t veant. N rrjn e vjetr, q kurr su th, duhej ngjall nji jet e r, nji shpirt q, pa ndrrue natyr as rod, ta bnte Shqiptarin e panjohtun e t harruem, t hij e t njihej ndr popuj t qytetnuem dhe me ta t hecte kamb per kamb e hap pr hap. Psikolog i lm, m fort se pr pregaditje teorike, me nji intuicion, t cilin kan vetm pak njerz, u kujtue se metodi m i afti, pr t ia dal qllimit edukativ, ishte ai i maleve tona, ku shkoll e kathedr ishte, asohere, votra mikpritse, ku mesues ishte tata, edukatore lokja fisnikesh, liber kanuni e rapsodit, XXVI



kalem lahuta e iftelia, bibliotek kallximet e pleqve, dishiplin respekti ndaj t vjetrve e nderimi ndaj grues e motrs. E plotsojshin kvadrin edukativ prrallat, lojt, vajtimet, mitologjit, bestytnit. A sjan kta elementat e Lahuts ? M ket shkoll, ku djal mbas djali u rritn fatosa, m ket votr patriarkale, ashtu si egzistonte n fillim t shekullit ton, ather kur, akoma breznit e reja, n munges t bankave shkollore, msojshin prej babave burrnin, ndern, besn, trimnin, urtin, dashtnin pr vend e pr vatan, bujarin e mikpritjen, shpirtmadhsin, faljen e pajtimin, Fishta me Lahut n dor xu postin n krye t oxhakut. Prej kndej, n dritn e pishs lotuese n vend t elektrikut, ai trhoq vemenden e t mdhajve e t vegjlve, t burrave e t granis, t shkollarit e t analfabetit, t fshatarit t thjesht e t qytetarit dinak, t vetit e t huejit. T gjith, pa dallim hapn vesht dhe e ndigjuen me goj hapt. E prejse kndoi shqip e kndoi pr Shqiptar, nuk pat si ti harroj as skishte se si ti qes n harres elementet prbs t shoqnis s kohs, as botkuptimin e njaj shoqnie s vjetr, sa t vjetra ishin trashigimet ilire. Kujdo q n rrethin fishtjan sdijti shqip apo sdon t dij end sot, kanga iu dukt monotone dhe idet e mbrapametuna. M ket vshtrim, prandej ssht pr tu udit ke n botn e Lahuts marrin pjes dhe shpesh jan vet protagonista pash e begler, oxhiqe e dyer t mdh, bajraktar e vojvod, trima pushke e pleq kuvendi ashtu si Or e Zana, drangoj e kulshedra, Shtojzovalle e lugetn, shtriga e mgjistare, floka e kshetza, t cilat mbas mentalitetit populluer kishin hise n shartet e njerzve, t vendeve e t Shqipnis. XXVII



Ngjit me mitologj, trashigim mijvjer, t cilin Shqiptari e ruejti me fanatizm, Fishta sharroi karakteristikat e psihes s tij n t mir e n t keq ashtu si n gjaqe, hakmarrje, kor, tue nnvizue, ve se kto t fundit sishin personale, por prkundra ishin vetmbrojtje pr vend e Komb. Smshehi besime e supersticione atavike, t cilave ai, si Meshtr katolik e njeri kulture, skishte si ti besonte as si besoi kurr. Kndej edhe pr t andrrat, shpendt ogur-zez, shpatullat, kostelacionet, mgjit, sy-kqijt etj. Mbeten pasun e teprica t fisit arian, t ruejtuna deri m sot mos n kurrnji popull n Europ n popullin ton. Jan kto gjurmt e njaj kulture mbivjeare, q na ojn n origjinn e Kombit ton t vogl me numr, por t madh me vjet. Natyrisht kush nuk i njeh keto vizare, ska se si ta kuptoj as ta shijoj Lahutn. Ai, po qe i huej, hin me nji muz ku spjegimi bhet m nji gjuh t panjohtun ; po qe i joni, pretendon q truporet e thyeme apo t zdeshuna, t gjitha hyjnit pagane t zhduken apo t shndrrohen n figure moderne futuriste e ekspresioniste. M tjetrn an, kush nuk e njeh Shqiptarin n t gjitha dukunit e tija esistenciale, ska pr t dijt kurr ta edukoj pa ia zvetnue fitionomin20. Me plot arsye nji bashkpuntuer i Cirka nn pseudonimin Gjiri i valve, pohon : psikolog i shpirtit t Shqyptarit e shqyrtues i kthellt i jets s popullit At Fishta ka dijt me penden e vet ari ta ravizoj me aftsin e nji piktori hartist 20 Shif. PALAJ n Studime e tekste, nr. 1, Rom 1943. XXVIII



jetn e Shqyptarit, sidomos ate t Shqyptarit t maleve ndr t gjitha manifestacjonet e saja individuale, familjare, kombtare e shoqnore me njyr aq t gjalla e t freskta, sa me t than mendja se neser, pr nji hipotez, me pas pr tu zhduk prej faqes s bots fisi i Shqyptarit e me pas per t humb eksistencen e vet n do pikkpamje, do t kishte me jetue nder flett e Lahuts, ku paraqiten t pershkrueme me nji realitet t uditshm: doket e tija, zakonet e tija, perpjekjet shoqnore t tijat, psihja e idealet e shpirtit fisnik 21 I prmenduni albanolog, Maximilian Lambertz, m nji studim t vetin amgistral mbi Lahut t Malsis, tue e paraqit kt posi epopen e kreshnikve shqiptar ndr tjera thot: Lahuta e Malsis e Gjergj Fishts, jo vetm se ka randsi n pikpamje hartistike, por edhe pse ajo porsi vna e mir sa m shum vjet t kalojn aq m vler merr, tue qen se ajo sht pasqyra, magazina e kopja besnike e jets, e shpirtit, e dshirave e prpjekjeve, e lufts dhe e deks s Shqiptarve: me nji fjal, Lahuta sht shprehja m e kjarta e dokeve t fshatarve, banor t Maleve t Veriut. E prejs doket e lashta t fiseve malore jan gjikue t zhduken nga tallazet e forta t civilizimit, lexuesi, letrari, folkloristi, juristi e historiku i nesrm ka pr t ia dijt pr nder n dhet a qindvjett e ardhshm Poetit, i cili n Lahut t Malsis na la nji ritrat t Shqiptarit, t prshkruem nga goja e dishmitarve njikohsor, ashtu si kta e gjetn n agimin e shekullit t XX me 21 Cirka 1938, nr. 37, 5. XXIX



at ndryshim t vogl, q Shqiptari psoi prej kohve t largta t Ilito-Thrakve 22. Gjykimi i ktij dijetari, i cili n albanologj prbn triaden Hahn Jokl Lambertz ka nji rands t madhe, jo ve pr kompentenc t padiskutueshme e pr shka me paans t nji dijetari gjerman pohon, por edhe pse ai shkrou, kur n Shqipn emni i Fishts ishte qit prej qeveris n i n d e x dhe ishte shlye nga Partia Komuniste dhe veprat e fishtjane ishin djeg apo prjashtue kryekput nga letratura, q sishin m shqiptare, por partijake. Pr m tepr Lambertzi pohoi kta nga nji kathedr universitare, q ishte edhe ajo nn nji regjim marksist. Por dijetari e kritiku objektiv sht dijetr e kritik i paanshm, kudo t jet, dhe gjikimi i tij sndjek oportunizmin politik as levertin, si ndodh, mjerisht, sot n vendin ton apo n krahinat nn t huejin. Ka arsye Arshi Pipa aty, ku thot se kandari i letrsis peshon vlerat letrare, q jan n themel vlera gjuhsore. E shton: Nji shkrimtr ka t drejt me figurue n letrsin shqipe pse ka pasunue letrsin shqipe me vepra t shkrueme shqip 23. N ket drejtim vlera letrare e Fishts sht aq e madhe, sa edhe po t dojshim m eia hjek emnit t tij t gjitha meritat tjera, nuk mund t ia mohojm at t shkrimtarit e t Poetit, q deri m sot kalon n gjuh e hart t gjith tjert. Po thom n gjuh, mbasi, tue b t miat fjalt e fletores Cirka Fishta 22 MAXIMILIAN LAMBERTZ, Gegj Fishta und das heldenepos Lahuta e Malcs, Leipzig 1949, fq. 75 6. 23 Arshi Pipa n Koha e jon, 1986 nr. 10 11 12, Fireze. XXX



shkrou n nji gjuh qi s kishte mujt me ken m shqiptare 24. Edhe pse, simbas Henri bremond 25 : Poett jan t drguem pr t than e jo pr t qen kta nuk mund t pohohet pr Fishtn e aq m pak pr veprn e tij, Lahutn. Fishta n tan jetn e jo ve se msoi, por edhe qe koherent deri n pikn e fundit me shka msoi: Lahuta po e prseris edhe nji her thot se sht Shqiptari, prs auktori i saj qe kamb e krye shqiptr dhe foli e shkrou thjesht shqiptare. Kushdo ta studjoj pa apragjykime e pa mn sektare Lahutn besoj un smund t largohet nga ky realitet: Shqiptari pa Lahut sht pa epop kombtare: Lahuta pa Shqiptr sht pa subjekt. Lahuta sht minjer e pasun, ku etnologu, juristi, historiku, letrari, folkloristi mund t gjej land studimi dhe mund t zbuloj material t mueshm pr ndertimin e asaj binaje, q quhet Komb arbnuer dhe Shqipn. Me ket bin gurt e themelit apo elementet, q em ta prbjn qoshet e ksaj kulle, fortes ilire, jan: burri shqiptr, grueja shqiptare sokolesh, besa shqiptare, ndera, mikpritja, urtia kanunore, mitologjia etj. S duhet harrue edhe, se n ket kvadr s mund t lhet jasht frati shqiptr, ai q prfaqson Klerin e Buzukut, t Budit, t Frang Bardhit, t Bogdanit e t Kazazit. Elemente t ndryshm kta, por q kan nji atribut t prbashkt me auktorin e Lahuts: Ky e ata jan s h q i p t a r . 24 Cirka 1939, nr. 58, fq. 41. 25 Prire et Posie. XXXI



LLLAAAHHHUUUTTTAAA EEE MMMAAALLLCCCSSS

KANG E PAR

C U B A T

ARGUMENTI

Shikim i gjithmarshm i gjendjes historike t vjetit 1858 dhe

plani i poemit. Turqija, qi per pesqind vjet mbajti Shqypnin n

robni, nis t ligshtohet. Popujt e Ballkanit i dalin doret.

Shqiptart zgjohen dhe mendojn per te fitue lirin e deshirueme.

Ndeshen ne nji anmik tjetr. Knjaz Nikolla i Malit tZi, tuj p

gjendjen e turbullt dhe ligshtin e Perandoris Otomane, don t

bj t veten pjesen veriore t Shqipnis. Per ti a mrrijt ktij

qellimi e nxit Cari i Rusis, i cili, nga ana e vet, synon t shtiej n

dor Stambollen. I shkruen, prandej, nji leter tan dredhi e

pegdhelje Krajl Nikolls tuj i premtue ndihmn e vet me buk e

fishek, mjaft qi ai mos ta lj t qet Turkun. Letren ia dorzon

lajmtari (Kasnecit) t vet. Mbas njaj udhtimit t gjat shtegtari

kapet n Cetin dhe dorzon shkresen.

1



LAHUTA Kang e Par

Knjazi e kndon me vemendje, e pleqnon mir me vehte,

mandej on e thrret Vulo Radoviq-in, Serdarin e Vasoviq-it, brr

ky i fort e trim, i urt e guximtar, dhelpnak e i tmershm per

Turqt e Malit t Zi. Mbasi e merr me t mir, me prgdhelje e

premtime, e shtyen t formoj nj et cuabash dhe me ta t bij

n Vranin. Dahet vuloja prej Knjazit dhe tashti smendon tjetr

ve t oj n vend planet e Gospodarit (zotnis Mbretit)

2



CUBAT

Ndihm, Zot, si mk ndihmue!

Pesqind vjet kishin kalue

se t buk'rn ket Shqypni

Turku e mbate n robn,

Krejt tu' e l t' mjern n gjak, 5

Frymn tue ia xanun njak,

E as tu' e lan, jo, drit me p:

Kurr t keqen pa ia d:

Rrihe e mos e ln me kj:

Me iu dhimbt, po, minit n' mur, 10

Me iu dhimbt gjarpnit nn gur!

Ve si 'i dm, vu n' lavr spari,

Qi, ka' e vret zgjedha e kulari

Kah nuk bn m'e thek strumb'llari,

___________

5-10 Frymen tue i zanun njak :tuj(duke) e shtrngue n fyt s t' bj t plas as tue e ln,jo,drit me p :tuj mos e la n(dot)t shof dit t mir.- Rrihe :godite,(me e rraf). 10-15 Me i u dhimt,po,minit n'mr...gjarpnit nen gr :aq e ma dhe sht dhimba dhmbja),s deri mini(miu)n mr dhe gjarpni nn gr k mshir pr t.- m'e thek strumllari : nuk bn qi bujku t'a gacmoj,ta thr,me strumllr(ust) per t'a nxitue t terheq parmendn(m' pluer...).

3



LAHUTA Kang e Par

S'ndigjon me trhjekun m'pluer: 15

E tue dhan kryq e terthuer,

Tu' i dhan bulkut shum mrz,

Me u vu s' ryset pr hull

E as me shoq ai pend me shkue:

Kshtu Shqiptart, t cilt msue 20

S'i'n me ndej rob nn zgjedh t'huej,

Pag e t'dheta me i l kuj:

Por t lir me shkue ata motin,

Ve mbi vedi tue njoht Zotin,

E as kurrkuj n' kto troje t' veta 25

Mos me i b kurr tungjatjeta,

N'braz me Turk kurr nuk kan r

E as kurr pushkn s' ia kan d;

Por t'jan gr me t e t'jan vr,

Si me ken tu' u vr me Shkj 30

E prandej si pat fillue

Turkut Ora m' iu ligshtue,

E nis pat m' iu thy' atij hovi,

M' qaf prdit tu' i mbet Moskovi:

_______________

15-20 Me u v s'ryset per hull :s'bindet t vhet n hull,as t shkoj pend(ift,krahas) me shok. 25-30 Mos me i b kurr tungiatjeta :mos me i u shtrue,me e njof t pr zotn dhe si t till me i b nderimet e nenshtrimit.- N'braz me Turk kurr nuk kan r :s' kan r n braz,hull n godi me Turk. 30-35 Me Shkj :me sllan.- Ora :fytyr mitologjike shqiptare,e pa raqitun si nji vash e hieshme qi ruen shjet dalluese t vehtjes,vendit a familjes qi mbron.Kur kjo des,lngon a ligshtohet,dhe vehtja,vendi a familja vuen si ajo.- Moskovi:Moskva(Rusija)

4



CUBAT

E ato fiset e Ballkanit, 35

Zun me i dal dore Sulltanit,

Nis Shqiptart kan me u mendue,

Si Shqipnin me e skapullue

Zgjedhet t' Turkut : qi si motit

N' ato koht e Gjergj Kastriotit, 40

Krejt e lir kjo t'ishte, e askuj

N'da t'jet Krajl a Mbret i huej,

Me i b kurr m tungjatjeta,

Kurr me i l m pag e t'dheta:

Edhe Flamuri i Shqipnis, 45

Si flet Engj'lli t'Perendis,

Si ajo flaka e rr'fes zhgjetare,

Me u suval prap n'tok shqiptare.

Kur qe ai Knjazi i Malit t'Zi,

Knjaz Nikolla, 'i grxhel: 50

Grxhel, por bela:

Na dynd top, na dynd ushtr

Edhe del e bjen n'Shqipn,

Pr me shtrue kto bjeshk e vrr,

Shka merr Drinin pr s't gjatit 55

_______________

35-40 Si Shq. Me e skapullue :nisen t mendojn pr t'a libre Shqipnn nga zgjedha,nga robnija. 45-50 Si flet Englli t'Perends :porsi flatr(krah)Engjulli.- Si ajo fl. E rrfs zhgjetare :sikur flaka e rrufs,qi bjen porsi shigjeta.- Me u suval :me u valvit.- Knjazi :Krajli i M.t Z,ose Krajl Nikolla. 50-55 'i gerxhel :trim i artun.- bela :qi kerkon bel tuj i mbet n qaf tjervet,tuj u ngatrrue kot me tjer. Shka m.Drinit per s't giatit :shka prfshin rrjedha e Drinit,lum qi del n malet e Pejs,n Kosov,e prshkon Shqipnn deri n Liqe t' Ohrit.

5



LAHUTA Kang e Par

Der' n' Kal t Rozafatit,

Ku ai me ngul do' trobojnicn,

Do' m' ia vu Shkodrs kapicn:

Me b Shkodrn Karadak,

Mbasi 'i her ta kisht' l n'gjak! 60

K ndej Turku e kqyr haru,

Pika-pika lott tu'i shkue,

Kah s'ka Shkjaut si me i qindrue;

Se Moskovi e ka rrethue:

Ka Stambolln muhasere! 65

Bjn shtat Krajlat muzhavere

Shoq me shoq, tue shartue z

-Si ata e zeza m'i past mb'lue!-

Pr t buk'rn kt Shqipn,

Si m'ia lshue n'dor Malit t'Z. 70

M'kamb Shqiptart ather t'jan ue.

Sa mir n'arm na jan shtrngue!

T'fort kan lidh nji bes t Zotit,

Si t Part ua lidhshin motit

N'ato koh t'Gjergj Kastriotit: 75

_______________

55-60 Kal t Rozafatit :deri n kaln e Shkodrs.- trobojnicen :flamurin tringjyrshe t M.t'Z.- kapicen :ksulen rrafshataket zez me kapak t kuq dhe me germat fillestare SSSS,qi n gjuhen slave duen t thon:Vetm Bashkimi Pshton Serbn.- Karadak :Mal t Z. 60-65 kqyr har :shikon perseri si h gardhi.- Stambollen muha sere :Konstantinopullin e rrethuem.- B.shtat Krajlat matha: fuqtmdh(Austr,Gjermani,Franc,Itali,Angl,Rus,Turqi)bjn kuvend,mblidhen t bisedojn.- tue shartue z :tue mendue, njell z.

6



CUBAT

Me 'i kamb mbath e tjetrn zdath,

Gjan e gjall pa grazhd mbyll n'vath,

Diku ngran, diku pa ngran,

Harrue grue, motr e nan,

sy'n agzot, zemrn barot, 80

E si ai plajmi me fur,

T'kan rr ndesh Malit t Z,

Pr t'gjat t'Cemit n'at kuf,

Ku edhe trimat t'jan prl:

T'jan prl Shqiptar e Shkj, 85

Ball pr ball ata tu'u vr,

Fyt-a-fyt, ofsh! tu' u pr:

Tue mbet shakull prmbi dh,

Mish pr shpez e kaubeta,

Gjithku kje ajo pika e djalit, 90

Gjithku kjen sokola malit,

Pa kj m'ta as nanat e shkreta.

Ve se, po, me parzme t'veta

Aty Shkjaut sulmin kan thye.

_______________

80-85 Sy'n agzot :synin si baruti n bubz t pushks.- plasmi :bor e imt me frym,me er.-T'k.rr n'ndesh :t jan ndesh me hov njani kundraj tjetrit-kan rr kundra.- P.t'giat t'Cemit :gjat Cemit,lum,qi buron n perendim t Trojanit(213 2 m),pershkon Selcen,bashkohet me Cemin e Vuklit te Ura e Tamars dhe prej andej kalon n Traboin per t'u derdh m von n Liqe t Shkodrs s bashku me Mora. 85-90 T.mbet shakull : duke mbet dekun,pa frym,t ftohun per tok.- shpz :shpend grabitar.- kaabeta :qifta(Milvus). 90-95 so kola malit :petrita,metaforikisht per trima,burra t fort.

7



LAHUTA Kang e Par

Mbasi Shkjaut sulmin kan thye, 95

Bjn kuvend Shqiptart n'mjet vetit

E 'i fjal t'madhe uekan Mbretit:

Se jo ve qi Knjaz Nikolls

Nuk i lajn kurr pag e t'dheta,

Pors as Mbretit t Stambolls 100

S'duen me i b m tungjatjeta,

E se dore duen me i dal:

Se Shqipnin nuk po e kisht' fal

Perendia pr erkez,

Turq, manov, likurazez; 105

Por pr do sokola mali,

Qi Shqiptar bota po i quete,

Pr ta gzue kta djal mbas djali,

Der' qi jeta mos t'u shuete.

Turku fjaln e ka nd': 110

Se 'asht mbush ai me mn!

Se edhe lshue 'ka mbi Shqipn,

Gjall Shqiptart ai me i prp!

Por Shqiptari gjall s'prpihej,

E as me u shkel, bes, s'po lihej, 115

Kur po i mbushej mendja e vet,

Pr Shqipn me b gajret,

N' dasht ta msyjn Krajl edhe Mbret.

Edhe kshtu t'jan kaprthye

Gryk pr gryk Turq e Shqiptar, 120

_______________

100-105 erkez :banor t Kaukazit n'afers t Detit t Z. 105-110 manov :ushtar Turqijet me origjin orjentale.- jeta...shuete :deri s mos t mbaroj jeta. 115-125 t'jan kaperthye gryk per gryk :jan ngatrrue,mberthye zan fyta-fyt,aq afr s m' undesh grykt e pushkvet.

8



CUBAT

Pa dhimb krenash tue u thye

Si me thye kunguj npr ar.

T'i dha zjarm ather Ballkanit,

Shkjau: kah drote se Shqipnia

Nji her shkput dore s' Sulltanit, 125

M s'do t'bite n'kthetra t'tija,

Si atij hangr ia kisht' palla:

Merr e msyn m'Turk fulikare,

E si derrat me akalla

T'jan mbrthye, t'jan kaprthye: 130

Haju, ngaju, aju, vraju,

M' pushk e m'top gjueju batare,

Gjaku rrmb npr rrahe e qare,

E npr fusha e npr gajusha,

Der'qi s'mbramit, n'p'r' at zhumhr, 135

Zgjedhe s' Turkut pshtoi Shqipnia

E duel m'veti si dikr:

Si premtue kisht'Perendija;

Por si dasht, bes, lum vllau,

_______________

9



LAHUTA Kang e Par

S'do t'kisht' pas as Turku, as Shkjau. 140

Se s'ka dasht Turku lir,

Ma merr mendja; ve un s'dij

Knjaz Nikolls kah gjith kjo zemr

Ardh i paska, qi nn themr

Rob Shqiptart po don me i shtrue, 145

Edhe at tok ai me pushtue,

Pr t ciln vetoi motit

Shpata rr'f e 'i Gjergj Kastriotit?

E qi s'paska dert aspak,

Se Shqipn dhe Karadak 150

Krejt me at pun po i lte n'gjak?

Zemra i ardhka prej Moskovit!

N'Petrograd Cari i Moskovit

Nji b t'madhe po e kisht' b:

M' e ndie plak e kalam: 155

Se ai nat t'madhe s'do t'kremtote,

Se ai kumbar as krushk s'do t'shkote:

Gost as darsm nuk do t'ngrifte,

S'do t'u late as s'do t'u krifte,

As s'do t'dilte n'log t'kuvendit, 160

Pr pa i hi Stambolls prmbrendit,

Pr pa kcye mbi post t Mbretit,

_______________

10



CUBAT

Me u b zot i toks e i detit;

Edhe Europs tregun m'ia pr,

Mos m'e lan me shit, me bl, 165

Mos m'e lan me il kund pun;

Por me b qi ajo prdhun,

Pr me ue 'i grim buk te shpija,

Rob t ngelte n'kthetrat t'tija,

N'ato kthetra me gjak zhye, 170

Msue gjithmon n'gj t'huej me grrye!

Por, pse ishte 'i skile e vjetr,

Si pr fjal ashtu pr letr,

Mos m'iu gjet kund nji shoq tjetr,

Ai po e dite mir e holl, 175

Se isht' do pun me hi n'Stamboll:

Se isht'do pun Turkun me e thye,

pa sharrue vet mbrend me krye.

Prandej xn ai me trillue,

M'shpin Shkjenin Turkut m'ia lshue: 180

M'ia lshue m' shpin Shkjet e Ballkanit,

Qi me i qit kta pun Sulltanit;

Me i qit pun kta 'i her m para

Me trazime e pun t'pambara,

E mandej vet prej Rusijet, 185

_______________

11



LAHUTA Kang e Par

Si harusha prej pusiet,

Me i r Turkut fulikare,

M'zhb n'vend, m' e qitun fare;

Pr pa b me mend pleqn,

Se me at pun botn unj 190

Mujte ndoshta, m' e pshtjell n'z

Kur ket pun e ka pleqnue,

Ka marr trimi e n'od ka shkue,

Ka ndej n'tryez e asht vu ma shkrue,

Me u shkrue miqve kah Serbia, 195

Kah Zagrebi e kah Sofia

Me lidh besn shkaf asht Shkj,

Mbi Budin, m'anak-kal,

Edhe tok kta ndrmjet vetit

Mos m'ia d t keqen Mbretit; 200

Por m'e nxit, por m'e mrzit,

M'iu vardis si 'i dit pr dit,

Her pr shtek, her pr kuf,

Tash me png tash me pleqn,

_______________

12



CUBAT

Por gjithmon, po, pa kanu, 205

Ve si t'mujn n'teposht m'e vu.

Mbasandej, ky zogu i Shkins,

Merr e i shkruen Knjazit t'Cetins,

Merr e 'i letr, ia angllatis,

Me dredh tue ia qindis: 210

Ti, qi j qaj Knjaz Nikolla,

Falmshndet Cari i Rusis,

Se z t'madh pr ty kam ndie

Qi j trim e grxhel,

Qi j burr e kuvendtr, 215

Me ta drasht hijen anmiku,

Por, me gjas, kjo fjal s'isht' gj;

Pse qe ti m'at rras Cetine

M k ndej me 'i gjysm opinge,

E j b, po, gazi i dheut, 220

Tue mrzit miq e kumbar,

Ve e pr buk that n goj.

Mje sa Turku, prbri tejet,

Dredhun allmn m'vetull t'synit,

_______________

13



LAHUTA Kang e Par

Derdh shallvart ai pola-pola, 225

Rrin e ban kokrrn e palls,

E as m'e p ti s'mund ta shofish

Prmbas kodrs s pilafit

Po a thue, t'la ty kamba e dora,

Ase ngjit j ndoshta n'rrog, 230

Jo se hi k bulk n' e huejn,

Qi s'po ndihesh kund pr s'gjalli?

Mo', bre burr, se nuk ka hije

Urt me ndej Cubi i Cetins,

Edhe n'shp me e shkuem ai motin, 235

Tue u ndesh npr furka t'gravet!..

Po a s'ta mbush synin Shqipnia,

Me ato male t madhnueshme,

Me ato fusha t blerueshme,

Qi kurrkund s'j kah orvate, 240

Me ia shkye 'i skundill pr veti?..

M' t, krah-that, e mos rri fjetun!

Pse pa luejt ti kamb e dor,

_______________

14



CUBAT

S't' ndihmon Zot as i Shn Nikoll:

Por ti luej, nafaka luej, 245

Ka pas than ai burri i huej;

Sa pr buk e pr fyshek,

Piqu n'mue, se t'i qes vet;

Edhe ksuln vne n'sy,

Se t nget Mbreti i Stambolls: 250

Nuk ta l me t'prek me pupl.-

Letrn kshtu Cari e ka shkrue,

Edhe mir e ka palue,

Ee ka mbyll me dyll t zi;

Ia ka dhan kasnecit t'r, 255

Me ia ue Knjazit n'Mal t'Z.

Letrn n'gj ka qit kasneci,

Ka thek kambt ai sa mund heci:

Ka lan mbrapa fush e zalle

Kaprcye ka bjeshk e male, 260

Edhe dal ka lum e sh:

Ka shtegtue pr uj e dh,

Dr'qi'i dit, tue marrun dilli,

_______________

15



LAHUTA Kang e Par

N Cetin ka beh ai filli:

Shtjerr opangat, grisun setrn; 265

Knjazit n'dor ku ka dhan letrn,

Me dyll Cari si e kisht' mbshil.

Ka marr Knjazi edh' e ka il,

E ka il edh' e ka kndue,

Tri her rresht ai e ka kndue, 270

Tri dit rresht edh' e sht mendue;

Mbasandej ai fjal ka ue

Njatij Vulo Radoviqit,

Kerkserdarit t'Vasoviqit,

Qi me dal me r n'Cetin, 275

Pa kqyr shteg, pa kqyrun stin:

Me flut'rue si gjeraqin,

Pr me u pjek me Gospodarin.

Njiky Vuloja Serdari

Kisht' pas ken nji trim i artun: 280

M'e pas rand toka m'e bartun.

Pa t pr kund s'ishte marr,

Pa fjal t'tij ngarkue s'isht barr,

_______________

16



CUBAT

Pague s'ishte varr as gjak,

S'kishte vu nuse duvak, 285

As s'isht' d gjyq a pleqn.

Pse edhe Turku i Malit t'Z

Po e kisht' pas shqipe mbi kry',

Mos m'e lan me p me sy.

Se edhe 'i pun, ky zogu i Shkins, 290

Po e kisht' b m'at udh t'Cetins.

Paska marr e shi n rrug

Pr trthuer shtrika nji stug,

Edhe i ueka fjal trthores,

Qi shka sht Turk i Cernagores, 295

Mos me mujt m'e shkaprcye,

Pr pa l 'i dukat pr krye.-

Bre! kish' ken edhe 'i far burri,

Larg e larg me i dajtun turri.

Ftyra e tij porsi duhia, 300

Syni i tij, tan zjarm e shkndija;

_______________

17



LAHUTA Kang e Par

Vet'llat trash ngrthye kulr,

Porsi lesh derrit bugr;

Vesh e m'vesh dega e mustakut,

Si dy korba lidh pr lakut; 305

Edhe i mbrrijte kryet n tr:

Burr i atill me sy me u p.

Vesh e mbath e m'arm shtrngue,

Kishe than se sht l drangue.

Se kt Knjazi fort e dote, 310

Fort e dote edhe e ndigjote;

Pse edhe i urt ai kishte ndodh,

Me ia pr mendja fort holl.

Prandej Knjazi i ueka fjal

N Cetin pr ngut me dal. 315

Edhe Vulja bjen n'Cetin,

Pa kqyr shteg, pa kqyrun stin,

Tue flut'rue si gjerain.

N'at Cetin kur Vulja zbriti,

At Knjazi mir e priti, 320

Mir e priti e n'od e qiti,

_______________

18



CUBAT

I qiti duhan e kafe,

Edhe nisi kshtu t'baj llafe:-

Ku j, Vulo, eh kopilane!

Se ti ujk, po, n na u ban, 325

Ke s'po duke kah Cetina,

Ku k miq e probatina,

Qi s't ndrrojn me sy t ballit?

Po, a k mujt? a k far hallit?

Si po t'shkon n'Vasoviq moti?- 330

Pr jet tande ! si do' Zoti,

Merr e i thot Vulo Serdari;

Pse sivjet, lum Gospodari,

Nuk ka pas toka valig,

E ka ardh nji koh e lig, 335

Sa nuk dij si ka m'iu b,

Pr me pshtue do rob e gj,

Pse edhe buka asht tue na ln.

Hajt, eh q'! Knjazi i ka than

Se s'po gjen cubi me ngran 340

Se s'po gjen skyfteri mish

_______________

19



LAHUTA- Kang e Par

Se ti e nxjerr korn dy fish!

Mjaft t'i biesh ndo'i vendit pr,

Se po e ban me lop e q,

Sa me mbajt njerzt e kujris, 345

Jo se m gjindn e shpis

A din shka, Vulo Serdari,

Ndiej shka t'thot ty Gospodari:

Pshtilli bashk nja disa cuba:

T' idht si gjarpni ndr kauba, 350

T'leht e t'shpejt si gjeraina:

Edhe lshoj ti kah Vranina,

Pr me vr ata e pr me pr,

Pr me djegun gur e dh,

Mbrend tue vjedh e tue plakit, 355

Tue grabit e tue robit,

N'da me nat e n'da me dit;

Se un prandej t kam ue fjal,

Der' n'Cetin nji her me dal,

Pse dishka mue tash m'ka kcye, 360

Prap me Turk me u kaprthye:

Prap me Turk, po, na me u vr.

Pse edhe as hije, thom, nuk k,

Urt ma ndejun Turk e Shkj.

_______________

20



CUBAT

E kshtu, tue ligjrue, 365

Krye m krye tue bisedue,

Holl e gjat e ka qortue,

Si me u sjell e si me u mprue,

Pr m'e l Vraninn n'gjak.

E si vesht jan marr me fjal, 370

Knjazi n'buk at e ka ndal,

Edhe fal i ka do pare;

E i ka fal nji xheverdare,

Krejt n'argjand kondakun ngr,

Mos m'e gjet shoqja n'Mal t'Zi: 375

M'e drasht vjerrun n srgj,

Jo m n'krah t nji luftarit,

Jo m n'krah t'Vulo Serdarit,

Qi isht' me br hekur me dhamb!

Ather Vulja sht ue n kamb: 380

Ka b Knjazit tungjatjeta,

Edh' sht nis malit prpjeta,

Udhs me mend ai tue prblue,

Si Vraninn me shkretnue,

Knjazi ashtu si e kisht' qortue. 385 _______________

21




KANG E DYT

OSO KUKA

ARGUMENTI

M nji mbledhje Avdi Pasha, me dredhi, ankohet per mizori e rrenime qi Vulo Radoviq-i kishte nis t kryente n Vranin.

Sunduesi turqeli i Shkodrs, vet i pa djal, nuk gjen nji burr

shqiptar t zon me i dal perball t Malaziasit. Oso Kuka, djal

Shkodran, veshtron fjalen e Pashs, por kur ky pohon se

Shqipnija kishte mbet n vasha (upa), i vlon gjaku, nxehet dhe

mendon t qes n Pashn. I urti sngutet. Ndal doren, por smund

pritet pa fol. Provon se Shqipnija ka djem si zana, t gatshm

kurdoher me dek ku ti lyp Mbreti, Atdheu, Kanuni, Besa e

Feja. Ai vet zotohet me u provue me Cubat e Knjazit dhe me u

dal hovin ase me u shkri n flak t barotit.

23



LAHUTA Kang e Dyt

N krye t javs Oso Kuka me 40 djelm t zgjedhun, vesh e

math e marm shterngue thue se krushq po duen me shkue

rreshton me nji lundr n gryk t Buns dhe nisen per V r a n i

n .

24



OSO KUKA

Zot, ' k thn njaj Avdi Pasha:

Paska mbet Shqypnija m' vasha,

Qysh se s' lka mbrend nji djal,

N' at Vranine mue sod me m' dal,

N' at Vranin, m' at t'zez terthore, 5

K mbe'n shkret s arm mizore,

K mbe'n djerr s tok gratore,

K mbe' n vithnat pa bagt,

Ve prej cubash t' Malit t' Z,

Qi po vrasin djelmt e r, 10

Qi po mrrin lopt me via,

Qi po presin dhnt me ogia,

___________________

25



LAHUTA Kang e Dyt

E po djegin kulla e stane,

E po thjn kaq zmra nane!

Eh! po,knjazi ke Cetina 15

Ka lshue cubat kah Vranina,

Per me vr at e per me pr,

Per me djegun gur e dh,

Ve si t, nis degam me n;

Pse dushmani sht tue ndersy, 20

Tokt e Mbrett per me i ms,

Per me i ms e me i rremb.

Nji djal m' voter t' m' ishte ll,

Pa m' i a ln t' men me fsh,

Pa m' i a ln motren me kj: 25

T' mjeren moter, ehu! p vll,

E n' Vranin un kje tue e qitun,

Cubat knjazit per m' i a pritun.

Por mue djal nuk m' k qillue;

E n' Shqypn nji djal drangue, 30

T' cillit mos t' i dhimet jeta

Per Daulet e troje t' veta,

Fort kerkova e s' mund e gjeta.

___________________

26



OSO KUKA

Ksht ankoi Pasha turel.

Oso kuka paska nd: 35

Paska nd,po,e knka idhnue:

M' sylah doren paska ue:

Me qit m' Pashen k mendue.

Por i urti kurr nuk ngutet,

Prej burrns e jo prej tutet, 40

Prandaj Osja ndali doren,

E as m' e xjerr s' e xuer mizoren,

N' flet t' sylahit atallue;

Ve p fol s' mujt me u durue:

Avd Pash, tha, m kadal! 45

Mos e thuaj d her at fjal,

Se, per D'n e per Im'n,

T'bj qi t' kjaj e zeza nn!

T' bj qi t'kjaj pa exhelt nna;

Pse n' Shqypn k djelm si Zna, 50

Qi per Mbret e troje t' veta

Nuk u dhimet gjja as jeta:

___________________

27



LAHUTA Kang e Dyt

E k i lyp besa e burrnija,

K i lyp Mbreti e i lyp Shqypnija,

Kta m t part jn n fush t mejdanit, 55

Kta m t rrebt jan nball tdushmanit :

Jan elik per tef t taganit.

Marre vedit kurr s i lm !

P ksul m krye pa oping n kmb,

Na per Mbret e per Atdh 60

Per kan, per bes e F,

S druem me r nder pr t thyeshme,

S druem me ms kalt e rrmyeshme :

E kahdo qi t bjer Shqyptari,

Shkon rrufeja tue e ndez zhari, 65

Pushk e bes pse na la i Pari.

E ti tash vjen kt e na thue :

Se n Shqypni nji djal drangue,

Qi per mbret e troje t veta

Nuk i dhimbet gjja as jeta, 70

Fort kerkova e s mund e gjeta

Por sk faj ; pse zni i z

Aj k dal, po, per Shqypn,

___________________

28



OSO KUKA

qysh se erdh Pasha turel,

Qse edh t hujve sod Shqyptari 75

Qiri m kamb do t rrij qyqari,

Si punue n s, na k i Pari...

Por po i lm tash na kto fjal.

N Vranin, qe , un jam tue t' dal,

Cubat Knjazit me ti a ndal. 80

Ve ti lypi un dyzet vet,

Dyzet vet, po, djelm t let,

Qi t desin k t zatesin:

Si mund tljn ve e nShqypn';

E po t ap besen e Zotit, 85

Se, pa u djeg un n' flak t barotit,

S k me u lshue per t gjall Vranina.

Avd Pasha knka ue,

Osos doren k shterngue:

Aferim, bre,ti Oso Kuka! 90

Se t t thot fjala edh duka

___________________

29



LAHUTA Kang e Dyt

Qi k l nji sokol malit.

Zgidh k t jet, po, pika e djalit,

Edh del ti n at rranx boke:

N at Vranin, k tzezat loke, 95

Qi kan mlue, ehu! djelmt e r,

Qi kan kthy rejat n gjin,

Jan tuj t prit si drita diellin.

Foli Pasha. Buzs s Cukalit,

N'krye tjavs, dielli kur u ue, 100

Per me shndrit mb kobe t shekullit,

K e perbuzne shuen e drejta,

Qafs sKals, qe, eta e Osos

Po mrr rrugen kah Vranina.

et e vogel, por kreshnike: 105

Dyzet vet m s jan me t njehun:

Djelm te zgiedhun n'mal e n vrr,

Jo per duk e per pash,

Por per zmer e trimn:

Oso kuka na u k pr. 110

Oso Kuka, i rrf prej qiellit,

Shoq nuk k kah vrn e kthiellet.

___________________

30



OSO KUKA

A she i her, ka i bje sokakut,

Se mi bjn t gjith tungjatjeta!

Se permnershem xheverdarja 115

M i flakon mb sup t krahit,

Si ajo rrfeja n nat thellimit!

N' flet t' sylahit fol bollash

atallue i k d kuburet:

T mnershemet motra t tidht taganit, 120

Qi ndermjet u rri kercnue.

Vesh e mbath e narm shtrengue,

Shtatin div, e s n si zhgjeta,

Oso Kuka n jelek arit,

Pash e m pash po i bjen pazarit. 125

Njit mbas tij vjen shpata e deks,

Soko Tona i Gurit t Leks;

Soko Tona, si Valbona,

Larg permend m kto male t ona,

Si per buk n shp t tij t ngranme, 130

Si per pushk e bes t dhanme.

Thon se i k nja tr nishane,

Tr nishane, me fermane

Per sherbim qi i baka Mbretit

31



LAHUTA Kang e Dyt

Ktej e andej valen e detit. 135

Mbrapa i shkonin qa' i biri i t mirit,

Taro Pllumi i Jegumirit.

Mandej vn d r mizore,

Dy djelmoa prej Zagore:

Kael Doda e Kerrni Gila: 140

Rritun moc si karajfila.

Ehu! bre Oso, Oso-rrfeja,

kan me tnam d vasha t reja:

kan me t nam d bija nane

N ato mrize e n ato stane, 145

Kr, kercunat, kan me nd,

Se ke zgiedhe dy dhandrra t ri,

Me i perpjek me Mal t Z.

Po a thue e njef njat kime-z,

Qi e k ballin si sin, 150

Qi e k snin si duh,

Qi i k shpatllat si nji ar ?

Aj sht oku i Mar Kol Dinit

Prej Kabashit t Dukagjinit :

___________________

32



OSO KUKA

Trim i artun, trim si Zn, 155

I p tat edh i p nn,

Dy gur njit, thon, s i k ln.

Per mbas ktij vjen eta tjeter,

Do m t r, do prap m t vjeter,

Por t gjith moc me trimn : 160

Me trimn e me bujar :

Ve, per duk e per pash

Dn m n shj njaj Jup Qehaja,

Galo Keqi e Sinanaja,

Vuksan Gjeli e Met Zeneli ; 165

E nder tgjithpors hll drite,

Preng Markola prej Mirdite :

Lyp per pushk ky e per pleqn

Q mrr prej Shkodre e nPeshkop.

Vesh e mbath e m arm shtrengue : 170

___________________

33



OSO KUKA

Thue se krushq po duen me shkue:

Nja mbas njai po i bien Pazarit,

Si ajo r qi prej Tivarit

Njitet z terthoreve tona,

Per me shkrepe ndokahe t e vona: 175

Edh kapen mat breg Buene,

K n nji lunder u rreshtuene.

Vend n at lunder t gjith kur zune,

Rrqase sht lundra e veli u nde,

Edhe nise sht porsi r, 180

Tuj valen nper Liq:

Tuj valen kah Vranina,

K po bte nm Cetina.

___________________

34




KANG E TRET

P R E J A

ARGUMENTI

Epizod i thekshm vrasjes s Vraninasit Avdi Hiss,t cilit

Vuloja merr petka e arm bashk me tufen e gjs. E motra Avds,

zemr-plasun, kah shef vlln n vig, e vajton prmallshm. Vaji i

saj bhet edhe ma i pikllueshm kr ajo ankohet i vrmi s'la

mashkull mbrap per ti a mrr gjakun.Porosit,zogun e z qi

Avds k per ti kendue mbi vorr,qi ai t bhet lajmtr n Shqipn

per kobin easaj dite.Oso Kuka,ndigjon brimn e motrs vajtore

dhe mbushet me mn kundra gjaksorve malazez.Vendos me i u

b vll Avds dhe me i a marr gjakun.

Thrret shokt e me ndihmn e tyne dn me i a kthye

ndern Shqipns. U vhet per gjurm cubavet me djelmt e vet

sokola.N breg tMoras krset m e para pushk, pushka e

Preng Markoles nga Merdita kundra Malazezve.

35



LAHUTA Kang e Tret

Vlon lufta.Dy prej ets s Vulo Serdarit vriten,tjert lan gjan e

plakat e vehen n t hikun.Vetm Vuloja se shpejton hapin:

sishte burr q trmbej; por mjerisht ska kush e ndjek

Osja sht habit, prse n etn e tij mungon Kerrni Gila nga

Zagorja. Gjaku ishte pague dy pr nj, prandaj Shqyptart duen

me kthye. Rrugs, Oso Kuka heton Kerrni Gilen, q tash sa koh

ishte zan n bejleg me t Malazijasin Jovanin.

Prejse t dy trima, ende s kishin mujt me e da luftimin e ashpr.

Kerni, tuj pa prijsin , turpnohet. Sjell me tan fuqi me taganin e

prgjakun n anmik, por ky kishte ndodh jet-gjat.Osja u hin

ndrmjet e e ndan dyluftimin.I lidh varrt anmikut e e lshon t

kthej shndosh te shpija. E porosit, ve, q t'i baj me dije

Gospodarit t vet q aty e mbrapa mos ta rrej m at as t tjert

me msy tokat shqiptare.

36



VRANINA

Vall,kush din mue me m' kallzue,

Pse kjo qyqja, zog i true,

Si mos kurr sht tue vajtue

N' at Vranin, n'at t' zez krahin,

M' breg t' Liqnit n' at kodrin? 5

A mos kjn hallet e veta,

Pers z i shkon moti e jeta,

Br as b p rrit e shkreta?

Qyqja vehten s' sht tue kj,

Br as b pse e mjera s' k; 10

Por po kjn ajo nji moter,

Qi ka mbet sod qyqe n' voter,

Sod qi kput i sht kulmi i shps:

Kjn qat motren e at Avds!

_____________

1-5 qyqja, zog true: qyqja(cuculus) sht zog i truem,pers gjithmon vajton.

5-10 Br as b p rrit e shkreta : qyqja nuk i il as nuk i rrit zogjt e vet: ajo i lshon voet nder erdhe

t zogjve tjer,dhe ata i ilin e i ushqejn.

10-15 ka mbet sod qyqe n' voter : ka mbet pa vll,pa mashkull n shp,krcun.- kput i sht kulmi i

shps : burrin familjen shqiptare sht si kulmi,trau kryesuer i mblojs s shps.

37



LAHUTA - Kang e Tret

Jo, po, sht vr, thon, Avd Hisa, 15

Mriz kah bte nn dy lisa,

Nn dy lisa n'mal t' Vranins:

E vrau Vulja, i biri Shkins!

Njiky Vulja, 'i trim drangue,

N' at Vranin fort sht randue: 20

Nuk ln kl, jo, me shtektue,

Nuk ln ik, jo, me u fejue,

Ke po i vret aj djemt e r,

Ke po i kthen nuset n' gjin,

Ke po i vesh nanat n z. 25

Edh u ueka, zogu i shkins,

Me tremdhet cuba t' Cetins,

Me msy mrizet e Vranins:

Po isht' kn kandun mishi i dhs:

Edh u ndeshka m' mriz t' Avds. 30

Qaj Avdija vrik piskati:

Ndalo, Vula, mustak-giati:

Ndalo, Vulo, me caruqe,

Pse s' t' i lshoj, jo, dht e kuqe,

Per p e l mrizin me gjak: 35

______________

15-25 Mriz ka bte : nders pushonte nn hije.- trimdrangue :K.I,309.- sht rande

:sht b i pa durueshm,i rand.- mrizet :land degagjana me hije t

dt(rrast),t vendueme ndr logje, livadhe e brja,zakonisht br krojesh,ku

pushojn bart me gj n zhegun e dits.

25-35 Po i isht' kn kandun :i kishte pas pelqye,i a kish pas anda.- vrik piskati :briti

shpejt t madhe.- caruqe :t mathunat dalluesa t Malazezvet.

38



PREJA

S'ruej un dh per Karadak!

Edh' e drodh t' zezen bershn

Qi e kisht' pas moter e nn,

Kins, i mjeri, zjarm me i dhn;

Por prej Zotit s' kisht' kn than; 40

Pers i shkrepi n' dor bershna ,

Sh kur dasht s' do t' i a kisht' nana.

Po, por Vloja i terbue,

Qi per pushk ishte gatue,

M'karajfile i u shterngue: 45

Dekun m' tok e la pushue.

Edh u turr m' t i patenzoni,

(Shka as atij s' i a epte zakoni),

E i a zdeshi xhamada'n

E i a xuer edh taga'n, 50

E i a muer pushken e giat,

Si nder burra s' sht zant;

Mandej dht i vn perpara,

Edh u graf nper rrege e ara.

Fort po nget capi i Vranins, 55

______________

35-40 Karadak :K.I,59.- drodh t.z.breshn :suell,kthei kah ai t z.breshan:nji

pushk me gur-gac n ark:muer emnin prej qytetit t' Italis Brescia ,ku

punoheshin aso heret. Kinse :gjoj per t'a shpraz,per t qit.-(zjarm me i dhan).

40-50 i shkrepi :nuk i ndezi,nuk i u shpraz,satini po si ndezi.-

Sh :pikrisht,mu n'at ast.- M'karajfile i u shterngue :qiti me karajfile,nji far

pushke e gjat me gr.

50-60 rrege :tok t punueme(t punuara) njiher,por mandej t mbetuna djer dhe t

prishune prej rrmoje.- capi : sjapi(sqapi)

39



LAHUTA Kang e Tret

Fort po e ndjek cubi i Cetins,

Fort po kjn nji e bija e Turkins:

Fort po kjn e fort po fshn,

Dekun m' vig kah shef t vlln:

Kur k dal qaj hylli i drits, 60

OOO vvvllllllaaauuu iii mmm,,, ooo vvvllllll!!!

Mb ato suka t' Podgorics,


Ti m' i a vne pushken krahit,

OOO vvvllllllaaauuu iii mmm,,, ooo vvvllllll!!! 65

Edh m' dole m' der t vathit,


E m'i a lshove znin skjapit,


Me i lshue podit e livadhit, 70


Me ilshue m' uj - m' at uj t' Moras


Me i mrizue ke aj lisi i rrashit.


Qyqja motra tue t' kundrue,

________________

sqapi.- vig :nji lloj shkalcit i thjesht,perb prej dydrujvet t gjat,mbi t cilt

lidhen shkopj si shtrat pr t mbajt m udobisht t dekunt,t smutt e t

varruemit.

60-65 Pdgorics :qytet i vogl i venduem n fushn omonime (me at emen)dhe qi

prshkohet nga lumi Mora.Bnem

nin sllav,qi do t thot nen mal).Nji koh sht quejt Titograd;sht i rrethuem

prej sukave t zdeshuna.

40



PREJA


Pors lis me deg prarue,


Lis me mje t lulzue, 80


Rrite e mjera tue u mendue,


Se me ' vash t me t' fejue;

OOO vvvllllllaaauuu iii mmm,,, ooo vvvllllllaaa!!! 85

Por qe Vloja, 'i drangue,

OOO vvvllllllaaauuu iii mmm,,, ooo vvvllllll!

Me tok t' zez t t' k martue,


Arm e petka tue t' shkretnue, 90


Nan e moter tue t' zezue,


T' zezat qyqe tash kndojn,


Nan e moter t' u ndihmojn,


Pse m udh per t s' kundrojn.


Tash kndon nji zog i z, 100


Kah t' flutroj neper Shqypn:


Kurr ket pn un s' e kam nd,


______________

41



LAHUTA Kang e Tret

Se k mbet kund gjak p u kthye,

OOO vvvllllllaaauuu iii mmm,,, ooo vvvlll!!!

A me pare a se me krye,


Ve k mbet njaj gjaku i Avdis, 110


Qyqja motra, vaj, e Avds!-

Ksht vajton t vlln Turkina:

E ndien Lqni edh Vranina,

Edh e ndieka aj Oso Kuka; 115

Vaj'n e ndieka e m' kamb u ueka:

- Hani djelm! e ju vraft buka!

Eh ju vraft buka e Dauletit;

Eh ju dhaa ujet e detit,

Po s'u muer sod gjaku i Avds, 120

Po s'i u kthye ndera Shqypns.

ou bre, Soko, e mund t' i xm!

T' mos t'i mjm cubat me vjm,

T' mos t'i lame ikat me nm.

Proh! Ti o Zot,kur na jan ue, 125

Mbath e zbath si kan qillue

_________

105-110 gjak p u kthye :pa u mrr gjaku.- A me pare a se me krye:gjaku ase paguhet

me pare ase merret tuj e vr dor-rasin.

110-125 E ndien Lqni(liqeni i Shkodrs)dhe Vranina.-Hanidjelm e ju vraft buka:Buka

sht gj e shejt:ajo mund tbahet bekim a por vret at qi e shprdoron.- buka e

Dauletit :K.II,32.- ju dhaqa ujt e detit :i u dhaqa rrugn e rgimit,

42



PREJA

E i kan rrokun armt shqyptare,Njato ltina e xheverdare

Njato t' bardhat n' z breshna

E i kan njit njat tagna, 130

E i kan v njato calina,

Se ' ushtim k marr Vranina!

Pors,kur ndokush t'i nguce,

Dalin grthat jasht biruce,

Njasht turr per der t' kaushs 135

Djelmt e OSOS rrjn drejt fushs

K kisht' kris e zez potera,

Motra e Avds k kjate e mjera.

Shoqi shoqin nuk po e pritka,

Por seicili vrap po ngitka, 140

Thue se t' parit qi do t' veka,

Petku ohet do t' i u prka,

E jo m se po i pret deka!

S' sht tue dresht, jo, kush rrezikun,

Kah per gjurm po ndjek anmkun; 145 Ve se i lngon setcillit zmra,

Ke m e let s' i ndolli thmra.

________

125-130 ltina :arm t'ardhuna prej Italije.- xheverdare :K.II,115.

130-135 E i kan njit nj.tagana :K.II,57.-

calina :arm brezi si kuburja.- t'i nguce : t'i

trazoj,t'i nxis,t'i ngas.

135-145 kaushs:banesa e rojs ushtarake n kufi. Rrjn: ngasin, vrapojn, turren,

derdhen. - do veka :do t shkueka,paska per te shkue,do t vetka.

145-150 i

lahuta e malc+s

Documents