AZƏӘRBAYCAN RESPUBLIKASı SƏӘHIYYƏӘ NAZIRLIYI

Azəәrbaycan Respublikası Səәhiyyəә Nazirliyinin 25.02.2010-cü il tarixli 15 nömrəәli əәmri iləә təәsdiq edilmişdir

LABORATORİYALARDA

BİOLOJİ TƏӘHLÜKƏӘSİZLİK

QAYDALARI

Bakı 2010-cu il

2

MÜNDƏӘRİCAT 1. Ümumi prinsipləәr ........................................................................................................ 6 1.1. Ümumi müddəәalar .................................................................................................. 6

1.2. İnfeksion mikroorqanizmləәrin risk qrupları üzrəә təәsnifatı .................................... 6 I H İ S S ƏӘ Bioloji təәhlükəәsizliyin əәsas prinsipləәri .......................................... ...9 2. Mikrobioloji riskin qiyməәtləәndirilməәsi ................................................................... ...9 2.1. Haqqında məәhdud məәlumatlar olan nümunəәləәr .................................................. .10 3. 1-ci vəә 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli baza laboratoriyaları ............................ .10

3.1. Təәcrübəәnin kodeksi ............................................................................................. .11 3.2. Laboratoriyanın vəә laborator otaqlarının layihəәləәndirilməәsi.................................13 3.3. Laboratoriya avadanlıqları. ................................................................................. .15 3.4. Sağlamlıq üzəәrindəә tibbi nəәzarəәt vəә müşahidəә......................................................16 3.5. Təәlim ................................................................................................................... .17 3.6. Tullantıların kəәnarlaşdırılması ............................................................................ .18 3.7. Kimyəәvi, yanğın əәleyhinəә, elektrik vəә radiasiya təәhlükəәsizliyi vəә həәmcinin 3.8. təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün lazım olan avadanlıqlar ................................... .19

4. İzolyasiya olunmuş laboratoriyalar – 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi .......... .20 4.1. Təәcrübəәnin kodeksi ............................................................................................. .20 4.2. Laboratoriyanın vəә laborator otaqlarının layihəәləәndirilməәsi ................................20 4.3. Laboratoriya avadanlıqları .................................................................................. .22 4.4. Sağlamlıq üzəәrindəә tibbi nəәzarəәt vəә müşahidəә .................................................... .22

5. Maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriya – 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi ............................................................................................... .24

5.1. Təәcrübəәnin kodeksi. ........................................................................................... .24 5.2. Laboratoriyanın vəә laborator otaqlarının layihəәləәndirilməәsi .............................. .24

6. Heyvanlarla iş üçün laboratoriya otaqları .............................................................. .27 6.1. 1-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş üçün laboratoriya otaqları..............................................................................................28 6.2. 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş üçün laboratoriya otaqları ............................................................................................ .28 6.3. 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş üçün laboratoriya otaqları ............................................................................................ .29 6.4. 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş üçün laboratoriya otaqları. .......................................................................................... .30 6.5. Onurğasızlar ........................................................................................................ .31

7. Laboratoriyaların/obyektləәrin istismara buraxılmasının rəәhbəәredici prinsipləәri ........................................................................................... .32 8. Laboratoriyaların/obyektləәrin sertifikatlaşdırılmasının rəәhbəәredici prinsipləәri .................................................................................................................. 34

II HISSƏӘ Bioloji təәhlükəәsizliyin prinsipləәri ...........................................................41

9. Laboratoriya şəәraitindəә bioloji təәhlükəәsizliyin konsepsiyaları ..............................41

3

III HİSSƏӘ Laboratoriya avadanlıqları ...................................................................43

10. Bioloji təәhlükəәsizlik boksları....................................................................................43 10.1. I tip bioloji təәhlükəәsizlik boksu................................................................................43 10.2. II tip bioloji təәhlükəәsizlik boksu............................................................................45 10.3. III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksu.............................................................................47 10.4. Havanın bioloji təәhlükəәsizlik boksuna verilməәsi.....................................................48 10.5. Bioloji təәhlükəәsiz boksunun seçilməәsi.....................................................................49 10.6. Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının laboratoriyada istifadəәsi.......................................49

11. Təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün avadanlıqlar................................................52

11.1. Məәnfi təәzyiqli elastik pəәrdəәli müdafiəә ekranı..........................................................53 11.2. Damcılatma vasitəәləәri ............................................................................................55 11.3. Homogenizatorlar, şeykerləәr, mikserləәr vəә ultrasəәs xırdalayıcıları (sonikatorlar)...........................................................................................................55 11.4. Mikrobların əәkilməәsi üçün birdəәfəәlik petləәləәr.........................................................55 11.5. Mikroyandırıcılar.....................................................................................................56 11.6. Fəәrdi qorunma vasitəәləәri vəә paltarları......................................................................56 IV HİSSƏӘ Mikrobioloji materiallarla düzgün iş metodları ..............................59

12. Laboratoriya metodları...........................................................................................59 12.1. Laboratoriyada nümunəәləәrləә təәhlükəәsiz iş..............................................................59 12.2. Pipetkaların vəә damcılatma vasitəәləәrinin istifadəәsi................................................60 12.3. İnfeksion materialların yayılmasının qarşısının alınması.......................................60 12.4. Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarıından istifadəә............................................................60 12.5. İnfeksion materialın orqanizməә düşməәsinin, dəәri vəә göz iləә təәmasının qarşısının alınması..................................................................................................61 12.6. İnfeksion materiallarla iş zamanı baş verəә biləәcəәk infeksiyaların qarşısının alınması................................................................................................61 12.7. Zəәrdabın ayrılması işi.............................................................................................62 12.8. Sentrifuqaların istifadəәsi.........................................................................................62 12.9. Homoqenizatorların, şeykerləәrin, mikserləәrin vəә ultrasəәs xırdalayıcılarının (sonikatorların) istifadəәsi.......................................................................................63 12.10. Toxuma xırdalayıcılarının istifadəәsi....................................................................64 12.11. Soyuducuların vəә dondurucu kameraların istifadəәsi vəә ehtiyat təәdbirləәr............64 12.12. İçəәrisindəә liofilizasiya olunmuş infeksion material olan ampulaların açılması..........................................................................................64 12.13. İçəәrisindəә infeksion materiallar olan ampulaların saxlanılması..........................64 12.14. Qanla, orqanizmin digəәr mayeləәri iləә, toxumalarla vəә ekskrementləәrləә işləәdikdəә standart ehtiyat təәdbirləәri.....................................................................65 12.15. Təәrkibindəә prionlar ola biləәn materiallarla iş zamanı təәtbiq ediləәn ehtiyat təәdbirləәri .......................................................................................66

13. Fövqəәladəә vəәziyyəәtləәr üçün plan vəә proseduralar……................…………..….68 13.1. Fövqəәladəә vəәziyyəәt halları üçün fəәaliyyəәt planı....................................................69 13.2. Mikrobioloji laboratoriyalar üçün təәcili proseduralar………………..…….…....69

4

14. Dezinfeksiya vəә sterilizasiya..................................................................................71 14.1. Anlayışlar .............................................................................................................71 14.2. Laboratoriya materiallarının təәmizləәnməәsi...........................................................72 14.3. Kimyəәvi hermisidləәr.............................................................................................72 14.4. ƏӘtraf mühitin yerli dekontaminasiyası..................................................................77 14.5. Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının dekontaminasiya...............................................78 14.6. ƏӘlləәrin yuyulması - dekontaminasiyası.................................................................78 14.7. Yüksəәk temperatur iləә dezinfeksiya vəә sterilizasiya.............................................79 14.8. Yandırma...............................................................................................................81 14.9. Tullantıların kəәnarlaşdırılması..............................................................................81

15. İnfeksion materialların daşınması işinın əәsasları................................................82 15.1. Beynəәlxalq daşınma qaydaları..............................................................................82 15.2. Üçqat qablaşdırmanın baza prinsipləәri..................................................................82 15.3. Materialın dağılması zamanı təәtbiq ediləәn təәmizləәməә proseduraları....................83 V HİSSƏӘ Biotexnologiyaya giriş ...........................................................................85

16. Bioloji təәhlükəәsizlik vəә rekombinant DNT-ın texnologiyası..............................85 16.1. Bioloji sistemin ekspressiyası üçün bioloji təәhlükəәsizlik mülahizəәsi..................86 16.2. Ekspresşiyanın vektorları üçün bioloji təәhlükəәsizlik mülahizəәsi.........................86 16.3. Genləәrin köçürülməәsi üçün virus vektorları.........................................................86 16.4. Transgen vəә «nokaut» heyvanları........................................................................86 16.5. Transgen bitkiləәrı.................................................................................................87 16.6. Genetik modifikasiya olunmuş orqanizmləәr üçün riskin qiyməәtləәndirilməәsi...............................................................................................87 16.7. Digəәr mülahizəәləәr.................................................................................................88 VI HİSSƏӘ Kimyəәvi, yanğın əәleyhinəә vəә elektrik təәhlükəәsizliyi.......................89

17. Təәhlükəәli kimyəәvi maddəәləәr................................................................................. 89 17.1. Təәsir yolları.......................................................................................................... 89 17.2. Kimyəәvi maddəәləәrin saxlanılması........................................................................ 89 17.3. Kimyəәvi maddəәləәrin uyuşmazlığı haqqında ümumi qaydalar.............................. 89 17.4. Kimyəәvi maddəәləәrin toksiki təәsiri........................................................................ 89 17.5. Partlayış təәhlükəәli kimyəәvi maddəәləәr...................................................................90 17.6. Kimyəәvi maddləәrin dağılması...............................................................................90 17.7. Sıxılmış vəә maye qazlar........................................................................................91

18. laboratoriya şəәraitindəә işin digəәr təәhlükəәli amilləәri...........................................92 18.1. Yanğın təәhlükəәsi...................................................................................................92 18.2. Elektrik avadanlıqları iləә iş zamanı təәhlükəә..........................................................93 18.3. Səәsküy...................................................................................................................93 18.4. İonlaşdırıcı şüalanma............................................................................................93 VII HİSSƏӘ Təәhlükəәsiz işin təәşkili vəә personalın təәlimi............................. .97 19. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxs vəә bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә şura............97 19.1. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxs....................................................................97 19.2. Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә şura..............................................................................98

5

20. Yardımçı personalın təәhlükəәsizliyi.....................................................................99 20.1. Mühəәndis vəә istismar xidməәtləәri.........................................................................99 20.2. Laboratoriyanın yığışdırılması vəә təәmizləәnməәsi xidməәti (məәişəәt xidməәti)........99

21. Təәlim proqramı....................................................................................................99 VIII HİSSƏӘ Təәhlükəәsizlik üzrəә yoxlama suallarının siyahısı...................101

22.Təәhlükəәsizlik üzrəә yoxlama suallarının siyahısı................................................101 22.1. Laboratoriya binası.............................................................................................101 22.2. ƏӘşyaların saxlanılması otağı..............................................................................101 22.3. Sanitariya otaqları vəә işçiləәr üçün otaqlar..........................................................102 22.4. Otaqların qızdırması vəә ventilyasiyası...............................................................102 22.5. İşıqlanma............................................................................................................102 22.6. Texniki xidməәtləәr...............................................................................................102 22.7. Təәhlükəәsizlik sistemi..........................................................................................103 22.8. Yanğının qarşısının alınması..............................................................................103 22.9. Oddan təәhlükəәli mayeləәrin saxlanılması............................................................103 22.10. Sıxılmış vəә maye qazlar...................................................................................104 22.11. Elektrik təәhlükəәsizliyi......................................................................................104 22.12. Fəәrdi müdafiəә...................................................................................................105 22.13. Personalın sağlamlığı vəә təәhlükəәsizliyi............................................................105 22.14. Laboratoriya avadanlıqları...............................................................................106 22.15. İnfeksion materiallar........................................................................................106 22.16. Kimyəәvi vəә radioaktiv maddəәləәr......................................................................106 ƏӘLAVƏӘLƏӘR............................................................................................................108 ƏӘlavəә 1. İlk tibbi yardım...........................................................................................108 ƏӘlavəә 2. Personalın immunizasiyası.........................................................................109 ƏӘlavəә 3. Bioloji təәhlükəәsizlik sahəәsindəә ÜST-ın əәməәkdaşlıq edəәn məәrkəәzləәri.....................................................................................................110 ƏӘlavəә 4. Avadanlıqlarla əәlaqəәdar olan təәhlükəәsizlik...............................................111 Potensial təәhlükəәli avadanlıqlar.................................................................111

6

1. Ümumi prinsipləәr

1.1. Ümumi müddəәalar

1. Bu Qaydalar «Sanitariya-epidemioloji salamatlıq haqqında» Azəәrbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq, Ümumdünya Səәhiyyəә Təәşkilatının, Xəәstəәlikləәrəә Nəәzarəәt vəә Profilaktika Məәrkəәzləәrinin tövsiyəәləәri vəә rəәhbəәredici səәnəәdləәri əәsasında hazırlanmışdır vəә laboratoriyalarda bioloji təәhlükəәsizlik qaydalarını müəәyyəәn edir.

2. Bu Qaydalar, mülkiyyəәt formasından vəә tabeçiliyindəәn asılı olmayaraq patogen mikroorqanizmləәrləә işləәyəәn bütün laboratoriyalara şamil edilir.

3. Bu Qaydaların icrasına nəәzarəәt dövləәt sanitariya epidemioloji xidməәti təәrəәfindəәn həәyata keçirilir.

1.2. İnfeksion mikroorqanizmləәrin risk qrupları üzrəә təәsnifatı Bu qaydalarda müxtəәlif infeksion xəәstəәlikləәrin törəәdiciləәri Ümumdünya Səәhiyyəә

Təәşkilatının (ÜST) tövsiyəәsinəә əәsasəәn 4 risk qrupuna bölünmüşdür (1, 2, 3 vəә 4). Risk qrupları üzrəә bu təәsnifat yalnız laboratoriya işləәrindəә istifadəә edilməәlidir. Risk qruplarının təәsviri 1-ci cəәdvəәldəә verilmişdir.

Cəәdvəәl 1. İnfeksion mikroorqanizmləәrin risk qrupları üzrəә təәsnifatı 1-ci risk qrupu (fəәrdi vəә ümumi təәhlükəәnin olmaması, yaxud az olması). Bu mikroorqanizmləәr insanların vəә ya heyvanların xəәstəәlikləәrinin potensial

törəәdicisi sayılmır. 2-ci risk qrupu (orta dəәrəәcəәdəә fəәrdi təәhlükəәli, aşağı səәviyyəәdəә ümumi təәhlükəәli). Bu patogen mikroorqanizmləәr insanlarda vəә ya heyvanlarda xəәstəәlik törəәdəә biləәr,

lakin laboratoriya personalı, ev heyvanları, yaxud əәtraf mühit üçün ciddi risk təәşkil etmir. Laboratoriyada ehtiyatsızlıq səәbəәbindəәn infeksiyanın yayılması baş verəә biləәr. Bununla beləә infeksiyanın qarşısını almaq üçün əәlverişli müalicəә vəә profilaktika təәdbirləәri mövcuddur vəә həәmçinin infeksiyanın yayılma riski məәhduddur.

3-cü risk qrupu (yüksəәk fəәrdi vəә aşağı səәviyyəәli ictimai risk). Patogen agent adəәtəәn insanlarda vəә ya heyvanlarda xəәstəәlik törəәdir, lakin bir qayda

olaraq xəәstəәlik xəәstəәdəәn sağlam şəәxsəә yoluxmur. Effektiv müalicəә vəә profilaktika təәdbirləәri mövcuddur.

4-cü risk qrupu (yüksəәk fəәrdi vəә ictimai risk). Patogen agent adəәtəәn insanlarda vəә heyvanlarda xəәstəәlik törəәdir vəә xəәstəәlik xəәstəәdəәn

sağlama birbaşa, yaxud dolayısı yolla asan yoluxur. Effektiv müalicəә vəә profilaktika təәdbirləәri çox hallarda mümkün olmur.

7

Laboratoriyaların təәsnifatı: 1. I bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә baza laboratoriyası; 2. II bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә baza laboratoriyası; 3. III bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә izolyasiya olunmuş laboratoriya; 4. IV bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriya; Laboratoriyaların bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinəә əәsasəәn təәsnifatı, onların

təәyinatına, konstruksiyasına görəә vəә müxtəәlif risk qruplarına daxil olan mikroorqanizmləәr iləә lazımı işin aparılması üçün istifadəә olunan avadanlıq vəә vasitəәləәr, təәcrübəә vəә proseduralar əәsasında aparılır. 2-ci cəәdvəәldəә, müqayisəә aparılmadan risk qrupları vəә həәr risk qrupuna aid olan mikroorqanizmləәr iləә işləәməәk üçün nəәzəәrdəә tutulan laboratoriyaların bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәləәri arasında qarşılıqlı əәlaqəә göstəәrilmişdir.

Cəәdvəәl 2. Risk qrupları vəә bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәləәri iləә praktika vəә

avadanlıqlar arasında olan qarşılıqlı əәlaqəә

Risk qrupu

Təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi

Laboratoriyanın tipi

Laboratoriyalarda aparılan iş

Təәhlükəәsizlik avadanlıqları

1 1-ci bioloji təәhlükəәsizliyinin baza səәviyyəәsi

təәdris vəә təәdqiqat bazası

MMT* yoxdur, iş açıq masada aparılır

2 2-ci bioloji təәhlükəәsizliyin baza səәviyyəәsi

ilkin səәviyyəәli səәhiyyəә xidməәti, diaqnostik vəә təәdqiqat laboratoriyaları

MMT, mühafizəә paltarı, bioloji təәhlükəәsizlik işarəәsi

iş açıq masalarda vəә potensial aerozollardan qorunmaq üçün BTB*-dəә aparılır

3 3-cü bioloji təәh-lükəәsizliyin izolyasiya olun-muş səәviyyəәsi

xüsusi diaqnostik vəә təәdqiqat laboratoriyaları

eyni iləә 2-ci səәviyyəәdəә-ki kimi vəә əәlavəә olaraq xüsusi geyim paltarı, məәhdud buraxılış, ida-rəәolunan ventilyasiya

BTB vəә ya bütün iş növləәri üçün birincili izolyasiya

4 4-cü bioloji təәhlükəәsizliyin maksimal izolyasiya olunmuş səәviyyəәsi

xüsusi patogen agentləәrləә işləәməәk üçün laboratoriyalar

eyni iləә 3-cü səәviy-yəәdəәki kimi vəә əәlavəә olaraq giriş boksları, çıxışda duş, xüsusi kanalizasiya xəәtləәri

III tip BTB vəә ya II tip BTB iləә bir-likdəә hava axını olan kostyumlar, iki qapaqlı avto-klavlar (divara quraşdırılmış), hava filtrləәri

MMT* – mikrobioloji müayinəәləәrin texnikası; BTB* – bioloji təәhlükəәsizlik boksu. Laboratoriya şəәraitindəә təәdqiqatların aparılması üçün patogen agentləәrin bioloji

8

təәhlükəәsizlik səәviyyəәləәri üzrəә bölüşdürülməәsi riskləәrin qiyməәtləәndirilməәsi əәsasında aparılmalıdır. Məәsəәləәn 2-ci risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәr iləә təәhlükəәsiz işləәməәk üçün, bir qayda olaraq 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinəә aid olan laboratoriyalardan, avadanlıqlardan, praktika vəә proseduralardan istifadəә edilir. Bununla beləә eləә praktika vardır ki, bu zaman yüksəәk konsentrasiyalı aerozolların alınması lazım gəәlir. Ona görəә dəә təәhlükəәsizliyin lazımi səәviyyəәsini əәldəә etməәk üçün 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinəә uyğun olan avadanlıqlardan istifadəә etməәk məәqsəәdəәuyğun sayılır ki, bu da laboratoriyada aerozolların daha yaxşı izolyasiya olunmasını təәmin edir. Ona görəә dəә konkret işləәr üçün nəәzəәrdəә tutulmuş bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi, mütəәxəәssisin rəәyinəә görəә riskin qiyməәtləәndirilməәsi əәsasında müəәyyəәn edilir.

3-cü cəәdvəәldəә bioloji təәhlükəәsizliyin 4-cü dəәrəәcəәsi üçün avadanlıqlara olan təәləәbat göstəәrilmişdir.

Cəәdvəәl 3. Bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinəә olan təәləәbat

Bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi 1 2 3 4

Laboratoriyaların izolyasiyası yox yox həә həә Zəәrəәrsizləәşdirməә üçün germetik kamera

yox yox həә həә

Ventilyasiya: – axınla – nəәzarəәt olunan – çıxışda HEPA filtrləәri iləә

yox yox yox

arzu olunandır arzu olunandır

yox

həә həә

həә/yox

həә həә həә

Boks formasında giriş yox yox həә həә Hava boksu yox yox yox həә Hava boksu duşla birlikdəә yox yox yox həә Dəәhliz (tambur) həә həә yox – Dəәhliz (tambur) duşla birlikdəә yox yox həә/yox yox Çirkab suların işləәnməәsi yox yox həә/yox həә Avtoklav:

– iş yerindəә – laboratoriya otağında – 2 qapaqlı avtoklav

yox yox yox

arzu olunandır

yox yox

həә

arzu olunandır arzu olunandır

həә həә həә

Bioloji təәhlükəәsizlik boksları yox arzu olunandır həә həә Təәhlükəәsizliyəә fəәrdi nəәzarəәt vasitəәləәri

yox yox arzu olunandır

həә

Beləәlikləә, bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin müəәyyəәn edilməәsindəә istifadəә olunan

mikroorqanizmləәr (patogen agent), əәlverişli vasitəәləәr, avadanlıqlar vəә həәmçinin praktiki işdəә vəә proseduralar zamanı laboratoriyada işin təәhlükəәsiz aparması üçün lazım olan avadanlıqlar da nəәzəәrəә alınır.

9

I H İ S S ƏӘ

Bioloji təәhlükəәsizliyin əәsas prinsipləәri 2. Mikrobioloji riskin qiyməәtləәndirilməәsi Bioloji təәhlükəәsizliyin əәsasını riskin qiyməәtləәndirilməәsi təәşkil edir. Müəәyyəәn

edilmiş prosedura vəә ya təәcrübəәləәrləә əәlaqəәdar riskin qiyməәtləәndirilməәsi üçün bir çox va-sitəәləәrin olmasına baxmayaraq, bu işdəә mütəәxəәssisin rəәyi vacib sayılır. Riskin qiy-məәtləәndirilməәsi, təәcrübəә aparılan mikroorqanizmləәrin xassəәləәrini, istifadəә olunan avadanlıq vəә proseduraları, təәcrübəә heyvanları haqqında, izolyasiya olunmuş avadanlıq vəә vasitəәləәr haqqında yaxşı məәlumatlı olan mütəәxəәssisləәr təәrəәfindəәn aparılmalıdır. Laboratoriya vəә ya təәdqiqat qrupunun rəәhbəәri riskin vaxtında qiyməәtləәndirilməәsi üçün bu müəәssisəәnin bioloji təәhlükəәsizlik komitəәsi vəә bioloji təәhlükəәsizlik mütəәxəәssisləәri iləә sıx əәlaqəәnin yaranması üçün cavabdehlik daşıyır (planlaşdırılmış işin həәyata keçirilməәsi üçün müvafiq avadanlıq vəә vasitəәləәrləә təәmin etməәk məәqsəәdiləә). Risk qiyməәtləәndirildikdəәn sonra, ona planlı şəәkildəә baxılmalı, riskin səәviyyəәsinəә aid yeni məәlumatlar, bu mövzu haqqında təәzəә elmi informasiyalar daxil olduqda isəә o yenidəәn işləәnilməәlidir. Mikrobioloji riskin qiyməәtləәndirilməәsi üçün əәsas vəә əәhəәmiyyəәtli vasitəәləәrdəәn biri mikrobioloji agentləәrləә əәlaqəәdar olan risk qruplarının siyahısıdır (1-ci fəәsiləә bax). Lakin yenəә dəә həәr hansı mikroorqanizm üçün risk qrupuna sadəә bir istinad etməәk riskin qiyməәtləәndirilməәsi üçün yetəәrli sayılmır. Bu hallarda aşağıdakı faktorlar nəәzəәrəә alınır:

1. Mikroorqanizmin patogenliyi vəә infeksion doza 2. Yoluxmanın potensial nəәticəәsi 3. İnfeksiyanın təәbii yoluxma yolları 4. Laboratoriya şəәraitindəә aparılan manipulyasiyalar nəәticəәsindəә əәməәləә gəәləәn digəәr

yoluxma yolları (parenteral, hava-damcı vəә qida qəәbulu iləә əәlaqəәdar) 5. ƏӘtraf mühitdəә mikroorqanizmin stabil olması 6. İş zamanı istifadəә edilməәsi nəәzəәrdəә tutulan mikroorqanizmləәrin konsentrasiyası

vəә materialların həәcmi 7. Mikroorqanizməә uyğun gəәləәn "daşıyıcının" mövcudluğu (insan vəә ya heyvan) 8. Heyvanlar üzəәrindəә aparılmış təәcrübəәləәrin nəәticəәləәri haqqında məәlumat,

laborator yoluxmaları haqqında hesabat vəә ya kliniki hesabat 9. Planlı laboratoriya fəәaliyyəәti (ultrasəәsləә işləәməә, aerolizasiya, sentrifuqada

həәrləәtməә vəә s.) 10. Yerləәrdəә effektiv profilaktik vəә terapevtik vasitəәləәrin mövcudluğu. Riskin qiyməәtləәndirilməәsi prosesi zamanı müəәyyəәn olunan məәlumatlar əәsasında

planlaşdırılan işin lazımı təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi təәyin edilir. Müvafiq fəәrdi mühafizəә vasitəәləәri seçilir, daha təәhlükəәsiz işin təәmin edilməәsini nəәzəәrdəә tutan digəәr təәdbirləәr dəә daxil olmaqla standart işləәməә qaydaları (SİQ) hazırlanır.

10

2.1. Haqqında məәhdud məәlumatlar olan nümunəәləәr

Riskin yuxarıda göstəәriləәn qiyməәtləәndirilməә proseduru o vaxt effektli olur ki, bu haqda müvafiq məәlumatlar olsun. Lakin eləә vəәziyyəәtləәr olur ki, riskin müvafiq qiy-məәtləәndirilməәsi üçün məәlumatlar kifayəәt etmir. Məәsəәləәn, kliniki vəә ya epidemioloji nü-munəәləәrin yerləәrdəә götürülməәsi. Beləә hallarda həәmin manipulyasiyalar ehtiyatla aparıl-malıdır:

1. Pasiyentləәrdəәn həәr dəәfəә nümunəә götürdükdəә standart ehtiyat təәdbirləәri görülməәli vəә səәdd (baryer) mühafizəәsi təәtbiq edilməәlidir (əәlcəәk, xüsusi paltar, gözü qoruyan vasitəәləәr).

2. 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin təәcrübəә vəә prosedurları nümunəәləәri işləәməәk üçün minimal təәləәbləәrdəәn ibarəәt olmalıdır (izolyasiya);

3. Nümunəәləәrin daşınması proseduraları milli vəә ya beynəәlxalq norma vəә qaydaların təәləәbləәrinəә cavab verməәlidir.

Beləә nümunəәləәrləә əәlaqəәdar işləәrin aparılmasında riski müəәyyəәn etməәk üçün aşağıdakı məәlumatlar da əәhəәmiyyəәtli ola biləәr:

1. Pasiyent haqqında tibbi məәlumatlar 2. Epidemioloji məәlumatlar (xəәstəәləәnməә vəә ölüm haqqında məәlumatlar, ehtimal

ediləәn yoluxma yolları, xəәstəәliyin yayılması haqqında digəәr təәdqiqat məәlumatları)

3. Nümunəәləәrin coğrafi məәnşəәyi haqqında məәlumatlar. Naməәlum etiologiyalı xəәstəәlik hadisəәləәri baş verdiyi zaman səәlahiyyəәtli milli

orqanlar vəә ÜST xüsusi göstəәrişləәr hazırlayıb Ümumdünya internet şəәbəәkəәsinəә verəә biləәr vəә burada nümunəәləәrin nəәql edilməәsi qaydaları vəә müayinəәləәrin hansı bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә aparılması göstəәrilir.

3. I vəә II bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli baza laboratoriyaları Bu bölməәdəә göstəәriləәn ümumi qaydalar vəә təәklifləәrdəә bütün bioloji təәhlükəәsizlik

səәviyyəәsindəә olan baza laboratoriyaları üçün minimal təәləәbləәr nəәzəәrdəә tutulur ki, bu da bəәrabəәr səәviyyəәdəә I – IV risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә iş üçün aid edilir. Ehtiyat təәdbirləәrindəәn bəәziləәrinin I risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә iş zamanı təәləәb olunmamasına baxmayaraq, onların təәdris məәqsəәdiləә təәhlükəәsiz mikrobioloji müayinəә üsulları iləә təәmin edilməәsi məәqsəәdəәuyğun sayılır.

Diaqnostik vəә tibbi laboratoriyalarda (səәhiyyəә sisteminəә daxil olan kliniki vəә ya xəәstəәxana bazasında olanlar) II bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi (vəә bundan yuxarı) təәtbiq edilməәlidir. Laboratoriyaya daxil olan nümunəәləәrəә tam nəәzarəәt mümkün olmadığına görəә laboratoriya işçiləәrinin risk qrupuna aid olan patogen mikroorqanizmləәrləә yoluxması baş verəә biləәr. Ona görəә dəә təәhlükəәsizlik təәdbirləәrinin işləәnib hazırlanmasında bu cəәhəәt nəәzəәrəә alınmalıdır. Ümumiyyəәtləә, standart ehtiyat təәdbirləәri bütünlükləә qəәbul edilməәli vəә bütün hadisəәləәrdəә təәtbiq edilməәlidir. Burada I vəә II bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli baza laboratoriyaları üçün əәtraflı təәklifləәr öz əәksini tapmışdır. Onlar bütün tip laboratoriyalar üçün əәsas götürüləә biləәr.

11

3.1. Təәcrübəәnin kodeksi Bu kodeks – həәyati vacib laboratoriya proseduraları vəә təәcrübəәləәri üçün siyahı olub,

MMT üçün əәsas sayılır. Bir sıra laboratoriyalarda bu kodeks təәhlükəәsiz fəәaliyyəәtini təәmin etməәk üçün yazılı təәcrübəә vəә proseduraların işləәnib hazırlanmasında istifadəә ediləә biləәr. Həәr bir laboratoriya təәhlükəәsizlik üzrəә göstəәrişləәri qəәbul etməәli, yaxud öz fəәaliyyəәtindəә məәlum olan təәhlükəәni yaxud potensial təәhlükəәni, həәmçinin təәcrübəә vəә proseduraları müəәyyəәn etməәli, təәhlükəәni aradan götürməәyi qarşısına məәqsəәd qoymalı vəә ya onu minimuma endirməәlidir. MMT laboratoriyanın təәhlükəәsizliyini təәmin etməәk üçün əәsas sayılır. Xüsusi laboratoriya avadanlıqları müvafiq proseduraları aparmaq üçün əәlavəә vasitəә kimi nəәzəәrdəә tutula biləәr, ancaq MMT-i heç vaxt əәvəәz edəә bilməәz. ƏӘn vacib konsepsiyalar aşağıda göstəәrilir:

Laboratoriyaya buraxılış 1. Risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә iş aparılan otaqların qapılarında

beynəәlxalq bioloji təәhlükəәsizlik nişanı təәsvir edilməәlidir (şəәkil 1). Şəәkil 1. Laboratoriya qapılarında təәhlükəәni bildirəәn nişan.

BİOLOJİ TƏӘHLÜKƏӘ

Kəәnar şəәxsləәrin daxil olması qadağandır

Bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi______________ Cavabdeh işçi __________________________ Fövqəәladəә hallarda zəәng etməәli_____________ İş telefonu____________ Ev telefonu___________ Daxil olmaq üçün icazəә yalnız yuxarıda göstəәriləәn cavabdeh işçidəәn alınmalıdır. 2. Laboratoriyanın iş aparılan hissəәsinəә yalnız müvafiq icazəәsi olan şəәxsləәr buraxıla

biləәr. 3. Laboratoriya qapıları bağlı saxlanılmalıdır. 4. Laboratoriyanın iş aparılan hissəәləәrindəә uşaqların olması qadağandır. 5. Vivariyaya daxil olmaq icazəәsi yalnız xüsusi işçiləәrəә verilir. 6. Üzəәrindəә təәcrübəә aparılmayan heyvanlar laboratoriyadan kəәnarda saxlanılmalı-

dırlar.

12

Laboratoriya işçiləәrinin biomühafizəәsi 1. Laboratoriyada işləәməәk üçün həәmişəә xüsusi paltar vəә ya xalat geyinilməәlidir. 2. Qan iləә, orqanizmin digəәr duru komponentləәri iləә vəә həәmçinin potensial

infeksion materiallar iləә birbaşa vəә ya təәsadüfi təәmasla əәlaqəәdar olan işləәrin vəә ya yoluxmuş heyvanlar iləә işin aparılmasında xüsusi əәlcəәkləәr geyinilməәlidir. İş görülüb qurtardıqdan sonra aseptika qaydalarını gözləәməәkləә əәlcəәkləәr çıxarılmalı vəә əәlləәr yuyulmalıdır.

3. Laboratoriya işçiləәri həәr dəәfəә infeksion materiallar vəә heyvanlar iləә manipulyasiyadan sonra vəә həәmçinin işin sonunda əәlləәrini yumalıdırlar.

4. Gözləәri vəә üzü infeksion materialların sıçramadan, düşməәsindəәn, ultrabəәnövşəә-yi şüalanmadan qorumaq üçün lazım gəәləәrsəә qoruyucu eynəәkləәrdəәn, üz sipəәrindəәn vəә ya digəәr qoruyucu vasitəәləәrdəәn istifadəә edilir.

5. Qoruyucu geyimdəә laboratoriyadan kəәnar otaqlara, xüsusəәn yeməәkxanaya, bufetəә, kitabxanaya, işçiləәrin otaqlarına vəә ayaqyoluna getməәk qadağandır.

6. Laboratoriyada üstüaçıq ayaqqabı geyməәk olmaz. 7. Laboratoriyada qida vəә içki qəәbuluna, siqaret çəәkilməәsinəә, kosmetik vasitəәləәrdəәn

vəә təәmas linzalarından istifadəә edilməәsinəә icazəә verilmir. 8. Laboratoriyanın iş aparılan hissəәsindəә əәrzaq vəә içkiləәrin saxlanılmasına icazəә

verilmir. 9. Qoruyucu laboratoriya paltarları şəәxsi paltarlarla eyni şkafda saxlanıla bilməәz. Proseduralar 1. Ağızla pipetkadan istifadəә etməәk qəәti qadağandır. 2. Materialı ağıza almaq vəә yapışdırılası etiketləәri ağızda islatmaq olmaz. 3. Bütün texniki proseduraları eləә aparmaq lazımdır ki, aerozolların əәməәləә gəәlməә

ehtimalı minimuma ensin. 4. Şpris vəә iynəәləәrdəәn istifadəә məәhdudlaşdırılmalıdır. Onlar vasitəәsiləә qablardan

duru komponentləәrin çəәkilməәsi vəә digəәr məәqsəәdləәrləә istifadəәsi (parenteral inyeksiya vəә laboratoriya heyvanlarından duru komponentləәrin aspirasiyası) qadağandır.

5. İnfeksion materialın dağılması iləә əәlaqəәdar bütün hallarda, infeksion materiallarla təәmasa şübhəә olduqda dəәrhal laboratoriya rəәhbəәrinəә məәlumat verməәk lazımdır. Hadisəә haqqında yazılı hesabat hazırlanmalıdır.

6. Həәr hansı infeksion materialın dağılmasından sonra təәmizləәməә işləәrini aparmaq üçün yazılı prosedura qaydaları işləәnilib hazırlanmalı vəә buna riayəәt edilməәlidir.

7. Duru infeksion materiallar kanalizasiya sisteminəә axıdılmazdan öncəә zəәrəәrsizləәşdirilməәlidirləәr (kimyəәvi vəә ya fiziki üsullar iləә).

8. Laboratoriyadan kəәnarda da istifadəә olunan yazılı səәnəәdləәr laboratoriya daxilindəә infeksiyadan qorunmalıdır.

Laboratoriyanın iş əәrazisi 1. Laboratoriya otaqları təәmiz vəә qaydasında olmalı, otaqlarda işəә aid olmayan

materiallar saxlanılmamalıdır. 2. Masaların vəә iş aparılan digəәr avadanlıqların səәthləәri potensial təәhlükəәli

materiallar iləә çirkləәndikdəә vəә həәmçinin işin sonunda dezinfeksiya edilməәlidir. 3. Bütün kontaminasiya olunmuş materiallar, nümunəәləәr vəә kulturalar laboratoriya-

dan çıxarılmazdan öncəә vəә ya təәkrar istifadəәdəәn əәvvəәl dekontaminasiya olunmalıdır. 4. Nümunəәləәrin qablaşdırılması vəә nəәql edilməәsi mövcud milli vəә ya beynəәlxalq

13

norma vəә qaydalara müvafiq aparılmalıdır. 5. Açılan-bağlanan pəәncəәrəәləәr ağcaqanad əәleyhinəә torla təәchiz edilməәlidirləәr. Bioloji təәhlükəәsizliyin təәmin edilməәsi 1. Laboratoriya müdiri (laboratoriyaya birbaşa cavabdeh olan şəәxs) laboratoriyada

təәhlükəәsizliyi təәmin edəәn planın, yaxud bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә göstəәrişləәrin vəә ya iş proseduralarının işləәnib hazırlanmasına vəә qəәbul edilməәsinəә cavabdehlik daşıyır.

2. Laboratoriya müdiri laboratoriya personalına laboratoriya işləәri zamanı aparılan təәhlükəәsizlik texnikası qaydalarının öyrəәdilməәsinəә cavabdehdir.

3. Personal təәhlükəәli materiallarla işin aparılması xüsusiyyəәtləәri iləә məәlumatlan-dırılmalı, həәmçinin standart təәhlükəәsizlik texnikası qaydalarına dair müvafiq təәlimatlar iləә tanış olmalı vəә onlara əәməәl etməәlidir. Laboratoriya müdiri personalın bu qaydaları mükəәmməәl bilməәsi barəәdəә əәmin olmalıdır. Laboratoriyada standart qaydaların vəә təәhlükəәsizlik texnikasının təәtbiqinəә dair təәlimat olmalıdır.

4. Buğumayaqlılar vəә gəәmiriciləәr iləә işləәməәk üçün proqram işləәnib hazırlanmalıdır. 5. Lazım gəәldikdəә müvafiq tibbi qiyməәtləәndirməә, müşahidəә vəә müalicəә təәmin

edilməәli vəә tibbi səәnəәdləәşdirməә aparılmalıdır. 3.2. Laboratoriyanın vəә laborator otaqlarının layihəәləәndirilməәsi

Layihəәləәndirməәdəә vəә laboratoriyanın avadanlıqlarla təәchiz edilməәsindəә (müəәyyəәn növ işləәr üçün nəәzəәrdəә tutulmuş) gəәləәcəәkdəә iş şəәraiti üçün problemləәr yarada biləәn hallara xüsusi diqqəәt yetirilməәlidir. Bunlara aiddir:

- aerozolların əәməәləә gəәlməәsi; - böyük həәcmdəә vəә ya yüksəәk konsentrasiyada mikroorqanizmləәrləә işləәməә; - laboratoriyada sıxlıq vəә avadanlıqların həәddəәn artıq çox olması; - gəәmiriciləәrin vəә buğumayaqlıların invaziyası; - laboratoriyaya daxil olmaq üçün hüququ olmayan şəәxsləәrin oraya gəәlməәsi; - konkret nümunəә vəә reagentləәrin istifadəәsi zamanı iş prosesinin ardıcıllığı. 1-ci vəә 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli laboratoriyaların layihəә nümunəәsi 2-ci vəә

3-cü şəәkilləәrdəә təәsvir edilmişdir. Laboratoriyanın konstruktiv xüsusiyyəәtləәri 1. Laboratoriya proseduralarını təәhlükəәsiz olaraq yerinəә yetirməәk üçün otaqlar

kifayəәt qəәdəәr geniş olmalıdır. 2. Divarlar, tavan vəә döşəәməә hamar, asan yuyula biləәn, sukeçirməәyəәn olmalı vəә la-

boratoriyada işləәdiləәn adi reaktiv vəә dezinfeksiyaedici vasitəәləәrəә qarşı davamlı olmalıdır. 3. Oturacaqların üstü vəә rəәfləәr suyu keçirməәməәli, dezinfeksiyaedici vasitəәləәrin,

turşuların, qəәləәviləәrin, üzvü həәllediciləәrin təәsirinəә qarşı vəә istiyəә davamlı olmalıdır. 4. Cihazları vəә avadanlıqları yerləәşdirməәk üçün sahəәni eləә seçməәk lazımdır ki, ge-

nişlik olsun vəә rəәfləәrdəә, keçidləәrdəә səәliqəәsizlik olmasın. Bundan başqa laboratoriyadan kəәnarda anbar üçün kifayəәt qəәdəәr sahəә ayrılmalıdır.

5. Həәllediciləәrləә, radioaktiv materiallarla vəә sıxılmış (yaxud təәzyiq altında) qazlarla təәhlükəәsiz işləәməәk vəә onları saxlamaq üçün xüsusi otaq ayrılmalıdır.

6. Üst geyimləәri vəә şəәxsi əәşyalar saxlanılan otaqlar laboratoriyadan kəәnarda olmalı-dır.

7. Yeməәkxana vəә istirahəәt otağı laboratoriyadan kəәnarda yerləәşdirilməәlidir. 8. Axar su iləә təәmin ediləәn əәlüzyuyan imkan daxilindəә laboratoriya otaqlarının ha-

14

mısında olmalı vəә çıxışa yaxın yerləәşdirilməәlidir. 9. Qapılarda yanğın təәhlükəәsizliyi qaydalarına müvafiq olan vəә imkan daxilindəә özü

bağlanan müşahidəә pəәncəәrəәləәri olmalıdır. 10. 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli laboratoriyaların yaxınlığında avtoklav vəә ya

digəәr dekontaminasiya vasitəәləәri yerləәşdirilməәlidir. 11. Təәhlükəәsizlik sisteminəә yanğın, elektrik təәhlükəәsizliyi, təәcili yuyunma üçün duş

vəә gözün yuyulmasında işləәdiləәn vasitəәləәr aiddir. 12. İlk tibbi yardım göstəәrməәk üçün tam hazırlıq vəәziyyəәtinəә gəәtirilmiş otaq

ayrılmalıdır (1 nömrəәli əәlavəәyəә bax).

.

Şəәkil 2. 1-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan nümunəәvi laboratoriya

13. Yeni binalar layihəәləәndirildikdəә təәmiz hava axını vəә işləәnmiş havanın təәkrar dövriyyəәsiz çıxmasını təәmin edəәn mexaniki ventilyasiyanın yaradılması imkanı nəәzəәr-dəәn keçirilməәlidir. ƏӘgəәr beləә sistem yoxdursa, onda pəәncəәrəәləәrin yaxşı açılıb-örtülməәsi vəә ağcaqanad əәleyhinəә torla təәmin edilməәsi üçün təәdbirləәr görülməәlidir.

14. Laboratoriyanı nizamlı şəәkildəә vəә keyfiyyəәtli su iləә təәmin edəәn sistem nəәzəәrdəә tutulmalıdır. Laboratoriya işləәri üçün nəәzəәrdəә tutulan su məәnbəәyinin içməәli su məәnbəәyi iləә birləәşdirilməәsi yol verilməәzdir. Ümumi su təәchizatı sistemi klapanlarla təәchiz edilməә-lidir ki, suyun geriyəә axını mümkün olmasın.

15. Münasib gücü olan etibarlı elektrik sistemi iləә yanaşı, ehtiyat çıxışı olan növbəәt-çi işıqlanma sistemi dəә olmalıdır. Yaxşı olar ki, bu məәqsəәdləә əәsas avadanlıqları – inkubatorları, soyuducuları vəә s. qidalandıran ehtiyat generatorlardan istifadəә olunsun. Bu xüsusiləә heyvanlar saxlanılan boksların ventilyasiyasının işləәməәsi üçün vacibdir.

16. Lazımı səәviyyəәdəә olan etibarlı qaz təәchizatı sistemi nəәzəәrdəә tutulmalıdır. Bu sis-tem texniki xidməәtləә təәmin edilməәlidir.

17. laboratoriya vəә heyvanlar saxlanılan otaqlar bəәzəәn vandalizməә məәruz qalır. Beləә hadisəәləәrin baş verməәməәsi üçün laboratoriya etibarlı mühafizəә iləә vəә yanğın təәhlükəәsiz-liyi iləә təәmin edilməәlidir. Bunun üçün qapılar möhkəәm olmalı, pəәncəәrəәləәrdəә barmaqlıqlar nəәzəәrdəә tutulmalı, açarlar isəә məәhdud dairəәdəә olan işçiləәrəә verilməәlidir.

15

3.3. Laboratoriya avadanlıqları Etibarlı proseduralar vəә təәcrübəә iləә yanaşı təәhlükəәsizlik təәləәbləәrinəә cavab verəәn

avadanlıqlardan istifadəә edilməәsi bioloji təәhlükəә riskinin azalmasına imkan verir. Bu bölməәdəә həәr hansı bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә işləәməәk üçün müvafiq laboratoriya avadanlıqlarına uyğun gəәləәn əәsas prinsipləәr nəәzəәrdəәn keçirilir. Daha yüksəәk bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә istifadəә olunan laboratoriya avadanlıqlarına olan təәləәbləәr müvafiq bölməәləәrdəә nəәzəәrdəәn keçirilir.

Laboratoriya müdiri, təәhlükəәsizliyəә cavabdeh olan şəәxsləәrləә vəә texniki təәhlükəәsizlik şurası (əәgəәr beləәsi vardırsa) iləә məәsləәhəәtləәşdikdəәn sonra müvafiq vasitəәləәrdəәn vəә avadanlıqlardan istifadəә etməәk üçün təәdbirləәr görür. Təәhlükəәsiz laboratoriya avadanlıq-larının seçilməәsindəә aşağıdakı prinsipləәr əәsas götürülür:

1. Avadanlıqlar eləә quraşdırılmalıdır ki, işçinin infeksion agent iləә təәması məәhdud-laşsın, yaxud ümumiyyəәtləә bu təәmas baş verməәsin.

2. Onlar eləә materiallardan hazırlanmalıdır ki, mayeni buraxmasın, korroziyaya davamlı vəә mexaniki cəәhəәtdəәn möhkəәm olsun.

3. Onların iti kəәnarları, kəәləәkötürlüyü vəә bəәrkidilməәyəәn detalları olmamalıdır. 4. Avadanlıqlar eləә quraşdırılmalıdır ki, onlarla işləәməәk, onlara qulluq etməәk,

təәmizləәməәk, dekontaminasiya vəә sertifikasiya nəәzarəәti asan olsun. Onların hazırlan-masında şüşəәdəәn vəә digəәr kövrəәk materiallardan mümkün qəәdəәr istifadəә olunmasın.

Bioloji təәhlükəәsizliyi təәmin edəәn əәsas avadanlıqlar 1. Ağızla duru materialları çəәkməәməәk üçün istifadəә olunan pipetka avadanlıqları.

Bu pipetkaların müxtəәlif növləәri vardır. 2. Bioloji təәhlükəәsizliyi təәmin edəәn bokslar. Bu bokslar aşağıdakı hallarda istifadəә

olunur: - infeksion materiallar iləә işin aparılması: beləә materialların adi laboratoriyalarda

sentrifuqada həәrləәdilməәsi mümkündür. Bu halda germetik bağlanan təәhlükəәsiz sentrifuqa sınaq şüşəәləәrindəәn istifadəә edilməәli vəә bu sınaq şüşəәləәri bioloji təәhlükəәsizlik boksunda doldurulub-boşaldılmalıdır;

- infeksiyanın hava-damcı yolu iləә yoluxması böyük təәhlükəә təәşkil edir; - aerozolların əәməәləә gəәlməәsinəә böyük risk olan işləәrin aparılması: sentrifuqada

həәrləәtməә, xırdalama, qarışdırma, intensiv çalxalama, yaxud qarışdırma, ultrasəәsləә doğrama, içəәrisindəә infeksion material olan konteynerləәrin açılması, heyvanlardan vəә embrionlardan infeksion materialın götürülməәsi.

16

Şəәkil 3. 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan nümunəәvi laboratoriya 3. ƏӘkin üçün birdəәfəәlik plastik ilğəәkləәr (petləәləәr). Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında

aerozolun əәməәləә gəәlməә imkanını azaltmaq məәqsəәdiləә ilğəәkləәri yandırmaq üçün elektrik zibilyandıranlardan istifadəә etməәk olar.

4. Qapağı burulub-bağlanan qablar vəә sınaq şüşəәləәri. 5. Yoluxucu materialların avtoklav yaxud digəәr vasitəәləәrləә dekontaminasiyasi. 6. İmkan daxilindəә şüşəә pipetkaların əәvəәzinəә birdəәfəәlik plastik Paster pipetkaların-

dan istifadəә edilməәsi. 7. Avtoklavlar vəә ona oxşar avadanlıqlar, bioloji təәhlükəәsizlik boksları istismara ve-

rilməәzdəәn öncəә sertifikasiyadan keçməәlidirləәr. Növbəәti sertifikasiya avadanlığı hazırla-yan zavodun təәlimatına uyğun olaraq müəәyyəәn fasiləәdəәn sonra aparılır (7-ci bəәndəә bax).

3.4. Sağlamlıq üzəәrindəә tibbi nəәzarəәt vəә müşahidəә Laboratoriyanın rəәhbəәrliyi laboratoriya işçiləәrinin sağlamlığı üzəәrindəә lazımi tibbi

müşahidəәnin aparılması üçün cavabdehdir. Müşahidəәnin məәqsəәdi peşəә xəәstəәlikləәrinin qarşısını almaq üçündür. Bu məәqsəәdləә aşağıdakı təәdbirləәr həәyata keçirilir:

1. Müəәyyəәn olunmuş müddəәtdəә aktiv vəә passiv immunizasiyanın keçirilməәsi (2 nömrəәli əәlavəәyəә bax).

2. Laboratoriyadaxili infeksiyalarının erkəәn diaqnostikası. 3. İnfeksiyalara qarşı yüksəәk həәssaslığı olan şəәxsləәrin (məәs. hamiləә qadınlar vəә ya

immuniteti zəәif olanlar) laboratoriya işindəәn kəәnarlaşdırılması. 4. Personalın effektiv fəәrdi vasitəәləәr iləә təәmin edilməәsi vəә qorunma təәdbirləәrinin

görülməәsi. 1-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan mikroorqanizmləәrləә işləәyəәn işçiləәr

üzəәrindəә aparılan müşahidəәnin prinsipləәri Təәcrübəә göstəәrir ki, 1-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә mikroorqanizmləәr iləә iş

17

zamanı insanların vəә ya heyvanların xəәstəәləәnməәsi (zoonoz xəәstəәlikləәri) müşahidəә olun-mur. Bununla beləә işəә qəәbul edilməәzdəәn öncəә bütün laboratoriya işçiləәri tibbi müayinəәdəәn keçməәlidirləәr. İşçiləәr həәmçinin baş vermiş xəәstəәlikləәr vəә hadisəәləәr haqqında operativ məәlumatlarla təәmin edilməәlidirləәr. Bu məәqsəәdləә bütün laboratoriya işçiləәrinin nəәzəәrinəә mikrobioloji müayinəәləәrin texnikasına riayəәt olunmasının vacibliyi çatdırıl-malıdır.

2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan mikroorqanizmləәrləә işləәyəәn işçiləәr

üzəәrindəә aparılan müşahidəәnin prinsipləәri 1. İşəә qəәbul ediləәn vəә yeni iş yerinəә keçiriləәn şəәxsləәr tibbi müayinəәdəәn

keçməәlidirləәr. Bu müayinəә zamanı tibbi qeydiyyat vəәrəәqi açılmalı vəә işçinin qəәbul ediləәcəәyi peşəәyəә yararlığını müəәyyəәn etməәk üçün məәqsəәdli tibbi baxış keçirilməәlidir.

2. Laboratoriya rəәhbəәrliyi işçiləәrin xəәstəәləәnməә vəә işəә çıxmama hallarını qeydiyyata almalıdır.

3.5. Təәlim

İşçinin səәhvi vəә az təәcrübəәli olması, laboratoriya personalının qorunması üçün həәyata keçiriləәn təәhlükəәsizlik təәdbirləәrinin səәməәrəәsini azaldır. Beləәlikləә texniki təәhlükəәsizlik üzrəә təәlimat keçəәn personal, laboratoriyada baş verəә biləәcəәk riskin müəәyyəәn edilməәsi vəә onun azaldılması yolları iləә yaxşı tanış olarsa, bu laboratoriyadaxili infeksiyaların vəә bəәdbəәxt hadisəәləәrin qarşısının alınmasında əәsas element sayılır. Eləә bu səәbəәbdəәn dəә işçiləәrəә təәhlükəәsizlik təәdbirləәrinin müntəәzəәm olaraq vəә işin gedişi zamanı öyrəәdilməәsi çox böyük əәhəәmiyyəәt kəәsb edir. Texniki təәhlükəәsizlik üzrəә proqramın səәməәrəәsi laboratoriya rəәhbəәrliyindəәn asılıdır. Beləә ki, rəәhbəәrlik laboratoriya işini eləә təәşkil etməәlidir ki, işçiləәrəә keçiriləәn baza təәlimləәrinəә texniki təәhlükəәsizlik üzrəә məәsəәləәləәr dəә daxil edilsin. Texniki təәhlükəәsizlik üzrəә təәdbirləәr işəә yeni qəәbul ediləәn işçiləәrin öyrəәdilməә proqramında daima öz əәksini tapmalıdır. Laboratoriya personalı təәcrübəә kodeksi iləә vəә bu laboratoriyanın işinəә dair ümumi təәklifləәrləә, o cümləәdəәn texniki təәhlükəәsizlik vəә iş proseduraları haqqında olan göstəәrişləәrləә tanış olmalıdır. Bununla əәlaqəәdar müəәyyəәn təәdbirləәr görülməәlidir ki, laboratoriya işçiləәrinin ümumi təәklifləәri oxuyub məәnimsəәməәk haqqında zəәmanəәt olsun (məәs. işçinin təәlimat iləә tanış olması haqqında işçinin imza atması). Laboratoriyanın bölməә rəәhbəәrləәri öz tabeliyindəә olan işçiləәrin laboratoriya təәcrübəәsi üzrəә öyrəәdilməәsindəә mühüm rol oynamalıdırlar. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh olan şəәxs təәdris vasitəәləәrini vəә səәnəәdləәrini işləәyib hazırlamaqla təәlimin keçirilməәsinəә yardım edəә biləәr. Aşağıda göstəәriləәnləәr yüksəәk risk təәşkil edir vəә təәhlükəәsizlik metodlarının öyrəәdilməәsindəә bütün işçiləәr bunu nəәzəәrəә almalıdırlar:

1. Bakterioloji petləәləәrin yandırılması, aqarlı petri kasasına əәkməә, pipetkadan istifadəә etməә, yaxmaların hazırlanması, kultura olan qabların ağzının açılması, qan nümunəәləәrinin, zəәrdabların alınması, sentrifuqada həәrləәtməә vəә s. zamanı əәməәləә gəәləәn inhalyasiya riski (aerozolların əәməәləә gəәlməәsi).

2. Nümunəәləәrləә, yaxmalarla vəә kulturalarla iş zamanı patogen agentin həәzm üzvləәrinəә düşməә riski.

3. Şpris vəә iynəәləәrdəәn istifadəә edilməәsi iləә əәlaqəәdar olan dəәrialtı yoluxma riski. 4. Heyvanlarla işləә əәlaqəәdar olan dişləәməә vəә cırmaqlama riski. 5. Potensial təәhlükəә təәşkil edəәn qan vəә digəәr patogen materiallar iləә işləәdikdəә əәməәləә

gəәləәn risk. 6. Yoluxucu materialların kəәnarlaşdırılması nəәticəәsindəә yaranan risk.

18

3.6. Tullantıların kəәnarlaşdırılması Laboratoriyada tullantıların dekontaminasiyası vəә son olaraq kəәnarlaşdırılması biri-

biri iləә sıx əәlaqəәdardır. Gün əәrzindəә onların yalnız bir hissəәsi faktiki olaraq kəәnarlaşdırılır vəә ya məәhv edilir. Qabların böyük bir hissəәsi, aləәtləәr vəә laboratoriya paltarları təәkrar istifadəә edilir. Burada əәsas prinsip ondan ibarəәtdir ki, yoluxucu material dekontaminasiya olunmalı, avtoklavlaşdırılmalı vəә ya laboratoriyanın özündəә məәhv edilməәlidir.

Potensial təәhlükəәli yoluxucu materiallarla, yaxud mikroorqanizmləәrləә vəә həәmçinin heyvanlarla əәlaqəәsi olan həәr hansı obyektləәrin vəә ya materialların laboratoriyadan kəәnarlaşdırılmasından öncəә aşağıdakı əәsas məәsəәləәləәri həәll etməәk lazımdır:

1. Bu obyekt vəә materiallar müvafiq proseduraların köməәyi iləә effektiv sterilizasiyaya vəә ya dezinfeksiyaya məәruz qalıblarmı?

2. ƏӘgəәr yox, onda bu obyekt yaxud materiallar təәxirəә salınmadan yerindəәcəә məәhv edilməәsi vəә ya yandırması məәqsəәdi iləә imkanı olan digəәr laboratoriyaya göndəәrilməәsi üçün müəәyyəәn edilmiş üsullarla qablaşdırılıbmı?

3. Dezinfeksiya yaxud sterilizasiya olunmuş obyekt vəә ya materialların kəәnarlaşdırılması, bu proseduru həәyata keçirəәnləәr vəә ya bu obyekt vəә ya materiallarla laboratoriyadan kəәnarda təәmasda olanlar üçün əәlavəә potensial təәhlükəә iləә (bioloji yaxud başqa) əәlaqəәdardırmı?

Dekontaminasiya Dekontaminasiyanın əәsas üsulu buxarla avtoklavlaşdırılmadan ibarəәtdir. Dekon-

taminasiya vəә ya məәhv ediləәcəәk materiallar konteynerləәrəә, məәsəәləәn avtoklavlaşdırılan plastik paketləәrəә (avtoklavlaşdırılma, yaxud məәhv edilməәdəәn asılı olaraq müxtəәlif rəәngli paketləәrəә) yerləәşdirilməәlidir. Alternativ metodlardan o vaxt istifadəә edilir ki, onların köməәyi iləә mikroorqanizmləәr uzaqlaşdırılsın vəә yaxud məәhv edilsin (14-cü bəәndəә bax).

Kontaminasiya olunmuş materialların vəә tullantıların işləәnməәsi vəә

kəәnarlaşdırılması Konteynerləәrəә uyğun olaraq identifikasiya sistemi müəәyyəәn olunmalı vəә

kontaminasiya olunası materialların kateqoriyaları təәyin edilməәlidir. Bunun üçün milli vəә beynəәlxalq norma vəә qaydalara riayəәt etməәk lazımdır. Kateqoriyalar aşağıdakı kimidir.

1. Kontaminasiya olunmayan (infeksion olmayanlar), hansı ki təәkrar istifadəә oluna biləәrləәr vəә ya ümumi «məәişəәt» tullantıları iləә birlikdəә kəәnarlaşdırıla biləәrləәr.

2. Kontaminasiya olunan (infeksion olanlar) «deşici əәşyalar» – iynəәləәr, neştəәrləәr, bıçaqlar vəә ya şüşəә qırıntıları. Bunları bütün hallarda kontaminasiya olunmuş kimi təәmizləәməәk üçün divarları möhkəәm vəә qapaqlı konteynerləәrəә yığmaq lazımdır.

3. Avtoklavlaşdırma yolu iləә dekotaminasiya olunacaq kontaminasiya olunmuş materiallar (hansı ki, sonradan yuyulur vəә təәkrar istifadəә olunur).

4. Avtoklavlaşdırma vəә kəәnarlaşdırma üçün nəәzəәrdəә tutulan kontaminasiya olunmuş materiallar

5. Yandırılmağa məәruz qalası kontaminasiya olunmuş materiallar. Deşici əәşyalar Dəәrialtı inyeksiyalar üçün nəәzəәrdəә tutulan iynəәləәr istifadəәdəәn sonra yenidəәn

kolpakla bağlanılmamalı, bəәrkidilməәməәli vəә birdəәfəәlik şprisdəәn çıxarılmamalıdır. Onlar yığılmış şəәkildəә möhkəәm divarlı birdəәfəәlik konteynerəә qoyulur. Ayrıca yaxud iynəә iləә birlikdəә istifadəә olunmuş birdəәfəәlik şprisləәr iynəәləәr üçün nəәzəәrdəә tutulan möhkəәm divarlı

19

birdəәfəәlik konteynerəә yerləәşdirilir vəә məәhv edilir. Lazım gəәldikdəә onlar qabaqcadan avtoklavlaşdırmaya məәruz qalırlar. Möhkəәm divarlı birdəәfəәlik konteynerləәr deşilməәyəә qarşı davamlı olmalı vəә axıra qəәdəәr doldurulmamalıdırlar. Onlar öz həәcminin dörddəә üç hissəәsinəә qəәdəәr doldurulduqdan sonra “kontaminasiya olunmuş tullantılar üçün xüsusi konteyner"əә yığılır, qızdırılır vəә əәgəәr təәləәb olunarsa qabaqcadan avtoklavlaşdırılır. İynəәləәr üçün nəәzəәrdəә tutulan birdəәfəәlik möhkəәm konteynerləәri zibilxanaya atmaq olmaz.

Avtoklavlaşdırmaya vəә təәkrar istifadəәyəә məәruz qalan kontaminasiya olunmuş potensial infeksion materiallar

Avtoklavlaşdırmaya vəә təәkrar istifadəәyəә məәruz qalan kontaminasiya olunmuş (potensial infeksion) materiallar qabaqcadan yuyulmur. Həәr hansı lazımi təәmizləәməә vəә ya təәmir, avtoklavlaşdırma vəә ya dezinfeksiyadan sonra aparılır.

Kəәnarlaşdırmaya məәruz qalan kontaminasiya olunmuş (potensial infeksion) materiallar

İynəәləәrdəәn əәlavəә bütün kontaminasiya olunmuş (potensial infeksion) materiallar su keçirməәyəәn konteynerləәrdəә avtoklavlaşdırılmalıdırlar (müxtəәlif rəәngli, avtoklavlaşdırılan plastik paketləәrdəә). Avtoklavlaşdırmadan sonra material daşınmaq üçün nəәzəәrdəә tutulan konteynerləәrəә yığılır vəә yandırılmaq üçün aparılır. Tibbi-sanitar yardım göstəәrilməәsi nəәticəәsindəә əәməәləә gəәləәn tullantılar imkan daxilindəә, həәtta onların dekontaminasiyasından sonra beləә zibilxanaya atılmamalıdır. ƏӘgəәr onları laboratoriyanın əәrazisindəә yandırmaq mümkündürsəә, onda onları avtoklavlaşdırmamaq olar. Beləә ki, yoluxmuş obyektləәr işarəәləәnmiş konteynerləәrəә (müxtəәlif rəәngli paketləәrəә) yerləәşdirilir vəә birbaşa yandırılma yerinəә aparılır. Çoxdəәfəәli istifadəә üçün nəәzəәrdəә tutulan nəәqledici konteynerləәr su keçirməәyəәn olmalı vəә ağzı bəәrk bağlanan qapaqla örtülməәlidirləәr. Konteynerləәr laboratoriyaya qaytarılmazdan vəә sonrakı istifadəәdəәn əәvvəәl dezinfeksiya olunmalı vəә yuyulmalıdırlar. Həәr işçi yerindəә birdəәfəәlik konteynerləәr vəә içəәrisindəә dezinfeksiyaedici vasitəә olan qab (yaxşı olar ki, sınmayan – plastik) olmalıdır. Dezinfeksiyaedici vasitəәdəәn istifadəә etdikdəә tullantılar, dezinfeksiyaedicinin növündəәn asılı olaraq müəәyyəәn müddəәtdəә dezinfeksiyaedici iləә birbaşa təәmasda olmalıdır. Birdəәfəәlik konteynerləәr təәkrar istifadəәdəәn əәvvəәl dezinfeksiya olunmalı vəә yuyulmalıdır. Yoluxucu tullantılar laboratoriyanın bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinəә uyğun olaraq səәhiyyəә vəә əәtraf mühitin mühafizəәsi iləә məәşğul olan orqanlarının razılığı iləә yandırılır.

3.7. Kimyəәvi, yanğın əәleyhinəә, elektrik vəә radiasiya təәhlükəәsizliyi vəә

həәmin təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün lazım olan avadanlıqlar Patogen orqanizmləәrin izolyasiya sisteminin pozuntuları nəәticəәsindəә fövqəәladəә

hadisəәləәr, məәsəәləәn, yanğın, kimyəәvi, elektrik yaxud radioloji qəәzalar baş verəә biləәr. Ona görəә dəә mikrobioloji laboratoriyalarda bu sahəәləәr üzrəә yüksəәk təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi yaradılmalıdır. Bu sahəәləәr üzrəә qaydaların işləәnib hazırlanması vəә bu qaydaların icrasını müşahidəә etməәk milli yaxud yerli orqanların vəәzifəәsinəә daxildir vəә lazım gəәldikdəә köməәk üçün onlara müraciəәt edilməәlidir. Kimyəәvi, yanğın, elektrik vəә radiasiya təәhlükəәsi haqqında müddəәalar bu göstəәrişləәrin 6-cı hissəәsindəә (təәhlükəәli kimyəәvi maddəәləәr vəә laboratoriya şəәraitindəә işin digəәr təәhlükəәli amilləәri bölməәləәrinəә bax) göstəәrilir. Təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün istifadəә olunan avadanlıqlar haqqında əәlavəә məәlumatlar isəә “təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün avadanlıqlar bölməәsindəә” göstəәrilir.

20

4. İzolyasiya olunmuş laboratoriyalar – 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi

3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan izolyasiya olunmuş laboratoriyalar 3-cü risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә vəә böyük həәcmdəә yaxud yüksəәk konsentrasiyada olan 2-ci risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәr iləә (hansı ki, aerozolların əәməәləә gəәlməәsi yüksəәk təәhlükəә təәşkil edir) işləәməәk üçün layihəәləәşdirilir. 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә izolyasiya olunma 1-ci vəә 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan baza laboratoriyaları iləә müqayisəәdəә işçi proqramları vəә təәhlükəәsizlik proqramlarının genişləәndirilməәsini nəәzəәrdəә tutur (1 vəә 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli baza laboratoriyaları bölməәsinəә bax). Bu bölməәdəә göstəәriləәn rəәhbəәrlik prinsipləәri 1-ci vəә 2-ci təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan baza laboratoriyalarının qaydalarına əәlavəә kimi təәqdim edilmişdir.

Beləәlikləә ilk növbəәdəә bu qaydalar əәldəә rəәhbəәr tutulmalı vəә bundan sonra isəә 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin qaydaları əәsas götürülməәlidir. ƏӘsas dəәyişiklikləәr aşağıdakı bölməәləәrəә aid edilir:

1. Praktikanın kodeksi. 2. Laboratoriya vəә laboratoriya otaqlarının layihəәləәşdirilməәsi. 3. Sağlamlıq üzəәrindəә nəәzarəәt vəә müşahidəә. Bu kateqoriyaya daxil olan labo-

ratoriyalar milli vəә ya digəәr münasib səәhiyyəә orqanlarında qeydiyyatdan keçməәlidirləәr. 4.1. Təәcrübəәnin kodeksi 1-ci vəә 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan baza laboratoriyaları üçün təәtbiq

ediləәn praktika kodeksi aşağıdakı dəәyişiklikləәrdəәn ibarəәtdir: 1. Laboratoriyanın iş otaqlarının qapılarında bioloji təәhlükəәsizliyin səәviyyəәsi vəә

buraxılışa nəәzarəәt edəәn laboratoriya rəәhbəәrinin soyadı göstəәrilməәkləә, həәmçinin laboratoriyaya girişin xüsusi şəәrtləәri (immunizasiya vəә s.) əәks olunmaqla bioloji təәhlükəәni göstəәrəәn (1-ci şəәkiləә bax) beynəәlxalq nişan vəә simvol asılır.

2. laboratoriyada öndəәn bağlanan xalat tipindəә olan xüsusi paltar, iş kostyumu, xüsusi paltar, kolpak, lazım gəәldikdəә isəә baxil yaxud xüsusi ayaqqabı geyinilməәlidir. Öndəәn düyməәləәnəәn, o cümləәdəәn qısa qollu standart xalatdan istifadəә edilməәməәlidir. Laboratoriya paltarını laboratoriyadan kəәnarda geyməәk qadağandır vəә yuyulmadan əәvvəәl paltar dekontaminasiya olunmalıdır. Şəәxsi paltarı soyunaraq xüsusi laboratoriya pal-tarının geyinilməәsi bir sıra patogen agentləәrləә iş zamanı özünü tamamiləә doğrultmuşdur.

3. Bütün potensial infeksion materiallarla açıq manipulyasiyalar bioloji təәhlü-kəәsizlik bokslarında yaxud digəәr birincili izolyasiya olunmuş uyğunlaşdırılmış avadanlıqlarda aparılmalıdır (10-cu fəәsiləә bax).

4. Lazım gəәldikdəә müxtəәlif patogen agentləәrləә yoluxdurulmuş heyvanlar saxlanılan otaqlarda qoruyucu respiratorlar geyinilməәlidir (11-ci fəәsiləә bax).

4.2. Laboratoriya binalarının vəә laboratoriya otaqlarının

layihəәləәndirilməәsi Bu halda aşağıdakı modifikasiyası istisna olunmaqla 1-ci vəә 2-ci bioloji

təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan baza laboratoriya otaqları üçün layihəәləәşdirməә forması təәtbiq edilir:

21

1. laboratoriya binanın səәrbəәst keçid üçün icazəә veriləәn digəәr hissəәləәrindəәn ayrılır. Laboratoriyanın dəәhlizin son hissəәsindəә yerləәşdirilməәsi iləә əәlavəә izolyasiyaya nail olunur. Vestibül təәmiz vəә çirkli paltarların çeşidləәnməәsi üçün müəәyyəәn vasitəәləәrləә vəә lazım gəәldikdəә duşla təәmin edilməәlidir.

2. Vestibülün qapıları özü-özünəә bağlanan vəә qarşılıqlı bloklanan olmalıdır ki, onlar növbəәli şəәkildəә açıla bilsinləәr (yəәni qapının biri açıldıqda o birisi bağlanır vəә əәksinəә). Fövqəәladəә hallar üçün sına biləәn panelləәr şəәklindəә qəәza çıxışları layihəәləәşdiriləә biləәr.

3. Divarların, döşəәməәnin vəә tavanın səәthi suya davamlı vəә asan yuyulan olmalıdır. Bu səәthləәrdəә olan deşik vəә çatlar (məәsəәləәn, çıxış boruları üçün) otaqların dekontaminasi-yasını təәmin etməәk üçün germetik olaraq bağlanmalıdır.

4. Laboratoriya otaqları kontaminasiyanın qarşısını almaq üçün germetik olmalıdır. Bu məәqsəәdləә ventilyasiya sistemi dəә layihəәləәşdirilməәlidir.

5. Pəәncəәrəәləәr bağlı, germetik olmalı vəә sınmayan şüşəә iləә təәmin edilməәlidir. 6. Həәr laboratoriyanın çıxış qapısının yanında əәlləәri yumaq üçün avtomatik kranlar

quraşdırılmalıdır. 7. Laboratoriyada məәnfi təәzyiq yaratmaq üçün idarəәolunan ventilyasiya sistemi

quraşdırılmalıdır; yəәni eləә etməәk lazımdır ki, hava laboratoriyanın iş otaqlarına doğru getsin. Personalın hava axınının laboratoriya otaqlarına doğru getməәsinəә nəәzarəәt etməәsi üçün vəә həәmçinin həәyəәcan siqnalı olan (yaxud onsuz) vizual nəәzarəәt sistemi quraşdırıl-malıdır.

8. Ventilyasiya sistemi eləә layihəәləәşdirilməәlidir ki, 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin izolyasiya olunmuş laboratoriyasından digəәr binalara keçməәsin. Hava HEPA tipli filtrləәrin köməәyi iləә süzüləә biləәr vəә laboratoriyanın öz daxilindəә təәkrar dövr edəә biləәr. Laboratoriyanın işləәnmiş havası (bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında dövr etməәyəәn hava) binadan eləә çıxarılmalıdır ki, o xidməәti vəә yaşayış binalarından vəә həәmçinin təәmiz hava götürəәn deşikdəәn uzağa yayılsın. İşləәdiləәn patogen agentin növündəәn asılı olaraq, təәklif edilir ki, bu hava nazik təәmizləәməә filtrindəәn (HEPA) keçməәkləә buraxılsın. Labora-toriyanın iş otaqlarında uzun müddəәt qalan müsbəәt təәzyiqin qarşısını almaq üçün istiliyi, ventilyasiyanı vəә havanın səәrinləәşdirilməәsini təәnzimləәyəәn sistem quraşdırmaq olar.

9. Bütün HEPA filtrləәri eləә quraşdırılmalıdır ki, qazların dekontaminasiyasına nəәzarəәti həәyata keçirməәk mümkün olsun.

10. Bioloji təәhlükəәsizlik boksları keçiddəәn uzaqda, hava axınından, giriş qa-pılarından vəә ventilyasiya sistemindəәn kəәnarda yerləәşdirilməәlidir (bioloji təәhlükəәsizlik boksları bölməәsinəә bax).

11. I vəә II tip bioloji təәhlükəәsizlik bokslarından HEPA filtrləәri vasitəәsiləә buraxılan hava (bioloji təәhlükəәsizlik boksları bölməәsinəә bax) xarici təәrəәfdəәn eləә aparılmalıdır ki, bokslarda hava balansı pozulmasın.

12. Tullantıların dekontaminasiyası üçün nəәzəәrdəә tutulan avtoklav laboratoriyanın daxilindəә yerləәşdirilməәlidir. ƏӘgəәr izolyasiya olunmuş laboratoriyadan dekontaminasiyaya yaxud məәhv edilməәyəә məәruz qalası yoluxmuş tullantıları kəәnarlaşdırmaq lazımdırsa, onda onları ağzı bağlı, germetik vəә zəәrbəәyəә davamlı xüsusi konteynerləәrdəә milli yaxud beynəәlxalq norma vəә qaydalara uyğun olaraq aparmaq lazımdır.

13. Su təәchizatı sistemi suyun əәks istiqaməәtəә axınının qarşısını almaq üçün xüsusi bağlayıcı qurğularla təәchiz edilməәlidir. Vakuum magistralı duru dezinfeksiyaedici vasi-təәləәri tutub saxlayan qurğuların vəә HEPA filtrləәrinin yaxud analoji qurğuların köməәyi iləә qorunmalıdır. Alternativ vakuum nasosları da həәmçinin müvafiq duru dezinfeksiyaedici vasitəәləәri tutub saxlayan qurğular vəә filtrləәrin köməәyi iləә lazımı səәviyyəәdəә qorunmalıdır.

14. 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan izolyasiya olunmuş laborato-

22

riyalarda binanın sxemi vəә əәməәliyyat proseduraları səәnəәdləәşdirilməәlidir. 4.3. Laboratoriya avadanlıqları Avadanlıqların seçilməәsi prinsipləәri, bioloji təәhlükəәsizlik boksları (bioloji

təәhlükəәsizlik boksları bölməәsinəә bax) da daxil olmaqla 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəә-sindəә olan baza laboratoriyasında olduğu kimidir. Bununla beləә 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә bütün potensial infeksion materiallar iləә həәyata keçiriləәn manipulyasiyalar bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında vəә ya digəәr ilkin izolyasiya olunmuş qurğularda aparılmalıdır. Sentrifuqa kimi avadanlıqlara xüsusi diqqəәt yetirilməәlidir. Sentrifuqa üçün əәlavəә olaraq izolyasiya olunmuş qurğular, məәsəәləәn, qoruyucu futlyar yaxud izolyasiya olunmuş rotorlar təәləәb olunur. Bəәzi sentrifuqalar yaxud digəәr avadanlıqlar üçün, məәsəәləәn, yoluxmuş hüceyrəәləәrin çeşidləәnməәsindəә istifadəә olunan aləәtləәr üçün havanın axınını təәmin edəәn vəә HEPA filtrləәri vəә digəәr effektiv izolyasiya vasitəәləәri iləә təәchiz edilmiş əәlavəә ventilyasiya sistemi lazım gəәləә biləәr.

4.4. Sağlamlıq üzəәrindəә tibbi nəәzarəәt vəә müşahidəә 1-ci vəә 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan baza laboratoriyası personalının

sağlamlığı üzəәrindəә tibbi nəәzarəәt vəә müşahidəә proqramı aşağıdakı bəәzi istisnalarla 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan izolyasiya olunmuş laboratoriyalar üçün təәtbiq ediləә biləәr:

1. 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan izolyasiya olunmuş laboratoriyada işləәyəәn bütün personalın tibbi müayinəәdəәn keçməәsi məәcburidir.

2. Tibbi müayinəәnin qaneedici nəәticəәsini aldıqdan sonra müayinəә olunan şəәxsəә tibbi kart (məәsəәləәn, 2-ci şəәkildəә göstəәrdiyi kimi) verilir ki, bu da onun 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan izolyasiya olunmuş laboratoriyada işləәdiyini təәsdiq edir. Karta sahibinin şəәkli yapışdırılır. Kartın sahibi həәmişəә onu özü iləә gəәzdirməәlidir. Karta adları göstəәriləәn cavabdeh şəәxsləәrləә (buraya laboratoriya müdiri, həәkim-konsultant vəә texniki təәhlükəәsizlik üzrəә cavabdeh şəәxs daxil ediləә biləәr) işçi qaydasında əәlaqəә saxlamaq olar.

23

Şəәkil 4. 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan nümunəәvi laboratoriya A. Kartın üz hissəәsi

B. Arxa hissəә

Həәkimin diqqəәtinəә Bu kartın sahibi_____________________________________________ işləәyir. Bu müəәssisəәdəә patogen viruslar, rikketsiyalar, bakteriyalar s. müayinəәləәr aparılır. Xəәstəәləәnməә hadisəәsi zamanı işçinin hansı patogen agentləә işləәməәsi haqqında məәlumat almaq üçün rəәhbəәrliyəә müraciəәt edin. Laboratoriyanın adı__________________________________________________ Ünvan____________________________________________________________ __________________________________________________________________ Telefon_______________________________

Şəәkil 5. Təәcili məәsləәhəәt üçün tibbi kartın nümunəәsi

Xəәstəәləәnməә haqqında məәlumat Soyadı_______________________________________ _____________________________________________

Kart sahibinin diqqəәtinəә Kartı həәmişəә özü iləә gəәzdirməәlidir. Həәrarəәtləә müşayiəәt olunan

qəәfləәtəәn xəәstəәləәnməә hadisəәsi zamanı kartı öz müalicəә həәkiminizəә göstəәrin vəә aşağıda göstəәriləәn şəәxsləәrdəәn birinəә müraciəәt edin

Həәkim________________________________________ tel (iş) ______________________________________________ tel (ev) Həәkim________________________________________ tel (iş) ______________________________________________ tel (ev)

Kart sahibinin şəәkli

24

5. Maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriya – 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi

4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriya 4-cü risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә işləәməәk üçündür. Maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriyaların tikintisi vəә istismara buraxılması zamanı beləә laboratoriyalar üzrəә iş təәcrübəәsi olan müəәssisəәləәrləә məәsləәhəәtləәşməәk lazımdır. Maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriyaların fəәaliyyəәti milli vəә digəәr səәhiyyəә orqanlarının (bu məәsəәləәyəә aidiyyatı olan) nəәzarəәti altında olmalıdır. 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan laboratoriyanın yaradılmasını qarşısında məәqsəәd qoyan təәşkilat əәlavəә məәlumat almaq üçün ÜST-in bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә proqramının əәməәkdaşlarına müraciəәt etməәlidir.

5.1. Təәcrübəәnin kodeksi 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi üçün praktika kodeksi aşağıdakı əәlavəәləәrləә 3-cü

bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin praktika kodeksinəә uyğundur: 1. "2 nəәfəәrləә iş" qaydası təәtbiq edilməәlidir ki, buna əәsasəәn dəә laboratoriyada təәk

işləәməәyəә icazəә verilmir. Bu xüsusiləә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli laboratoriyada izolyasiya olunmuş fəәrdi qoruyucu vasitəәləәrdəәn istifadəә edilməәkləә aparılan iş zamanı vacibdir.

2. Laboratoriyaya daxil olmazdan yaxud oradan çıxmazdan öncəә işçi paltarını vəә ayaqqabısını tam dəәyişdirməәlidir.

3. İşçiləәrəә travma yaxud xəәstəәlik hadisəәləәri zamanı qəәza evakuasiyası qaydaları öyrəәdilməәlidir.

4. Gündəәlik iş üçün 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriyada işləәyəәn personal iləә laboratoriyadan kəәnarda olan yardımçı personal arasında əәlaqəә sistemi yaradılmalıdır.

5.2. Laboratoriyanın vəә laboratoriya binalarının layihəәləәndirilməәsi 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan izolyasiya olunmuş laboratoriyanın

xüsusiyyəәtləәri aşağıdakı əәlavəәləәrləә 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan laboratoriyanın xüsusiyyəәtləәrinəә uyğundur:

1. İlkin izolyasiya. Effektiv ilkin izolyasiya aşağıdakı bir, yaxud bir neçəә vasitəәnin istifadəәsi hesabına təәmin olunur:

- III tip bioloji təәhlükəәsizlik laboratoriyası. Daxil olduqda azı 2 qapıdan keçməәk lazımdır ki, binanın III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksları yerləәşəәn hissəәsinəә çatasan. Laboratoriyanın beləә konfiqurasiyasında III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksları ilkin izolyasiyanı təәmin edir. Daxilindəә vəә xaricindəә soyunub-geyinməә otaqları olan ayrıca duş kabinəәləәri nəәzəәrdəә tutulmalıdır. İşçiləәr soyunub-geyinməә otağından bioloji boks otağına apara bilməәdikləәri ehtiyat vəә materialları iki qat qapı iləә təәchiz edilmiş avtoklava yaxud fumiqasiya kamerasına gəәtirirləәr. Avtoklavın xarici qapısı etibarlı şəәkildəә bağlandıqdan sonra laboratoriyanın daxilindəә olan personal daxili qapını açaraq materialı çıxara biləәr. Avtoklavın yaxud fumiqasiya kamerasının qapıları qarşılıqlı şəәkildəә eləә bloklaşır ki, avtoklavda sterilizasiya müddəәti yaxud fumiqasiya kamerasında dekontaminasiya qurtarmadan xarici qapı açıla bilməәsin (bioloji təәhlükəәsizlik boksları bölməәsinəә bax).

25

- fəәrdi qorunma vasitəәləәri istifadəә ediləәn laboratoriya. Quruluşuna vəә irəәli sürüləәn təәləәbləәrəә görəә hava iləә təәmin edəәn avtonom aparatla təәchiz edilmiş beləә laboratoriya xeyli dəәrəәcəәdəә III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksları olan IV səәviyyəә bioloji təәhlükəәsizlik laboratoriyasından fəәrqləәnir. Laboratoriyanın otaqları fəәrdi qorunma üçün izolyasiya vasitəәləәrindəәn istifadəә etməәkləә eləә yerləәşdirilir ki, işçi infeksion materiallar iləә manipulyasiyalar aparılan iş zonasına daxil olmazdan əәvvəәl soyunub-geyinməә otağından vəә dekontaminasiya zonasından keçsin. Bununla əәlaqəәdar laboratoriyanın izolyasiya olunmuş zonasını təәrk edəәn işçiləәr üçün duş kabinəәləәri quraşdırmaq lazımdır ki, onların xüsusi iş paltarları dekontaminasiya olunsun. Bundan başqa ayrıca olaraq daxilindəә vəә xaricindəә soyunub-geyinməә otaqları olan duş kabinəәləәri dəә düzəәltməәk lazımdır. İş zonasına daxil olan işçiləәr, daxili qalıq təәzyiqi olan HEPA filtrləәri vəә hava iləә təәchiz edəәn qurğusu olan tam qoruyucu kostyum geyməәlidirləәr. Fövqəәladəә hallarda onu istifadəә etməәk üçün, qoruyucu kostyumda 100% avtonomluğa malik vəә heç nəәdəәn asılı olmayan hava məәnbəәyi üçün sistem olmalıdır. Fəәrdi qoruma üçün izolyasiya olunmuş vasitəәləәrdəәn istifadəә etməәkləә laboratoriyaya daxil olma hava keçirməәyəәn qapılarla təәchiz edilmiş hava şlüzündəәn keçməәkləә həәyata keçirilir. Mexaniki sistemdəә yaxud hava təәchizatı sistemindəә olan nasazlıq hallarına görəә beləә laboratoriyada işləәyəәn personal üçün xəәbəәrdarlıq sistemi nəәzəәrdəә tutulmalıdır (bioloji təәhlükəәsizlik boksları bölməәsinəә bax).

2. Nizamlanan buraxılış. Maksimal izolyasiya olunan 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli laboratoriya ayrıca binada yaxud mühafizəә olunan binanın xüsusi ayrılmış bir hissəәsindəә yerləәşdirilməәlidir. Laboratoriyada vəә ondan kəәnarda personalın vəә iş materiallarının yerinin dəәyişdirilməәsi hava slyüzündəәn keçməәkləә həәyata keçirilir. Girişdəә işçi paltarını tam dəәyişdirir, oradan çıxdıqda isəә duş qəәbul edir vəә yenidəәn gündəәlik paltarını geyir.

3. Nizamlanan hava təәchizatı sistemi. Laboratoriyada məәnfi təәzyiqi qoruyub saxlamaq lazımdır. Havanın verilməәsi vəә ötürülməәsi HEPA filtrindəәn keçməәlidir. III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksu olan laboratoriya vəә fəәrdi qorunma üçün izolyasiya vasitəәləәri olan laboratoriya əәsaslı fəәrqləәrləә xarakterizəә olunur:

- III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksu olan laboratoriya. III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksuna hava binanın özündəәn, boksda qurulan HEPA filtirindəәn keçməәkləә vəә ya birbaşa hava verəәn sistemdəәn verilir. İşləәnmiş havanın III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksundan buraxılmasından əәvvəәl HEPA filtrindəәn keçməәsi lazımdır. İş zamanı boksda olan təәzyiq həәmişəә laboratoriya otaqlarında olan təәzyiqdəәn aşağı olmalıdır. Boksla təәchiz olunmuş laboratoriyada dövr etməәyəәn havası olan avtonom ventilyasiya sistemi olmalıdır.

- fəәrdi qorunma üçün izolyasiya olunmuş vasitəәləәri olan laboratoriya. Otaqlara hava verilməәsi vəә onun ötürülməәsini təәmin edəәn ayrıca ventilyasiya sistemi olmalıdır. Ventilyasiya sisteminəә veriləәn vəә ötürüləәn havanın komponentləәri eləә balanslaşdırılmalıdır ki, işçi zonasında havanın axını az təәhlükəәli zonadan yüksəәk potensial təәhlükəәli zonaya istiqaməәtləәnsin.

Laboratoriyada daimi məәnfi təәzyiq rejimini yaratmaq üçün ehtiyat sorucu ventilyator quraşdırmaq lazımdır. Laboratoriyanın işçi zonasında, laboratoriyanın özü vəә qarışıq zonalar arasında təәzyiqləәr fəәrqinəә nəәzarəәt edəәn sistem vəә həәmçinin hava axınının parametrləәrinəә, havanın ventilyasiya sisteminəә verilməәsi vəә ötürülməәsi üçün yaradılan qurğuya nəәzarəәt sistemi nəәzəәrdəә tutulmalıdır. Bundan başqa fəәrdi qorunma üçün izolyasiya olunmuş vasitəәləәri olan laboratoriyada təәzyiqin qalxmasının qarşısının alınmasına nəәzarəәt edəәn müvafiq sistem olmalıdır. Laboratoriyada havanın HEPA filtirləәrindəәn verilməәsini təәmin edəәn sistem, dezinfeksiyaedici duş, hava şlüzü vəә tambur olmalıdır. Laboratoriyadan havanın ötürülməәsi dəә həәmçinin əәvvəәlcəәdəәn ikiqat HEPA

26

filtrindəәn keçməәkləә həәyata keçirilməәlidir. Alternativ kimi HEPA filtirləәrindəәn ikiqat süzülmüş ötürüləәn hava, təәkrarəәn yalnız laboratoriyanın işçi zonası daxilindəә istifadəә ediləә biləәr. 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan laboratoriyanın işçi zonasından ötürüləәn hava heç bir halda təәkrarəәn digəәr zonalarda istifadəә ediləә bilməәz. Laboratoriyanın işçi zonasında havanın təәkrar dövriyyəәsi variantını seçəәrkəәn xüsusiləә ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bununla əәlaqəәdar olaraq aparılan müayinəәləәrin növü, istifadəә olunan avadanlıqlar, kimyəәvi maddəәləәr vəә digəәr materiallar, həәmçinin təәcrübəәləәrdəә istifadəә olunan heyvanların növü nəәzəәrəә alınmalıdır. Bütün HEPA filtrləәri həәr il yoxlanmalı vəә sertifikatlaşdırılmalıdır. HEPA filtrləәrinın korpusu eləә hazırlanmışdır ki, onların məәhv edilməәsinəә qəәdəәr yerindəә dekontaminasiya etməәk mümkün olsun. Alter-nativ variant kimi filtrləәr söküləәrəәk qaz buraxmayan birdəәfəәlik germetik konteynerləәrəә yerləәşdirilir vəә sonradan dekontaminasiya edilir vəә ya yandırmaqla məәhv edilir.

4. Tullantıların dekontaminasiyası. Tullantıların fəәrdi qorunma üçün izolyasiya olunmuş vasitəәləәrdəәn istifadəә ediləәn laboratoriyadan, dekontaminasiya kamerasından, dezinfeksiyaedici duşdan, yaxud III tip bioloji təәhlükəәsizlik bokslarından tamamiləә uzaqlaşdırılmasından əәvvəәl zəәrəәrsizləәşdirilməәsi lazımdır. Bunun üçün əәn yaxşı üsul termik işləәnməә sayılır. Bəәzi hallarda uzaqlaşdırmadan əәvvəәl tullantıların PH-ı neytrallaşdırılması vacibdir. Duş kabinəәləәrindəәn vəә ayaqyolundan suyu həәr hansı təәmizləәməә olmadan birbaşa kanalizasiyaya axıtmaq olar.

5. İşləәnmiş materialların sterilizasiyası. Laboratoriya ikiqat qapılı tamburla vəә iç-içəә olan avtoklavlarla təәmin olunmalıdır. Bundan başqa buxarla sterilizasiya oluna bilməәyəәn avadanlıq vəә əәşyalar üçün digəәr kontaminasiya metodları nəәzəәrdəә tutulmalıdır.

6. Giriş üçün hava şlüzləәri. Bu şlüzləәr nümunəәləәr, materiallar vəә heyvanlar üçün nəәzəәrdəә tutulur.

7. Qəәza baş verməәsi halları üçün elektrik məәnbəәyi vəә ayrıca elektrik təәchizatı xəәtti nəәzəәrdəә tutulmalıdır.

8. İzolyasiya olunmuş novlar. Novlar sisteminin quraşdırılması mütləәq qaydada vacibdir.

Beləәlikləә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan həәm bokslarla təәmin olunmuş laboratoriyaların, həәm dəә fəәrdi qorunma üçün izolyasiya vasitəәləәri istifadəә olunan laboratoriyaların layihəәləәrinin işləәnməәsi vəә tikilməәsi olduqca mürəәkkəәbdir.

4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan laboratoriyada aparılan işin mürəәkkəәbliyini nəәzəәrəә alaraq, onlar üçün ayrıca vəә əәtraflı rəәhbəәredici göstəәrişləәr işləәyib hazırlamaq vəә onları təәcrübəәdəә, təәdris müəәssisəәləәrindəә sınaqdan keçirməәk lazımdır. Bundan başqa qəәzalar üçün nəәzəәrdəә tutulan fəәaliyyəәt proqramı haqqında düşünməәk lazımdır (fövqəәladəә vəәziyyəәtləәr üçün plan vəә proseduralar bölməәsinəә bax). Bu proqramların hazırlanmasında milli vəә yerli səәhiyyəә orqanları iləә sıx əәməәkdaşlıq etməәk lazımdır. Həәmçinin bu işəә digəәr fövqəәladəә yardım xidməәtləәrini (məәsəәləәn, yanğın, polis vəә zəәrəәrçəәkmişləәrin qəәbulu üçün seçilmiş xəәstəәxanalar) cəәlb etməәk lazımdır.

27

6. Heyvanlarla iş üçün laboratoriya otaqları

Heyvanlar iləә təәcrübi vəә diaqnostik məәqsəәdləәrləә işləәyəәn şəәxsləәr maksimal dəәrəәcəәdəә çalışmalıdırlar ki, heyvanlar lazımsız əәzab vəә ağrı çəәkməәsinləәr. Bu onların məәnəәvi borcudur. Heyvanlar rahat qəәfəәsləәrdəә saxlanılmalı, tam dəәyəәrli qida vəә lazımi miqdarda su iləә təәmin edilməәlidirləәr. Təәcrübəәdəәn sonra onlarla humanist davranmaq lazımdır.

Qəәfəәsləәr heyvanlarla birlikdəә izolyasiya olunmalıdır. ƏӘgəәr onlar laboratoriya binasında yerləәşəәcəәksəә, onda layihəәdəә onların laboratoriya personalından izolyasiya olunması (lazım gəәləәrsəә) vəә həәmçinin dekontaminasiya vəә dezinfeksiya imkanları nəәzəәrdəә tutulmalıdır.

Cəәdvəәl 4. Laboratoriya heyvanları vəә bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi: iş qaydaları vəә təәhlükəәsizlik avadanlıqlarının siyahısı

Risk

qrupu İzolyasiya səәviyyəәsi Laboratoriya təәcrübəәsi vəә təәhlükəәsizlik avadanlıqları

1. HBTS*-1 Məәhdud buraxılış, qoruyucu paltar vəә əәlcəәk

2. HBTS-2

HBTS-1 təәcrübəәsi üstəәgəәl bioloji təәhlükəәsizlik işarəәsi. Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi güman ediləәn iş zamanı I yaxud II tip BTB**. Otağın yığışdırılmasından əәvvəәl tullantıların vəә qəәfəәsləәrin dekontaminasiyası

3. HBTS-3 HBTS-2 təәcrübəәsi üstəәgəәl nizamlanan buraxılış BTB vəә həәr hansı bir işin görülməәsindəә xüsusi qoruyucu paltar.

4. HBTS-4

HBTS-3 təәcrübəәsi üstəәgəәl ciddi məәhdudlaşdırılmış buraxılış. III tip BTB-a daxil olmazdan əәvvəәl paltarın dəәyişdirilməәsi yaxud qalıq təәzyiqli xüsusi paltardan istifadəә. Çıxışda duş. Bütün tullantıların laboratoriyadan uzaqlaşdırılmasından öncəә dekontaminasiyası.

HBTS* – heyvanlarla iş üçün bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi; BTB** – bioloji təәhlükəәsizlik boksları. Riskin qiyməәtləәndirilməәsi əәsasında vəә müayinəә ediləәn mikroorqanizmi nəәzəәrəә

almaqla heyvanlar saxlanılan bina üçün laboratoriyada olduğu kimi 1, 2, 3 vəә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi müəәyyəәn oluna biləәr.

Laboratoriyada istifadəә olunan patogen agentləәrəә görəә aşağıdakı faktorlar nəәzəәrəә alınır:

1. İnfeksiyanın adi, yoluxma yolu; 2. İstifadəә olunan patogenləәrin həәcmi vəә konsentrasiyası; 3. Heyvanların yoluxma yolu; 4. Patogen agentləәrin aşkar edilməәsi üsulu. Laboratoriyada istifadəә olunan heyvanlara görəә aşağıdakı faktorlar nəәzəәrəә alınır: 1. Heyvanların xüsusiyyəәtləәri, yəәni onların aqressivliyi, dişləәməә vəә cırmaqlama

xüsusiyyəәti; 2. Onların təәbii ekto vəә endoparazitləәri; 3. Heyvanların meylli olduğu zoonoz xəәstəәlikləәr; 4. Allergenləәrin yayılma imkanı.

28

Laboratoriyalara qoyulan təәləәbləәrdəә olduğu kimi heyvanlarla işləәdikdəә binanın quruluşuna, təәchizatına vəә ehtiyat təәdbirləәrinəә görəә qoyulan təәləәbləәr bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi artdıqca gücləәndirilir. Bu təәləәbləәr aşağıda göstəәrilir vəә qısa olaraq 4-cü cəәd-vəәldəә öz əәksini tapmışdır. Bunlar biri-birini tamamlayan xarakter daşıyır vəә bu o deməәk-dir ki, nisbəәtəәn yüksəәk səәviyyəә özündəә nisbəәtəәn aşağı səәviyyəәnin təәləәbləәrini birləәşdirir.

6.1. 1-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş üçün

laboratoriya otaqları Bioloji təәhlükəәsizliyin bu səәviyyəәsinəә laboratoriya heyvanlarının əәksəәriyyəәti

(primatlar istisna olmaqla, hansı ki, onlarla işləәdikdəә səәlahiyyəәtli milli orqanlarla məәsləәhəәtləәşməәk lazımdır) vəә həәmçinin 1-ci risk qrupuna daxil olan infeksion agentləәrləә yoluxdurulmuş heyvanlar daxildirləәr. Onlarla işləәdikdəә mikrobioloji müayinəәləәrin aparılması texnikasına riayəәt etməәk lazımdır. Laboratoriyanın nəәzdindəә olan vivarinin rəәhbəәri qaydaları, proseduraları, bütün əәməәliyyatlar üçün protokolları vəә vivariyəә buraxılış qaydalarını müəәyyəәn etməәli vəә işləәyib hazırlamalıdır. Bütün personal üçün müvafiq tibbi müşahidəә proqramı müəәyyəәn edilməәli vəә həәmçinin istismar vəә texniki təәhlükəәsizlik üzrəә praktiki göstəәrişləәr hazırlanıb qəәbul edilməәlidir.

6.2. 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş üçün

laboratoriya otaqları Bu kateqoriyaya 2-ci risk qrupuna aid olan infeksion agentləәrləә yoluxdurulmuş

laboratoriya heyvanları iləә işin aparılması daxildir. Bu halda aşağıdakı qaydalara riayəәt edilməәlidir:

1. 1-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş laboratoriyası üçün işləәnib hazırlanmış bütün təәklifləәrəә riayəәt etməәk lazımdır.

2. Qapılarda vəә müvafiq yerləәrdəә bioloji təәhlükəәsizlik işarəәsi asılmalıdır (1-ci şəәkiləә bax).

3. Layihəәdəә binanın effektiv təәmizləәnməәsi vəә yığışdırılması məәsəәləәləәri nəәzəәrdəә tutulmalıdır.

4. Qapılar avtomatik olmalı vəә daxiləә açılmalıdır. 5. İsidilməә, ventilyasiya vəә işıqlanma sistemləәri müəәyyəәn olunmuş təәləәbləәrəә cavab

verməәlidir. 6. Mexaniki ventilyasiya axarlı olmalı vəә havanın atmosferəә çıxarılması təәmin

edilməәlidir. Hava digəәr binalarda təәkrarəәn dövriyyəәdəә olmamalıdır. 7. Buraxılışa icazəә yalnız məәhdud dairəәdəә olan şəәxsləәrəә verilir. 8. Vivariydəә yalnız nəәzəәrdəә tutulan təәcrübəә üçün lazım olan heyvanlar sax-

lanılmalıdır. 9. Buğumayaqlılar vəә gəәmiriciləәrəә qarşı mübarizəә proqramı nəәzəәrdəә tutulmalıdır. 10. Laboratoriyada pəәncəәrəә varsa, onlar etibarlı, zəәrbəәyəә davamlı olmalı vəә əәgəәr

onlar açılırsa, onda ağcaqanadlara qarşı torla təәchiz edilməәlidir. 11. İşləәdikdəәn sonra işçi səәthləәri effektiv dezinfeksiyaedici vasitəәləәrləә dekon-

taminasiya olunmalıdır. 12. Aerozolların əәməәləә gəәlməә ehtimalı olan işləәrin aparılmasında bioloji

təәhlükəәsizlik boksları (I vəә II tip) yaxud ayrıca hava təәchizatı sistemi olan vəә çıxışda HEPA filtrləәri iləә təәchiz ediləәn izolyasiya olunmuş qəәfəәsləәr olmalıdır.

13. Vivaridəә yaxud nisbəәtəәn ona yaxın yerdəә avtoklav olmalıdır. 14. Qəәfəәsləәrdəә olan yataq materialları eləә yığışdırılmalıdır ki, aerozolların vəә tozun

29

əәməәləә gəәlməәsi minimuma endirilsin. 15. Yataq materialları vəә digəәr istifadəә olunan materiallar çıxarılmazdan əәvvəәl

dekontaminasiya olunmalıdır. 16. Deşici aləәtləәrdəәn istifadəә imkan daxilindəә məәhdudlaşdırılmalıdır. Deşici əәşyalar

həәmişəә qapaqla təәchiz edilmiş möhkəәm vəә deşilməәyəәn konteynerəә yığılır. Bu əәşyalara potensial dəәrəәcəәdəә kontaminasiya olunmuş materiallar kimi baxılmalıdır.

17. Avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilməәsi yaxud məәhv edilməәsi nəәzəәrdəә tutulan materiallar texniki təәhlükəәsizliyəә riayəәt etməәkləә ağzı bağlı konteynerləәrdəә daşınmalıdır.

18. Heyvan qəәfəәsləәri istifadəәdəәn sonra dekontaminasiyaya məәruz qalmalıdır. 19. Ölmüş heyvanların cəәsəәdləәri yandırılmalıdır. 20. Laboratoriyada qoruyucu geyimdəәn istifadəә edilməәli, oradan çıxdıqda isəә bu

geyim çıxarılmalıdır. 21. ƏӘlləәrin yuyulması üçün qurğu nəәzəәrdəә tutulmalıdır. Heyvanlar saxlanılan bina-

dan çıxmazdan əәvvəәl personal əәlləәrini yumalıdır. 22. Bütün zəәdəә halları (əәhəәmiyyəәtsiz dəәrəәcəәdəә olsa beləә) protokollaşdırılmalı vəә

müvafiq şəәxsləәr məәlumatlandırılmalıdırlar. Zəәdəәləәr müvafiq qaydada işləәnməәlidir. 23. Heyvan saxlanılan binalarda qida vəә içki qəәbulu, siqaret çəәkməә vəә kosmetika-

dan istifadəә qadağan olunur. 24. Bütün personala müvafiq təәlim keçirilməәlidir. 6.3. 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş üçün

laboratoriya otaqları Bu səәviyyəәdəә bioloji təәhlükəәsizlik 3-cü risk qrupuna aid olan patogen agentləәrləә

yoluxdurulmuş laboratoriya heyvanları iləә iş zamanı vəә ya riskin qiyməәtləәndirilməәsi təәləәb olunan hallarda lazımdır. Bütün sisteməә, təәcrübəәyəә vəә proseduralara həәr il yenidəәn baxılmalı vəә təәkrarəәn həәr il sertifikatlaşdırılmalıdır. Bundan başqa aşağıdakı təәhlükəәsizlik təәdbirləәrinəә riayəәt etməәk lazımdır:

1. 1-ci vəә 2-ci səәviyyəәli bioloji təәhlükəәsizlik laboratoriyaları üçün işləәnib hazırlan-mış bütün təәklifləәrəә riayəәt etməәk lazımdır.

2. Laboratoriyaya buraxılış ciddi şəәkildəә məәhdudlaşdırılmalıdır. 3. İş otaqları laboratoriyanın qalan zonalarından vəә 2 qapılı hava şlüzü olan

vivariyadan ayrılmalıdır. 4. Otaqların girişindəә əәl yumaq üçün əәlüzyuyan quraşdırılmalıdır. 5. Otaqların girişindəә duş kabinaları quraşdırılmalıdır. 6. Bütün otaqlara hava verilməәsini təәmin edəәn mexaniki ventilyasiya nəәzəәrdəә

tutulmalıdır. İşləәnmiş hava atmosferəә çıxarılmazdan əәvvəәl HEPA filtrindəәn keçməәlidir (təәkrar dövriyyəәsiz). Sistem eləә quraşdırılmalıdır ki, havanın təәsadüfi olaraq geriyəә axın imkanı vəә vivariyanın həәr hansı zonasında qalıq təәzyiqinin yaranması istisna olunsun.

7. Avtoklav bioloji izolyasiya olunmuş vivariyəә nisbəәtdəә əәlverişli yerdəә yerləәşdi-rilməәlidir. Kontaminasiya olunmuş tullantıların daşınmasına qəәdəәr laboratoriyanın digəәr zonalarında onlar avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilməәlidir.

8. ƏӘrazidəә zibil yandıran qurğu quraşdırılmalı, oraya giriş asan olmalı vəә yaxud müvafiq orqanların razılığı iləә alternativ təәdbirləәr nəәzəәrdəә tutulmalıdır.

9. 3-cü risk qrupuna daxil olan patogen agentləәrləә yoluxdurulmuş heyvanlar izolyatorda vəә ya sorucu ventilyasiya deşikləәri olan otaqlarda quraşdırılmış qəәfəәsləәrdəә yerləәşdirilməәlidir.

10. Heyvanlar üçün nəәzəәrdəә tutulan yataq materialları nəә qəәdəәr mümkündürsəә az toz əәməәləә gəәtirməәlidir.

30

11. Bütün qoruyucu xüsusi paltarlar yuyulmazdan əәvvəәl dekontaminasiya olunmalıdır.

12. Pəәncəәrəәləәr kip, zəәrbəәyəә davamlı vəә bağlı olmalıdır. 13. Müvafiq hallarda personal müntəәzəәm olaraq immunizasiya olunmalıdır. 6.4. 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә heyvanlarla iş üçün

laboratoriya otaqları Bu binadakı iş maksimal izolyasiya olunmuş 4-cü səәviyyəәdəә bioloji təәhlükəәsizlik

laboratoriyasının işi iləә sıx əәlaqəәdardır. Ona görəә dəә milli vəә yerli orqanlar təәrəәfindəәn işləәnib hazırlanmış norma vəә qaydalar həәr iki tip laboratoriyaya uyğun olmalıdır.

ƏӘgəәr laboratoriyada iş fəәrdi qorunma üçün izolyasiya olunmuş vasitəәləәrdəәn istifadəә etməәkləә aparılırsa, onda əәlavəә təәcrübəә vəә proseduralar yuxarıda vəә bu bölməәdəә yazılan təәləәbləәrəә cavab verməәlidir (maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriya – 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi bölməәsinəә bax):

1. 1-ci, 2-ci vəә 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi üçün işləәnib hazırlanmış bütün qaydalara laboratoriya heyvanları iləә iş zamanı riayəәt etməәk lazımdır.

2. Buraxılış ciddi surəәtdəә məәhdudlaşdırılmalıdır. Laboratoriyaya giriş hüququna yalnız bu müəәssisəәnin icazəәsini almış şəәxsləәr malikdirləәr.

3. İşçinin təәk işləәməәsinəә icazəә verilmir: bu halda "qoşa işləәməә" qaydası təәtbiq edilir. 4. Personalın mikrobiologiya üzrəә maksimal hazırlıq səәviyyəәsi olmalıdır vəә o öz işi

iləә əәlaqəәdar bütün risk faktorlarını, həәmçinin lazımi təәhlükəәsizlik təәdbirləәrini bilməәlidir. 5. Patogen agentləәrləә yoluxmuş heyvanlar saxlanılan binada 4-cü bioloji təәhlükəәsiz-

lik səәviyyəәli maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriyalarda təәtbiq ediləәn vəә bundan əәvvəәl göstəәriləәn izolyasiya səәviyyəәsi saxlanılmalıdır.

6. Binaya giriş hava şlüzündəәn keçməәkləә həәyata keçirilir. Girişin önündəә "təәmiz" hissəәdəә soyunub-geyinməә otağı, duş vəә daha sonra isəә məәhdudlaşdırılmış buraxılış zonası yerləәşdirilir.

7. Laboratoriyanın girişindəә personal gündəәlik paltarını soyunaraq xüsusi qoruyucu paltar geyinməәlidir. İşin sonunda iş paltarı çıxarılaraq avtoklava qoyulmalıdır. Labora-toriyadan çıxmazdan öncəә personal duş qəәbul etməәlidir.

8. Binada məәnfi təәzyiq yarada biləәn vəә HEPA filtrindəәn keçəәn sorucu ventilyasiya sistemi quraşdırılmalıdır (istiqaməәtləәndirilmiş hava axını).

9. Ventilyasiya sistemi eləә layihəәləәşdirilməәlidir ki, havanın geriyəә axını vəә binada qalıq təәzyiqin yaranması istisna olunsun.

10. İstifadəә olunan materialların dəәyişdirilməәsi üçün izolyasiya olunmuş otağın divarına içəәridəәn avtoklav yerləәşdirilir vəә o, qonşu otağın "təәmiz" hissəәsinəә çıxır.

11. Avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilməәsi lazım olmayan materialların dəәyişdirilməәsi üçün izolyasiya olunmuş otağın divarına içəәridəәn hava şlüzü quraşdırılır vəә bu qonşu otağın "təәmiz" hissəәsinəә çıxır.

12. 4-cü risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә yoluxmuş heyvanlar iləә aparılan bütün manipulyasiyalar maksimal izolyasiya şəәraitindəә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә həәyata keçirilməәlidir.

13. Bütün heyvanlar izolyatora yerləәşdirilməәlidir. 14. Tullantılar vəә heyvanların yataq materialları laboratoriyadan aparılmazdan əәvvəәl

avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilməәlidir. 15. Personal üzəәrindəә tibbi müşahidəә nəәzəәrdəә tutulmalıdır.

31

6.5. Onurğasızlar Onurğalılarla işdəә olduğu kimi bu heyvanlar üçün dəә laboratoriyanın bioloji

təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi müayinəә olunan patogenləәrin risk qrupunu nəәzəәrəә almaqla vəә ya riskin qiyməәtləәndirilməәsinin nəәticəәləәri əәsasında müəәyyəәn olunur.

Bəәzi buğumayaqlılarla, xüsusiləә uçan həәşəәratlarla işləәdikdəә aşağıdakı əәlavəә ehtiyat təәdbirləәrinəә riayəәt etməәk lazımdır:

1. Yoluxmuş vəә yoluxmamış onurğasızlar üçün ayrı-ayrı otaqlar nəәzəәrdəә tutulmalı-dır.

2. Otaqlarda hermetikləәşdirməә sistemi nəәzəәrdəә tutulmalıdır ki, dezinfeksiya aparmaq mümkün olsun.

3. İstifadəә üçün əәlverişli yerdəә aerozol tozu şəәklindəә insektisidləәr saxlanılmalıdır. 4. Onurğasızların aktivliyini azaltmaq üçün soyutma qurğusu nəәzəәrdəә tutulmalıdır. 5. Tamburların quraşdırılmasında həәşəәratlar üçün təәləә vəә qapılarda buğumayaqlılar

üçün tor nəәzəәrdəә tutulmalıdır. 6. Bütün sorucu deşikləәr vəә açılan pəәncəәrəәləәr buğumayaqlıları tutmaq üçün torla

bağlanmalıdır. 7. ƏӘlüzyuyan vəә novlarda tullantıları tutub saxlayan qurğular qurumamalıdır. 8. Bütün tullantılar avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilməәlidir. Beləә ki, bəәzi buğumayaqlılar

adi dezinfeksiyaedici vasitəәləәrləә məәhv olmurlar. 9. Uçan, sürünəәn vəә tullanan həәşəәratların süfrəәləәrinin vəә yetişmiş növləәrin sayının

əәtraflı hesabatı aparılmalıdır. 10. Gəәnəәləәr üçün istifadəә olunan konteynerləәr içindəә yağ olan qabda saxlanıl-

malıdır. 11. Yoluxmuş yaxud potensial yoluxmuş uçan həәşəәratlar ikiqat tor çəәkilmiş

qəәfəәsləәrdəә saxlanılmalıdırlar. 12. Yoluxmuş yaxud potensial yoluxmuş buğumayaqlılar bioloji təәhlükəәsizlik

bokslarında vəә ya izolyatorlarda saxlanmalıdırlar. 13. Yoluxmuş yaxud potensial yoluxmuş buğumayaqlılarla iş soyudulmuş novlarda

aparıla biləәr.

32

7. Laboratoriyaların-obyektləәrin istismara verilməәsinin rəәhbəәredici prinsipləәri

Laboratoriyaların-obyektləәrin istismara buraxılmasını sistemli yoxlamaq vəә rəәsmi səәnəәdləәşdirməә yolu iləә müəәyyəәn etməәk olar.

Bu səәnəәdləәrdəә laboratoriyanın konkret konstruktiv komponentləәri, sistemləәr yaxud sistem komponentləәrinin quraşdırılması, yoxlamalar, iş rejiminin sınaqdan kecirılməәsı vəә yoxlanılması, vəәziyyəәtdəәn asılı olaraq milli yaxud beynəәlxalq standartlara uyğunluq öz əәksini tapır. Bu təәləәbləәr layihəә kriteriyalarına vəә obyektin təәyinatına əәsasəәn müəәyyəәn edilir. Başqa sözləә I-IV bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli laboratoriyalara müxtəәlif təәləәbləәr irəәli sürülür. Beləә ki, laboratoriyaların istismara buraxılmasına olan təәləәbləәr təәdricəәn mürəәkkəәbləәşməәyəә başlayır. Laboratoriyanın layihəәləәşdirilməәsinəә vəә istismara buraxılma-sına olan təәləәbləәrəә həәmçinin coğrafi vəә iqlim şəәraiti (məәsəәləәn, geoloji xüsusiyyəәtləәr, güclü isti, soyuq, yaxud rütubəәtin artması) təәsir edəә biləәr. Obyektin istismara buraxılması prosesi başa çatdıqda müvafiq struktur komponentləәri vəә təәminat sistemi müxtəәlif rejimləәrdəә (o cümləәdəәn qəәza rejimindəә, hansı ki, obyektiv səәbəәbləәrdəәn baş verəә biləәr) yoxlanılmalıdır.

İstismara buraxılma vəә qəәbul kriteriyaları ilkin məәrhəәləәdəә müəәyyəәn olunmalıdır. Yaxşı olar ki, bu iş tikinti qrafikinin yaxud obyektin rekonstruksiyasının işləәnib hazırlanması dövründəә aparılsın. Layihəәnin ilkin məәrhəәləәsindəә istismara buraxılma iləә əәlaqəәdar bütün məәsəәləәləәrin aydınlaşdırılması nəәticəәsindəә memarlar, mühəәndisləәr, təәhlükəәsizlik məәsəәləәləәri üzrəә mütəәxəәssis vəә sonda laboratoriyanın öz əәməәkdaşları konkret laboratoriya üçün qoyulan təәləәbləәri daha yaxşı başa düşəәr vəә laboratoriya, yaxud obyektin işi haqqında eyni cür təәsəәvvürəә malik olarlar.

Obyektin istismara buraxılması üzrəә fəәaliyyəәt, adəәtəәn layihəәnin qrafikinin işləәnməәsi məәrhəәləәsindəә başlayır vəә laboratoriyanın - obyektin tikintisi dövründəә vəә ardınca zəәmanəәt dövründəә dəә davam edir. Zəәmanəәt dövrü adəәtəәn obyektin işəә başlamasından etibarəәn bir il müəәyyəәn edilir. Ştatda obyektin təәhvili üzrəә mütəәxəәssisin saxlanılması məәsləәhəәt görülür. Beləә ki, o laboratoriyanın layihəәləәşdirilməәsindəә vəә tikintisindəә iştirak edəәn memarlıq, mühəәndislik vəә tikinti firmalarından asılı olmasın. Bu mütəәxəәssis tikiləәn, yaxud rekonstruksiya olan laboratoriyada müəәssisəәnin müdafiəәçisi rolunu oynayır. Ona layihəә qrupunun üzvü kimi baxmaq lazımdır. Onun ilkin dövrdəә layihəәnin qrafikinin işləәnməәsi zamanı iştirakı bütün hallarda vacibdir. Bəәzi hallarda müəәssisəә özü qəәbul vəә istismar üzrəә agent rolunda çıxış edəә biləәr. Daha mürəәkkəәb laboratoriyaların (3-cü vəә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi) tikintisi dövründəә dəә müəәssisəә ştatına qəәbul üzrəә agent daxil edəә biləәr. Bu agent özünü mürəәkkəәb bioloji təәhlükəәsizlik laboratoriyalarının vəә heyvanlarla iş laboratoriyalarının istismara buraxılması üzrəә təәcrübəәli vəә savadlı bir mütəәxəәssis olmalıdır. Bu funksiyanı müstəәqil mütəәxəәssis yerinəә yetirdikdəә, müəәssisəә yenəә dəә istismar üzrəә qrupun heyyəәtinəә öz nümayəәndəәsini daxil etməәlidir. İstismar vəә qəәbul üzrəә mütəәxəәssisdəәn başqa qrupun heyyəәtinəә müəәssisəә əәməәkdaşlarından təәhlükəәsiz-liyəә cavabdeh şəәxsin, layihəәnin rəәhbəәrinin, istismar vəә texniki xidməәt sahəәsinin nümayəәndəәsinin vəә proqramın rəәhbəәrinin əәlavəә edilməәsi məәsləәhəәt görülür.

Aşağıda laboratoriya sistemləәrinin vəә komponentləәrinin siyahısı verilir vəә onlar işçi rejimindəә sınaqdan çıxarılması üçün izolyasiya səәviyyəәsindəәn asılı olaraq tikiləәn, yaxud rekonstruksiya olunan laboratoriyaların qəәbulu vəә istismara buraxılma planına daxil ediləә biləәrləәr. Bu tam siyahı deyil. Tamamiləә aydındır ki, istismara buraxılma üzrəә fəәaliyyəәtdəә

33

olan plan özündəә layihəәləәşdiriləәn laboratoriyanın bütün parametrləәr kompleksini əәks etdirməәlidir:

1. Binanın avtomatlaşdırılmış sistemi vəә onların obyektin distansion monitorinq vəә nəәzarəәt iləә əәlaqəәsi.

2. Elektron müşahidəә vəә aşkarlanma sistemi. 3. Elektron kodlu qıfıllar vəә təәmassız hesablama qurğuları. 4. İsidilməә, ventilyasiya vəә havanın səәrinləәşdirilməәsi sistemi (İVHS). 5. HEPA filtirləәri sistemi. 6. HEPA filtirləәri sisteminin dekontaminasiyası. 7. İVHS-əә, havanın çıxarılması vəә bloklama qurğularına nəәzarəәt sistemi. 8. Hava keçirməәyəәn, izolyasiya olunmuş qapaqlar. 9. Soyuq hava iləә təәchiz edəәn laboratoriya sistemi. 10. Boyler vəә buxar sistemi. 11. Yanğının aşkarlanması, söndürülməәsi vəә siqnalizasiya sistemi. 12. Suyun geriyəә axınının qarşısını alan daxili qurğu. 13. Suyun təәmizləәnməәsi sistemi (geriyəә osmos vəә destilyasiya sistemi). 14. Çirkab suların təәmizləәnməәsi vəә neytrallaşdırılması. 15. Kimyəәvi dekontaminasiya sistemi. 16. Tibbi-laborator qaz sistemi. 17. Təәnəәffüs üçün hava təәchizatı sistemi. 18. Texniki işləәr üçün hava təәchizatı vəә aləәtləәrin işəә salınması sistemi. 19. Laboratoriya vəә köməәkçi otaqlarda təәzyiqin müxtəәlifliyinin yoxlanılması

sistemi. 20. Lokal şəәbəәkəә (LŞ) vəә kompyüter məәlumat sistemi. 21. Normal enerji təәchizatı sistemi. 22. Qəәza halları üçün enerji təәchizatı sistemi. 23. Fasiləәsiz enerji qidalandırma sistemi. 24. Qəәza halları üçün işıqlanma sistemi. 25. İşıqlandırıcı cihazların bəәrkidilməәsi. 26. Elektrik vəә mexaniki qurğuların bəәrkidilməәsi sistemi. 27. Telefon şəәbəәkəәsi. 28. Hava şlüzü qapılarının bloklaşmasına nəәzarəәt sistemi. 29. Hava şlüzü qapılarının bəәrkidilməәsi sistemi. 30. Pəәncəәrəәləәrin vəә baxış deşikləәrinin bəәrkidilməәsi sistemi. 31. Daxildəә olan səәdd keçidləәrinin bəәrkidilməәsi sistemi. 32. Beton döşəәməә, divar vəә tavanların möhkəәmliyinin yoxlanılması. 33. Döşəәməә, divar vəә tavanların qoruyucu örtükləәrinin yoxlanılması. 34. İzolyasiya sistemləәrinin işinin vəә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin sistemi

örtükləәrinin germetikliyinin yoxlanılması. 35. Bioloji təәhlükəәsizlik boksları. 36. Avtoklavlar. 37. Maye azotla təәchizat vəә xəәbəәrdarlıq sistemi. 38. Suyun aşkar edilməәsi sistemi (məәsəәləәn, suyun izolyasiya olunmuş zonaya

axması hadisəәsi olduqda). 39. Dezinfeksiya duşları. 40. Hüceyrəәləәrin yuyulması vəә onların zəәrəәrsizləәşdirilməәsi sistemi. 41. Tullantıların kəәnarlaşdırılması sistemi.

34

8. Laboratoriyaların-obyektləәrin sertifikasiyasının rəәhbəәredici prinsipləәri

Laboratoriyalar kompleks vəә dinamik sistemdəәn ibarəәtdirləәr. Hazırki kliniki

laboratoriyalar vəә biotibbi müayinəәləәr laboratoriyaları səәhiyyəәnin daimi artan ehtiyac-larına vəә iş yükünəә görəә uyğunlaşdırılmalıdırlar. Adaptasiya üzrəә təәdbirləәrin gecikməәdəәn, münasib vəә təәhlükəәsiz şəәkildəә qəәbul edilməәsi üçün bütün bioloji müayinəәləәr aparan laboratoriyalar vəә kliniki laboratoriyalar mütəәmadi olaraq sertifikatlaşdırılmalıdırlar. Laboratoriyaların sertifikatlaşdırılması aşağıdakıları təәmin etməәyəә imkan verir:

1. Effektli mühəәndis nəәzarəәti vəә bütün sistemləәr üçün hesablanmış iş rejimi. 2. Qəәbul olunmuş protokola uyğun olaraq lazımi daxili vəә konkret inzibati nəәzarəәt. 3. Verilmiş tapşırıqlara cavab verəәn fəәrdi qoruyucu ləәvazimatlardan istifadəә. 4. Tullantılara görəә lazımi idarəәetməә sistemi vəә tullantıların vəә materialların

dekontaminasiyasının adekvat qaydaları. 5. Laboratoriyada ümumi təәhlükəәsizliyi, o cümləәdəәn fiziki, elektrik vəә kimyəәvi

təәhlükəәsizliyi təәmin edəәn müvafiq proseduraların mövcudluğu. Laboratoriyaların sertifikatlaşdırılması prosesi iləә laboratoriyaların istismara

buraxılması prosesi (laboratoriyaların - obyektləәrin istismara buraxılmasının rəәhbəәredici prinsipləәri bölməәsinəә bax) arasında bəәzi əәsaslı fəәrqləәndirici cəәhəәtləәr vardır. Labora-toriyaların sertifikatlaşdırılması proseduru laboratoriyada bütün təәhlükəәsizlik təәdbirləәri-nin vəә prosesləәrin təәmin edilməәsi vəәziyyəәtinin ardıcıl olaraq yoxlanılmasından ibarəәtdir (mühəәndis nəәzarəәti, fəәrdi qorunma vasitəәləәri vəә inzibati nəәzarəәt). Bioloji təәhlükəәsizlik təәcrübəәsi vəә proseduraları da həәmçinin yoxlanılır. Laboratoriyaların sertifikasiyası – bu obyektdəә keyfiyyəәti vəә təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün aktiv fəәaliyyəәtdəәn ibarəәtdir vəә bu iş daima aparılmalıdır.

Laboratoriyaların sertifikasiyası işini lazımi səәviyyəәdəә hazırlanmış tibbi personal yaxud təәhlükəәsizliyin vəә, o cümləәdəәn bioloji təәhlükəәsizliyin təәmin edilməәsi məәsəәləәləәri iləә məәşğul olan personal apara biləәr. Müəәssisəә həәmçinin həәr hansı bir təәcrübəәli şəәxsi işəә götürəә biləәr ki, o da sertifikasiya prosesi iləә əәlaqəәdar yoxlama apara bilsin.

Sertifikasiya prosesinin razılaşdırılması, təәftiş vasitəәləәri, yoxlama məәsəәləәləәri bio-tibbi müayinəәləәr aparan laboratoriyaların vəә kliniki laboratoriyaların özləәri təәrəәfindəәn iş-ləәnib hazırlana biləәr. Bu vasitəәləәr çevik olmalıdır ki, bir təәrəәfdəәn laboratoriyaların fiziki vəә prosedur fəәrqləәrini (gördükləәri işin növünəә əәsasəәn) müəәyyəәn etsin, digəәr təәrəәfdəәn isəә bir müəәssisəә daxilindəә ardıcıl yanaşma təәmin olunsun. Bu işəә xüsusi ehtiyatla yanaşmaq lazımdır ki, qeyd ediləәn vasitəәləәr təәcrübəәli personal təәrəәfindəәn lazımi səәviyyəәdəә istifadəә edilsin vəә bu zaman bioloji təәhlükəәsizlikləә əәlaqəәdar olan riskin peşəәkar qiyməәtləәndiril-məәsi sistemi dəәyişdirilməәsin. Beləә vasitəәləәrin nümunəәləәri 5, 6, 7-ci cəәdvəәlləәrdəә göstəәrilir.

Təәftişləәrin vəә yoxlamaların nəәticəәləәrini laboratoriya personalı vəә müdiriyyəәt birlikdəә müzakirəә etməәlidir. Təәftiş nəәticəәsindəә aşkar edilmiş çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üçün laboratoriyada cavabdeh şəәxs təәyin olunmalıdır. Bütün çatışmamaz-lıqlar aradan götürüldükdəәn sonra laboratoriya sertifikatlaşdırılır vəә istismara buraxılır.

35

Cəәdvəәl 5. 1-ci səәviyyəәli bioloji təәhlükəәsizlik baza laboratoriyası: laboratoriyanın təәhlükəәsizliyinəә baxış

Yerləәşməә yeri__________________________ Tarix__________________ Laboratoriyanın rəәhbəәri_________________________________________ Yoxlamadan keçəәn avadanlıqlar (yoxlama tarixi göstəәrilməәli) Həә Y

ox Yoxlanıl-

mayıb Qeyd

Laboratoriya İşarəәləәrin düzgün sistemi: ultrabəәnövşəәyi işıq, lazer, radioaktiv materiallar vəә s.

� � � Bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi: Bio-loji təәhlükəә-sizlik səәviy-yəәsinəә uyğun xülasəә blankı əәlavəә olunma-lıdır

Müvafiq rəәhbəәredici prinsipləәr (mövcuddur vəә istifadəә olunur) � � �

Laboratoriya avadanlıqları üçün müvafiq cəәdvəәlləәrin mövcudluğu (bioloji təәhlükəәli, radioaktiv, toksiki vəә s.) � � �

Laboratoriyanın sxemi Asan yığışdırma imkanı � � � Ultrabəәnövşəәyi otaq işığı üçün qarşılıqlı bloka düşəәn elektrik dəәyişdiriciləәri � � �

Bütün rəәfləәr bəәrkidilmişdir � � � Rəәfləәrin vəә oturacaqların üstü su keçirməәyəәndir vəә turşulara, qəәləәviləәrəә, üzvi həәllediciləәrəә, yüksəәk temperatura davamlıdır

� � �

İşıqlanma təәləәbləәrəә cavab verir � � � Qaz balonları Bütün balonlar təәhlükəәsizlik təәləәbləәrinəә cavab verir � � � Ehtiyat balonlar üçün kolpaklar � � � Boğucu vəә təәhlükəәli qazlar ancaq ventilyasiyası olan otaqlarda saxlanılır � � �

Boş balonların mövcudluğu � � � Kimyəәvi maddəәləәr Oddan təәhlükəәli maddəәləәr yanmayan anbar bokslarında saxlanılır

� � �

İkiqat tarixi (alınma vəә açılma) göstəәrilməәkləә peroksid əәməәləә gəәtirəәn maddəәləәr � � �

Lazımi səәviyyəәdəә izolyasiya olunan kimyəәvi maddəәləәr � � � Göz səәviyyəәsindəәn yuxarı səәviyyəәdəә saxlanılan təәhlükəәli kimyəәvi maddəәləәr � � �

Döşəәməәdəә saxlanılan kimyəәvi maddəәləәr � � � Açıq kimyəәvi konteynerləәrin mövcudluğu � � � Bütün məәhlulların üzəәrindəә etiketləәrin mövcudluğu � � � Civəәli termometrləәrin istifadəәsi � � � Refrijiratorlar/dondurucu vəә soyuducu kameralar Personalın qidalanması üçün əәrzaqlar � � �

Oddan təәhlükəәli əәşyalar partlayış təәhlükəәsi olmayan bokslarda saxlanılır � � �

Təәrkibindəә kanserogen, radioaktiv maddəәləәr olan vəә yaxud bioloji təәhlükəә təәşkil edəәn əәşyalar (xarici səәthindəә etiketi olanlar)

� � �

Qəәza elektrik açarı iləә təәmin edilmiş soyuducu kameralar � � �

36

Elektrik avadanlıqları Uzadıcı şnurların mövcudluğu � � � Lazımi qütbdəә torpağa birləәşdirməәsi olan razetkalar � � � ƏӘlqzyuyan, duş vəә s. altında olan birləәşməәləәr � � � Köhnəә yaxud zəәdəәləәnmiş elektrik xəәtti olan avadanlıqlar � � � Yükləәnmiş razetkalar yaxud elektrik şinləәri � � � Döşəәməәyəә bəәrkidilmiş elektrik şinləәri � � � Lazımi təәləәbləәrəә cavab verəәn elektrik xəәtləәri sistemindəә olan qoruyucular � � �

Yerli qaydalara cavab verəәn, su məәnbəәyinin yanında yerləәşəәn razetka � � �

Elektrik şnurlarında yerəә birləәşdirməә üçün mil � � � Daşına biləәn otaq elektrik qızdırıcıları � � � Fəәrdi qorunma vasitəәləәri Laboratoriyada gözləәri yumaq üçün vasitəә � � � Dezinfeksiyaedici duşlar � � � Fəәrdi qoruyucu vasıtəәləәr (əәlcəәkləәr, kostyumlar, eynəәkləәr vəә s.) � � �

Lazımi səәviyyəәdəә geyinmiş personal � � � Yalnız laboratoriyada istifadəә olunan laboratoriya gödəәkçəәləәri, xalatları, əәlcəәkləәri vəә digəәr fəәrdi qoruyucu xüsusi paltarlar

� � �

Kriogen yığılma üçün fəәrdi qoruyucu avadanlıqlar � � � Tullantıların uzaqlaşdırılması Tullantıların uzaqlaşdırılmasına dair faktlar � � � Müvafiq konteynerləәrəә görəә seçilmiş tullantılar � � � Tarixi göstəәrilməәkləә kimyəәvi tullantılar üçün işarəәləәnmiş, markalanmış bağlı konteynerləәr � � �

Kimyəәvi tullantılar üçün konteynerləәrin lazımi istifadəәsi vəә saxlanılması � � �

Deşici əәşyalar üçün konteynerləәrin lazımi səәviyyəәdəә istifadəәsi vəә saxlanılması � � �

Döşəәməәdəә zibilin olmaması � � � Laboratoriyada tullantıların uzaqlaşdırılmasını göstəәrəәn məәlumat vəәrəәqəәləәrinin olması � � �

Peşəә xəәstəәlikləәrinin profilaktikası vəә təәhlükəәsizlik üzrəә proqram Təәhlükəә haqqında məәlumatlandırma � � � Təәnəәffüs üzvləәrinin qorunması � � � Eşitməәnin qorunması � � � Formaldehidin monitorinqi � � � Etilenoksidin monitorinqi � � � Anesteziyaedici qazların monitorinqi � � � Ümumi mühəәndis nəәzarəәti Laboratoriyada havanın təәzyiqi yaşayış evləәrindəәkindəәn, dəәhliz vəә idarəәləәrdəәkindəәn aşağıdır

� � �

ƏӘlüzyuyanlar vəә nəәfəәslikləәr ventilyasiya deşiyi rolunu oynayır � � �

ƏӘl yumaq üçün əәlüzyuyanlar � � � Maşının açıq hissəәsi (şkif, dişli çarx) � � �

37

Filtr vəә təәləәləәrləә təәchiz edilmiş laboratoriya masalarının vakuum xəәtti � � �

Su təәchizatı sistemindəә geriyəә axın təәhlükəәsi � � � Destilləә olunmuş su iləә təәminatın yaxşı səәviyyəәdəә olması � � � Buğumayaqlılara vəә gəәmiriciləәrəә qarşı aparılan fəәal vəә səәməәrəәli mübarizəә � � �

Ümumi təәcrübəә proseduraları Personal üçün əәrzaq məәhsulları laboratoriyadan kəәnarda saxlanılır

� � �

"Qida hazırlamaq qadağandır, yalnız laboratoriya məәqsəәdləәri üçün istifadəә olunmalıdır" yazısı iləә dəәqiq işarəәləәnmiş mikrodalğalı sobalar

� � �

Laboratoriyada qida vəә içki qəәbulu, siqaret çəәkməә vəә kosmetikadan istifadəә edilməә halları � � �

Germetik, pəәrdəә iləә örtülmüş yaxud ekranlaşdırılmış (vakuum təәləәləәri) şüşəә konteynerləәri � � �

Pipetka iləә ağızdan sorma qadağandır � � � Mexaniki pipetkaların olması vəә ondan istifadəә � � � Laboratoriyada xüsusi qoruyucu geyimi gündəәlik paltardan ayrı saxlanılır � � �

Laboratoriyada qaydaların qorunub saxlanılması Döşəәməәdəә şüşəә konteynerləәrin saxlanılması � � � İnfeksiyanın məәlum olan yoluxma yolları � � � İşçi səәthləәrdəә təәmiz absorbsiya olunan kiçik xalçalar � � � Sınıq şüşəә məәmulatları mexaniki qurğularla yığışdırılır (şotkalar, xəәkəәndazlar, maşalar) � � �

Yanğın əәleyhinəә təәhlükəәsizlik Çiləәyiciləәr heç nəә iləә bağlanmamışdır vəә içi tutulmayıb � � �

Divarda, tavanda, döşəәməәdəә vəә s. açıq deşikləәr � � � Elektrik xəәtti vəә ya boru xəәtləәri qapı oyuqlarından keçir � � � Laboratoriyalarda keçidləәrin minimal eni 1 metrdir � � � ƏӘşyaların boru xəәttindəә vəә möhkəәm olmayan konstruksiyalarda saxlanılması � � �

Laboratoriyada yanacaq qalığının saxlanılması � � � Daimi temperatura qəәdəәr qızdırılan vannalar Vannalarda suyu aşağı səәviyyəәdəә saxlayan vəә çox qızmadan qoruyan qoruyucularla təәminat

� � �

Vannalar yanmayan materiallardan hazırlanmışdır � � � Təәhlükəәsizliyəә baxış üzrəә cavabdeh şəәxsin imzası__________________________ Baxışın başa çatması tarixi _____________________________

38

Cəәdvəәl 6. 2-ci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli baza laboratoriyası: laboratoriyanın təәhlükəәsizliyinəә baxış Bu blank 1-ci səәviyyəәli bioloji təәhlükəәsizlik baza laboratoriyasının təәhlükəәsizliyinəә baxış blankı iləә birlikdəә istifadəә olunur

Yerləәşməә yeri__________________________ Tarix__________________ Laboratoriyanın rəәhbəәri_________________________________________

Yoxlamadan keçəәn avadanlıqlar (yoxlanılma tarixi göstəәrilməәli) Həә Yox Yoxlanılmayıb Qeyd

Bioloji təәhlükəәsizlik boksları (BTB) Cari il boyu sertifikatlaşdırılmışdır � � �

Tarix: Yerləәşməә: İşarəәləәnməә: Tip: Seriya nömrəәsi:

Həәr bir prosedurun əәvvəәlindəә vəә sonunda BTB-nin səәthi müvafiq dezinfeksiyaedici vasitəәləәrləә təәmiz silinməәlidir � � �

Ön tor vəә buraxıcı filtr tutulmayıb � � � Boksda açıq alovdan istifadəә olunur � � � Vakuum xəәtləәri daxili filtrləәrləә vəә dezinfeksiyedici separatorlarla təәchiz edilmişdir � � �

BTB-nin istismar şəәraiti otağa hava axını iləә əәlaqəәdar, yaxud yerləәşməәsinəә görəә pozulur � � �

BTB aerozolların əәməәləә gəәlməә təәhlükəәsi olduqda istifadəә olunur � � �

Laboratoriya Yalnız içazəәsi olan personal üçün məәhdudlaşdırılmış buraxılış

� � �

Yalnız potensial təәhlükəәnin olması barəәsindəә xəәbəәrdar edilmiş personal üçün giriş � � �

Laboratoriyanın qapılarında vəә lazım olan yerləәrdəә bioloji təәhlükəәsizlik işarəәsinin asılması � � �

İşarəәləәrdəәki məәlumatlar dəәqiqdir vəә yeniləәşdirilmişdir � � � İşarəәləәr aydın təәsvir edilmişdir vəә pozulmamışdır � � � Bütün qapılar bağlıdır � � � Dekontaminasiya Patogen orqanizməә uyğun olan dezinfeksiyaedici vasitəәləәrdəәn istifadəә olunur

� � �

Bütün hadisəәləәr, xususiləә duru materialların dağılması iləә əәlaqəәdar olan hadisəәləәr haqqında laboratoriya rəәhbəәri məәlumatlandırılır

� � �

Təәmizləәməә zamanı müvafiq dezinfeksiyaedici vasitəәləәrdəәn istifadəә olunur � � �

İşçi səәthləәri həәr proseduradan əәvvəәl vəә sonra, həәr gün vəә duru materialların dağılması hallarında dekontaminasiya olunur

� � �

Yoluxmuş tullantılarla iş İnfeksion tullantılar üçün olan konteynerləәrin lazımi səәviyyəәdəә istifadəәsi

� � �

Konteynerləәr həәddindəәn artıq doldurulmayıb � � � Konteynerləәr düzgün işarəәləәnib vəә bağlıdır � � � Kultura qalıqları vəә digəәr tullantılar lazımi səәviyyəәdəә dekontaminasiya olunur � � �

39

Laboratoriyadan kəәnarda dekontaminasiyaya məәruz qalası materiallar bağlı, möhkəәm, su keçirməәyəәn konteynerləәrdəә yerli norma vəә qaydalara uyğun olaraq daşınır

� � �

Qarışıq tullantılar uzaqlaşdırılmazdan əәvvəәl kimyəәvi vəә radioloji tullantılar kimi bioloji dekontaminasiyaya məәruz qalır

� � �

Fəәrdi qorunma Laboratoriya personalı peyvəәnd olunmaq haqqında vəә konkret bir agentləә iş zamanı ondan müayinəә üçün nümunəә götürülməәsi barəәsindəә əәvvəәlcəәdəәn xəәbəәrdar olunur

� � �

Peşəә iləә əәlaqəәdar yoluxma zamanı tibbi baxışın, müşahidəәnin vəә müalicəәnin aparılması üçün müvafiq tibb xidməәtləәri iləә təәmasın yaradılması

� � �

İnfeksion materiallar iləә vəә ya çirkləәnmiş avadanlıqlarla işləәdikdəә əәlcəәkləәrdəәn istifadəә olunur � � �

BTB-dan kəәnarda infeksion materiallarlaəә işləәyəәn şəәxsləәrin maskadan istifadəә etməәsi � � �

Patogen materiallar iləә işləәdikdəәn sonra vəә laboratoriyadan çıxmazdan öncəә əәlcəәkləәri çıxardıqdan sonra əәlləәrin yuyulması

� � �

Təәxirəәsalınmaz ilkin yardım göstəәrməәk üçün mikrob əәleyhinəә agentləәrin mövcudluğu � � �

Təәcrübəә Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi vəә sıçrama ehtimalı olan hallarda BTB-dan istifadəә edilməәsi

� � �

Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә praktiki göstəәrişləәrin işləәnib hazırlanması vəә qəәbul edilməәsi � � �

Personal təәcrübəә vəә proseduralar üzrəә təәlimatı, o cümləәdəәn istismar vəә texniki təәhlükəәsizlik üzrəә göstəәrişləәri (həәr il bütün personal üçün təәləәb olunan) oxuyur, öyrəәnir vəә onlara riayəәt edir

� � �

Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi vəә sıçramanın minimuma endirilməәsi üçün proseduraların nəәzəәrəә alınması � � �

Agentləәrləә işləәməәk üçün birdəәfəәlik şprisləәrldəәn itsifadəә olunur � � �

Sentrifuqaların qapağı vəә rotorlar yalnız BTB-da açıqdır � � � BTB-dan kəәnarda infeksion agentləәrin daşınması, daşınmanın norma vəә qaydalarına müvafiq olaraq təәsdiq olunmuş konteynerləәrdəә həәyata keçirilir

� � �

Təәchizat ƏӘlləәri yumaq üçün laboratoriyanın çıxışında əәlüzyuyan quraşdırılmışdır

� � �

Təәhlükəәsizliyəә baxış üzrəә cavabdeh şəәxsin imzası_________________________ Baxışın başa çatması tarixi _____________________________

40

Cəәdvəәl 7. İzolyasiya olunmuş 3-cü səәviyyəәli bioloji təәhlükəәsizlik laboratoriyası: laboratoriyanın təәhlükəәsizliyinəә baxış Bu blank 1-ci vəә 2-ci səәviyyəәli bioloji təәhlükəәsizlik laboratoriyasında bioloji təәhlükəәsizliyəә baxış blankları iləә birlikdəә istifadəә olunur Yerləәşməә yeri__________________________ Tarix__________________ Laboratoriyanın rəәhbəәri_________________________________________

Yoxlamadan keçəәn avadanlıqlar (yoxlamanın tarixi göstəәrilməәli) Həә Yox Yoxlanılmayıb Qeyd

Təәchizat Laboratoriya, binada personalın əәsas yerləәşməә yerindəәn ayrılmışdır

� � �

Laboratoriyaya buraxılış avtomatik qapıları olan tamburdan keçməәkləә həәyata keçirilir � � �

Laboratoriyanın giriş vəә çıxışındakı bütün deşikləәr dekontaminasiyanı həәyata keçirməәk üçün hermetikdir

� � �

İşləәk otaqlardan hava axınını təәmin edəәn bir keçidli otaqdakı nəәfəәslikləәr � � �

İstiqaməәtləәnmiş hava axınının monitorinqini təәmin edəәn nizamlanan ventilyasiya sistemi � � �

Fəәrdi qorunma Öndəәn bağlanan laboratoriya xalatları � � � Yalnız laboratoriyada istifadəә olunan qoruyucu xüsusi laboratoriya geyimi � � �

ƏӘl yumaq üçün, ayaqla idarəә olunan (avtomatik, yaxud dirsəәkləә idarəә olunan) əәlüzyuyanlar � � �

ƏӘlləәrin qorunması İnfeksion materiallar iləә potensial kontaminasiya olunmuş avadanlıqlarla vəә işçi səәthləәrləә iş zamanı ikiqat əәlcəәkləәrdəәn istifadəә edilməәlsi

� � �

Təәnəәffüs yollarının qorunması BTB-da aerozolların izolyasiyası lazımi səәviyyəәdəә olmadıqda laboratoriyanın bütün personalının təә-nəәffüs üzvləәrini qoruyan vasitəәləәrdəәn istifadəә etməәsi

� � �

Təәcrübəә BTB-dan kəәnarda infeksion materiallarla iş zamanı selikli qişaların qorunmasının təәmin edilməәsi

� � �

Patogen agentləәr iləә əәlaqəәdar xüsusi təәhlükəәləәr barəәsindəә personal xəәbəәrdar edilib � � �

Personal praktika vəә proseduralar haqqında olan təәlimatı, o cümləәdəәn istismar vəә texniki təәhlükəәsizlik barəәsindəә göstəәrişləәri oxumalı vəә onlara riayəәt etməәlidir

� � �

Personal həәr il yeni məәlumatlar alır vəә prosedura-ların gedişinin dəәyişilməәsi barəәsindəә təәlim keçir � � �

Kontaminasiya olunmuş tullantılar uzaqlaşdırılma-dan öncəә avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilir � � �

Təәhlükəәsizliyəә baxış üzrəә cavabdeh şəәxsin imzası_________________________ Baxışın başa çatması tarixi ____________________________________________

41

II HİSSƏӘ

Bioloji təәhlükəәsizliyin prinsipləәri

9. Laboratoriya şəәraitindəә bioloji təәhlükəәsizliyin konsepsiyaları

Laboratoriya şəәraitindəә bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә praktiki rəәhbəәrlik əәvvəәlki

dövrləәrdəә bioloji təәhlükəәsizliyin əәnəәnəәvi prinsipləәrinəә həәsr edilmişdi. Bu praktiki rəәhbəәrlikdəә əәsasəәn mikrobioloji işdəә istifadəә olunan lazımi üsullar, infeksiyanın yayılmasının qarşısını almaq üçün müvafiq avadanlıqların təәtbiqi, lazımi konstruksiyalar, laboratoriya binalarının fəәaliyyəәti vəә istismarı, həәmçinin işçiləәrin zəәdəә alması, yaxud xəәstəәləәnməәsinin minimuma endirilməәsinəә yönəәldilmiş inzibati məәsəәləәləәr haqqında məәlumat verilir. Bu təәklifləәrin yerinəә yetirilməәsi nəәticəәsindəә əәtraf mühitin vəә bütünlükdəә əәhalinin yoluxma riski minimuma endirilir.

Dünyada baş verəәn hadisəәləәr laboratoriyaların vəә orada olan materialların qorunması zəәrurəәtini yaradır ki, onlar ev heyvanlarına, kəәnd təәsəәrrüfatına, yaxud əәtraf mühitəә zəәrəәr yetirməәsinləәr. Müəәssisəәnin təәləәbləәrinəә, yaxud bioloji təәhlükəәsizlik proqramına baxılması üçün əәn əәvvəәl "bioloji müdafiəә" (biomüdafiəә) vəә "bioloji təәhlükəәsizlik" (biotəәhlükəәsizlik) arasındakı fəәrqləәri dəәqiq aydınlaşdırmaq lazımdır.

"Biomüdafiəә" – bu bioloji təәhlükəәsizliyin prinsip vəә metodlarının təәtbiqindəәn ibarəәtdir vəә onun köməәyi iləә laboratoriya işləәri iləә əәlaqəәdar yaranan təәsirləәrdəәn qorunmaq mümkündür (kliniki, yaxud digəәr müayinəә laboratoriyaları).

"Biotəәhlükəәsizlik" – bu riskin azaldılması üçün, təәxribatçılıq məәqsəәdləәrləә mikro-bioloji agentin, yaxud toksinin oğurlanması, yaxud təәtbiqinəә (hansı ki, bu da cinayəәt məәqsəәdiləә bu vəә ya digəәr agentin bioloji silah kimi işləәdilməәsinəә, məәsəәləәn, bioterrorizməә gəәtirib çıxara biləәr) qarşı təәdbirləәrin (biomüdafiəәni təәmin edəәn proseduralarla birlikdəә) təәmin edilməәsindəәn ibarəәtdir.

Bioloji təәhlükəәsizlik proqramının əәsasını bioloji müdafiəә proqramı təәşkil edir. Müəәssisəәnin bioloji təәhlükəәsizlik proqramının təәrkib hissəәsini təәşkil edəәn bioloji riskin qiyməәtləәndirilməәsi vasitəәsiləә istifadəә olunan mikroorqanizmləәr vəә ştamlar haqqında, fiziki yerləәşməә yeri, həәmçinin personal haqqında (hansılara ki, patogenləәr, yaxud toksinləәrləә işəә buraxılış lazımdır) məәlumat almaq olar. Bu məәlumatlardan təәhlükəәnin qiyməәtləәndirilməәsindəә vəә onunla mövcud mikroorqanizmin qəәsdəәn cinayəәt məәqsəәdiləә təәtbiqi arasındakı əәlaqəәnin müəәyyəәnləәşdirilməәsindəә istifadəә etməәk olar. Səәrəәncamında patogen yaxud toksin olan həәr bir müəәssisəә onların cinayəәt məәqsəәdiləә istifadəәdəәn (hansı ki, əәhalinin sağlamlığına zəәrəәr yetirəә biləәr) qorunması üçün məәsuliyyəәt daşıyır. Bununla əәlaqəәdar olaraq ölkəәdəә olan nümunəәləәrin, patogen vəә toksinləәrin ehtiyatının düzgün olmayan istifadəәdəәn qorunması üçün milli standartlar işləәnib hazırlanmalıdır. Patogen vəә toksinləәrin qəәsdəәn təәxribat məәqsəәdiləә vəә düzgün olmayan istifadəәsinəә yönəәldilmiş təәhlükəәsizlik təәdbirləәri, ciddi nəәzarəәt proseduralarına vəә onları saxlamaq üçün səәnəәdləәrin təәrtibinəә, yerləәrinin dəәyişməәsinəә, istifadəәsinəә vəә uzaqlaşdırılmasına əәsaslanmalıdır. Bununla beləә etalon ştammların, həәmçinin kliniki vəә epidemioloji nümunəәləәrin səәməәrəәli

42

daşınması üçün həәr hansı xəәstəәliyin yayılmasına qarşı, yaxud, ictimai səәhiyyəә sahəәsindəә yerli, yaxud beynəәlxalq fövqəәladəә hallara qarşı hazırlıq təәmin edilməәlidir.

Təәhlükəәsizliyin təәmin edilməәsinəә yönəәldiləәn biotəәhlükəәsizlik məәsəәləәləәri üzrəә hazırlıq laboratoriyanın biomüdafiəәsi məәsəәləәləәri üzrəә hazırlıqdan fəәrqləәnir vəә beləә hazırlıq bioloji silah kimi işləәdiləә biləәn patogen vəә toksinləәrləә işləәməәk üçün icazəәsi olan bütün personalı əәhatəә etməәlidir. Beləә hazırlıq personalın patogen vəә toksinləәrin qorunması, milli standartlar vəә həәmin yer üçün xas olan proseduralar vəә həәmçinin müdafiəә planının təәmin edilməәsi üzrəә çoxsaylı məәsəәləәləәrin öyrəәnilməәsi üçün köməәk etməәlidir. Cinayəәt məәqsəәdiləә patogen vəә toksinləәrin istifadəә edilməәsindəә beləә materiallarla işləәməәyəә icazəәsi olan şəәxsləәr indiki zamanda böyük təәhlükəә təәşkil edir. Ona görəә dəә həәr hansı müəәssisəә vəә ölkəәdəә biotəәhlükəәsizlik üzrəә proqramın səәməәrəәli olması üçün personalın etibarlı olması böyük rol oynayır. Patogenləәr vəә toksinləәrəә, onların saxlanması vəә istehsalına buraxılış icazəәsi olan bütün personal müəәssisəәnin biotəәhlükəәsizlik planında, yaxud milli standartında göstəәriləәn müvafiq orqanlara həәr hansı çatışmamazlıqlar haqqında məәlumat verməәk üçün heç bir çəәtinlik çəәkməәməәlidir. Təәhlükəәsizliyin pozulması haqqında xəәbəәr verməәk üçün işçiləәr həәvəәsləәndirilməәli vəә onlar əәmin olmalıdırlar ki, onlara qarşı rəәhbəәrlik vəә iş yoldaşları təәrəәfindəәn heç bir cəәza təәdbiri görülməәyəәcəәkdir. Vacib patogen vəә toksinləәrləә işəә buraxılış icazəәsi olan personalın etibarlılığını artırmaq üçün müxtəәlif metodlardan istifadəә etməәk olar. Ehtiyat təәdbirləәri vəә həәmçinin aseptika metodları vəә təәhlükəәsiz mikrobioloji praktika laboratoriyanın işindəә daimi xarakter daşımalıdır. Təәhlükəәsizlik məәsəәləәləәrinəә cavabdeh olan rəәhbəәr işçiləәr lazımsız yerəә elmi işçiləәrin gündəәlik fəәaliyyəәtinəә qarışmamalı vəә müayinəәləәrin səәməәrəәli vəә peşəәkar şəәraitdəә aparılmasına mane olmamalıdırlar.

Mühüm müayinəәləәrin aparılması vəә kliniki materiallarla işləәməәk üçün əәsaslan-dırılmış buraxılış icazəәsi əәsaslı surəәtdəә təәmin edilməәli vəә bu da patogen vəә toksinləәrin qorunması üçün lazımı proseduraların təәtbiqinəә şəәrait yaratmalıdır.

Personalın hazırlıq səәviyyəәsi patogenləәrin qorunması üçün proseduralara ciddi əәməәl edilməәsi, məәhdud olan ehtiyatların məәsuliyyəәtli istifadəәsi, ilk əәvvəәl mühüm materialların təәxribat məәqsəәdiləә istifadəәsinin qarşısının alınmasında böyük rol oynayır. Beləә olduqda fiziki təәhlükəәsizliyin təәmin edilməәsi üçün baha başa gəәləәn təәdbirləәrin aparılmasına ehtiyac qalmır. Patogen vəә toksinləәrin qorunması üçün müəәyyəәn olunmuş proseduralara müntəәzəәm olaraq baxılması vəә onların yeniləәşdirilməәsi, həәmçinin bu proseduralara riayəәt edilməәsinin yoxlanılması bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә həәr hansı bir proqramın vəә laboratoriya şəәraitindəә bioloji təәhlükəәsizliyin təәmin edilməәsi üzrəә milli standartın ayrılmaz hissəәsi olmalıdır.

43

III HİSSƏӘ

Laboratoriya avadanlıqları

10. Bioloji təәhlükəәsizlik boksları

Bioloji təәhlükəәsizlik boksları (BTB) operatoru, avadanlıqları vəә iş materiallarını infeksion aerozolların vəә sıçramanın təәsirindəәn qorumaq üçündür. İnfeksion aerozollar vəә sıçrama infeksion agentləәrdəәn ibarəәt materiallar iləә (məәsəәləәn ilkin kulturalar, avadanlıq, diaqnostiki nümunəәləәr vəә ş.) işləәdikdəә əәməәləә gəәlir. Aerozol hissəәcikləәri həәr hansı bir fəәaliyyəәt (məәsəәləәn silkəәləәməә, bir qabdan digəәr qaba tökməә, damcılatma vəә s.) zamanı enerjinin maye vəә materiallara (yarımduru halda olan) verilməәsi nəәticəәsindəә əәməәləә gəәlir. İnfeksion aerozollar, həәmçinin digəәr laboratoriya işləәri (məәsəәləәn aqar lövhəәcikləәri iləә işləәdikdəә, pipetkanın köməәyiləә hüceyrəә kulturalarının flakonda inokulyasiyası, çoxkanallı pipetkalardan istifadəә etməәkləә infeksion agentləәrin duru suspenziyasının lövhəәciyəә paylaşdırılması, homogenizasiya vəә qıf vasitəәsiləә infeksion materialların tökülməәsi, duru infeksion materialların sentrifuqada həәrləәdilməәsi, heyvanlarla iş vəә s.) nəәticəәsindəә əәməәləә gəәləә biləәr. Diametri 5 mkm-dəәn az olan aerozol hissəәcikləәri vəә 5-100 mkm diametrindəә olan damcılar adi gözləә görünmür. Laboratoriya işçisi, çox zaman hiss etmir ki, beləә hissəәcikləәr əәməәləә gəәlir vəә nəәfəәsalma nəәticəәsindəә udula biləәr, yaxud işçi səәthləәrindəә olan materialları kontaminasiya edəә biləәr. Düzgün istifadəә edildikdəә BTB laboratoriyadaxili infeksiyaların azalması üçün vəә aerozolların təәsiri nəәticəәsindəә kultura iləә çarpaz yoluxmanın qarşısının alınmasında böyük səәməәrəә verir. BTB həәmçinin əәtraf mühiti çirkləәnməәdəәn qoruyur.

Son illəәrdəә BTB-nin əәsas konstruksiyası bir sıra modifikasiyalara məәruz qalmışdır. ƏӘsas dəәyişiklik havanın ötürülməәsi sisteminəә yüksəәk səәməәrəәli hava təәmizləәyici filtrin (HEPA) daxil edilməәsidir. HEPA filtri 0,3 mkm diametrli hissəәcikləәrin 99,97% vəә bundan böyük, yaxud kiçik ölçülü hissəәcikləәrin 99,99% tutub saxlayır. Bu, HEPA filtrinəә bütün məәlum infeksion agentləәri tutub saxlamaq imkanı verir vəә beləәlikləә, boksdan havanın mikrobsuz xaric edilməәsini təәmin edir.

İkinci konstruktiv dəәyişiklik HEPA filtri vasitəәsiləә təәmizləәnmiş havanın, işçi səәthinəә istiqaməәtləәnməәsidir ki, bu da işçi səәthləәrdəә olan materialları kontaminasiyadan qoruyur. Beləә baza konsepsiyalarının təәtbiqi BTB-in 3 tipinin əәməәləә gəәlməәsinəә gəәtirib çıxarmışdır. Həәr tip vasitəәsiləә təәmin olunan müdafiəә növü 8-ci cəәdvəәldəә göstəәrilmişdir.

Qeyd: Üfüqi vəә şaquli hava çıxışı olan ("təәmiz havası olan işçi stansiyaları") bokslar bioloji təәhlükəәsizlik boksu sayılmır vəә bu məәqsəәdləә istifadəә edilməәməәlidir.

10.1. I tip bioloji təәhlükəәsizlik boksu 6-cı şəәkildəә I tip BTB sxematik olaraq göstəәrilmişdir. Hava boksa ön açıq hissəәdəәn

0,38 m/san sürəәtləә daxil olaraq işçi səәthindəәn keçir vəә boksdan buraxıcı boru vasitəәsiləә xaric olunur. İşçi səәthindəә əәməәləә gəәləәn aerozol hissəәcikləәri istiqaməәtləәnmiş hava axını iləә çıxış borusuna yönəәldilir. Ön açıq hissəә operatora boksun işçi səәthindəә işləәməәyəә imkan verir vəә o, şüşəә pəәncəәrəәdəәn gördüyü işi müşahidəә edəә bilir. İşçi səәthləәrini təәmizləәməәk, yaxud digəәr məәqsəәdləәr üçün bu pəәncəәrəә tam qaldırıla biləәr.

44

Cəәdvəәl 8. Lazımi müdafiəә növünəә görəә bioloji təәhlükəәsizlik boksunun (BTB) seçilməәsi

Müdafiəәnin növü BTB-un tipinin seçilməәsi 1-3-cü risk qrupuna aid olan mikroorqanizmləәrdəәn personalın qorunması

I tip, II tip, III tip

4-cü risk qrupuna aid olan mikroorqanizmləәrdəәn personalın qorunması, rezin əәlcəәkli boksla təәchiz edilmiş laboratoriya

III tip

4-cü risk qrupuna aid olan mikroorqanizmləәrdəәn personalın qorunması, xüsusi geyimdəә işləәməәk üçün laboratoriya

I tip, II tip

Preparatın qorunması Yalnız laminar axının ve-rilməәsi hallarında II tip, III tip

Uçucu radionuklidləәrin müdafiəәsi - kimyəәvi müdafiəә, az miqdarda

xaricdəәn klapanlar olduqda II Tip B1, II Tip A2

Uçucu radionuklidləәrin müdafiəәsi - kimyəәvi müdafiəә I tip, II tip B2, III tip

yandan görünüş

Şəәkil 6. I tip bioloji təәhlükəәsizlik boksunun sxemi A – ön açıq hissəә; B – qaldırıcı pəәncəәrəә çəәrçivəәsi; C – havanı xaricəә çıxaran HEPA filtri; D – sorucu bölməә

Otaqdan çıxan hava Potensial kontaminasiya olunmuş hava HEPA filtri iləә təәmizləәnmiş hava

45

Hava HEPA filtri iləә boksdan çıxarılır: a) laboratoriyaya vəә sonra ventilyasiya sistemi vasitəәsiləә atmosferəә; b) binanın ventilyasiya sistemi vasitəәsiləә xaricəә; yaxud c) birbaşa atmosferəә. HEPA filtri BTB-un sorucu bölməәsindəә, yaxud binanın sorucu sistemindəә quraşdırıla biləәr. I tip bəәzi BTB-ləәr içəәridəәn sorucu ventilyatorlarla təәchiz edilmiş, bəәziləәrindəә isəә binanın ventilyasiya sistemindəә sorucu ventilyator nəәzəәrdəә tutulmuşdur. I tip BTB ilk qəәbul edilmiş bioloji təәhlükəәsizlik boksu sayılır vəә sadəә quruluşa malik olması iləә əәlaqəәdar o yenəә dəә bütün dünyada geniş istifadəә olunur. Onun üstünlüyü ondadır ki, o personalın vəә əәtraf mühitin qorunmasını təәmin edir vəә həәmçinin ondan radionuklidləәrləә vəә uçucu kimyəәvi maddəәləәrləә işləәdikdəә istifadəә etməәk olar. Sterilizasiya olunmamış havanın işçi səәthindəәn birbaşa açıq ön hissəәyəә keçməәsi iləә əәlaqəәdar hesab edilir ki, o preparatın etibarlı müdafiəәsini daimi təәmin etmir.

10.2. II tip bioloji təәhlükəәsizlik boksu

Virusların çoxaldılması vəә digəәr məәqsəәdləәr üçün toxuma vəә hüceyrəә kulturalarından geniş istifadəә edilməәsi vəә beləә vəәziyyəәtdəә sterilizasiya olunmayan havanın otaqdan işçi səәthinin üstünəә keçdiyinəә görəә, bu hal qəәnaəәtbəәxş sayılmır.

II tip BTB nəәinki personalın qorunması üçün, həәm dəә işçi səәthindəә olan materialları qorumaq üçün quraşdırılmışdır. II tip BTB 2 vəә 3-cü risk qrupuna daxil olan agentləәrləә yoluxmuş materialların işləәnməәsindəә istifadəә olunur. Bu boksları 4-cü risk qrupuna daxil olan agentləәrləә yoluxmuş materiallarla işləәməәk üçün dəә istifadəә etməәk olar, lakin bu halda hava təәzyiqləә verilməәlidir.

Şəәkil 7. II A1 tip bioloji təәhlükəәsizlik boksunun sxemi A – ön açılan hissəә; B – qaldırıcı pəәncəәrəә çəәrçivəәsi; C – havanı xaricəә çıxardan HEPA filtri; D – arxa bölməә; E – havanı daxiləә buraxan HEPA filtri; F – ventilyator

Otaqdan çıxan hava Potensial kontaminasiya olunmuş hava HEPA filtri iləә təәmizləәnmiş hava

Габагдан эюрцнцш

Yandan görünüş

Qabaqdan görünüş

46

II tip A1 bioloji təәhlükəәsizlik boksu II tip A1 BTB 7-ci şəәkildəә göstəәrilmişdir. İçəәridəә olan ventilyator otaqdan havanı

soraraq ön qapıdan vəә ön divar şəәbəәkəәsindəәn boksa verir. Ön qapı səәviyyəәsindəә daxil olan hava axınının sürəәti əәn azı 0,38 m/san olmalıdır. Verilmiş hava axını girişdəә olan HEPA filtrindəәn keçdikdəәn sonra aşağıda olan işçi səәthinəә daxil olur. Hava axını aşağıya getdiyinəә görəә işçi səәthindəәn 6-18 sm məәsafəәdəә 2 axına "bölünür" vəә bunlardan biri ön buraxıcı şəәbəәkəәdəәn, digəәri isəә arxa buraxıcı şəәbəәkəәdəәn keçir. İşçi səәthindəә əәməәləә gəәləәn həәr hansı aerozol hissəәcikləәri həәmin anda aşağıya gedəәn hava axını iləә tutulur vəә ön qapı, yaxud arxa buraxıcı şəәbəәkəә iləә çıxarılaraq preparatın maksimal səәviyyəәdəә qorunmasını təәmin edir. Hava sonra arxa bölməә vasitəәsiləә buraxıcı vəә sorucu filtrləәrin arasındakı boşluğa (boksun yuxarı hissəәsindəә yerləәşəәn) daxil olur. Bu filtrləәrin nisbi ölçüləәri iləә əәlaqəәdar olaraq təәxminəәn havanın 70%-i HEPA filtrindəәn keçəәrəәk təәkrar dövr edir vəә geriyəә işçi zonasına keçir, qalan 30% hissəә isəә sorucu filtr vasitəәsiləә otağa ötürülür vəә yaxud binadan kəәnara çıxarılır.

II tip A1 BTB vasitəәsiləә çıxarılan hava xüsusi boru kəәməәrinəә, yaxud binanın sorucu sisteminəә keçirməә vasitəәsiləә, otaqda, yaxud binadan kəәnarda təәkrar dövr edəә biləәr. Sorulan havanın otaqda təәkrar dövriyyəәsinin üstünlüyü ondan ibarəәtdir ki, bu halda binanın qızdırılmasına, yaxud səәrinləәşdirilməәsinəә səәrf olunan yanacağın miqdarı azalır. Beləә ki, isidilmiş, yaxud soyudulmuş hava binadan kəәnara çıxmır. Bəәzi BTB-in sorucu sisteminin boru kəәməәrinəә birləәşdirilməәsi imkan verir ki, onlardan uçucu radio-nuklidləәrləә vəә uçucu toksiki kimyəәvi maddəәləәrləә işləәdikdəә istifadəә etməәk mümkün olsun (cəәdvəәl 8).

Havanı atmosferəә çıxaran II tip A2, B1 vəә B2 bioloji təәhlükəәsizlik boksları

Havanı atmosferəә çıxaran II tip A2 BTB, II tip B1 (şəәkil 8) vəә II tip B2 - bu II tip A1-in modifikasiyasıdır. Onların xarakteristikası BTB I tip vəә II tip iləә birlikdəә 9-cu cəәdvəәldəә verilmişdir. Həәr modifikasiya imkan verir ki, BTB xüsusi məәqsəәdləәr üçün istifadəә ediləә bilsin (cəәdvəәl 8 bax).

Bu BTB-ləәr biri digəәrindəәn bəәzi cəәhəәtləәrinəә görəә fəәrqləәnir: - açıq ön hissəә vasitəәsiləә daxil olan havanın sürəәti; işçi səәthinin üstündəә təәkrar dövr edəәn vəә boksdan çıxarılan havanın miqdarı; havanı boksdan ya otağa, yaxud xüsusi sorucu sistem vəә ya binanın sorucu sistemi vasitəәsiləә bayıra istiqaməәtləәndirəәn buraxma sistemi; təәzyiqin nizamlan-ması metodu (bioloji çirkləәnmiş borular vəә boksun bölməәləәri məәnfi təәzyiq altında olur vəә ya da onlar məәnfi təәzyiq altında olan boru vəә bölməәləәrləә əәhatəә olunur).

47

Şəәkil 8. II B1 tip bioloji təәhlükəәsizlik boksunun sxemi A –açılan ön hissəә; B – qaldırıcı pəәncəәrəә çəәrçivəәsi; C – havanı xaricəә çıxaran HEPA filtri; D – havanı daxiləә buraxan HEPA filtri; E – havanı xaricəә buraxan məәnfi təәzyiqli bölməә; F – ventilyator; G – havanın verilməәsi üçün HEPA filtri. Boksdan çıxarılan hava, binanın

sorucu sisteminəә verilməәlidir 10.3. III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksu Bu növ boks (şəәkil 9) personalı yüksəәk səәviyyəәdəә qoruyur vəә 4-cü risk qrupuna

daxil olan agentləәrləә işləәdikdəә istifadəә olunur. Boksun bu tipindəә bütün birləәşməә hissəәləәri "qaz keçirməәyəәndir". Hava bir HEPA filtrindəәn daxil olur vəә iki HEPA filtri vasitəәsiləә çıxarılır. Havanın daxil olması boksdan kəәnarda yerləәşəәn xüsusi sorucu sistem vasitəәsiləә təәmin olunur vəә bu da boksun daxilindəә məәnfi təәzyiqi qoruyub saxlayır (124,5 PA-ya yaxın). İşçi səәthinəә giriş möhkəәm rezin əәlcəәkləәr vasitəәsiləә həәyata keçirilir. III tip BTB-dəә sterilizasiya etməәyəә imkan verəәn daxili bölməә olur ki, o da vəә buraxıcı HEPA filtri iləә təәchiz edilir. III tip BTB-ni avtoklava 2 qapı vasitəәsiləә birləәşdirməәk olar vəә o da boksa daxil olan, yaxud oradan çıxarılan bütün materialların dekontaminasiyasında istifadəә olunur. Rezin əәlcəәkli bəәzi boksları, işçi sahəәsini böyütməәk məәqsəәdiləә biri-birinəә birləәşdirməәk olar. Bu tipli bokslardan 3-cü vəә 4-cü səәviyyəәli bioloji təәhlükəәsizlik laboratoriyalarında işləәməәk üçün istifadəә etməәk olar.

Şəәkil 9. III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksunun sxemi (rezin əәlcəәkli) A – əәlin bütünlükləә keçməәsi üçün nəәzəәrdəә tutulan rezin əәlcəәkli deşik; B – qaldırıcı pəәncəәrəә çəәrçivəәsi; C – havanı xaricəә buraxan ikiqat HEPA filtri; D – havanı daxiləә buraxan NEPA filtri; E – iki qapılı

Отагдан чыхан щава Потенсиал контаминасийа олунмуш щава НЕПА филтри иля тямизлянмиш щава

Otaqdan çıxan hava Potensial kontaminasiya olunmuş hava HEPA filtri iləә təәmizləәnmiş hava

Qabaqdan görünüşü Yandan görünüşü

Qabaqdan görünüş yandan görünüş

Otaqdan çıxan hava

Potensial kontaminasiya olunmuş hava

HEPA filtri iləә təәmizləәnmiş hava

48

avtoklav vəә ya iki təәrəәfi açıq bölməә; F – batırmaqla dezinfeksiya üçün kimyəәvi boks

Boksdan çıxarılan hava, binanın sorucu sisteminəә verilməәlidir 10.4. Havanın bioloji təәhlükəәsizlik boksuna verilməәsi II A1 vəә II A2 tipli BTB-nin (havanı atmosferəә çıxaran) konstruksiyası havanın

"birləәşdirici" vəә ya "sorucu çəәtir" vasitəәsiləә verilməәsini nəәzəәrdəә tutur. Birləәşdirici bok-sun korpusuna-sorma yerinəә bəәrkidilir vəә oradan hava binanın sorucu sisteminəә sorulur. Boksun körpüsü iləә birləәşdirici arasında sorma yerindəә, adəәtəәn diametri 2,5 sm olan deşik qalır ki, bu da havanın binanın sorucu sistemindəәn vəә həәmçinin otaqdan so-rulmasına imkan verir. Havanın həәm boksdan vəә həәm dəә otaqdan sorulmasını təәmin etməәk üçün binanın ventilyasiya sisteminin gücü kifayəәt qəәdəәr olmalıdır. Havanın bina-ya axını adəәtəәn birləәşdirici vasitəәsiləә bəәrkidilmiş BTB-nin səәməәrəәliliyinəә az təәsir edir.

Cəәdvəәl 9. I, II vəә III tip bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının (BTB) fəәrqləәndirilməәsi

BTB Ön hissəәdəә sürəәt (m/san)

Havanın axını (%)

Buraxma sistemi

Təәkrar dövr edəәn

Xaricəә buraxılan

I tip* 0,36 0 100 Boru kəәməәri II A1 tipi 0,36-0,51 70 30 Otağa buraxılır,

vəә ya birləәşdirici vasitəәsiləә

II A2 tipi ha-vanı xaricəә buraxmaqla*

0,51 70 30 Otağa buraxılır, vəә ya

birləәşdirici vasitəәsiləә

II B1 tipi* 0,51 30 70 Boru kəәməәri II B2 tipi* 0,51 0 100 Boru kəәməәri III tip* Qəәbul edilmir 0 100 Boru kəәməәri

* Bütün kontaminasiya olunmuş boru kəәməәrləәri məәnfi təәzyiq altında yerləәşir vəә ya məәnfi

təәzyiq altında olan borularla, yaxud bölməәləәrləә əәhatəә olunur. II B1 vəә II B2 tipli BTB adəәtəәn germetik olaraq ya binanın sorucu sisteminəә vəә ya

əәn yaxşı halda xüsusi sorucu boru kəәməәrinəә birləәşdirilir. Binanın sorucu sistemi istehsalçının təәləәbləәrini veriləәn vəә buraxılan havanın həәcmi vəә təәzyiqi cəәhəәtdəәn ödəә-məәlidir. BTB-nin germetik birləәşməәləәrinin sertifikasiyası BTB olan otaqda havanın təәkrar dövr edəәn vəә ya birləәşdiricinin köməәyi iləә dövr edəәn birləәşməәləәrinin sertifikasi-yasından çox vaxt aparır.

49

10.5. Bioloji təәhlükəәsizlik boksunun seçilməәsi BTB əәsas etibariləә lazım olan müdafiəәnin növündəәn asılı olaraq seçilir: preparatın

müdafiəәsi; 1-4-cü risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrdəәn personalın müdafiəәsi; personalın radionuklidləәrdəәn vəә uçucu kimyəәvi maddəәləәrdəәn, yaxud bu növləәrin birləәşməәsindəәn qorunması. 8-ci cəәdvəәldəә həәr növ müdafiəә üçün təәklif olunan BTB göstəәrilmişdir. Uçucu kimyəәvi maddəәləәrləә havanı təәkrar dövr etdiriləәn BTB-dəә işləәməәk olmaz (binanın sorucu sisteminəә birləәşməәyəәn I tip BTB, II A1 tipli boksu vəә ya II A2 tipli BTB). II B1 tipli BTB az miqdarda uçucu kimyəәvi maddəәləәrləә vəә radionuklidləәrləә işləәməәk üçün yararlı sayılır. Çox miqdarda radionuklidləәrləә vəә toksiki kimyəәvi maddəәləәrləә işləәməәk üçün II B2 tipli BTB lazımdır vəә bu da işləәnmiş havanı tam dəәyişdirəәn boks sayılır.

10.6. Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının laboratoriyada istifadəәsi Yerləәşdirməә BTB-nin açıq ön hissəәsindəәn daxil olan hava axınının surəәti təәxminəәn 0,45 m/san

təәşkil edir. Beləә surəәtdəә hava axınının daimiliyi stabil deyil vəә digəәr hava axınlarının (BTB yaxınlığından keçəәn insanların yaratdığı hava axını, pəәncəәrəә, açılan vəә bağlanan qapılardan daxil olan hava axını vəә hava axınını nizamlayan qapaqlar vasitəәsiləә) təәsiri nəәticəәsindəә asanlıqla pozula biləәr. BTB keçidləәrdəәn vəә müxtəәlif məәnşəәli hava axınından uzaqda quraşdırılmalıdır. Texniki xidməәti asanlaşdırmaq üçün imkan daxilindəә arxa təәrəәfdəәn vəә yanlardan 30 sm boş sahəә saxlamaq lazımdır. Boksun üstündəә 30-35 sm-lik boş sahəәnin saxlanılması buraxıcı filtrdəәn keçəәn havanın sürəәtini ölçməәk üçün vəә filtrin dəәyişdirilməәsi üçün təәləәb olunur.

Operatorlar BTB-nin düzgün istifadəә edilməәməәsi onların müdafiəә xüsusiyyəәtləәrinin səәməәrəәsini

kəәskin surəәtdəә azaldır. Operator əәlini boksun daxilindəә vəә ondan kəәnarda həәrəәkəәt etdirdiyi zaman boksun ön açıq hissəәsindəәn daxil olan hava axınının daimi saxlanılmasına diqqəәtləә nəәzarəәt etməәlidir. ƏӘlləәr ön açıq hissəәnin səәthinəә perpendikulyar şəәkildəә aramla həәrəәkəәt etdirilməәlidir. Materiallar iləә aparılan manipulyasiyanı, əәlləәrin boksun daxilindəә həәrəәkəәtindəәn yalnız 1 dəәqiqəә keçdikdəәn sonra başlamaq lazımdır ki, pozulmuş hava axını "sakitləәşsin" vəә əәlləәrəә vəә bazu önünəә axsın. Ön açıq hissəәdəәn olan həәrəәkəәtləәri dəә həәmçinin minimuma endirməәk lazımdır. Bunun üçün bütün lazım olan əәşyaları manipulyasiyaya başlamazdan əәvvəәl boksa yerləәşdirməәk lazımdır.

Materialın yerləәşdirilməәsi II tip BTB-nin ön divarlı şəәbəәkəәsi kağızla, avadanlıqlarla, yaxud digəәr əәşyalarla

tutulmamalıdır. Boksa yerləәşdiriləәn materialların səәthi 70 faizli spirtləә silinməәlidir. İşəә xüsusi dezinfeksiyaedici vasitəәləәrləә hopdurulmuş damcıları tutub saxlayan ekranın köməәyi iləә başlamaq olar. Bütün materiallar mümkün qəәdəәr boksun daxilindəә dəәrinəә – arxa şəәbəәkəәni bloklamamaq şəәrti iləә işçi səәthinin arxa kəәnarına yerləәşdirməәk lazımdır. Aerozol əәməәləә gəәtirəә biləәn avadanlıqlar (mikser, sentrifuqa vəә s.) boksun arxa hissəәsinəә yerləәşdirilməәlidir.

Biomüdafiəә torbaları, işləәnmiş pipetkalar üçün altlıq vəә pipetka iləә çəәkilməәli olan materialların tökülməәsi üçün istifadəә olunan flakonlar kimi böyük həәcmli əәşyalar boksun daxilindəә bir təәrəәfdəә yerləәşdirilməәlidir. İşçi səәthindəә iş təәmiz zonadan kontaminasiya olunmuş zonaya doğru istiqaməәtləәnməәlidir.

50

Biomüdafiəә torbaları vəә işləәnmiş pipetkalar üçün altlıqlar avtoklavda zəәrəәrsiz-ləәşdirildikdəәn sonra boksdan kəәnara qoyulmamalıdır. Bu əәşyaların tez-tez yerinin dəәyişdirilməәsi (boksdan-boksa) boksda hava səәddinin daimiliyini pozur vəә bu həәm personalın vəә həәm dəә preparatın müdafiəәsini azaldır.

İstismar vəә xidməәt BTB-in quruluşu onun gün əәrzindəә 24 saat işləәdilməәsinəә imkan verir. Təәdqiqatçılar

hesab edirləәr ki, boksların daimi işləәməәsi laboratoriyada materialların toz vəә hissəәcikləәrinin səәviyyəәsinin məәhdudlaşmasına köməәk edir. II A1 vəә II A2 tipli BTB (hansılardan ki, hava otağa çıxarılır, yaxud birləәşdirici vasitəәsiləә xüsusi boru kəәməәri olan sorucuya bəәrkidilib) iş qurtarandan sonra dayandırıla biləәr. Germetik bağlanan digəәr növ BTB-ləәr isəә (II B1 vəә II B2) otaqda hava balansını saxlamaq üçün daimi hava iləә təәmin olunmalıdırlar. Boks müayinəәləәrəә başlanmazdan əәn azı 5 dəәqiqəә əәvvəәl işəә salınmalıdır vəә iş qurtardıqdan sonra isəә "təәmizləәməәk" üçün 5 dəәqiqəә əәrzindəә işçi vəәziyyəәtindəә saxlanılmalıdır (boksda qalan kontaminasiya olunmuş havanın çıxarılması üçün).

BTB-nin bütün təәmir işləәri ixtisaslaşdırılmış personal təәrəәfindəәn aparılmalıdır. BTB-nin işindəә olan həәr hansı nasazlıq haqqında məәsul şəәxsəә məәlumat verilməәlidir vəә yalnız nasazlıq aradan qaldırıldıqdan sonra işəә başlamaq olar.

Ultrabəәnövşəәyi işıq lampaları BTB-dəә beləә lampalar təәləәb olunmur. ƏӘgəәr beləә lampalar istifadəә olunursa, onda

onların tozu həәr gün silinməәlidir ki, ultrabəәnövşəәyi şüalanmanın bakteriosid təәsirinin səәməәrəәsi azalmasın. Boksun təәkrar sertifikasiyası zamanı ultrabəәnövşəәyi şüalanmanın intensivliyi yoxlanmalıdır vəә onun müvafiq norması təәmin edilməәlidir. Gözləәri vəә dəәrini təәsadüfi təәsirdəәn qorumaq üçün otağa kimsəә daxil olduqda ultrabəәnövşəәyi işıq lampasını söndürməәk lazımdır.

Açıq alov BTB-in daxilindəә mikroblar olmayan sahəәyəә yaxın yerdəә açıq alovun istifadəәsi

məәqsəәdəәuyğun sayılmır. Açıq alov hava axınının quruluşunu pozur vəә bu uçucu tez alışan maddəәləәrin istifadəәsi zamanı təәhlükəәlidir. Bakterioloji petləәləәrin sterilizasiyası üçün açıq alovdan üstün sayılan mikroyandırıcılar vəә ya elektrik sobalarından istifadəә etməәk olar.

Dağılma Materialların dağılmasına dair laboratoriya təәlimatı divardan asılmalı vəә

laboratoriyada işləәyəәnləәr təәrəәfindəәn öyrəәnilib məәnimsəәnilməәlidir. Bioloji təәhlükəәli material BTB-dəә dağılarsa işçi vəәziyyəәtdəә olan boksda təәmizləәməә proseduralarına başlamaq lazımdır. Bu məәqsəәdləә səәməәrəәli dezinfeksiyaedici vasitəәləәrdəәn istifadəә edilir vəә onu eləә təәtbiq etməәk lazımdır ki, aerozolların əәməәləә gəәlməәsi minimuma endirilsin. Dağılan maddəәləәrləә təәmasda olan bütün materiallar dezinfeksiya olunmalı, yaxud avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilməәlidir.

Sertifikasiya BTB quraşdırılarkəәn onun iş fəәaliyyəәti vəә tamlığının pozulub-pozulmaması

beynəәlxalq standartlara uyğun olaraq sertifikasiya olunmalı vəә sonradan ixtisaslı personal təәrəәfindəәn müntəәzəәm qaydada istehsalçının təәlimatına müvafiq olaraq bu iş

51

təәkrarlanmalıdır. Boksun izolyasiyasının effektivliyini qiyməәtləәndirməәk üçün aşağıdakı testləәrdəәn istifadəә edilməәlidir: - boksun tamlığı, HEPA filtrləәrindəә itki; aşağı enəәn hava axınının surəәti; ön hissəәdəә olan surəәt; məәnfi təәzyiqin (ventilyasiyanın) göstəәricisi; tüstünün köməәyi iləә hava axınının vəә həәmçinin siqnalizasiya vəә birləәşməәləәrin yoxlanıl-ması. Bundan başqa elektrik izolyasiyası, işıqlanmanın vəә ultrabəәnövşəәyi işığın intensivliyi, səәs vəә vibrasiyanın səәviyyəәsi yoxlanıla biləәr. Bütün bu test vəә yoxlamalar ixtisaslı mütəәxəәssisləәr təәrəәfindəәn aparılmalıdır.

Təәmizləәnməә vəә dezinfeksiya BTB-in daxilindəә olan bütün əәşyaların vəә avadanlıqların səәthi dekontaminasiya

olunmalı vəә iş qurtardıqdan sonra onlar boksdan uzaqlaşdırılmalıdırlar, çünki beləә bir şəәrait mikrobların çoxalması üçün əәlverişli sayılır.

BTB-in daxili səәthi həәr istifadəәdəәn sonra dekontaminasiya olunmalıdır. BTB-nin işçi səәthi vəә divarları bütün mikroorqanizmləәri (boksun daxilindəә qalan) məәhv edəә bəәləәn dezinfeksiyaedici vasitəәləәrləә silinməәlidir. İşin sonunda yekun olaraq işçi səәthləәri, divarlar vəә şüşəәnin daxili səәthi silinir. Bu məәqsəәdləә xlorlu əәhəәng məәhlulundan vəә ya 70% spirtdəәn istifadəә olunur (əәgəәr onlar bu mikroorqanizmləәr üçün effektlidirsəә). Dezinfeksiyaedici vasitəә kimi xlorlu əәhəәng məәhlulundan istifadəә edildikdəә əәşyalar ikinci dəәfəә steril su iləә yuyulmalıdır.

Boks işçi vəәziyyəәtindəә saxlanılmalıdır. ƏӘks halda o söndürülməәzdəәn əәvvəәl 5 dəәqiqəә əәrzindəә işçi vəәziyyəәtindəә saxlanılmalıdır ki, boksun daxilindəә olan hava çıxsın.

Dekontaminasiya BTB filtrləәr dəәyişdiriləәnəә qəәdəәr vəә həәr hansı yerdəәyişməәyəә qəәdəәr dekontaminasiya

olunmalıdır. Dekontaminasiyanın əәn geniş yayılmış üsulu formaldehid buxarı iləә fumiqasiya sayılır. BTB-nin dekontaminasiyası ixtisaslı mütəәxəәssis təәrəәfindəәn aparılmalıdır.

Fəәrdi qorunma vasitəәləәri BTB-dəәn həәr hansı istifadəә zamanı fəәrdi qorunma paltarı geyinilməәlidir. 1-ci vəә 2-ci

bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinəә uyğun gəәləәn materiallar iləә işləәdikdəә laboratoriya xalatı geyinilməәlidir. Möhkəәm materialdan hazırlanmış, arxadan düyməәləәnəәn laboratoriya pal-tarı yaxşı müdafiəәni təәmin edir vəә ondan 3-cü vəә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә olan materialların işləәnməәsindəә istifadəә edilir (xüsusi paltarda işləәməәni nəәzəәrdəә tutan laboratoriyalar istisna olmaqla). ƏӘlcəәkləәr paltarın qolunun manjetinin üstünəә çəәkilməәli, onun altında qalmamalıdır. Paltarın qolunu qorumaq üçün təәdqiqatçı rezin qolçaq geyəә biləәr. Bəәzi proseduralar üçün maska vəә qoruyucu eynəәkləәr təәləәb oluna biləәr.

Siqnalizasiya

BTB iki növ siqnalizasiyadan biri iləә təәmin oluna biləәr. Bunlardan biri pəәncəәrəә siqnalizasiyasıdır ki, bu da yalnız qaldırıcı çəәrçivəәsi olan bokslara qoyulur. Həәyəәcan siqnalı onu göstəәrir ki, operator qaldırıcı çəәrçivəәni düzgün vəәziyyəәtdəә qoymamışdır. Beləә xəәbəәrdaredici siqnala qarşı cavab həәrəәkəәti qaldırıcı çəәrçivəәnin düzgün vəәziyyəәtəә qaytarılmasıdır. Hava axınının siqnalizasiyası boksda normal hava axını rejiminin dayanmasını göstəәrir. Bu operator vəә preparat üçün təәxirəәsalınmaz təәhlükəәnin olduğuna dəәlaləәt edir. Hava axınının pozulması haqqında həәyəәcan siqnalı verildikdəә, iş təәxirəәsalınmadan dayandırılmalı vəә bu haqda laboratoriya rəәhbəәrinəә xəәbəәr verilməәlidir.

52

ƏӘlavəә məәlumat BTB-nin tipinin seçilməәsi, onun quraşdırılması, düzgün istifadəәsi vəә həәr il aparılan

sertifikasiyası prosesləәri kifayəәt qəәdəәr mürəәkkəәbdir. Bununla əәlaqəәdar təәləәb olunur ki, bu işləәr bioloji təәhlükəәsizlik məәsəәləәləәri üzrəә yaxşı hazırlıq keçmiş vəә təәcrübəәli mütəәxəәssisin nəәzarəәti altında aparılsın. Beləә mütəәxəәssis bioloji təәhlükəәsizlik məәsəәləәləәri üzrəә əәdəәbiyyatı yaxşı bilməәli vəә onun BTB-nin bütün xüsusiyyəәtləәri üzrəә hazırlıq səәviyyəәsi yüksəәk olmalıdır. Operatorlar BTB-nin işi vəә istifadəәsi üzrəә rəәsmi hazırlıq keçməәlidirləәr.

11. Təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün avadanlıqlar

Aerozollar ciddi infeksiya məәnbəәyi olduğuna görəә onların əәməәləә gəәlməә səәviyyəәsini azaltmaq vəә yayılmasının qarşısını almaq məәqsəәdiləә lazımi ehtiyat təәdbirləәri görülməәlidir. Təәhlükəәli aerozollar çoxsaylı laboratoriya işləәri (məәsəәləәn, qarışdırma, çalxalama, ultrasəәsin köməәyiləә parçalama, infeksion materialların sentrifuqada həәrləәdilməәsi) zamanı əәməәləә gəәləә biləәr. Müdafiəә vasitəәləәrindəәn istifadəә etdikdəә beləә bu işləәr imkan daxilindəә yaxşı olar ki, müvafiq bioloji təәhlükəәsizlik boksunda aparılsın. Bioloji təәhlükəәsizlik boksları, onların istifadəәsi vəә testləәşdirilməәsi bioloji təәhlükəәsizlik boksları bölməәsindəә göstəәrilmişdir.

Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının istifadəәsi o halda müdafiəәyəә zəәmanəәt verir ki, operatorun müvafiq hazırlıq səәviyyəәsi olsun vəә o lazımı metodlardan istifadəә etsin. Avadanlıqlarda işin təәhlükəәsiz təәmin edilməәsi məәqsəәdiləә onlar müntəәzəәm olaraq yoxlanılmalıdır.

10-cu cəәdvəәldəә təәhlükəәsizlik üzrəә nəәzarəәt sualları vəә həәmçinin təәhlükəәsizliyin xüsusiyyəәtləәri göstəәrilmişdir ki, bu da təәhlükəәnin azaldılması, yaxud aradan qaldırılması üçün nəәzəәrdəә tutulur. Bu avadanlıqlara dair digəәr məәlumatlar aşağıda növbəәti səәhifəәləәrdəә göstəәrilir. Onların istifadəәsi haqqında əәlavəә məәlumat laboratoriya metodları bölməәsindəә göstəәrilir. Təәhlükəә yarada biləәn avadanlıqlar vəә əәməәliyyatlar haqqında məәlumatlar 4-cü əәlavəәdəә göstəәrilmişdir.

11.1. Məәnfi təәzyiqli elastik pəәrdəәli müdafiəә ekranı Məәnfi təәzyiqli elastik pəәrdəәli müdafiəә ekranı təәhlükəәli bioloji materiallardan

maksimal müdafiəәni təәmin edəәn avtonom ilkin izolyasiya qurğusudur. Onu həәrəәkəәtli dayaq üzəәrindəә quraşdırmaq olar. İşçi sahəәsi metal çəәrçivəәyəә bəәrkidilmiş şəәffaf polixlorvinil (PXV) pəәrdəә iləә örtülmüşdür. Beləә ekran boksun daxilindəә olan təәzyiqin atmosfer təәzyiqindəәn aşağı olması hesabına dayanır. Sıxılmış hava bir HEPA filtri vasitəәsiləә daxil olur. Çıxan hava isəә iki HEPA filtrindəәn keçəәrəәk işləәnmiş havanın atmosferəә ötürülməәsi zəәrurəәtini aradan qaldırır. Beləә ekran inkubatora, mikroskopa vəә digəәr laboratoriya avadanlıqlarına (sentrifuqa, heyvanlar üçün qəәfəәs, qızdırıcı bloklar vəә s.) quraşdırıla biləәr. Materialın ekranın altına gəәtirilməәsi vəә oradan çıxarılması mikrobioloji təәhlükəәsizlik pozulmadan kiçik, sadəә qapılar vasitəәsiləә həәyata keçirilir.

Manipulyasiyalar, komplektinəә birdəәfəәlik əәlcəәkləәr daxil olan qolçaqlar vasitəәsiləә həәyata keçirilir. Ekranın arxasında boşluq daxilindəә təәzyiqəә nəәzarəәt etməәk üçün monometr quraşdırılır.

53

Elastik pəәrdəәli ekran yüksəәk risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә (3-cü, yaxud 4-cü risk qrupu) çöl şəәraitindəә (harada ki, əәnəәnəәvi bioloji təәhlükəәsizlik bokslarını quraşdırmaq mümkün deyil) işləәməәk üçün istifadəә olunur.

Cəәdvəәl 10. Bioloji təәhlükəәsizlik avadanlıqları Avadanlıq Təәhlükəә Təәhlükəәsizliyin xarakteristikası

Bioloji təәhlükəәsizlik boksu – I tip

Aerozollar vəә sıçramalar İşçi səәthinin açıq hissəәsinəә havanın minimal axını (ön hissəәdəә axının surəәti). Çıxan havanın adekvat fil-trasiyası. Preparatın müdafiəәsini təәmin etmir

Bioloji təәhlükəәsizlik boksu – II tip

Aerozollar vəә sıçramalar İşçi səәthinin açıq hissəәsinəә havanın minimal axını (ön hissəәdəә axının surəәti). Çıxan havanın adekvat filtrasiyası. Preparatın müdafiəәsini təәmin etmir

Bioloji təәhlükəәsizlik boksu – III tip

Aerozollar vəә sıçramalar Maksimal izolyasiya Havanın laminar axını təәmin edil-dikdəә preparatın müdafiəәsi təәmin edilir

Məәnfi təәzyiqli elastik pəәrdəәli ekran

Aerozollar vəә sıçramalar Maksimal izolyasiya

Sıçramadan qoruyan ekran

Kimyəәvi maddəәləәrin sıçraması

Operatorla iş yeri arasında ekran yaradılır.

Damcılatma vasitəәləәri

Ağızla sorma nəәticəәsindəә təәhlükəә, məәsəәləәn patogen-ləәrin udulması, materialın ağızla sorulması nəәticəәsindəә əәməәləә gəәləәn aerozollarla inhalyasiya, mayenin üfürülməәsi, yaxud pipet-kadan damcı düşməәsi, pipetkanın ucu iləә təәmas nəәticəәsindəә kontaminasiya

İstifadəәnin asanlığı Pipetkanın sorucu ucunun konta-minasiyasına nəәzarəәt, damcılatma vasitəәləәrinin, istifadəә edəәnin vəә vakuum şlanqının qorunması. Sterilizasiya imkanı. Pipetkanın ucundan axan materiala nəәzarəәt

Petləәləәr üçün mikroyandırıcılar, birdəәfəәlik petləәləәr

Petləәdəәn sıçrama Bir ucu açıq boru şəәklindəә olan keramika vəә ya şüşəә iləә müdafiəә mövcuddur. Qazın vəә yaxud elek-trikin köməәyiləә qızdırılır. Birdəә- fəәlik istifadəә qızdırılma təәləәb etmir.

İnfeksion materialın müəәssisəә daxilindəә sterilizasiyası məәqsəәdiləә yığılması vəә daşınması üçün sukeçirməәyəәn qab

Aerozollar, dağılan material-lar vəә itki

Qapaqlı hermetik konstruksiya Uzun müddəәtli istifadəә Avtoklavlaşdırıla bilir.

İtikəәsici tullantıların uzaqlaşdırılması

İti əәşyanın törəәtdiyi yaralar Avtoklavlaşdırıla biləәr Möhkəәmdir, deşilməәdəәn mühafizəә

54

üçün konteynerləәr olunur. Laboratoriyalar vəә müəәssisəәləәr arası daşınma üçün konteynerləәr

Mikroorqanizmləәrdəәn azad olunma

Möhkəәmdir Dağılmış materiallarla əәlaqəәdar infeksiyanın qarşısını almaq üçün birincili vəә ikincili su keçirməәyəәn konteynerləәr Dağılan materiallarla əәlaqəәdar infeksiyanın qarşısını almaq üçün özündəә absorbsiya edəәn material

Burulub bağlanan qapaqlı qab

Aerozol vəә dağılan material Səәməәrəәli izolyasiya

Vakuum xəәttinin qorunması

Laboratoriyanın vakuum sisteminin aerozollarla vəә dağılan mayeləәrləә konta-minasiyası

Aerozolların keçməәsinin qarşısını alan patron tipli filtr (hissəәcikləәrin ölçüsü 0,45 mkm) Dağılan materialı zəәrəәrsizləәşdir-məәk üçün içəәrisindəә dezinfeksiyae-dici vasitəә olan yuxarı çəәn. Aşağı-dakı cəәn dolduqda rezin qapaq va-kuumu avtomatik olaraq bloka salır. Bütün qovşağı avtoklavlaş-dırmaq olar.

11.2. Damcılatma vasitəәləәri Damcılatma proseduraları üçün həәmişəә xüsusi damcılatma vasitəәləәrindəәn istifadəә

edilməәlidir. Ağızla sorma qəәti qadağan olunur. Damcılatma vasitəәləәrini qiyməәtləәndirməәk çəәtindir. Damcılatma iləә əәlaqəәdar olan

nisbəәtəәn geniş yayılmış təәhlükəә mayenin ağızla sorulmasıdır. Ağızla aspirasiya vəә təәhlükəәli maddəәləәrin udulması çoxsaylı laboratoriya yoluxmalarına səәbəәb olmuşdur. Operator pipetkanın ağıza alınan hissəәsini çirkləәnmiş barmaqları iləә örtdükdəә patogen agent ağız boşluğuna düşəә biləәr. Ağızla sorma zamanı əәməәləә gəәləәn aerozollarla inhalyasiya az təәhlükəә təәşkil edir, məәnfi, yaxud müsbəәt təәzyiqdəә pambıq tıxac etibarlı mikrob filtri sayılmır vəә hissəәcikləәr tıxacdan daxiləә keçəә biləәr. Tıxac bəәrk olduqda operator sürəәtləә sora biləәr ki, bu da tıxacın vəә aerozolun vəә həәmçinin mayenin aspirasiyasına gəәtirib çıxara biləәr. Patogenləәrin udulmasının qarşısını damcılatma vasitəәləәrindəәn istifadəә etməәkləә almaq olar.

Aerozollar həәmçinin pipetkanın ucundan damcı işçi səәthinəә düşdükdəә, kulturanın növbəәli sorma iləә qarışdırılmasında, üfürməә, həәmçinin son damcının pipetkanın ucundan düşməәsi üçün üfürməә zamanı əәməәləә gəәləә biləәr. Pipetka iləә sorma zamanı əәməәləә gəәləәn aerozolların inhalyasiyasının qarşısını bioloji təәhlükəәsizlik boksunda işləәməәkləә almaq olar.

Damcılatma vasitəәləәrini düzgün seçməәk lazımdır. Onların quruluşu vəә istifadəәsi əәlavəә olaraq yoluxma təәhlükəәsi yaratmamalıdır vəә onlar asan sterilizasiya oluna biləәn vəә təәmizləәnəәn olmalıdırlar. Mikroorqanizmləәrləә vəә toxuma kulturaları iləә əәlaqəәdar olan manipulyasiyaların aparılmasında aerozollara qarşı yükləәnmiş pipetkalardan istifadəә edilməәlidir. Ucu sınıq vəә çatı olan pipetkalar hermetikliyi təәmin etməәdiyinəә görəә vəә bununla əәlaqəәdar əәlavəә təәhlükəә törəәtdiyinəә görəә istifadəә edilməәməәlidir.

55

11.3. Homogenizatorlar, şeykerləәr, mikserləәr vəә ultrasəәs xırdalayıcıları (sonikatorlar)

Məәişəәt (ev) homogenizatorları hermetik deyil vəә aerozolları buraxır. Yalnız laboratoriya işi üçün nəәzəәrdəә tutulan homogenizatorlardan istifadəә etməәk lazımdır. Onların quruluşu aerozolların əәməәləә gəәlməәsinin minimuma endirməәyəә, yaxud ümumiyyəәtləә, qarşısını almağa imkan verir. Hazırda işləәməәk üçün "Stomaker" tipli kürəәkli böyük vəә kiçik həәcmli homogenizatorlar mövcuddur, lakin onlarla işləәdikdəә dəә aerozollar əәməәləә gəәləә biləәr. Homogenizatorlar 3-cü risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә işləәdikdəә istifadəә edilir vəә onların doldurulması vəә açılması həәmişəә bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında aparılmalıdır.

Sonikatorların köməәyiləә aerozollardan qurtulmaq mümkündür. Sonikatorlarla iş bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında aparılmalıdır vəә ya ekranlardan istifadəә etdikdəә onların üstü örtülməәlidir. İş qurtardıqdan sonra ekran vəә sonikatorun xarici səәthi dekonta-minasiya olunmalıdır.

11.4. Mikrobların əәkilməәsi üçün birdəәfəәlik petləәləәr Birdəәfəәlik petləәləәrin üstünlüyü ondan ibarəәtdir ki, onları közəәrtməәk lazım deyil vəә

ona görəә dəә onları bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında istifadəә etməәk olar. Beləә ki, boksda bunzenov odluğundan, yaxud mikroyandırıcılardan istifadəә ediləәrsəә hava axını pozula biləәr. İşdəәn sonra bu petləәləәr dezinfeksiyaediciyəә salınmalı vəә kontaminasiya olunmuş tullantılarla birgəә kəәnarlaşdırılmalıdır.

11.5. Mikroyandırıcılar Qaz, yaxud elektrik mikroyandırıcılarında borsilikat şüşəәdəәn, yaxud keramikadan

düzəәldilmiş ekran vardır ki, onun köməәyiləә dəә petləәləәrin sterilizasiyası zamanı infeksion materialın sıçraması vəә yayılması minimuma endirilir. Bununla beləә mikroyandırıcılar hava axınını poza biləәr vəә ona görəә dəә bioloji təәhlükəәsizlik boksunda onları boksun işçi səәthinin arxa hissəәsindəә yerləәşdirməәk lazımdır.

11.6. Fəәrdi qorunma vasitəәləәri vəә paltarları Fəәrdi qorunma vasitəәləәri vəә paltarları səәdd rolunu oynayır vəә aerozolların,

sıçramaların təәsir riskini vəә təәsadüfi inokulyasiyanı minimuma endirir. Qoruyucu vasitəәləәrin vəә paltarların seçilməәsi görüləәn işin xarakterindəәn asılıdır. Qoruyucu paltarı laboratoriyada işləәdikdəә geyməәk lazımdır. Laboratoriyanı təәrk etməәzdəәn öncəә qoruyucu paltar çıxarılmalı vəә əәlləәr yuyulmalıdır. 11-ci cəәdvəәldəә laboratoriyalarda istifadəә ediləәn bəәzi qoruyucu vasitəәləәr vəә həәmçinin təәmin olunan müdafiəә haqqında olan məәlumatlar qısaca göstəәrilmişdir.

Cəәdvəәl 11. Fəәrdi qorunma vasitəәləәri

Qorunma vasitəәləәri Təәhlükəә Təәhlükəәsizliyin xarakteristikası Laboratoriya gödəәk-çəәləәri, xalatları, kom-binezonları

Paltarların kontaminasiyası

- Arxadan açılır - Üst paltarını örtür

Plastik önlükləәr Paltarların kontaminasiyası

- Su keçirmirləәr

Ayaqqabı Zəәrbəә vəә sıçramalar - Ayaq barmaqlarını örtür

56

Kip yapışan eynəәkləәr Zəәrbəә vəә sıçramalar - Zəәrbəә əәleyhinəә linzalar (dioptriyalı ola biləәr, yaxud üstdəәn görməәk üçün düzəәldilmiş eynəәkləәr) -Köndəәləәn ekranlar

Açıq qoruyucu ey-nəәkləәr

Zəәrbəәləәr -Zəәrbəә əәleyhinəә linzalar (optiki düzəәlişləә) - Köndəәləәn ekranlar

Üz sipəәri Zəәrbəә vəә sıçramalar - Üzü bütünlükləә örtür -Bəәdbəәxt hadisəә zamanı asan çıxarılır

Respiratorlar Aerozollarla nəәfəәsalma -Müxtəәlif konstruksiyalar möv-cuddur, o cümləәdəәn birdəәfəәlik; ha-vanı təәmizləәməәk üçün maska vəә ya yarımmaska şəәklindəә; havanı təә-mizləәməәk üçün sıxılıb doldurulmuş maska, yaxud kolpak şəәklindəә (PAPR) vəә hava verəәn respirator-lar.

ƏӘlcəәkləәr Mikroorqanizmləәrləә birbaşa təәmas Kəәsikləәr

- Mikrobioloji, birdəәfəәlik, davamlı lateksdəәn, vinildəәn, yaxud nitrildəәn - ƏӘlləәrin qorunması - Metal tor

Laboratoriya gödəәkçəәləәri, xalatları, kombinezonları vəә önlükləәri Laboratoriya gödəәkçəәləәri tam düyməәləәnməәlidir. Bununla beləә uzunqollu, arxadan

bağlanan xalatlar, yaxud kombinezonlar laboratoriya gödəәkçəәləәrinəә nisbəәtəәn müdafiəәni daha yaxşı təәmin edir vəә mikrobioloji laboratoriyalarda vəә bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında işləәməәk üçün üstünlük təәşkil edir. Kimyəәvi maddəәləәrin, bioloji materialların (məәsəәləәn qan, duru kulturalar) dağılmasından əәlavəә qorunmanı təәmin etməәk üçün önlük xalatın, yaxud kombinezonun üstündəәn geyiləә biləәr. Müəәssisəәdəә, yaxud onun yaxınlığında camaşırxana xidməәti təәmin edilməәlidir. Laboratoriya gödəәkçəәsindəә, xalatında, kombinezonunda, yaxud önlüyündəә laboratoriyadan kəәnara çıxmaq olmaz.

Kip yapışan qoruyucu eynəәkləәr, açıq qoruyucu eynəәkləәr, üz sipəәrləәri Gözləәrin vəә üzün qorunması üçün qoruyucu vasitəәləәrin seçilməәsi görüləәn işin

növündəәn asılıdır. Dioptriyalı, yaxud sadəә şüşəәli eynəәkləәr xüsusi çəәrçivəәdəә hazırlana biləәr vəә bu

şüşəәnin çəәrçivəәyəә öndəәn yerləәşdirilməәsinəә imkan verir. Bu eynəәkləәr sınmayan mate-rialdan hazırlanmış, köndəәləәn müdafiəәni təәmin etməәk üçün əәyilmiş, yaxud köndəәləәn ekranla təәchiz edilmişdir (kip yapışan qoruyucu eynəәkləәr). Açıq qoruyucu eynəәkləәr həәtta köndəәləәn ekranlarla təәchiz edildikdəә beləә sıçramadan adekvat müdafiəәni təәmin etmir.

Sıçrama vəә zəәrbəәləәrdəәn qorunmaq üçün kip yapışan eynəәkləәri adi eynəәkləәrin vəә təәmas linzalarının üstündəәn geyməәk lazımdır (hansılar ki, bioloji vəә kimyəәvi təәhlükəәdəәn qorunmanı təәmin etmir). Üz sipəәrləәri zəәrbəәyəә davamlı plastik materialdan hazırlanır, üzü bütünlükləә əәhatəә edir, lent vasitəәsiləә başa bəәrkidilir vəә ya başlıqla birlikdəә geyilir.

Qoruyucu eynəәkləәri vəә üz sipəәrləәrini laboratoriyadan kəәnarda geyməәk olmaz. Respiratorlar

57

Yüksəәk risk iləә (məәsəәləәn, dağılmış infeksion materialın təәmizləәnməәsi zamanı) əәlaqəәdar olan prosedurların aparılmasında respiratordan istifadəә etməәkləә müdafiəәni təәşkil etməәk olar. Respiratorun seçilməәsi təәhlükəәnin (yaxud təәhlükəәləәrin) növündəәn asılıdır. Qazlardan, buxardan, hissəәcikləәrdəәn vəә mikroorqanizmləәrdəәn qorunmaq üçün filtri dəәyişdiriləәn respiratorlar mövcuddur. Filtrin respiratorun növünəә uyğun gəәlməәsi vacibdir. Optimal müdafiəәni təәmin etməәk üçün respirator fəәrdi olmalı, operatorun üzünəә uyğun gəәlməәli vəә sınaqdan çıxmalıdır. Tam müdafiəәni germetik, inteqral hava verəәn respiratorlar təәşkil edir. Respiratorun düzgün seçilməәsi üçün ixtisaslı mütəәxəәssisləә, məәsəәləәn peşəә gigiyenası üzrəә mütəәxəәssisləә məәsləәhəәtləәşməәk lazımdır.

Cəәrrahi maskalar yalnız pasiyentin qorunması üçündür vəә işçinin respirator müdafiəәsini təәmin etmir. Birdəәfəәlik istifadəә üçün olan bəәzi respiratorlar (İSO 13.340.30) xüsusi olaraq bioloji agentləәrdəәn müdafiəә üçün nəәzəәrdəә tutulmuşdur.

Respiratorla laboratoriyadan kəәnara çıxmaq olmaz. ƏӘlcəәkləәr Laboratoriya proseduralarının aparılması zamanı əәlləәrin kontaminasiyası baş verəә

biləәr. ƏӘlləәr həәmçinin iynəә batması vəә kəәsikləәr üçün zəәif üzv kimi qiyməәtləәndirilir. Birdəәfəәlik mikrobioloji davamlı lateks, vinil, yaxud nitril cəәrrahi tipli əәlcəәkləәr ümumi laboratoriya işindəә vəә həәmçinin infeksion agentləәrləә, qanla vəә qan preparatları iləә işləәdikdəә istifadəә olunur. İnfeksion materiallarla vəә həәmcinin bioloji təәhlükəәsizlik boksunda işləәdikdəәn sonra, laboratoriyadan çıxmazdan öncəә əәlcəәkləәr çıxarılmalı vəә əәlləәr diqqəәtləә yuyulmalıdır. İstifadəә olunmuş birdəәfəәlik əәlcəәkləәr çirkli laboratoriya tullantıları iləә birlikdəә kəәnarlaşdırılmalıdır. Lateks əәlcəәkləәrindəәn (xüsusiləә tozlu) istifadəә edəәn laboratoriya işçiləәrindəә vəә digəәr işçiləәrdəә allergik reaksiyalar (dermatit, reaktiv hiperhəәssaslıq) geydəә alınır. Tozlu lateks əәlcəәkləәr ücün digəәr alternativləәr dəә nəәzəәrdəә tutulmalıdır. Paslanmayan polad tordan hazırlanmış əәlcəәkləәri iti aləәtləәrin təәsiri ehtimalı olduqda, məәsəәləәn patoloji anatomik müayinəәləәr zamanı geyməәk lazımdır. Beləә əәlcəәkləәr kəәsikləәrdəәn qoruyur, ancaq iynəә batmasından qorumur.

ƏӘlcəәkləә laboratoriyadan kəәnara çıxmaq olmaz.

58

IV HİSSƏӘ

Mikrobioloji materiallarla düzgün iş metodları

12. Laboratoriya metodları

Laboratoriyada iş prosesindəә müşahidəә olunan zəәdəәləәr vəә laboratoriyadaxili yoluxmalar, laboratoriya metodlarından vəә həәmçinin avadanlıqlardan düzgün istifadəә edilməәməәsi nəәticəәsindəә baş verir. Bu fəәsildəә beləә xarakterli problemləәrin qarşısının alınması, yaxud minimuma endirilməәsi üçün nəәzəәrdəә tutulmuş texniki metodlar haqqında məәlumatlar göstəәrilmişdir.

12.1. Laboratoriyada nümunəәləәrləә təәhlükəәsiz iş Laboratoriyada işləәyəәn işçiləәrin yoluxma riski nümunəәləәrin qeyri-düzgün yığımı vəә

daşınması iləә vəә həәmçinin bu nümunəәləәrləә davranma iləә əәlaqəәdardır. Nümunəәləәr üçün konteynerləәr

59

Nümunəәləәr üçün konteynerləәr şüşəәdəәn ola biləәr, lakin plastik materialdan hazırlanarsa, bu daha yaxşı hesab olunur. Onlar möhkəәm olmalı vəә qapağı düzgün quraşdırılmalıdır ki, su keçirməәsin. İndentifikasiyanı asanlaşdırmaq məәqsəәdiləә konteyner lazımı qaydada işarəәləәnməәlidir. Nümunəәləәrin təәləәbnaməәsi vəә onların spesifikasiyası konteynerəә dolanmamalıdır. Onların su keçirməәyəәn paketləәrəә yerləәşdirilməәsi məәqsəәdəәuyğundur.

Müəәssisəә daxilindəә nümunəәləәrin daşınması Təәsadüfi axmanın vəә ya dağılmanın qarşısını almaq üçün ikincili konteynerdəәn

istifadəә edilməәlidir (məәsəәləәn, altlıqlı qutu eləә olmalıdır ki, konteyner çevrilməәsin). İkincili konteyner metaldan, yaxud plastmasdan ola biləәr. O eləә olmalıdır ki, avtoklavda korlanmasın vəә kimyəәvi dezinfeksiyaedici vasitəәləәrin təәsirinəә qarşı davamlı olsun. Yaxşı olar ki, qapaqla korpus arasında sıxlaşdırıcı döşəәkcəә olsun. Beləә konteynerləәr müntəәzəәm olaraq dekontaminasiya olunmalıdırlar.

Nümunəәləәrin qəәbul edilməәsi Çoxlu miqdarda nümunəәləәr daxil olan laboratoriyalarda bu məәqsəәdləә ayrıca otaq,

yaxud yer ayırmalıdır. Qablaşdırılmış nümunəәləәrin açılması Nümunləәri qəәbul edəәn vəә onların yerləәşdiyi qabların açılması iləә məәşğul olan

personal, bu işləә əәlaqəәdar olan təәhlükəә iləә tanış edilməәli vəә standart ehtiyat təәdbirləәri üzrəә, xüsusiləә sınan, yaxud axan konteynerləәrləә davranma qaydaları üzrəә xüsusi hazırlıq keçməәlidir. İçəәrisindəә nümunəә olan birincili konteynerləәr bioloji təәhlükəәsizlik boksunda açılmalıdırlar. Burada dezinfeksiyaedici vasitəәləәr olmalıdır.

12.2. Pipetkaların vəә damcılatma vasitəәləәrinin istifadəәsi 1. Damcılatma vasitəәləәrindəәn həәmişəә istifadəә olunmalıdır. Ağızla sorma qadağandır 2. Damcılatma vasitəәləәrindəә kontaminasiyanı minimuma endirməәk üçun

pipetkalarda pambıq tıxac olmalıdır. 3. İnfeksion agentdəәn ibarəәt olan mayedəә olan hava heç vaxt üfürülməәməәlidir. 4. Pipetkadakı mayeni sürəәtləә xaric etməәk olmaz. 5. Kontaminasiya olunmuş pipetkalar sınmayan konteynerdəә olan müvafiq dezin-

feksiyaedici maddəәyəә tam batırılmalıdır. Pipetkalar kəәnarlaşdırılmazdan öncəә kifayəәt qəәdəәr uzun müddəәt dezinfeksiyaedici maddəәdəә saxlanılmalıdır.

6. Pipetkaları kəәnarlaşdırmaq üçün nəәzəәrdəә tutulan konteynerləәr bioloji təәhlükəә-sizlik boksunun kəәnarında yox, daxilindəә yerləәşdirilməәlidir.

7. Dəәrialtı inyeksiyalar üçün nəәzəәrdəә tutulan iynəәli şprisləәrdəәn pipetka kimi istifadəә etməәk olmaz.

8. Membran qapaqlı flakonları açmaq üçün xüsusi qurğudan istifadəә etməәk lazımdır vəә bu imkan verir ki, iynəәli şprisləәrdəәn (dəәrialtı infeksiyalar üçün) yox, pipet-kalardan istifadəә edilsin.

9. Pipetkadan düşəәn infeksion materialın damcısının sıçramasının qarşısını almaq üçün işçi səәthinəә absorbsiya olunmuş material qoymaq lazımdır. İstifadəәdəәn sonra beləә material infeksion tullantı kimi kəәnarlaşdırılmalıdır.

12.3. İnfeksion materialların yayılmasının qarşısının alınması

60

1. İlgəәyin ucundakı materialın vaxtından əәvvəәl düşməәməәsi üçün, əәkin üçün nəәzəәrdəә tutulan mikrobioloji ilgəәkləәrin həәlqəәsindəә yarıq olmamalıdır vəә onun diametri 2-3 mm olmalıdır. Vibrasiyanı minimuma endirməәk üçün petləәnin uzunluğu 6 sm-dəәn çox olmamalıdır.

2. Bunzenov açıq alovlu olduğundan istifadəә etdikdəә infeksion materialın sıçrama təәhlükəәsi olduğuna görəә əәkin üçün nəәzəәrdəә tutulan ilgəәkləәrin üstü örtülü elektrik mikroyandırıcılarda sterilizasiypa etməәk lazımdır. Yaxşı olar ki, əәkin üçün birdəәfəәlik ilgəәkləәrdəәn istifadəә edilsin, hansı ki, bu ilgəәkləәri sterilizasiya etməәk lazım deyil.

3. Aerozolların əәməәləә gəәlməәməәsi üçün, bəәlğəәm nümunəәləәrinin qurudulmasında ehtiyatlı olmaq lazımdır.

4. İşləәnmiş nümunəәləәrin vəә kulturaların avtoklavlaşdırılması, yaxud kəәnarlaşdırılması üçün onları su keçirməәyəәn konteynerləәrəә, məәsəәləәn laboratoriya üçün nəәzəәrdəә tutulan zibil torbalarına yerləәşdirməәk lazımdır. Bu torbaları atmazdan öncəә ağzı "avtoklav lenti" iləә bağlanmalıdır.

5. Həәr iş dövrünün sonunda işçi zonası müvafiq dezinfeksiyaedici vasitəәləәrləә dekontaminasiya olunmalıdır.

12.4. Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarından istifadəә 1. Boksların istifadəәsi üçün nəәzəәrdəә tutulan qaydalar vəә məәhdudiyyəәtləәr milli

standartlara müvafiq təәlimata istinad etməәkləә bütün istifadəәçiləәrəә izah edilməәlidir (əәlavəә məәlumat üçün bioloji təәhlükəәsizlik boksları bölməәsinəә bax). Personala yazılı protokollar, yaxud təәhlükəәsizlik vəә istismar üzrəә təәlimat paylanmalıdır. Personal dəәqiq bilməәlidir ki, boks yoluxucu materialın dağılması, bu material yerləәşəәn qabın sınması, yaxud qeyri-düzgün iş metodlarından istifadəә edilməәsi iləә əәlaqəәdar olan təәhlükəәləәrdəәn qorumur. 2. Boks yalnız saz vəәziyyəәtdəә istifadəә edilməәlidir. 3. Baxmaq üçün nəәzəәrdəә tutulan şüşəә paneli boksun istifadəәsi zamanı açmaq

olmaz. 4. Boksda aparat vəә materialları minimal miqdarda saxlamaq lazımdır. Arxa

bölməәdəә havanın dövr etməәsinəә mane olmaq olmaz. 5. Boksda bunzenov odluqlarından istifadəә etməәk olmaz, çünki ondan ayrılan

istilik hava axınını poza biləәr vəә filtri zəәdəәləәyəә biləәr. Elektrik mikroyandırıcılardan istifadəәyəә icazəә verilir, ancaq yaxşı olar ki, əәkin üçün steril birdəәəәlik ilgəәkləәrdəәn istifadəә edilsin.

6. Bütün işləәr orta, yaxud arxa hissəәnin işçi səәthindəә aparılmalıdır vəә aparılan iş baxış panelindəәn görünməәlidir.

7. Operator əәlini tez-tez boksa salıb-çıxarmaqla hava axınını pozmamalıdır. 8. Heç bir şəәbəәkəә pipetkalar vəә digəәr materiallarla doldurulmamalıdır, çünki

beləә halda hava axını pozulur vəә bu da materialların vəә operatorun kontaminasiyasına səәbəәb ola biləәr.

9. Bioloji təәhlükəәsizlik boksunun səәthi iş qurtardıqdan sonra vəә işin sonunda lazımi dezinfeksiyaedici vasitəә iləә silinməәlidir.

10. Boksun ventilyatoru heç olmasa işəә başlamazdan 5 dəәqiqəә əәvvəәl vəә boksda iş qurtardıqdan 5 dəәqiqəә sonra işləәməәlidir.

11. Səәnəәdləәri heç vaxt bioloji təәhlükəәsizlik boksunun içəәrisinəә qoymaq olmaz. Bioloji təәhlükəәsizlik boksları haqqında əәlavəә məәlumat üçün bioloji təәhlükəәsizlik boksları bölməәsinəә bax.

61

12.5. İnfeksion materialın orqanizməә düşməәsinin, dəәri vəә göz iləә

təәmasının qarşısının alınması 1. Mikrobioloji manipulyasiyalar zamanı əәməәləә gəәləәn iri hissəәcik vəә damcılar

(diametri > 5 mkm) qısa bir vaxtda yastı səәthləәrəә vəә operatorun əәlinəә çökür. Bunun qarşısını almaq üçün birdəәfəәlik istifadəә olunan əәlcəәkləәr geyinməәlidir. Laboratoriyada işləәyəәn şəәxs əәlləәrini ağzına, gözləәrinəә vəә üzünəә toxundurmamalıdır.

2. Laboratoriyada qida maddəәləәrini saxlamaq vəә eləәcəә dəә onlardan istifadəә etməәk olmaz.

3. Laboratoriyada heç bir əәşyanı – qəәləәmi, karandaşı, saqqızı ağıza qoymaq olmaz. 4. Laboratoriyada kosmetikadan istifadəә etməәk olmaz. 5. Potensial infeksion materialın sıçrama ehtimalı olduqda gözləәr vəә ağız ekranla,

yaxud digəәr qoruyucu vasitəәləәrləә qorunmalıdır.

12.6. İnfeksion materiallarla iş zamanı baş verəә biləәcəәk inyeksiyaların qarşısının alınması

1. Sınmış, yaxud çatlamış şüşəә qabların törəәtdiyi zəәdəәləәr nəәticəәsindəә baş verəәn təәsadüfi inokulyasiyanın qarşısını almaq üçün düzgün təәcrübəә vəә prosedur qaydalarına riayəәt etməәk lazımdır. Şüşəә qabları imkan daxilindəә plastmas qablarla əәvəәz etməәk lazımdır.

2. İynəә batması (məәsəәləәn, dəәrialtı inyeksiya üçün iynəәləәr), şüşəә paster pipetkaları, yaxud sınmış şüşəәləәrləә təәmas nəәticəәsindəә əәməәləә gəәləәn zəәdəәləәr təәsadüfi yolux-maya səәbəәb ola biləәr.

3. Mil şəәkilli iynəәləәrin törəәtdiyi zəәdəәləәri aşağıdakı üsullarla azaltmaq olar: a) şpris vəә iynəәləәrin istifadəәsinin minimuma endirilməәsi (məәsəәləәn, membran qapağı olan flakon vəә butulkaların ağzını açmaq üçün sadəә qurğu mövcuddur vəә ondan istifadəә etdikdəә şpris vəә iynəәləәri pipetka iləә əәvəәz etməәk olar); yaxud b) həәr halda şpris vəә iynəәləәrdəәn istifadəә etməәk lazım gəәləәrsəә, onda iynəә batmasından qorunmaq üçün xüsusi qurğudan istifadəә edilir.

4. İynəәni heç vaxt kalpakla bağlamaq olmaz. Birdəәfəәlik istifadəә olunan əәşyalar deşilməәyəә davamlı, möhkəәm, qapaqlı konteynerəә atılmalıdır.

5. Şüşəә pipetkalar plastmas paster pipetkaları iləә əәvəәz olunmalıdır. 12.7. Zəәrdabın ayrılması işi 1. Bu işi yalnız hazırlıq keçmiş işçiləәr yerinəә yetirməәlidir. 2. ƏӘlcəәk geyinilməәli vəә həәmçinin gözləәri vəә selikli qişaları qorumaq lazımdır. 3. Yalnız düzgün laboratoriya metodlarının köməәyi iləә sıçrama vəә aerozollardan

qorunmaq olar vəә ya onları minimuma endirməәk olar. Qan vəә zəәrdabla iş pipetkadan istifadəә etməәkləә aparılır. Ağızla sormaq qəәti şəәkildəә qadağan olunmalıdır.

4. Pipetkalar istifadəәdəәn sonra müvafiq dezinfeksiyaedici məәhlula salınmalıdır. Onlar dezinfeksiyaedicidəә təәləәb olunan müddəәtdəә saxlanıldıqdan sonra ya atılır vəә ya təәkrar istifadəә üçün yuyulur vəә sterilizasiya olunur.

5. İçəәrisindəә qan laxtası vəә s. olan işləәnmiş sınaq şüşəәləәri (qapaqla bağlı) avto-klavlaşdırmaq, yaxud yandırılmaq üçün su keçirməәyəәn konteynerəә yerləәşdirilir.

62

6. Sıçramış vəә dağılmış materialların təәmizləәnməәsi üçün müvafiq dezinfeksiyaedici vasitəә olmalıdır (dezinfeksiya vəә sterilizasiya bölməәsinəә bax)

12.8. Sentrifuqaların istifadəәsi 1. Laboratoriya sentrifuqalarının istifadəәsindəә mikrobioloji təәhlükəәsizliyin təәmin

edilməәsindəә əәsas şəәrt sentrifuqaların qəәnaəәtbəәxş mexaniki xarakteristikasının olmasıdır.

2. Sentrifuqalar istehsalçı zavodun təәlimatına uyğun olaraq işləәdilir. 3. Sentrifuqa eləә səәviyyəәdəә yerləәşdirilməәlidir ki, operator kameranın daxili

hissəәsini görəә bilsin vəә sapfa vəә stəәkanları düzgün quraşdırsın. 4. Sentrifuqada həәrləәdilməәli olan sentrifuqa sınaq şüşəәləәri vəә içəәrisindəә nümunəә

olan konteynerləәr qalın şüşəәdəәn, yaxud plastmasdan hazırlanmalı vəә istifadəәyəә qəәdəәr onların qüsurunun olub-olmaması yoxlanılmalıdır.

5. Sentrifuqada həәrləәdilməәzdəәn əәvvəәl sınaq şüşəәləәrinin vəә içəәrisindəә nümunəә olan konteynerləәrin ağzı bağlanmalıdır (imkan daxilindəә burulan qapaqlarla).

6. Sentrifuqa stəәkanlarının yükləәnməәsi, tarazlanması, hermetik bağlanması vəә boşaldılması bioloji təәhlükəәsizlik boksunda aparılmalıdır.

7. Sentrifuqa stəәkanları vəә sapfaları çəәkisinəә görəә qoşalaşdırılmalı vəә sınaq şüşəәləәri iləә birlikdəә müvafiq surəәtdəә tarazlaşdırılmalıdır.

8. Sentrifuqa sınaq şüşəәsinin içəәrisindəә olan mayenin səәviyyəәsi iləә onun kəәnarına qəәdəәr olan məәsafəә istehsalçı zavodun təәlimatında göstəәrilməәlidir.

9. Boş stəәkanları tarazlamaq üçün destilləә olunmuş sudan, yaxud spirtdəәn (70% propanol) istifadəә olunur. Duz vəә hipoxlorid məәhlullarından istifadəә etməәk olmaz, çünki onlar metalları korroziyaya uğradırlar.

10. 3-cü vəә 4-cü risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә işləәməәk üçün qapaqla hermetik bağlanan sentrifuqa stəәkanlarından istifadəә olunur.

11. Künc birləәşməәsi olan sentrifuqa rotorlarından istifadəә etdikdəә sınaq şüşəәləәrinin çox doldurulmamasına xüsusi diqqəәt yetirməәk lazımdır, çünki beləә halda sınaq şüşəәsi axıda biləәr.

12. Rotor səәviyyəәsindəә ləәkəә vəә çirki aşkar etməәk üçün həәr gün sentrifuqa kamerasının daxili səәthinəә baxılmalıdır.

13. Korroziya vəә çatların olub-olmamasını müəәyyəәn etməәk üçün sentrifuqa rotoruna vəә stəәkanlarına həәr gün baxılmalıdır.

14. Sentrifuqanın rotor vəә stəәkanları həәr istifadəәdəәn sonra dekontaminasiya olunmalıdır.

15. İstifadəәdəәn sonra stəәkanlar şaquli vəәziyyəәtdəә saxlanılmalıdır ki, tarazlıq üçün istifadəә olunan maye tam axsın.

16. Sentrifuqadan istifadəә etdikdəә infeksion materialın havadan asılı hissəәcikləәri əәməәləә gəәləә biləәr. Bu hissəәcikləәr çox tez-tez yerini dəәyişir vəә hava axını onları apara bilmir (əәgəәr sentrifuqa ön hissəәsi açıq olan I, yaxud II tip bioloji təәhlükəәsizlik boksunda yerləәşibsəә). Aerozolların əәməәləә gəәlməәsinin qarşısını almaq üçün sentrifuqa III tip bioloji təәhlükəәsizlik boksunda yerləәşdirilməәlidir. Bütün bunlara baxmayaraq düzgün metodlardan vəә kip bağlı sınaq şüşəәləәrindəәn istifadəә, infeksion aerozollardan müdafiəәni təәmin edir vəә hissəәcikləәrin yayılmasının qarşısı alınır.

12.9. Homogenizatorların, şeykerləәrin, mikserləәrin vəә ultrasəәs

xırdalayıcılarının (sonikatorların) istifadəәsi

63

1. Ev (məәtbəәx) homogenizatoru laboratoriyalarda istifadəә olunmamalıdır. Beləә ki, o axıda biləәr vəә aerozollar əәməәləә gəәtirəә biləәr. Laboratoriya mikserləәri vəә "stomaker" tipli kürəәkli homogenizatorlar nisbəәtəәn təәhlükəәsiz sayılır.

2. Qapaqlar, kasalar vəә qablar möhkəәm vəә yaxşı vəәziyyəәtdəә olmalı, çatı vəә digəәr qusurları olmamalıdır. Qapaqlar kip bəәrkidilməәli, döşəәkçəә isəә yaxşı vəәziyyəәtdəә olmalıdır.

3. Homogenizatorların, şeykerləәrin vəә sonikatorların iş prosesi zamanı qabda təәzyiq yaranır. İnfeksion materiallardan ibarəәt olan aerozollar qapaqla qab arasında olan yarıqdan xaricəә çıxa biləәr. Bunun qarşısını almaq ücün plastmas-ftoroplast qablardan istifadəә olunur. Beləә ki, şüşəә qablar sınaraq infeksion materialın axmasına vəә operatorun zəәdəә almasına səәbəәb ola biləәr.

4. Homogenizatorlarla, şeykerləәrləә vəә sonikatorlarla iş zamanı onlar plastmas şəәf-faf ekranlarla örtülməәlidirləәr. Ekranlar istifadəәdəәn sonra dezinfeksiya olun-malıdırlar. İmkan daxilindəә bu aparatlarla iş bioloji təәhlükəәsizlik boksunda aparılmalı vəә onlar plastmas ekranla örtülməәlidirləәr.

5. ƏӘməәliyyat qurtardıqdan sonra konteynerləәr bioloji təәhlükəәsizlik boksunda açılmalıdırlar.

6. Sonikatorlarla işləәyəәn operatorlar üçün eşitməә üzvünün qoruması vasitəәləәri nəәzəәrdəә tutulmalıdır.

12.10. Toxuma xırdalayıcılarının istifadəәsi 1. Şüşəәdəәn hazırlanmış xırdalayıcılar absorbsiya olunmuş materiala bükülməәlidir

vəә onunla əәlcəәkləә işləәməәk lazımdır. Plastmas (ftoroplast) xırdalayıcılar nisbəәtəәn təәhlükəәsiz sayılır.

2. Toxuma xırdalayıcıları iləә iş vəә onların açılması bioloji təәhlükəәsizlik boksunda həәyata keçirilməәlidir.

12.11. Soyuducuların vəә dondurucu kameraların istifadəәsi vəә ehtiyat

təәdbirləәri 1. Soyuducuların, aşağı temperaturlu dondurucu kameraların vəә quru buzlu

kameraların donu vaxtaşırı açılmalı, təәmizləәnməәli vəә saxlama zamanı sınmış ampulalar, sınaq şüşəәləәri vəә s. oradan kəәnarlaşdırılmalıdır. Təәmizləәməә zamanı möhkəәm rezin əәlcəәk geyilməәli vəә üz qorunmalıdır. Təәmizləәməәdəәn sonra kameranın daxili səәthi dezinfeksiya olunmalıdır.

2. Soyuducuda saxlanılan konteynerləәr vəә s. onların içəәrisindəә olan materialın elmi adı, yerləәşdirilməә tarixi vəә saxlamaq üçün onu yerləәşdirəәn şəәxsin soyadı göstəәrilməәkləә dəәqiq işarəәləәnməәlidir. İşarəәləәnməәyəәn vəә yararlılıq müddəәti keçmiş materiallar avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilməәli vəә kəәnarlaşdırılmalıdırlar.

3. Soyuducularda vəә dondurucu kamerada saxlanılan materialların siyahısı tutulmalıdır.

4. Oddan təәhlükəәli mayeləәr soyuducularda vəә dondurucu kameralarda saxlanılmamalıdırlar (əәgəәr beləә kameralar partlayışa qarşı təәhlükəәsiz deyilləәrsəә). Dondurucu kameranın qapısına müvafiq təәlimat yapışdırılmalıdır.

64

12.12. İçəәrisindəә liofilizasiya olunmuş infeksion material olan ampulaların açılması

İçəәrisindəә liofilizasiya olunmuş infeksion material olan ampulaların açılması zamanı ehtiyatlı olmaq lazımdır. Beləә ki, bu ampulaların içəәrisindəә təәzyiq aşağı olur vəә havanın kəәskin axını nəәticəәsindəә ampulada olan materiallar atmosferəә düşəә biləәr. Ampulaların açılması üçün aşağıdakı proseduralar təәklif edilir:

1. ƏӘvvəәlcəә ampulanın xarici səәthini dekontaminasiya edin. 2. Pambıq tıxac yerləәşəәn yerin təәxminəәn ortasında ampulada kəәsik aparın. 3. Ampulanı sındırmazdan öncəә əәli qorumaq üçün onu spirtdəә isladılmış pambığa

bükün. 4. Ampulanın yuxarı hissəәsini səәliqəәli şəәkildəә sındırın vəә onunla kontaminasiya

olunmuş material kimi davranın . 5. ƏӘgəәr pambıq tıxac ampulanın içəәrisindəә olan materialın üst təәrəәfindəә qalıbsa,

onu steril pinsetləә çıxarın. 6. Köpük əәməәləә gəәlməәməәsi üçün mayeni ampulaya yavaş-yavaş tökün (suspenziya

alınması üçün).

12.13. İçəәrisindəә infeksion materiallar olan ampulaların saxlanılması İçəәrisindəә infeksion material olan ampulaları heç vaxt maye azotda saxlamaq

olmaz. Beləә ki, çatı olan, yaxud pis lehimləәnəәn ampulaları oradan çıxararkəәn dağıla biləәr, yaxud partlayar. ƏӘgəәr çox aşağı temperatur təәləәb olunursa, onda ampulalar qazabəәnzəәr mühitdəә maye azotun üstündəә saxlanılmalıdır. ƏӘks halda infeksion materiallar mexaniki, aşağı temperaturlu kameralarda, yaxud quru buzda saxlanılmalıdır. Ampulalar saxlanılan yerdəәn çıxarıldığı zaman laboratoriya personalı gözləәri vəә əәlləәri qoruyan vasitəәləәr geyməәlidir. Beləә saxlanılmış ampulalar çıxarıldıqdan sonra onların xarici səәthləәri dezinfeksiya olunmalıdır.

12.14. Qanla, orqanizmin digəәr mayeləәri iləә, toxumalarla vəә

ekskrementləәrləә işləәdikdəә standart ehtiyat təәdbirləәri Standart ehtiyat təәdbirləәri, hansı ki, özündəә "ümumi ehtiyat təәdbirləәrini" birləәşdirir

vəә mikroorqanizmləәrin məәlum vəә naməәlum infeksiya məәnbəәyindəәn yoluxma riskinin azaldılması üçün nəәzəәrdəә tutulmuşdur.

Nümunəәləәrin götürülməәsi, işarəәləәnməәsi vəә daşınması 1. Həәmişəә standart ehtiyat təәdbirləәrinəә riayəәt etməәk lazımdır; bütün proseduralar

üçün əәlcəәk geyilməәlidir. 2. Pasiyentləәrdəәn vəә heyvanlardan qan hazırlıqlı personal təәrəәfindəәn götürülməәlidir. 3. Flebotomiya üçün iynəә vəә şprisləәr birdəәfəәlik vakuum qurğuları iləә əәvəәzləәnməә-

lidir vəә bu da qanın birbaşa ağzı tıxacla bağlı sınaq şüşəәləәrinəә yığılaraq daşın-masına vəә iynəәnin istifadəәdəәn sonra dəәrhal neytrallaşdırılmasına imkan verir.

4. Sınaq şüşəәləәrini laboratoriyaya vəә laboratoriya daxilindəәki otaqlara daşımaq üçün xüsusi konteynerləәrəә yerləәşdirməәk lazımdır (daşıma haqqında təәləәbləәrəә vəә infeksion materialların daşınmasının əәsasları bölməәsindəә bax). Təәləәbnaməә blankı su keçirməәyəәn ayrıca zəәrfəә qoyulmalıdır.

5. Nümunəәləәri qəәbul edəәn personal bu zəәrfləәri açmamalıdır. İçəәrisindəә nümunəәləәr olan sınaq şüşəәləәrinin açılması vəә yoxlanması

65

1. İçəәrisindəә nümunəәləәr olan sınaq şüşəәləәri bioloji təәhlükəәsizlik boksunda açılmalıdır.

2. Bu işi yerinəә yetirməәk üçün əәlcəәk geyməәk lazımdır vəә həәmçinin gözləәri vəә üzü qoruyan vasitəәləәrdəәn istifadəә edilməәsi məәsləәhəәt görülür (eynəәkləәr, yaxud üz sipəәrləәri).

3. Qoruyucu paltar plastik önlükləә tamamlanmalıdır. 4. Sıçramanın qarşısını almaq üçün kağız vəәrəәq vəә ya təәnzif vasitəәsi iləә tıxacdan

yapışmaq lazımdır. Şüşəә vəә "iti əәşyalar" 1. İmkan daxilindəә şüşəә əәşyalar plastmas əәşyalarla əәvəәzləәnməәlidir. Yalnız qalın vəә

möhkəәm laboratoriya (borsilikat) şüşəәsindəәn istifadəә etməәyəә icazəә verilir; kəәləә-kötür, yaxud çatı olan həәr hansı şüşəә atılmalıdır.

2. Dəәrialtı inyeksiyalar üçün nəәzəәrdəә tutulan şprisləәrin pipetka kimi istifadəә edilməәsinəә icazəә verilmir (həәmçinin bu fəәsildəә göstəәriləәn infeksion materiallarla inyeksiya bölməәsinəә bax).

Mikroskopiya üçün yaxmalar Qanı, bəәlğəәmi vəә nəәcisi mikroskopiya etməәk məәqsəәdiləә aparılan fiksasiya vəә

rəәngləәməә zamanı yaxmada heç dəә həәmişəә bütün mikroorqanizmləәr, yaxud viruslar ölmür. Ona görəә dəә beləә əәşyalar pinsetləә götürülür, ayrı saxlanılır vəә o kəәnarlaşdırmaya qəәdəәr avtoklavda dekontaminasiya olunmalıdır.

Avtomatlaşdırılmış avadanlıqlar (ultrasəәs xırdalayıcıları, mikserləәr) 1. Damcı vəә aerozolların dağılmasının qarşısını almaq üçün avadanlıq örtülü tipdəә

olmalıdır. 2. Xırdalanmış material sonradan avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilməәk, yaxud

kəәnarlaşdırılmaq üçün ağzı bağlanan qaba yığılmalıdır. 3. İşin həәr seansının sonunda avadanlıq istehsalçı zavodun təәlimatına uyğun olaraq

dezinfeksiya olunmalıdır. Toxumalar 1. Formalinləә fiksasiya edildikdəәn sonra istifadəә olunmalıdır. 2. Yarılma dondurulmadan aparılmalıdır. Lazım gəәldikdəә kriostat ekranla örtülməәli

vəә operator üz sipəәri geyməәlidir. Aləәtləәr dekontaminasiya üçün əәn azı 20°C temperatura qəәdəәr qızdırılmalıdır.

Dekontaminasiya Dekontaminasiya üçün hipoxloridləәrdəәn vəә yüksəәk keyfiyyəәtli dezinfeksiyaedici

vasitəәləәrdəәn istifadəә edilməәsi məәsləәhəәt görülür. Təәzəә hazırlanmış hipoxlorid məәhlulunda səәrbəәst xlorun miqdarı ümumi işləәr üçün 1 q/l, dağılmış qan üçün isəә 5 q/l olmalıdır. Səәthləәrin dekontaminasiyası üçün qlutaraldehiddəәn istifadəә etməәk olar (dezinfeksiya vəә sterilizasiya bölməәsinəә bax).

12.15. Təәrkibindəә prionlar ola biləәn materiallarla iş zamanı təәtbiq ediləәn

ehtiyat təәdbirləәri Prionlar (həәmçinin "asta viruslar" adlanan) aşağıdakı transmissiv süngəәrəәbəәnzəәr

ensefalopatiyalara (TSE) assosiasiya etmişdir: Kreysfeld-Yakoba xəәstəәliyi (KYX) yeni

66

variantda olan forma daxil olmaqla); Qerştman-Ştrausler-Şeynker sindromu; insanlarda letal irsi insomniya; qoyun vəә keçiləәrdəә qoturluq; iribuynuzlu heyvanlarda süngəәrəәbəәn-zəәr ensefalopatiya (İHSE) vəә marallarda, sığınlarda vəә su samurlarında olan digəәr transmissiv ensefalopatiyalar. KYX-ləә insanların yoluxa bilməәsinin məәlum olmasına baxmayaraq, laboratoriyalarda bu agentləәrləә yoluxma hallarını təәsdiq edəәn heç bir məәlu-mat yoxdur. Bununla beləә, yoluxmuş, yaxud potensial yoluxmuş insan vəә heyvanlardan götürülmüş materiallarla işləәdikdəә müvafiq ehtiyat təәdbirləәrinəә riayəәt etməәk lazımdır.

TSE iləә əәlaqəәdar olan materialların işləәnməәsi zamanı bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin seçilməәsi agentin vəә öyrəәniləәn nümunəәnin xüsusiyyəәtləәrindəәn asılıdır vəә bu iş milli orqanlar iləә məәsləәhəәtləәşməәləәr əәsasında aparılmalıdır. Prionlar əәn çox məәrkəәzi sinir sistemi toxumalarından aşkar edilir. Heyvanların müayinəәsi göstəәrir ki, prionların yüksəәk konsentrasiyası həәmçinin dalaqda, çəәngəәləәbəәnzəәr vəәzidəә, limfa düyünləәrindəә vəә ağ ciyəәrləәrdəә ola biləәr. Aparılan son müayinəәləәr göstəәrmişdir ki, dil toxumasında vəә skelet əәzəәləәsindəә olan prionlar da həәmçinin potensial yoluxma riski təәşkil edir.

Prionların inaktivasiyasına tam nail olmaq çəәtin olduğuna görəә imkan daxilindəә birdəәfəәlik aləәtləәrdəәn vəә bioloji təәhlükəәsizlik şkafları üçün birdəәfəәlik qoruyucu örtükləәrdəәn istifadəә edilməәsinəә xüsusi diqqəәt yetirməәk lazımdır. ƏӘsas ehtiyat təәdbirləәri kontaminasiya olunmuş materialların udulmasının vəә laboratoriya işçisinin dəәrisinəә iynəә batmasının qarşısını almaqdan ibarəәtdir. Adi dezinfeksiya vəә sterilizasiya proseduraları infeksion agentləәri məәhv etməәdiyinəә görəә aşağıda əәlavəә ehtiyat təәdbirləәri göstəәrilir:

1. İsrarla təәklif edilir ki, fəәrdi avadanlıqlardan istifadəә edilsin (yəәni, digəәr laboratoriyalar iləә birgəә istifadəә olunmayan).

2. Birdəәfəәlik laboratoriya qoruyucu paltarları (xalat vəә önlük) vəә həәmçinin əәlcəәkləәr (patoloqlar şəәffav polad tordan əәlcəәkləәr geyməәlidirləәr) geyilməәlidir.

3. İsrarla təәklif edilir ki, birdəәfəәlik plastmas qablardan istifadəә edilsin vəә onlarla quru tullantı kimi davranılsın vəә kəәnarlaşdırılsın.

4. Dezinfeksiya problemləәri iləә əәlaqəәdar olaraq toxumaların zəәrəәrsizləәşdirilməәsi üçün qurğudan istifadəә edilməәməәlidir. Qurğuların yerinəә plastmas kasa vəә bankalardan istifadəә edilməәlidir.

5. Bütün manipulyasiyalar bioloji təәhlükəәsizlik boksunda aparılmalıdır. 6. Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi vəә udulmasının, həәmçinin kəәsik vəә iynəә batmasının

qarşısının alınması üçün xüsusi ehtiyyat təәdbirləәri görülməәlidir. 7. Formalinləә zəәrəәrsizləәşdirilmiş toxumalar, həәtta formalinin uzunmüddəәtli təәsiri

altında olduqda beləә yoluxucu sayılır. 8. Təәrkibindəә prionlar olan histoloji nümunəәləәr 96% qarışqa turşusunun bir saat

müddəәtindəә təәsiri nəәticəәsindəә əәhəәmiyyəәtli dəәrəәcəәdəә inaktivasiya olunur. 9. Laboratoriya tullantıları, o cümləәdəәn birdəәfəәlik əәlcəәkləәr, xalatlar vəә önlükləәr

buxar sterilizatorundan istifadəә edilməәkləә avtoklavda 134-137°C-dəә 18 dəәqiqəә əәrzindəә bir dəәfəә, yaxud ardıcıl olaraq 6 dəәfəә, həәr dəәfəә 6 dəәqiqəә müddəәtindəә zəәrəәrsizləәşdirildikdəәn sonra yandırılır.

10. Təәkrar istifadəә olunan aləәtləәr (poladdan olan tor əәlcəәkləәr dəә daxil olmaqla) son-radan dekontaminasiya edilməәsi üçün yığılmalıdırlar.

11. Prionlar iləә kontaminasiya olunmuş infeksion duru tullantılar təәrkibindəә 24 q/l səәrbəәst xlor olan (2%- son konsentrasiya) natrium hipoxloriddəә bir saat müddəәtindəә zəәrəәrsizləәşdirilməәlidirləәr.

12. Paraformaldehidin buxarlandırılması metodu prionların titrinin azalmasına səә-bəәb olmur vəә həәmçinin prionlar ultrabəәnövşəәyi şüalanmaya qarşı davamlıdır-lar. Bununla beləә digəәr mümkün agentləәrin inaktivasiyası üçün həәr halda boks-

67

ları standart metodların (yəәni qazabəәnzəәr formaldehidləә) köməәyi iləә dekonta-minasiya etməәk lazımdır.

13. Prionlarla kontaminasiya olunmuş bioloji təәhlükəәsizlik bokslarını vəә digəәr səәthləәri təәrkibindəә 20 q/l səәrbəәst xlor olan natrium-hipoxlorid iləә 1 saat müd-dəәtindəә dekontaminasiya etməәk olar.

14. Yüksəәk səәməәrəәli təәmizləәməә filtrləәri (HEPA) kəәnarlaşdırıldıqdan sonra 1000°C temperaturundan az olmayan temperaturda yandırılmalıdır. Yandırılmaya qəәdəәr aşağıdakı əәlavəә təәdbirləәr görülməәlidir: a) çıxarmazdan əәvvəәl filtri onun infeksion materialların təәsirinəә məәruz qalmış təәrəәfinəә saç üçün istifadəә olunan lak sıçratmaq lazımdır; b) filtr çıxarılan zaman, o torbaya qoyulur vəә bükülür; c) filtr işçi kamerasından eləә çıxarılmalıdır ki, boksun əәlçatmaz bölməәsi kontaminasiya olunmasın.

15. Aləәtləәr təәrkibindəә 20q/l səәrbəәst xlor olan (2%) natrium-hipoxlorid məәhluluna 1 saat müddəәtinəә salınır vəә sonra avtoklavlaşdırmaya qəәdəәr su iləә yaxşı yuyu-lur.

16. O aləәtləәri ki, avtoklavlaşdırmaq olmaz, onları 1 saat əәrzindəә bir neçəә dəәfəә təәrkibindəә 20q/l (2%) səәrbəәst xlor olan natrium-hipoxlorid iləә silməәk olar. Bundan sonra natrium-hipoxloridin qalığını kəәnarlaşdırmaq üçün aləәtləәr yaxşı yuyulmalıdır.

13. Fövqəәladəә vəәziyyəәtləәr üçün plan vəә proseduralar

İnfeksion mikroorqanizmləәrləә işləәyəәn həәr bir laboratoriya mikroorqanizmləәrin vəә

heyvanların (hansılarla ki, iş aparılr) təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinəә uyğun olaraq ehtiyat təәd-birləәrini qəәbul etməәlidir. 3 vəә 4-cü risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәrləә işləәyəәn, yaxud beləә mikroorqanizmləәri saxlayan həәr bir müəәssisəә (izolyasiya olunmuş laboratori-ya – 3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi vəә maksimal izolyasiya olunmuş laboratoriya – 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi) vəә laboratoriyada, yaxud heyvanlar saxlanılan otaq-da baş verəә biləәcəәk fövqəәladəә vəәziyyəәt halları üçün fəәaliyyəәt proqramı haqqında səәnəәd ol-malıdır.

Fövqəәladəә hallar üçün hazırlığı təәmin edəәn planın işləәnib hazırlanmasında milli, yaxud yerli səәhiyyəә orqanları iştirak etməәlidirləәr.

13.1. Fövqəәladəә vəәziyyəәt halları üçün fəәaliyyəәt planı Beləә fövqəәladəә fəәaliyyəәt planı aşağıdakı operativ proseduraları nəәzəәrdəә tutmalıdır: 1. Bəәdbəәxt hadisəәləәr üçün, məәsəәləәn yanğın, daşqın, zəәlzəәləә vəә partlayış hallarına

görəә təәdbirləәr 2. Bioloji təәhlükəәsizlik riskinin qiyməәtləәndirilməәsi 3. Baş vermiş hadisəәnin vəә dekontaminasiyanın nəәticəәləәrinin dəәf edilməәsi 4. Binadan insanların vəә heyvanların təәcili boşaldılması 5. Zəәrəәrçəәkmişləәrəә vəә zəәdəә alanlara təәcili tibbi yardımın göstəәrilməәsi 6. Zəәrəәrçəәkmişləәr üzəәrindəә tibbi müşahidəә 7. Zəәrəәrçəәkmişləәrəә kliniki baxış 8. Epidemioloji araşdırma 9. Hadisəәdəәn sonra işin davam etdirilməәsi.

68

Planın işləәnib hazırlanmasında aşağıdakı fikirləәrin bu plana daxil edilməәsi nəәzəәrdəәn keçirilməәlidir:

1. Yüksəәk riskli mikroorqanizmləәrin aşkar edilməәsi 2. Yüksəәk risk zonasının, məәsəәləәn, laboratoriyaların, saxlama yerinin, heyvanlar

saxlanılan yerləәrin müəәyyəәn edilməәsi. 3. Riskəә məәruz qalan personalın vəә əәhalinin müəәyyəәn edilməәsi 4. Cavabdeh şəәxsləәrin vəә onların vəәzifəәləәrinin, məәsəәləәn, bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә

işçinin, bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh personalın, yerli səәhiyyəә orqanının, klinisistləәrin, mikrobioloqların, baytarların, epidemioloqların vəә həәmçinin yanğın vəә polis xidməәtləәrinin müəәyyəәn edilməәsi

5. Zəәrəәrçəәkmişləәrin, yaxud yoluxmuş insanların yerləәşdirilməәsi üçün müalicəә müəәs-sisəәləәrinin vəә izolyatorların siyahısı

6. Zəәrəәrçəәkmişləәrin yaxud yoluxmuş insanların daşınması 7. Orqanizmin qorunması məәqsəәdiləә zəәrdabların, vaksinləәrin, dəәrmanların, xüsusi

avadanlıqların vəә yardımçı vasitəәləәrin alınması məәnbəәləәri 8. Qəәzaya qarşı vasitəәləәrin, məәsəәləәn, qoruyucu paltarların, dezinfeksiyaedici vasi-

təәləәrin, dağılmış kimyəәvi vəә bioloji materialların kəәnarlaşdırılması üçün vasitəәləәr dəәstinin, avadanlıqların vəә dekontaminasiya üçün yardımçı materialların verilməәsi.

13.2. Mikrobioloji laboratoriyalar üçün təәcili proseduralar Deşilmiş yaralar, kəәsikləәr, sıyrıntılar Zəәrəәrçəәkmiş qoruyucu paltarını çıxarmalı, əәlləәrini vəә zəәdəәləәnmiş yeri yumalı,

dəәrisini müvafiq dezinfeksiyaedici vasitəә iləә silməәli vəә lazım gəәləәrsəә tibbi yardım üçün müraciəәt etməәlidir. Bu halda zəәdəәnin səәbəәbi vəә mikroorqanizmin adı haqqında məәlumat verilməәli vəә tibbi karta doldurulmalıdır.

Potensial infeksion materialın təәsadüfi udulması Bu halda qoruyucu paltar çıxarılmalı vəә tibbi yardım üçün müraciəәt edilməәlidir. Udulmuş materialın adı vəә hadisəәnin hansı şəәraitdəә baş verməәsi haqqında məәlumat

verilməәli vəә tibbi karta doldurulmalıdır. Potensial infeksion aerozolların çıxarılması (bioloji təәhlükəәsizlik boksundan

kəәnara) Bütün şəәxsləәr təәxirəәsalınmadan zəәrəәrçəәkmiş zonanı təәrk etməәlidirləәr, bütün

zəәrəәrçəәkmişləәr isəә tibbi müayinəәyəә göndəәrilməәlidirləәr. Dəәrhal laboratoriyanın rəәhbəәrinəә vəә biotəәhlükəәsizliyəә cavabdeh olan mütəәxəәssisəә məәlumat verilməәlidir. Lazım gəәləәn müd-dəәt əәrzindəә (məәsəәləәn, 1 saat) binaya heç kim daxil olmamalıdır (aerozolların sorucular vasitəәsiləә çıxarılmasını vəә çox ağır hissəәcikləәrin çökdürülməәsini təәmin etməәk üçün). ƏӘgəәr laboratoriyada havanın sorulması üçün məәrkəәzləәşdirilmiş sistem yoxdursa, onda laboratoriyaya giriş təәxirəә salınır (məәsəәləәn, 24 saat müddəәtindəә).

Laboratoriyanın giriş qapısına girişin qadağan edilməәsini göstəәrəәn işarəә vurulmalı-dır. Müəәyyəәn müddəәtdəәn sonra biotəәhlükəәsizliyəә cavabdeh mütəәxəәssisin nəәzarəәti altında dekontaminasiyaya başlanmalıdır. Dekontaminasiya apardıqda qoruyucu paltar geyinil-məәli vəә təәnəәffüs üzvləәrini qoruyan vasitəәləәrdəәn istifadəә edilməәlidir.

Zəәdəәləәnmiş konteynerləәr vəә dağılmış infeksion maddəәləәr

69

İnfeksion maddəәləәrləә çirkləәnmiş, zəәdəәləәnmiş konteynerləәr vəә həәmçinin dağılmış infeksion maddəәləәr parça yaxud kağız dəәsmalla örtülməәli vəә onun üstündəәn dezin-feksiyaedici vasitəә töküləәrəәk müəәyyəәn müddəәtəә saxlanılmalıdır. Sonra bu material dəәs-malla birlikdəә kəәnarlaşdırılmalıdır; şüşəә qırıntılarını pinsetləә götürməәk lazımdır. Bundan sonra kontaminasiya olunmuş yer dezinfeksiyaedici vasitəә iləә silinməәlidir. ƏӘgəәr sınmış əәşyaların yığılması üçün xəәkandazdan istifadəә olunubsa, onda o da avtoklavlaşdırılmalı, yaxud effektiv dezinfeksiyaedici vasitəәyəә salınmalıdır. Təәmizləәməә işindəә istifadəә olunan paltar, kağız dəәsmallar kontaminasiya olunmuş tullantılar üçün nəәzəәrdəә tutulan konteynerəә yerləәşdirilməәlidir. Bütün bu proseduralar əәlcəәkdəә aparılmalıdır.

ƏӘgəәr laboratoriya blankları yaxud digəәr çap vəә ya yazılı materiallar kontaminasiya olunubsa, məәlumatlar digəәr blanka köçürülməәli, əәsli isəә kontaminasiya olunmuş tullantılar üçün nəәzəәrdəә tutulan konteynerəә atılmalıdır.

Germetik stəәkanları olmayan sentrifuqada yerləәşdirilmiş vəә içəәrisindəә potensial infeksion materiallar olan zəәdəәləәnmiş sınaq şüşəәləәri

ƏӘgəәr sentrifuqa işləәdiyi zaman sınaq şüşəәləәri zəәdəәləәnəәrsəә vəә ya buna şübhəә olarsa mühəәrrik söndürülməәli vəә sentrifuqa bağlı vəәziyyəәtdəә müəәyyəәn müddəәtdəә (təәxminəәn 30 dəәqiqəә əәrzindəә) saxlanılmalıdır (sabitləәşməәsi üçün). ƏӘgəәr zəәdəәləәnməә sentrifuqanın dayan-dırılmasından sonra aşkar edilibsəә qapaq təәxirəә salınmadan bağlanaraq bu vəәziyyəәtdəә saxlanılmalıdır (təәxminəәn 30 dəәqiqəә). Həәr iki halda biotəәhlükəәsizliyəә cavabdeh olan işçiyəә məәlumat verilməәlidir.

Bütün sonraki əәməәliyyatların aparılmasında möhkəәm əәlcəәkləәr (qalın rezindəәn hazırlanmış) geyinilməәli vəә lazım gəәləәrsəә bu əәlcəәkləәrin üstündəәn əәlavəә olaraq birdəәfəәlik əәlcəәkləәr geyinilməәlidir. Şüşəә qırıntıları pinsetləә, yaxud pambıq vəә pinsetləә götürülməәlidir. Sınmış sınaq şüşəәləәri, şüşəә qırıntıları, stəәkanlar, sapfalar vəә rotor paslanma əәməәləә gəәtirməәyəәn müvafiq mikroorqanizmləәrəә görəә effektli olan dezinfeksiyaedici məәhlula sa-lınmalıdır (Dezinfeksiya vəә sterilizasiya bölməәsinəә bax). Sınmamış sınaq şüşəәləәri ayrıca konteynerdəә olan dezinfeksiyaediciyəә yerləәşdiriləәrəәk sonradan təәkrar istifadəә ediləә biləәr.

Sentrifuqa stəәkanları lazımi konsentrasiyada olan həәmin dezinfeksiyaedici vasitəә iləә silinməәli, sonra yenidəәn silinməәli, su iləә yuyularaq qurudulmalıdır. Təәmizləәməә işindəә istifadəә olunan bütün materiallar iləә infeksion tullantılar kimi davranmaq lazımdır.

Germetik stəәkanların daxilindəә olan sınaq şüşəәləәrinin zəәdəәləәnməәsi (qoruyucu qapaqlarla)

Bütün bağlı sentrifuqa stəәkanları bioloji təәhlükəәsizlik boksunda doldurulmalı vəә boşaldılmalıdır. ƏӘgəәr zəәdəәləәnməәnin qoruyucu qapaqda baş verməәsi güman ediləәrsəә, onda qapaq yarımçıq açılır vəә stəәkan avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirilir. Qoruyucu qapaq kimyəәvi maddəә iləә dezinfeksiya ediləә biləәr.

Yanğın vəә bəәdbəәxt hadisəәləәr Fövqəәladəә vəәziyyəәtləәr üçün hazırlıq planının işləәnib hazırlanmasında yanğın

xidməәti vəә digəәr xidməәtləәr iştirak etməәlidirləәr. Onlara əәvvəәlcəәdəәn potensial infeksion materialların saxlanıldığı otaqlar haqqında məәlumat verilməәlidir. Otaqların yerləәşməә yeri vəә bu otaqlarda saxlanılan materiallar iləә tanış olmaq üçün bu xidməәt sahəәləәrinin laboratoriyaya gəәlişinin təәşkil edilməәsi məәqsəәdəәuyğun sayılır.

Bəәdbəәxt hadisəәləәr baş verdikdəә fövqəәladəә vəәziyyəәtləәr üzrəә yerli vəә milli xidməәt sahəәləәri laboratoriya otaqlarında vəә onun yaxınlığında ehtimal olunan təәhlükəәləәr

70

barəәsindəә xəәbəәrdar edilməәlidir. Onların binaya girişi yalnız xüsusi hazırlıqlı laboratoriya işçisinin müşaiyəәti iləә həәyata keçirilməәlidir. İnfeksion materiallar islanmayan qutulara yaxud möhkəәm birdəәfəәlik torbalara yığılmalıdır.

Materialların sonrakı istifadəәsi yaxud kəәnarlaşdırılması barəәsindəә qəәrar yerli orqanların səәrəәncamı əәsasında bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә işçi təәrəәfindəәn qəәbul edilir.

Təәcili yardım xidməәti - kiməә müraciəәt etməәli? Müəәssisəәnin görünəәn bir yerindəә telefon nömrəәləәri vəә ünvanlar göstəәrilməәkləә

aşağıdakı məәlumatlar yerləәşdirilməәlidir: 1. Müəәssisəәnin, yaxud laboratoriyanın özünün ünvani vəә yerləәşdiyi yer 2. Müəәssisəәnin, yaxud laboratoriyanın direktorun soyadı 3. Laboratoriya müdirinin soyadı 4. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh işçinin soyadı 5. Yanğın xidməәti 6. Xəәstəәxanalar (təәcili yardım xidməәti) vəә tibbi personal (imkan daxilindəә ayrıca

klinikaların, şöbəәləәrin adı göstəәrilməәli, yaxud tibb işçiləәrinin soyadı) 7. Polis 8. Həәkim 9. Cavabdeh laborant 10. Su, qaz vəә elektrik təәchizatı xidməәtləәri.

Təәcili yardım avadanlıqları Təәcili yardım üçün aşağıdakı avadanlıqlar olmalıdır: 1. Ümumi vəә xüsusi antidotlar da daxil olmaqla ilkin tibbi yardım üçün dəәst 2. Lazımi yanğınsöndürəәn avadanlıqlar vəә yanğın əәleyhinəә əәdyallar. Bundan başqa, yerli şəәraitdəәn asılı olaraq, həәmçinin aşağıdakı avadanlıqların da

olması təәklif edilir: 1. Qoruyucu paltarın tam dəәsti (3-cü vəә 4-cü risk qrupuna daxil olan mikroorqaniz-

mləәrləә əәlaqəәdar olan hadisəәləәr üçün kombinezon, əәlcəәkləәr vəә başlıq) 2. Kimyəәvi vəә kömürdəәn filtir qutuları olan üz üçün maska - əәleyhiqazlar 3. Otaqların dezinfeksiyası üçün avadanlıqlar, məәsəәləәn, püskürdücüləәr vəә formal-

dehid buxarlandırıcıları 4. Xəәrəәkləәr 5. Aləәtləәr, məәsəәləәn, çəәkic, balta, qayka vəә vint açarları, nəәrdivan vəә kəәndir 6. Təәhlükəәli zonanı göstəәrəәn göstəәrici vəә qurğu.

14. Dezinfeksiya vəә sterilizasiya

Laboratoriyada bioloji təәhlükəәsizlik üçün dezinfeksiya vəә sterilizasiya haqqında baza bilikləәrinin olması son dəәrəәcəә böyük rol oynayır. Çox çirkləәnmiş əәşyaların dezinfeksiya vəә ya sterilizasiyası tez mümkün olmadığına görəә dezinfeksiyaya qəәdəәr təәmizləәnməәnin (ilkin təәmizləәməә) əәsas prinsipləәrini bilməәk vacibdir. Mikrobioloji patogenləәrin məәlum olan bütün növləәri üçün ümumi prinsipləәr qəәbul edilir. Burada prionlar istisna təәşkil edir vəә onlara bu fəәsildəә ayrıca baxılır.

71

Dekontaminasiya üçün nəәzəәrdəә tutulan konkret təәləәbləәr eksperimental işin növün-dəәn vəә istifadəә olunan agent yaxud agentləәrin xüsusiyyəәtləәrindəәn asılıdır.

Burada göstəәriləәn ümumi məәlumatlardan həәr biri konkret laboratoriyada bioloji təәhlükəәnin aradan qaldırılması üçün nəәzəәrdəә tutulan standart vəә daha spesifik proseduraların işləәnib hazırlanmasında istifadəә ediləә biləәr.

Materialın dezinfeksiyaedici vasitəәləәrləә təәmas müddəәti materialın xüsusiyyəәtindəәn vəә istehsalçı zavodun təәlimatından asılıdır. Ona görəә dəә dezinfeksiyaedici vasitəәləәrin istifadəәsinəә dair bütün təәklifləәr istehsalçı zavodun spesifikasiyasına uyğun olmalıdır.

14.1. Anlayışlar Dezinfeksiya vəә sterilizasiya üçün müxtəәlif terminləәrdəәn istifadəә olunur. Bunlardan

bioloji təәhlükəәsizlik sahəәsindəә əәn çox istifadəә olunanları aşağıdakılardır: Antiseptik vasitəәləәr – bu maddəәləәr mikroorqanizmləәrin bitməәsini vəә inkişafını da-

yandırır, ancaq onları öldürməәyəә biləәr. Antiseptik maddəәləәr adəәtəәn bəәdəәnin səәthi üçün təәtbiq edilir.

Bakteriosid – kimyəәvi maddəәləәr, yaxud kimyəәvi maddəәləәrin qatışığı - mikroorqanizmləәri öldürür. Bu termin çox vaxt «biosid», «kimyəәvi hermisid» yaxud «mikrob əәleyhinəә preparat» terminləәrinin əәvəәzinəә işləәdilir.

Biosid – həәr hansı agent üçün ümumi termin sayılır vəә mikroorqanizmləәri öldürür. Dezinfeksiya – mikroorqanizmləәri öldürəәn fiziki vəә kimyəәvi vasitəәləәr. Sporları

öldürməәyəә biləәr. Dezinfeksiyaedici vasitəәləәr – mikroorqanizmləәrin öldürülməәsi üçün kimyəәvi

maddəәləәr yaxud kimyəәvi maddəәləәrin qatışığı. Sporları öldürməәyəә biləәr. Dezinfeksiyaedici vasitəәləәr adəәtəәn həәrəәkəәtsiz səәthləәr, yaxud obyektləәr üçün təәtbiq edilir.

Dekontaminasiya – mikroorqanizmləәrin kəәnarlaşdırılması, yaxud öldürülməәsi üçün həәr hansı bir prosesdir. Bu termin həәmçinin təәhlükəәli kimyəәvi vəә radioktiv materialların kəәnarlaşdırılması vəә neytrallaşdırılması işindəә dəә istifadəә edilir.

Mikrob əәleyhinəә preparat – mikroorqanizmləәri öldürəәn, yaxud bitməәsini vəә çoxalmasını dayandıran agent.

Sporosid – mikroorqanizmləәrin vəә sporların öldürülməәsi üçün istifadəә olunan kim-yəәvi maddəәləәr yaxud kimyəәvi maddəәləәrin qatışığı.

Sterilizasiya – bütün mikroorqanizmləәrin vəә sporların öldürülməәsi yaxud kəәnarlaş-dırılması prosesi.

Kimyəәvi hermisid – mikroorqanizmləәrin öldürülməәsi üçün istifadəә olunan kimyəәvi maddəәləәr, yaxud beləә maddəәləәrin qatışığı.

14.2. Laboratoriya materiallarının təәmizləәnməәsi Təәmizləәməә prosesi çirkin, üzvi maddəәləәr vəә ləәkəәləәrin kəәnarlaşdırılmasından

ibarəәtdir. Təәmizləәməә şotkanın, tozsoranın, quru silməәnin, sabun yaxud yuyucu vasitəәləәrdəәn ibarəәt su iləә silməәnin köməәyi iləә aparılır. Çirk, torpaq vəә üzvi maddəәləәr dekontaminasiya vasitəәləәrinin təәsirinəә mane olur (antiseptikləәr, kimyəәvi hermisidləәr vəә dezinfeksiyaedici vasitəәləәr).

İlkin təәmizləәməә - dezinfeksiya vəә sterilizasiyanın lazımi səәviyyəәdəә təәmin edilməәsindəә böyük rol oynayır. Bir çox hermisid preparatlar yalnız ilkin təәmizləәməәdəәn keçəәn əәşyalara aktiv təәsir edir. İnfeksion agentləәrin təәsirinəә məәruz qalmamaq üçün beləә ilkin təәmizləәməәni ehtiyatla aparmaq lazımdır.

72

Son nəәticəәdəә hermisidləәrəә uyğun gəәləәn kimyəәvi materialların təәtbiq edilməәsi məәqsəәdəәuyğundur. Çox hallarda eyni kimyəәvi hermisid, həәm ilkin təәmizləәməә, həәm dəә dezinfeksiya üçün istifadəә olunur.

14.3. Kimyəәvi hermisidləәr Kimyəәvi maddəәləәrin bir çox növü dezinfeksiyaedici yaxud antiseptik vasitəә kimi

istifadəә ediləә biləәr. Müxtəәlif kommersiya preparatlarının sayının daima artdığını nəәzəәrəә alaraq, konkret ehtiyaclar üçün seçim diqqəәtləә aparılmalıdır. Bir çox kimyəәvi maddəәləәrin hermisid fəәallığı daha yüksəәk temperaturada artır. Bununla beləә yüksəәk temperatura bu maddəәləәrin buxarlanmasını vəә xarab olmasını sürəәtləәndirəә biləәr. Tropik rayonlarda havanın temperaturunun yüksəәk olması iləә əәlaqəәdar olaraq kimyəәvi maddəәləәrin istifadəәsinəә, saxlanılmasına vəә yararlılıq müddəәtinəә xüsusi ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.

Bir çox hermisidləәr insanlar yaxud əәtraf mühit üçün zəәrəәrli ola biləәr. Beləә maddəәləәr seçilir, saxlanılır, istifadəә olunur vəә kəәnarlaşdırılır vəә istehsalçı zavodun təәlimatına uyğun olaraq ehtiyat təәdbirləәri görülür. Şəәxsi təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün kimyəәvi hermisidləәrin məәhlulu hazırlanan zaman əәlcəәk, önlük geyilməәsi vəә gözləәrin qorunması məәsləәhəәt görülür.

Döşəәməәnin, divarların, avadanlıqların vəә mebelin müntəәzəәm təәmizləәnməәsi üçün kimyəәvi hermisidləәrdəәn istifadəәyəә ehtiyac yoxdur. Bununla beləә bəәzi hallarda xəәstəәlikləәrin alovlanması iləә mübarizəәdəә onların istifadəәsi məәqsəәdəәuyğun sayıla biləәr. Kimyəәvi hermisidləәrin düzgün istifadəәsi işçi yerindəә təәhlükəәsizliyi təәmin edir vəә infeksion agentləәrləә əәlaqəәdar olan riski azaldır. İqtisadi səәbəәbləәrəә görəә vəә əәtraf mühitin çirkləәnməәsini azaltmaq üçün imkan daxilindəә istifadəә olunan kimyəәvi hermisidləәrin miqdarını məәhdudlaşdırmaq lazımdır. Aşağıda əәn çox istifadəә olunan hermisidləәr, onların təәtbiq dairəәsi vəә təәhlükəәsizlik təәdbirləәri göstəәrilib. 12-ci cəәdvəәldəә xlordan ibarəәt olan məәhlulların konsentrasiyası qısa göstəәrilmişdir.

Cəәdvəәl 12. Xlortəәrkibli məәhlulların tövsiyəә olunan konsentrasiyası

«təәmiz» şəәraita «çirkli» şəәraitb Aktiv xlorun təәləәb olunan konsentrasiyası 0,1% (1 q/l) 0,5% (5 q/l) Natrium hipoxlorid məәhlulu (5% aktiv xlor) 20 ml/l 100 ml/l Kalsium hipoxlorid (70% aktiv xlor) 1,4 q/l 7,0 q/l Natrium dixlorizosianurat tozu (60% aktiv xlor) 1,7 q/l 8,5 q/l Natrium dixlorizosianurat tableti (1 tabletəә 1,5 q aktiv xlor)

1 tablet 1 litrəә 4 tablet 1 litrəә

Xloramin (25% aktiv xlor)c 20 q/l 20 q/l a) bəәrk materialların kəәnarlaşdırılmasından sonra b) məәhlullar üçün, məәsəәləәn, qanın yaxud bəәrk materialların kəәnarlaşdırılmasından

əәvvəәl c) məәtnəә bax Xlor (natrium hipoxlorid) Xlor tez təәsir edəә biləәn oksidləәşdiricidir. O, geniş spektrdəә təәsirəә malik, asan istifadəә

oluna biləәn kimyəәvi hermisiddir. Adəәtəәn xlor ağardıcı kimi – natrium hipoxloridin suda məәhlulu (NaOCl) şəәklindəә satılır. Bunu da suda həәll etməәkləә təәrkibindəә aktiv xlorun müxtəәlif konsentrasiyasını almaq olar.

73

Xlor, xüsusiləә ağardıcı şəәklindəә güclü qəәləәvi təәsirəә malik olub, metallarda korroziya əәməәləә gəәtirəә biləәr. Onun aktivliyini üzvi materialların (zulalın) köməәyi iləә çox aşağı salmaq olar. Natrium hipoxloridin işçi məәhlulunun ehtiyatını açıq konteynerdəә, xüsusiləә yüksəәk temperatura şəәraitindəә saxladıqda xlor qaz şəәklindəә ayrılır vəә bu da beləә məәhlulların hermisid təәsirini azaldır. Natrium hipoxloridin məәhlulunun dəәyişdirilməә tezliyi onun ilkin konsentrasiyasından, konteynerin növündəәn (qapaqlı yaxud qapaqsız) vəә ölçüləәrindəәn, istifadəә növü vəә tezliyindəәn vəә əәtraf şəәraitdəәn asılıdır. Adəәtəәn təәrkibindəә üzvi maddəәləәrin çox olduğu materialların zəәrəәrsizləәşdirilməәsidəә gündəә bir neçəә dəәfəә istifadəә olunan məәhlullar həәr gün vəә gün əәrzindəә nisbəәtəәn az istifadəә olunan məәhlulları isəә həәftəәdəә bir dəәfəә dəәyişdirməәk lazımdır.

Ümumi məәqsəәdləәr üçün istifadəә olunan universal laboratoriya dezinfeksiyaedici vasitəәləәrin məәhlullarında aktiv xlor 1 q/l konsentrasiyada olmalıdır. Daha yüksəәk konsentrasiyada - təәrkibindəә aktiv xlorun miqdarı 5 q/l olan məәhluldan dağılmış bioloji materialların vəә təәrkibindəә üzvi maddəәləәrin miqdarı çox olan materialların zəәrəәrsizləәşdirilməәsi üçün istifadəә etməәk məәsləәhəәt görülür. Məәişəәt ağardıcısı kimi istifadəә olunan natrium hipoxloridin məәhlulu 50 q/l aktiv xlordan ibarəәtdir. Ona görəә dəә təәrkibindəә aktiv xlorun 1 q/l vəә 5 q/l olan konsentrasiyanın alınması üçün həәmin məәhlul müvafiq olaraq 1:50 yaxud 1:10 nisbəәtindəә həәll olunmalıdır. Səәnaye məәhlullarında natrium hipoxlorid deməәk olar ki, 120 q/l konsentrasiyasında olur. Ona görəә dəә yuxarıda göstəәriləәn konsentrasiyaları almaq üçün beləә məәhlullar müvafiq şəәkildəә həәll edilməәlidir.

Kalsium hipoxloridin (Ca (ClO) 2) qranula vəә tabletləәrindəә aktiv xlor adəәtəәn 70% təәşkil edir. Qranula yaxud tabletləәrin həәll olunmasından alınan 1,4 q/l vəә 7 q/l konsen-trasiyasında olan məәhlullarda aktiv xlorun miqdarı müvafiq olaraq 1,0 q/l vəә 5 q/l olur.

Ağardıcıdan antiseptik vasitəә kimi istifadəә edilməәsi məәsləәhəәt görülmür, ondan yalnız ümumi təәyinatlı dezinfeksiyaedici vasitəә kimi, həәmçinin kontaminasiya olunmuş qeyri metal materialların isladılması üçün istifadəә etməәk olar. Fövqəәladəә vəәziyyəәtləәrdəә natrium hipoxloriddəәn, son konsentrasiyanın 1-2 q/l aktiv xlor olması şəәrti iləә içməәli suyun dezinfeksiyasında istifadəә etməәk olar.

Qazabəәnzəәr xlor yüksəәk toksiki maddəә sayılır. Ona görəә dəә natrium hipoxlorid yaxşı ventilyasiyası olan otaqlarda saxlanılmalı vəә istfadəә olunmalıdır. Bundan başqa qazabəәnzəәr xlorun tez bir zamanda ayrılmasının qarşısını almaq üçün natrium hipoxloridi turşularla qarışdırmaq olmaz. Xlorun bir çox yanaşı məәhsulları insanlar vəә əәtraf mühit üçün zəәrəәrli ola biləәr. Ona görəә dəә xlordan ibarəәt dezinfeksiyaedici vasitəәləәrin (xüsusiləә natrium hipoxlorid) qarışıq istifadəәsinəә yol verməәk olmaz.

Natrium dixlorizosianurat Toz halında olan natrium dixlorizosianurat (Na DCC) 60% aktiv xlordan ibarəәtdir.

Toz halında olan Na DCC-əәn 1,7 q/l vəә 8,5 q/l konsentrasiyasında hazırlanmış məәhlulda aktiv xlorun miqdarı müvafiq olaraq 1 q/l vəә 5 q/l olur. Na DCC-in 1 tableti 1,5 q aktiv xlora ekvivalentdir. 1 yaxud 4 tabletkanın 1 litr suda həәll edilməәsindəәn müvafiq olaraq 1 q/l vəә 5 q/l konsentrasiyasında məәhlul alınır. Toz yaxud tablet halında olan Na DCC-i asan təәhlükəәsiz şəәkildəә saxlamaq olar. Na DCC bəәrk halda dağılmış qan yaxud digəәr bioloji təәhlükəәli mayeləәrin zəәrəәrsizləәşdirilməәsindəә istfadəә oluna biləәr (ekspozisiya müd-dəәti əәn azı 10 dəәqiqəә). Bu müddəәt keçdikdəәn sonra çirkləәnmiş zonanı təәmizləәməәk olar.

Xloraminləәr Xloraminləәr toz halında olub, təәrkibindəә təәxminəәn 25% aktiv xlor vardır.

Xloraminləәr hipoxloridəә nisbəәtəәn xloru təәdricəәn ayırır. Ona görəә dəә hipoxloriddəә olan

74

effekti almaq üçün yüksəәk ilkin konsentrasiya təәləәb olunur. Digəәr təәrəәfdəәn xloramin məәhlulu hipoxlorid məәhlulunda olan səәviyyəәdəә üzvi maddəәləәri dezaktivasiya etmir. Ona görəә dəә «təәmiz» həәm dəә «çirkli» şəәraitdəә konsentrasiyanın 20 q/l olması məәsləәhəәt görülür. Xloramin məәhlulunun praktiki olaraq iyi yoxdur. Buna baxmayaraq xloramin məәhlulunda isladılmış əәşyalar sonradan səәliqəәli yuyulmalıdır (xloramin T – tozuna əәlavəә edilmiş əәlavəәləәri - natrium tozilxloramidi kəәnarlaşdırmaq üçün).

Xlor dioksid Xlor dioksid (ClO2) güclü vəә tez təәsir edəәn hermisiddir. Dezinfeksiyaedici vəә

oksidləәşdiricidir, hansı ki, natrium hipoxloridin istifadəә olunan konsentrasiyalardan nisbəәtəәn aşağı konsentrasiyalarda aktivlik göstəәrir. Qazabəәnzəәr formada xlor dioksid davamsız olub tez bir zamanda istilik ayrılmaqla qazabəәnzəәr xlor (Cl2) vəә qazabəәnzəәr oksigenəә (O2) parçalanır. Bununla beləә xlor dioksid suda həәll olunur vəә suda məәhlulu sabit olur. Xlor dioksidi 2 üsulla almaq olar:

1) 2 komponentin xlorid turşusu (HCl) vəә natrium hipoxloridin (NaClO2) qarışdırılması

2) onu sabit formada sifariş etməәk vəә sonra ehtiyac yarandıqda aktivləәşdirib istifadəә etməәk.

Bütün oksidləәşdirici biosidləәrin içəәrisindəә xlor dioksid nisbəәtəәn selektiv sayılır. Ozon vəә xlor, xlor dioksidəә nisbəәtəәn daha çox kimyəәvi aktiv sayılır vəә çox saylı üzvi birləәşməәləәrləә reaksiya nəәticəәsindəә istifadəә olunur. Bununla beləә xlor dioksid yalnız reduksiyaedici kükürdləә, ikincili vəә üçüncülü aminləәrləә, həәmçinin digəәr əәhəәmiyyəәtli reduksiyaediciləәrləә vəә güclü reaksiya verəәn üzvi birləәşməәləәrləә reaksiyaya girəә biləәr. Ona görəә dəә nisbəәtəәn sabit qalığı - xlor yaxud ozonun istifadəәsindəәnsəә xlor dioksidin daha az dozalarda istifadəәsindəәn almaq olar. Ona görəә dəә xlor dioksidin daha çox orqanik yükü təәləәb olunan hallarda (əәgəәr o düzgün hazırlanarsa), ozon yaxud xlordan daha çox səәməәrəә verəә biləәr (onun daha çox selektiv olması iləә əәlaqəәdar).

Formaldehid Formaldehid (HCHO) – bu qaz olub 20°C yuxarı temperaturada bütün

mikroorqanizmləәri vəә sporları öldürür. Bununla beləә o, prionlara təәsir etmir. Formaldehid nisbəәtəәn təәdricəәn təәsir edəәn maddəә olub vəә havanın nisbi rütubəәtinin

70%-əә yaxın olmasını təәləәb edir. O, bəәrk polimer (paraformaldehid) halında yumaq yaxud tablet şəәklindəә yaxud formalin kimi (təәrkibindəә sabitləәşdirici menanol (100 mq/l) olan qazın suda məәhlulu təәxminəәn 370 q/l (37%) konsentrasiyasında) satılır. Həәr iki şəәkildəә olan formaldehid qaz əәməәləә gəәləәnəә qəәdəәr qızdırılır vəә bioloji təәhlükəәsizlik boksu, müxtəәlif otaqlar kimi qapalı sahəәləәrin dekontaminasiyasında vəә dezinfeksiyasında istifadəә olunur (otaqların dekontaminasiyana dair bu fəәsiləә bax). Formaldehid (suda 5% məәhlulu) duru dezinfeksiyaedici vasitəә kimi dəә istifadəә oluna biləәr.

Formaldehidin kanserogen xüsusiyyəәtəә malik olması təәxmin edilir. O, qıcıqlandırıcı təәsirəә malik kəәskin, xoşagəәlməәyəәn iyli qazdan ibarəәtdir. Onun buxarları gözü vəә selikli qişaları qıcıqlandıra biləәr. Ona görəә dəә formaldehid sorucu şkafda yaxud yaxşı ventilyasiyası olan otaqda saxlanılmalıdır.

Qlutaraldehid Qlutaraldehid (OHC (CH2)3 CHO) formaldehidəә oxşar olub, vegetativ bakteriyalara,

sporlara, göbəәləәkləәrəә, həәmçinin lipidləәrdəәn ibarəәt olan vəә olmayan viruslara təәsir edir. O,

75

korroziya əәməәləә gəәtirmir vəә formaldehiddəәn tez təәsir edir. Bununla beləә bakteriyaların sporlarına bir neçəә saat əәrzindəә təәsir edir.

Qlutaraldehid təәxminəәn 20 q/l (2%) konsentrasiyasında məәhlul halında istehsal olunur vəә bəәzi hallarda istifadəәdəәn öncəә sodalı komponentləәrin (preparatla birlikdəә göndəәrilir) köməәyi iləә «aktivləәşdirməәk» (qəәləәviləәşdirməәk) lazımdır. Aktivləәşdirilmiş məәhlul təәrkibindəәn, növündəәn vəә istifadəә tezliyindəәn asılı olaraq 1-4 həәftəә əәrzindəә təәkrar istifadəә oluna biləәr. Bəәzi preparatlara əәlavəә olunaraq göndəәriləәn ölçü mili istifadəә olunan məәhlulda aktiv qlutaraldehidin səәviyyəәsi haqqında ancaq təәxmini məәlumat verir. Qlu-taraldehidin bulanıq məәhlullarından istifadəә etməәk olmaz vəә o məәhv edilməәlidir. Qlutaraldehid toksiki olub, dəәri vəә selikli qişaları qıcıqlandırır. Ona görəә dəә onunla təә-masdan çəәkinməәk lazımdır. O sorucu şkafda, yaxud yaxşı ventilyasiyası olan zonada istifadəә olunmalıdır. Ondan aerozol şəәklindəә yaxud əәtraf mühitin səәthləәrinin de-kontaminasiyası üçün məәhlul halında istifadəә etməәk məәsləәhəәt görülmür. Qlutaraldehidin istifadəәsi zamanı kimyəәvi təәhlükəәsizliyəә dair qaydalara riayəәt etməәk lazımdır.

Fenol birləәşməәləәri Fenol birləәşməәləәri geniş yayılmış preparatlar olub, həәləә keçmiş vaxtlardan istifadəә

olunan hermesidləәrəә daxildirləәr. Ancaq son zamanlar bu maddəәləәr iləә iş aparıldıqda təәhlükəәsizliyəә dair yaranmış narahatlıq bu preparatların istifadəәsini məәhdudlaşdırır. Onlar vegetativ formada olan bakteriyalara vəә təәrkibindəә lipid olan viruslara təәsir edir vəә düz-gün hazırlandıqda mikobakteriyalara da qarşı aktivlik göstəәrirləәr. Onlar sporlara təәsir etmir vəә təәrkibindəә lipid olmayan viruslara təәsiri birməәnalı xarakter daşımır. Bir çox fenol preparatları əәtraf mühit səәthləәrinin dekontaminasiyasında istifadəә olunur vəә onlar-dan bəәziləәri (triklosan, xloroksilenol) antiseptik preparat kimi geniş təәtbiq edilir.

Triklosan əәlləәrin yuyulmasında istifadəә olunan maddəәləәrəә əәlavəә edilməәsi üçün geniş təәtbiq olunur. O vegetativ bakteriyalara təәsir edir, dəәri vəә selikli qişalar üçün təәhlükəәli deyil. Bununla beləә laboratoriya təәdqiqatları nəәticəәsindəә müəәyyəәn edilmişdir ki, triklosanın aşağı konsentrasiyasına davamlı olan bakteriyalar, bəәzi antibiotikləәrəә dəә qarşı davamlılıq göstəәrirləәr. Bunun praktiki iş üçün əәhəәmiyyəәti həәləәlik müəәyyəәn edilməәmişdir.

Bəәzi fenol birləәşməәləәri suyun codluğuna qarşı həәssasdırlar vəә aktivlikləәrini itirəә biləәrləәr. Ona görəә dəә onları destilləә olunmuş yaxud deionizasiya olunmuş su iləә həәll etməәk lazımdır.

Fenol birləәşməәləәrini, əәrzaq məәhsulları iləә təәmasa girəәn səәthləәrin dezinfeksiyası üçün vəә kiçik yaşlı uşaqlar olan yerləәrdəә istifadəә etməәk məәsləәhəәt görülmür. Onlar toxuma vəә rezin təәrəәfindəәn absorbsiya oluna biləәr vəә həәmçinin dəәriyəә keçəә biləәr. Fenol birləәşməәləәri iləә işləәdikdəә kimyəәvi təәhlükəәsizliyəә dair milli qaydalara riayəәt etməәk lazımdır.

Dörddəәbir ammonium birləәşməәləәri Bir çox dörddəәbir ammonium birləәşməәləәri digəәr hermisidləәrləә, məәsəәləәn spirtləә olan

qatışıqlarda istifadəә olunur. Onlar bəәzi vegetativ bakteriyalara vəә təәrkibindəә lipid olan viruslara qarşı aktivlik göstəәrirləәr. Bəәzi növləәri (məәsəәləәn, xlorid benzalkon) antiseptik kimi istifadəә olunur.

Bir çox dörddəәbir ammonium birləәşməәləәrinin hermisid aktivliyi üzvi maddəәləәrin, suyun codluğunun vəә anion yuyucu vasitəәləәrin hesabına aşağı düşür. Ona görəә dəә, əәgəәr dezinfeksiya məәqsəәdiləә dörddəәbir ammonium birləәşməәləәri istifadəә ediləәrsəә, onda ilkin təәmizləәməә üçün seçiləәn vasitəәyəә xüsusi diqqəәt yetirməәk lazımdır. Dörddəәbir ammonium birləәşməәləәrinin məәhlulunda potensial zəәrəәrli olan bakteriyalar inkişaf edəә biləәrləәr. Bu

76

birləәşməәləәr təәdricəәn bioloji çürüməәyəә məәruz qaldıqlarına görəә əәtraf mühitdəә dəә toplana biləәrləәr.

Spirtləәr Etanol (etil spirti, C2H5OH) vəә 2-propanol (izopropil spirti (CH3)2 CHOH) eyni cür

dezinfeksiyaedici xüsusiyyəәtləәrəә malikdirləәr. Onlar vegetativ bakteriyalara, göbəәləәkləәrəә vəә təәrkibindəә lipid olan viruslara təәsir edirləәr. Sporlara təәsir etmirləәr. Onların təәrkibindəә lipid olmayan viruslara təәsiri birməәnalı xarakter daşımır. Lazım olan effekti əәldəә etməәk üçün onları su iləә təәxminəәn 70%-əә qəәdəәr həәll etməәk lazımdır. Bundan yuxarı yaxud aşağı konsentrasiyalar yaxşı hermisid təәsiri göstəәrməәyəә biləәr. Spirtin su iləә həәll edilməәsinin əәsas üstünlüyü ondan ibarəәtdir ki, bu halda zəәrəәrsizləәşdiriləәn əәşyanın üzəәrindəә çöküntü qalmır.

Spirtin digəәr agentləәr iləә qarışdırılaraq işləәdilməәsi (məәsəәləәn, 70% spirtin 100 q/l formaldehidləә qarışığı vəә təәrkibindəә 2 q/l aktiv xlor olan spirt) adi spirtdəәn çox effektlidir. Etanolun 70% suda məәhlulu iləә dəәrini, laboratoriya masalarının vəә bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının işçi səәthini silməәk olar vəә cəәrrahi aləәtləәrin bir hissəәsini islatmaq olar. Etanol dəәrini qurutduğuna görəә, onu çox hallarda yumşaldıcı vasitəәləәrləә qarışdırırlar. ƏӘlləәrin spirtləә silinməәsi, az çirkləәnmiş əәlləәrin dekontaminasiyası vəә əәlləәrin lazımi səәviyyəәdəә yuyulması mümkün olmayan hallarda təәklif edilir. Bununla beləә yadda saxlamaq lazımdır ki, etanol sporlara qarşı effektli deyil vəә təәrkibindəә lipid olmayan virusların heç bir növünəә təәsir etmir.

Spirt uçucu vəә tez alovlanan maddəә olduğuna görəә onu açıq alovun yaxınlığında istifadəә etməәk olmaz. Spirtin buxarlanmasının qarşısını almaq üçün onun işçi məәhlulları xüsusi konteynerləәrdəә saxlanılmalıdır. Spirt rezinin bəәrkiməәsinəә vəә bəәzi yapışqanların həәll olmasına səәbəәb ola biləәr. Etanolun dezinfeksiyadan başqa digəәr məәqsəәdləәr üçün istifadəәsinin qarşısını almaq üçün, onun laboratoriyada düzgün hesabatı vəә saxlanılması təәmin edilməәlidir. Spirt məәhlulları olan flakonların üzəәrinəә, onların avtoklavlaşdırmasına icazəә verilməәməәsini göstəәrəәn etiket yapışdırmaq lazımdır.

Yod vəә yodoforlar Bu dezinfeksiyaedici vasitəәləәrin təәsiri xlorun təәsiri iləә oxşardır vəә üzvi maddəәləәrin

onlara təәsiri nisbəәtəәn aşağı səәviyyəәdəәdir. Yod parçaya vəә əәtraf mühitin səәthləәrinəә ləәkəә salır vəә adəәtəәn dezinfeksiyaedici vasitəә kimi uyğun gəәlmir. Digəәr təәrəәfdəәn yodoforlar vəә yod tinkturaları yaxşı antiseptik vasitəә sayılırlar. Polividoniodin cəәrrahiyyəәdəә etibarlı vəә təәhlükəәsiz təәmizləәyici vasitəә vəә əәməәliyyatdan əәvvəәl dəәrini silməәk üçün antiseptik vasitəә sayılır. Yod əәsasında hazırlanmış antiseptikləәr adəәtəәn tibbi vəә stomotoloji aləәtləәr vəә qur-ğular üçün istifadəәyəә yararlı sayılmır. Yodu alminium vəә mis üçün istifadəә etməәk olmaz.

Yod toksiki ola biləәr. Yod əәsasında hazırlanmış üzvi preparatlar 4-10°C temperaturda saxlanılmalıdırlar (bu preparatlarda potensial zəәrəәrli bakteriyaların inkişaf etməәməәsi üçün).

Hidrogen peroksid vəә turşuüstlüləәr Xlora oxşar olan hidrogen peroksid (H2O2) vəә turşuüstlüləәr güclü

oksidləәşdiriciləәrdəәn ibarəәt olub, geniş spektrli hermesid təәsirəә malikdirləәr. Onlar həәmçinin insanlar vəә əәtraf mühit üçün xlora nisbəәtəәn az təәhlükəәli sayılırlar.

Hidrogen peroksid istifadəә üçün ya hazır (3% məәhlul) vəә ya da 30% məәhlul şəәk-lindəә buraxılır ki, bunu da steril su iləә həәll etdikdəәn (1 hissəә hidrogen peroksid - 5-10 his-səә su həәcməә görəә) sonra istifadəә etməәk olar. Bununla beləә yalnız hidrogen peroksiddəәn

77

ibarəәt olan 3-6% beləә məәhlulların hermisid təәsiri təәdrici vəә məәhdud olur. Hazırda mövcud olan preparatların təәrkibindəә hidrogen peroksidin miqdarını sabitləәşdirməәk, onun hermi-sid təәsirini sürəәtləәndirməәk vəә korroziya aktivliyini azaltmaq üçün digəәr inqridientləәr olur.

Hidrogen peroksid laboratoriya masalarının vəә bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının işçi səәthləәrini dekontaminasiya etməәk üçün istifadəә ediləә biləәr vəә daha çox konsentrasiyalı məәhlulları isəә istiyəә həәssas tibbi-stomatoloji aləәtləәrin vəә qurğuların dezinfeksiyası üçün uyğundur. Hidrogen peroksidin yaxud sirkəә turşusunun (CH3COOOH) buxarından istifadəә etməәkləә istiyəә həәssas tibbi-stomatoloji aləәtləәrin vəә qurğuların dekontaminasiyası üçün xüsusi avadanlıqlar təәləәb olunur.

Hidrogen peroksid vəә turşuüstlüləәr alüminium, mis, bürünc vəә sink kimi metalları korroziyaya uğrada biləәr vəә həәmçinin parçanı, saçı, dəәrini vəә selikli qişaları rəәngsizləәşdirəә biləәr. Bu vasitəәləәrləә zəәrəәrsizləәşdirilmiş əәşyalar göz vəә selikli qişalarla təәmasa qəәdəәr təәmiz yuyulmalıdırlar. Bu maddəәləәri həәmişəә istilik məәnbəәyindəәn uzaqda saxlamaq vəә işığın təәsirindəәn qorumaq lazımdır.

14.4. ƏӘtraf mühitin yerli dekontaminasiyası Laboratoriya otaqlarının, mebelləәrin vəә avadanlıqların dekontaminasiyası üçün duru

vəә qaza bəәnzəәr dezinfeksiyaedici vasitəәləәrdəәn birlikdəә istifadəә edilməәsi təәləәb olunur. Səәthləәr natrium hipoxloriddəәn (NaOCl) istifadəә etməәkləә dekontaminasiya oluna biləәr; ümumi sanitar-gigiyenik şəәraiti təәmin etməәk üçün təәrkibindəә 1 q/l aktiv xlor olan məәhlul istifadəә oluna biləәr. Yüksəәk riskləә əәlaqəәdar olan hallarda isəә daha çox konsentrasiyalı (5 q/l) məәhlullar məәsləәhəәt görülür. ƏӘtraf mühitin dekontaminasiyası üçün 3% hidrogen-peroksiddəәn (H2O2) ibarəәt olan hazır məәhlullar natrium hipoxlorid məәhlulunu tam əәvəәz edəә biləәr.

Otaqları vəә avadanlıqları qazabəәnzəәr formaldehidin yaxud qaynar formalinin fumiqasiyasının köməәyi iləә dekontaminasiya etməәk olar. Bu çox təәhlükəәli prosedur olduğundan onu xüsusi hazırlanmış personal etməәlidir. Qazla dezinfeksiyadan əәvvəәl bütün qapılar, pəәncəәrəәləәr vəә s. yapışqan lentin yaxud başqa materialın köməәyi iləә germetikləәşdirilməәlidir. Fumiqasiya aparıldıqda əәtraf mühitin temperaturu 210C-dəәn vəә havanın nisbi rütubəәti 70%-dəәn az olmamalıdır (həәmçinin bu fəәsilin bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının dekontaminasiyasına həәsr olunmuş bölməәsinəә bax).

Fumiqasiyadan sonra personalın otağa daxil olmasından öncəә, həәmin yerin havası yaxşı dəәyişdirilməәlidir. Otağın havasının dəәyişdirilməәsinəә qəәdəәr, oraya yalnız müvafiq respiratorda daxil olmaq olar. Formaldehidin neytrallaşdırılması üçün qazabəәnzəәr ammonium hidrokarbonatdan istifadəә etməәk olar.

Kiçik sahəәləәrin fumiqasiyası üçün hidrogen-peroksid buxarından istifadəә dəә həәmçinin effektli ola biləәr, ancaq buxarın alınması üçün xüsusi avadanlıq təәləәb olunur.

14.5. Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının dekontaminasiyası I vəә II tip bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının dekontaminasiyası üçün avtomatik iş

görəәn, dövriyyəәni təәmin edəәn vəә qazabəәnzəәr formaldehidi neytrallaşdıran qurğu mövcuddur. Alternativ kimi paraformaldehidin müvafiq miqdarından (havada son konsentrasiyası – 0,8%) istifadəә etməәk olar. Bunun üçün o tavada elektrik plitkasında qızdırılmalıdır. İçəәrisindəә paraformaldehiddəәn 10% çox olan ammonium hidrokarbonat olan digəәr tavanı da boksda elektrik plitəәsinin üstünəә yerləәşdirməәk lazımdır. ƏӘməәliyyata nəәzarəәt etməәk üçün elektrik plitəәləәri boksdan kəәnarda şəәbəәkəәyəә qoşulmalıdır (lazım gəәldikcəә plitəәləәrin şəәbəәkəәyəә qoşulmasını yaxud şəәbəәkəәdəәn aralanmasını təәmin etməәk

78

üçün). ƏӘgəәr havanın nisbi rütubəәti 70%-dəәn azdırsa, ön qapının yapışdırıcı lent iləә germetikləәşdirilməәsindəәn əәvvəәl boksun daxilindəә içəәrisindəә isti su olan qab yerləәşdiril-məәlidir. Qazın otağa daxil olmasının qarşısını almaq üçün ön açıq hissəә vəә sorucu deşik qalın plastik pəәrdəә iləә kip bağlanmalıdır. Elektrik naqilləәrının keçdiyi yer dəә həәmçinin yapışdırıcı lentin köməәyi iləә germetikləәşdirilməәlidir.

Sonra içəәrisindəә paraformaldehid olan tava qoyulmuş elektrik plitəәsi şəәbəәkəәyəә qoşulur. Paraformaldehidin bütün miqdarı buxarlandıqdan sonra elektrik plitəәsi şəәbəәkəәdəәn çıxarılır. Boks əәn azı 6 saat əәrzindəә bağlı saxlanılır. Sonra üzəәrindəә ikinci tava olan elektrik plitəәsi, ammonium hidrokarbonatın buxarlanması üçün şəәbəәkəәyəә qoşulur. Bundan sonra plitka şəәbəәkəәdəәn ayrılır vəә 2 saniyəә ara fasiləәləәri iləә boksun sorucusu işəә salınır (ammonium hidrokar-bonatın dövriyyəәsini təәmin etməәk üçün). Boks 30 dəәqiqəә bağlı saxlanılır vəә bundan sonra ön qapı açılır (yaxud plastik pəәrdəә çıxarılır). Boksun səәthi istifadəәdəәn əәvvəәl silinməәlidir (orada olan materialların qalığını kəәnarlaşdırmaq üçün).

14.6. ƏӘlləәrin yuyulması - dekontaminasiyası Bioloji təәhlükəәli materiallar iləә işləәdikdəә imkan daxilindəә uyğun əәlcəәkləәrdəәn istifadəә

etməәk lazımdır, lakin bu əәlləәrin müntəәzəәm yuyulmasını istisna etmir. ƏӘlləәr bioloji təәhlükəәli materiallar vəә heyvanlar iləә işləәdikdəәn sonra vəә həәmçinin laboratoriyadan çıxarkəәn yuyulmalıdır. ƏӘksəәr hallarda adi sabunla əәlləәrin təәmiz yuyulması onların dekontaminasiyası üçün kifayəәt edir. Bununla beləә yüksəәk risk hallarında hermisid sabundan istifadəә edilməәsi məәsləәhəәt görülür. ƏӘlləәr sabunla 10 saniyəә əәrzindəә təәmiz yuyulmalı, təәmiz su iləә yaxalanmalı vəә təәmiz kağız yaxud parça dəәsmal iləә qurulanmalıdır (imkan olduqda, isti hava vuran quruducular iləә əәlləәri qurutmaq olar). Ayaqla yaxud bazu önü iləә işəә salınan kranlardan istifadəә olunması məәsləәhəәt görülür. Beləә kranlar olmadıqda əәlləәrin təәkrar kontaminasiyasının qarşısını almaq üçün kranın işəә salınmasında kağız, yaxud parça dəәsmallardan istifadəә olunur.

Yuxarıda göstəәrildiyi kimi, əәlləәri lazımi səәviyyəәdəә yumaq mümkün olmadıqda az çirkləәnmiş əәlləәrin dekontaminasiyası üçün onları təәrkibindəә spirt olan vasitəәləәrləә silməәk olar.

14.7. Yüksəәk temperatur iləә dezinfeksiya vəә sterilizasiya İstilik geniş yayılmış fiziki agent olub patogenləәrin dekontaminasiyasında istifadəә

olunur. «Quru» isti korroziya təәsiri göstəәrmir vəә 2-4 saat əәrzindəә 160°C vəә bundan yuxarı temperatura dözəәn bir çox laboratoriya əәşyalarının zəәrəәrsizləәşdirilməәsindəә istifadəә edilir. Yandırma vəә közəәrtməә quru istinin bir forması sayılır (aşağıya bax). «Nəәmli» isti avtoklavlaşdırmadan istifadəә etdikdəә effektli sayılır.

Qaynatma bütün mikroorqanizmləәri, yaxud patogenləәri öldürmür, ancaq bu üsuldan minimal dezinfeksiya kimi istifadəә etməәk olar (əәgəәr digəәr üsullar – kimyəәvi, yaxud dekontaminasiya qəәbul edilməәzdir vəә ya ümumiyyəәtləә mövcud deyil).

Sterilizasiya olunmuş əәşyaları eləә şəәraitdəә saxlamaq lazımdır ki, onlar istifadəәyəә qəәdəәr steril qalsınlar.

Avtoklavlaşdırma Doymuş buxarla təәzyiq altında avtoklavlaşdırma laboratoriya materiallarının

sterilizasiyasında effektli vəә etibarlı üsul sayılır. ƏӘşyalar avtoklavlara düzgün yerləәşdirildikdəә aşağıda göstəәriləәn müddəәtləәrdəә vəә temperaturda sterilizasiya təәmin edilir:

79

1. 3 dəәqiqəә əәrzindəә 134°C temperaturda 2. 10 dəәqiqəә əәrzindəә 126°C temperaturda 3. 15 dəәqiqəә əәrzindəә 121°C temperaturda 4. 25 dəәqiqəә əәrzindəә 115°C temperaturda. Aşağıda müxtəәlif avtoklavlarından nümunəәləәr gəәtirilir: Sıxışdırıb çıxartma tipli buxar avtoklavı – 10-cu şəәkildəә bu avtoklavın ümumi iş

prinsipi göstəәrilmişdir. Buxar kameraya təәzyiq altında daxil olur vəә havanın nisbəәtəәn ağır qatlarını klapan vasitəәsiləә aşağıya, HEPA filtiri iləә təәchiz edilmiş drenaj boruya sıxışdırır.

Vakuumaqəәdəәr avtoklav. Bu növ avtoklavlar buxar daxil olana qəәdəәr havanın kameradan kəәnarlaşdırılmasını təәmin edir. Hava HEPA filtiri iləә təәchiz edilmiş klapan vasitəәsiləә kəәnarlaşdırılır. Siklin sonunda buxar avtomatik olaraq kəәnarlaşır. Beləә avtoklavlar 134°C temperaturda işləәyəә biləәr vəә bununla əәlaqəәdar sterilizasiya dövrü 3 dəәqiqəәyəә qəәdəәr qısala biləәr. Bu avtoklavlar məәsaməәli materialların sterilizasiyası üçün ideal sayılır, ancaq vakuum təәtbiq edildiyinəә görəә mayeləәrin sterilizasiyasında istifadəә etməәk olmaz.

Təәzyiq altında işləәyəәn avtoklavlar. Bu avtoklavlar yalnız sıxışdırıb çıxardan tipli avtoklavlar olmadıqda işləәdilir. Beləә avtoklavlara materiallar yuxarıdan yığılır, qaz, elektrik vəә ya digəәr enerji vasitəәləәriləә qızdırılır. Buxar avtoklavın özülündəә əәməәləә gəәlir, hava isəә yuxarı qalxır vəә sorucu klapan vasitəәsiləә çıxır. Hava çıxdıqdan sonra klapan bağlanır vəә qızma azalır. Təәzyiq vəә temperatur klapanın əәvvəәlcəәdəәn müəәyyəәn edilmiş səәviyyəәyəә çatmasına qəәdəәr yüksəәlir. Bu iş dövrünün başlanması sayılır. Dövrün sonunda qızma dayanır vəә temperatur 80°C-əә qəәdəәr azalır vəә bundan sonra qapağı açmaq olar.

Şəәkil 10. Sıxışdırıb çıxartma tipli avtoklav

1 2 3 4 5

6

14

9

11

100

8

2

155

12 13

16 17

20

19

188

7

80

1-monometr; 2-qoruyucu klapan; 3- təәzyiq vəә vakuum üçün kombinasiya edilmiş indikator; 4-qoruyucu klapan; 5-pambıq-yun filtr; 6-ortük; 7- klapan; 8-buxarın verilməәsi; 9-örtüyəә; 10-klapanlar; 11-kameraya; 12- ekran; 13-kamera; 14-qapı; 15-vakuum nasosuna, yaxud buxar ejektoruna; 16-klapan; 17-filtrləәr; 18-buxar təәləәləәri; 19-klapan; 20-qaytarmayan klapan

Materialların avtoklava yığılması Buxarın asan keçməәsi vəә havanın asan çıxması üçün materialları kip yerləәşdirməәk

lazım deyil. Plastik paketləәri açmaq lazımdır ki, buxar onun içəәrisinəә daxil ola bilsin. Avtoklavla işləәdikdəә görüləәn ehtiyat təәdbirləәri Aşağıdakı qaydalara riayəәt etməәkləә təәzyiq altında olan avadanlıqlarla işləәdikdəә

təәhlükəәni minimuma endirməәk olar: 1. Avtoklavdan istifadəә edilməәsi vəә ona müntəәzəәm qulluq etməәk cavabdehliyi

hazırlıqlı işçiyəә həәvaləә edilməәlidir. 2. Profilaktika proqramına ixtisaslı personal təәrəәfindəәn müntəәzəәm olaraq kameranın

qapılarının germetikliyinin, bütün ölçü cihazlarının vəә nəәzarəәt qurğularının yoxlanılması daxil edilməәlidir

3. Buxar doymuş olmalı vəә təәrkibindəә sterilizasiya olunmalı əәşyaları kontaminasiya edəә biləәn kimyəәvi maddəәləәr (məәsəәləәn, korroziya əәməәləә gəәtirəәn) olmamalıdır.

4. Avtoklavlaşdırmalı bütün materiallar konteynerəә eləә yerləәşdirilməәlidir ki, havanın çıxmasına mane olmasın vəә istilik keçsin. Buxarın bütün əәşyalara eyni səәviyyəәdəә çatması üçün əәşyalar kip yığılmamalıdır.

5. ƏӘgəәr avtoklav təәzyiq qalxarkəәn qapının açılmasına mane olan daxili qoruyucu qı-fılla təәchiz olunmayıbsa, bu halda qapının açılma imkanı, yalnız buxar buraxan əәsas kla-panın bağlanmasından vəә temperaturun 80°C-əә düşməәsindəәn sonra nəәzəәrdəә tutulmalıdır.

6. Duru materialların avtoklavlaşdırılması zamanı buxar buraxan qurğunu aşağı rejiməә qoymaq lazımdır. Beləә ki, duru materiallar boşaldılarkəәn çox qızma nəәticəәsindəә qaynayıb azala biləәr.

7. Avtoklavın açılması zamanı operator əәlcəәk vəә qoruyucu sipəәr geyməәlidir (temperatur 80°C-dəәn aşağı düşübsəә beləә).

8. Avtoklavın effektliyinin yoxlanılması zamanı bioloji sabitlik indikatoru vəә termopar həәr biksin ortasına qoyulmalıdır. İş dövriyyəәsinin düzgün yerinəә yetirilməәsini yoxlamaq üçün termopar vəә qeydiyyat qurğularından istifadəә etməәkləә «çox pis hallar üçün» müntəәzəәm nəәzarəәtin həәyata keçirilməәsi məәsləәhəәt görülür.

9. Drenaj ekranlaşdırıcı filtir kamerası (əәgəәr beləәsi varsa) həәr gün çıxarılır vəә təәmizləәnir.

10. Xüsusi diqqəәt yetirməәk lazımdır ki, buxar buraxıcı klapan kağız yaxud digəәr materiallar iləә bağlı olmasın.

14.8. Yandırma Yandırma heyvan qalıqlarının, həәmçinin anatomik vəә digəәr tullantıların (ilkin

dekontaminasiya olunmuş, yaxud olunmamış) məәhv edilməәsi üçün əәhəәmiyyəәtli vasitəәdir (3-cü fəәsiləә bax). Yandırma yalnız zibilyandıranın laboratoriyanın nəәzarəәti altında olduğu hallarda avtoklavlaşdırmanın alternativi sayılır.

Yandırmanı düzgün həәyata keçirməәk üçün temperatura effektiv nəәzarəәt vasitəәsi vəә ikincili yandırma kamerası olmalıdır. Bir çox zibilyandırıcılar (inseneratorlar), xüsusiləә

81

bir yandırma kamerası olanlar infeksion materiallarla, heyvan qalıqları iləә vəә plastmas əәşyalarla işləәməәk üçün yaramır. Beləә materiallar tam məәhv olmur vəә nəәticəәdəә xaric olan axınla atmosferin mikroorqanizmləәrləә, toksiki kimyəәvi maddəәləәrləә vəә tüstü iləә çirkləәnməәsi baş verir.

Bununla beləә müxtəәlif konstruksiyalı yandırma kameraları mövcuddur. İdeal olaraq birincili kamerada temperatur 800°C-dəәn, ikincili kamerada isəә 1000°C-dəәn az olmamalıdır.

Yandırma üçün materiallar (əәgəәr ilkin dekontaminasiyadan keçibləәrsəә beləә) zibilyandırıcıya torbalarda (yaxşı olar ki, plastik) gəәtirilməәlidir. Zibilyandırıcılar iləә işləәyəәn işçiləәr, onun doldurulması vəә temperatura nəәzarəәt məәsəәləәləәri üzrəә lazımi səәviyyəәdəә təәlimatlandırılmalıdırlar. Qeyd etməәk lazımdır ki, zibilyandırıcıların effektiv işləәməәsi əәhəәmiyyəәtli dəәrəәcəәdəә yandırılan materialların düzgün çeşidləәnməәsi vəә qruplaşdırılmasından asılıdır.

14.9. Tullantıların kəәnarlaşdırılması Laborator vəә tibbi tullantıların kəәnarlaşdırılması müxtəәlif regional, milli vəә

beynəәlxalq normalara əәsasəәn nizamlanır. Ona görəә dəә bioloji təәhlükəәli tullantıların zəәrəәrsizləәşdirilməәsi, daşınması vəә kəәnarlaşdırılması üzrəә proqramın işləәnib hazırlanması vəә həәyata keçirilməәsinəә qəәdəәr bu məәsəәləәləәrəә dair əәn son nəәşrləәrləә tanış olmaq lazımdır. Adəәtəәn zibilyandırıcılarda tullantıların yandırılması nəәticəәsindəә əәməәləә gəәləәn kül iləә adi məәişəәt tullantısı kimi davranılır vəә o, yerli xidməәt sahəәləәri təәrəәfindəәn daşınır. Avtoklavlaşdırılmış tullantılar bayırdakı zibilyandırıcılarda yandırıla vəә yaxud zibilxanaya daşına biləәr.

15. İnfeksion materialların daşınması işinin əәsasları

İnfeksion vəә potensial infeksion materialların daşınması milli vəә beynəәlxalq normativ səәnəәdləәrəә əәsasəәn dürüst şəәkildəә reqlamentləәşdirilmişdir. Bu səәnəәdləәrdəә qablaşdırılmış materiallardan düzgün istifadəә qaydaları vəә həәmçinin boşaltma vəә yükləәməә əәməәliyyatlarına görəә qoyulan digəәr təәləәbləәr təәsvir edilmişdir.

Laboratoriya personalı infeksion materiallar iləә qəәbul edilmiş nəәqliyyat normalarına uyğun qaydada davranmalıdırlar. Bu qaydalara uyğun olaraq aşağıdakılar təәmin edilir:

1. Qablaşdırmanın pozulması vəә materialların dağılması ehtimalının azaldılması vəә nəәticəәdəә;

2. Ehtimal olunan infeksiyaların təәsirinin azaldılması 3. Göndəәrilmiş qablaşdırılan materialların effektliyinin artırılması 15.1. Beynəәlxalq daşınma qaydaları İnfeksion materialların daşınması qaydaları (həәr hansı növ nəәqliyyatda) Birləәşmiş

Milləәtləәr Təәşkilatının təәhlükəәli yükləәrin daşınması üzrəә qəәbul etdiyi nümunəәvi qaydalara əәsaslanır. Burada öz əәksini tapmış təәklifləәr Birləәşmiş Milləәtləәr Təәşkilatının təәhlükəәli yükləәrin daşınması üzrəә ekspert Komitəәsi təәrəәfindəәn işləәnib hazırlanmışdır (KEPOQ). Bu qaydalara əәlavəәləәr etməәk üçün səәlahiyyəәtli orqanlar mütləәq qaydada bu əәlavəәləәri ayrı-ayrı nəәqliyyat növləәri iləә daşınmanı nizamlayan milli qanunvericiliyəә vəә beynəәlxalq qaydalara daxil etməәlidirləәr (məәsəәləәn Beynəәlxalq Mülki Aviasiya Təәşkilatının (İKAO)) hava nəәqliyyatında təәhlükəәli yükləәrin təәhlükəәsiz daşınması üzrəә texniki təәlimat vəә təәhlükəәli yükləәrin beynəәlxalq yol iləә daşınması üzrəә Avropa razılaşması (DOPOQ).

82

Hava nəәqliyyatının beynəәlxalq assosiasiyası (İATA) həәr il infeksion maddəәləәrdəәn ibarəәt yükləәrin göndəәrilməәsi üzrəә rəәhbəәrlik prinsipləәrini nəәşr edir. Bu prinsipləәr minimal standart kimi İKAO-un texniki təәlimatına uyğun olmalıdır, lakin buna əәlavəә məәhdudiyyəәtləәr qoyula biləәr. Yükləәrin göndəәrilməәsi İATA-ın üzvləәri təәrəәfindəәn həәyata keçirildikdəә İATA-ın prinsipləәrinəә riayəәt etməәk vacib sayılır.

Təәhlükəәli yükləәrin daşınması üzrəә qaydalar dinamik xarakter daşıdığına görəә, iki ildəә bir dəәfəә bu qaydalara düzəәlişləәr edilir. Ona görəә dəә qəәbul edilmiş qaydalarla tanış olmaq üçün bu qaydaların milli vəә beynəәlxalq səәviyyəәdəә olan əәn son nəәşrləәrinin məәtnləәrinəә müraciəәt etməәk lazımdır.

ÜST-ın KEPOQ-ın işindəә iştirakı konsultativ funksiya daşıyır. İnfeksion maddəә-ləәrin daşınmasına dair qaydalara böyük dəәyişiklikləәr BMT-ın nümunəәvi qaydalarının 13-cü nəәşrindəә (2003) edilmişdir. Qəәbul edilmiş dəәyişiklikləәr haqqında ÜST-dan məәlumat almaq olar. Beynəәlxalq nümunəәvi qaydalar hansısa yerli yaxud milli təәləәbləәri dəәyiş-dirməәk məәqsəәdini daşımır. Beləә ki, milli təәləәbləәr olmadığı halda, beynəәlxalq nümunəәvi qaydaları qəәbul etməәk lazımdır. Qeyd etməәk lazımdır ki, infeksion maddəәləәrin beynəәl-xalq daşınması da həәmçinin milli qaydalarla nizamlanır (idxal-ixraca aid olan qaydalara).

15.2. Üçqat qablaşdırmanın baza prinsipləәri İnfeksion vəә potensial infeksion materialların daşınması üçün qəәbul ediləәn üçqat

qablaşdırma sistemi 11-ci şəәkildəә göstəәrilmişdir. Bu qablaşdırma sistemi 3 qatdan iba-rəәtdir: ilkin konteyner, ikincili qablaşdırma vəә xarici qablaşdırma.

İçəәrisindəә nümunəә yerləәşdiriləәn birincili konteyner germetik olmalı vəә onun içəәrisindəә olan nümunəәyəә uyğun olaraq işarəәləәnməәlidir. O, lazımi miqdarda absorpsiya edəә biləәn materiala bükülməәlidir ki, konteyner zəәdəәləәndiyi hallarda yaxud itki olduqda axan maye həәmin materiala hopsun.

İkincili sukeçirməәyəәn qablaşdırma birincili konteynerin vəә ya konteynerləәrin qorunması üçün istifadəә olunur. Bir neçəә bükülmüş birincili konteyner bir ikincili qablaşdırmaya qoyula biləәr. Bəәzi normativ səәnəәdləәrdəә qablaşdırılan infeksion materialların həәcmi yaxud çəәkisinəә dair məәhdudiyyəәtləәri qaydalaşdıran müddəәalar vardır.

Üçüncü qat ikincili qablaşdırmanı daşınma zamanı fiziki zəәdəәləәrdəәn qorumaq üçündür. ƏӘn son qaydalara müvafiq olaraq, nümunəәləәri identifikasiya vəә təәsvir etməәk üçün, yaxud yükü daşıyanın vəә alıcının şəәxsiyyəәtini müəәyyəәn etməәk üçün nümunəәləәr haqqında məәlumat blankları, məәktublar vəә digəәr məәlumatlar da təәqdim olunmalıdır.

BMT-ın nümunəәvi qaydalarında üçqat qablaşdırmada 2 müxtəәlif sistemin istifadəәsinəә dair göstəәrişləәr vardır. Üçqat qablaşdırmanın baza sistemi müxtəәlif infeksion materialların daşınması üçün təәtbiq edilir; bununla beləә yüksəәk risk qrupuna daxil olan mikroorqanizmləәr daha səәrt təәləәbləәrəә müvafiq olaraq daşınmalıdır. Daşınan materialın növündəәn asılı olaraq müxtəәlif növ qablaşdırmaların istifadəәsi haqqında daha dolğun məәlumat almaq üçün qəәbul edilmiş milli yaxud beynəәlxalq nümunəәvi qaydaların məәtninəә müraciəәt edilməәsi məәsləәhəәt görülür.

15.3. Materialın dağılması zamanı təәtbiq ediləәn təәmizləәməә proseduraları İnfeksion yaxud potensial infeksion materialların dağılması zamanı aşağıdakı

təәmizləәməә prosedurları təәtbiq edilir: 1. ƏӘlcəәkləәr vəә qoruyucu paltar vəә lazım gəәldikdəә üzü vəә gözü qoruyan vasitəәləәr

geyilir

83

2. Sonrakı yayılmanın qarşısını almaq üçün dağılmış material parça yaxud kağız dəәsmalla örtülməәlidir

3. Dəәsmalın üstündəәn dağılan materialın üzəәrinəә vəә ona bitişik əәraziyəә müvafiq dezinfeksiyaedici vasitəә tökülməәlidir (adəәtəәn bu məәqsəәdləә 5% natrium hipoxlorid məәhlulu kifayəәt edir, ancaq təәyyarəәnin bortunda dağılma halları olduqda ammonium dezinfeksiyaedici vasitəәləәri təәtbiq edilməәlidir).

4. Dezinfeksiyaedici vasitəәləәr konsentrik dairəәləәrləә təәtbiq edilməәlidir. Beləә ki, dezinfeksiyaedici vasitəәnin əәlavəә edilməәsi material dağılmış yerin kəәnarından başlayaraq təәdricəәn məәrkəәzəә doğru getməәlidir.

5. Lazım olan müddəәt keçdikdəәn sonra (məәsəәləәn 30 dəәqiqəә) bütün material kəәnarlaşdırılır. Sınmış şüşəә yaxud digəәr iti əәşyalar olduqda onların yığılması üçün xəәkəәndazdan, yaxud kardon parçasından istifadəә edilir vəә bu əәşyalar sonradan məәhv edilməәsi üçün möhkəәm konteynerəә yığılır.

6. Material dağılmış sahəә təәmizləәnməәli vəә dezinfeksiya edilməәlidir (lazım gəәldikdəә 2-5-ci bəәndləәrdəә göstəәriləәnləәr təәkrar edilməәlidir).

7. Kontaminasiya olunmuş materialların sonradan kəәnarlaşdırılması üçün onlar, sukeçirməәyəәn vəә iti əәşyaların batmasına davamlı konteynerləәrəә yerləәşdirilməәlidirləәr.

8. Aparılan dezinfeksiyadan sonra, sahəәnin dekontaminasiya olunması haqqında müvafiq orqanlar məәlumatlandırılır.

A kateqoriyalı infeksion materialların qablaşdırılması vəә markalanması

1-birincili konteyner (müayinəә üçün sınaq şüşəәsindəә olan material); 2-qapaq; 3-ikincili qablaşdırma (sukeçməәyəәn); 4-absorbsiya edəәn material; 5-nümunəәləәr haqqında məәlumat (onların adını göstəәrəәn siyahı iləә birgəә da daxil edilməәkləә); 6-xarici qablaşdırma; 7-"çevirməәməәk" işarəәsi (birincili konteynerin həәcmi 60 ml-dəәn yuxarı olmazsa vacib deyil); 8-BMT spesifikasiyanın markalanması

B kateqoriyalı infeksion materialların qablaşdırılması vəә markalanması

1

2

3

4

5

6

7

8

84

1-sukeçirməәyəәn qapaq; 2-birincili konteyner (axma vəә sızma hallarına qarşı hermetik olan); 3-absorbsiya edəәn qablaşdırma materialı; 4-altlıq-tutqac (penoplastdan); 5-ikincili qablaşdırma (axma vəә sızma hallarına qarşı hermetik olan); 6-daxildəә olanların Siyahısı ) nümunəәləәr haqqında məәlumat); 7-möhkəәm xarici qablaşdırma; 8-lazımı nəәqliyyatın adı; 9-"kiməә"/"kimdəәn" göstəәricisi; 10-qablaşdırma markalanması Şəәkil 11. Üçqat qablaşdırma sisteminəә nümunəә

V HİSSƏӘ

Biotexnologiyaya giriş

16. Bioloji təәhlükəәsizlik vəә rekombinant DNT-ın texnologiyası Rekombinant DNT-ın texnologiyası müxtəәlif məәnbəәləәrdəәn alınmış genetik

materialların birləәşməәsindəәn ola biləәr ki, təәbiəәtdəә heç vaxt mövcud olmayan genetik modifikasiya olunmuş orqanizmləәrin (GMO) yaranmasından ibarəәtdir. Molekulyar biologiya sahəәsindəә aparılan işin ilkin məәrhəәləәləәrindəә beləә orqanizmləәrin gözləәnilməәz vəә arzuolunmaz xüsusiyyəәtləәrəә malik olmasından ehtiyat edilirdi. Beləә ki, onlar laboratoriyadan xaricdəә bioloji təәhlükəә törəәdəә biləәrləәr vəә bu da 1975-ci ildəә ABŞ-ın Kaliforniya ştatının Asilomare şəәhəәrindəә elmi konfransın keçirilməәsinəә əәsas verdi. Bu görüşdəә təәhlükəәsizlik məәsəәləәləәri müzakirəә edildi vəә rekombinant DNT-in texnologiyası üzrəә ilk rəәhbəәrlik prinsipləәri təәklif edildi. 25 ildəәn artıq bir müddəәtdəә aparılan elmi

1 2

3

4

5

6

7

8

9

10

85

təәdqiqatlar göstəәrdi ki, riskin lazımi səәviyyəәdəә qiyməәtləәndirilməәsi vəә gen mühəәndisliyinin müvafiq qoruyucu təәdbirləәrinin qəәbul edilməәsi təәhlükəәsiz ola biləәr.

Rekombinant DNT-ın texnologiyası yaxud gen mühəәndisliyi, ilk dəәfəә spesifik gen məәhsullarının təәsirini artırmaq məәqsəәdiləә DNT seqmentləәrinin bakteriya hüceyrəәləәrindəә klonlaşdırılması üçün istifadəә edilmişdi (lazım olan sonrakı təәdqiqatlar üçün).

Rekombinant DNT-in molekulları həәmçinin GMO-un yaradılması üçün istifadəә edilmişdir (transgen vəә «nokaut» heyvanlar, həәmçinin transgen bitkiləәr).

Rekombinant DNT-in texnologiyası artıq biologiya vəә tibbəә öz böyük təәsirini göstəәrmişdir vəә insan genomunun hamısının nukleotid ardıcıllığı iləә sintez edilməәsinin öyrəәnildiyi bir zamanda bu təәsir daha çox ola biləәr. İndiyəә qəәdəәr naməәlum olan on minləәrləә genin təәyinatı da rekombinant DNT-in texnologiyasından istifadəә etməәkləә öyrəәniləәcəәkdir. Müəәyyəәn xəәstəәlikləәrin müalicəәsindəә gen terapiyası hamı təәrəәfindəәn qəәbul ediləә biləәr vəә gen mühəәndisliyinin texnologiyasından istifadəә etməәkləә genləәrin köçürülməәsi üçün yeni istiqaməәtləәr yarana biləәr.

Rekombinant DNT-in texnologiyası əәsasında müəәyyəәn olunmuş transgen bitkiləәrin rolu müasir kəәnd təәssəәrüfatında əәhəәmiyyəәtli dəәrəәcəәdəә arta biləәr.

GMO-un yaradılması vəә istifadəәsi üzrəә təәcrübəәləәr bioloji təәhlükəәsizlik nöqteyi-nəәzəәrdəәn riskin qiyməәtləәdirilməәsindəәn sonra aparılmalıdır. Beləә orqanizimləәrin patogen xüsusiyyəәtləәri vəә onlarla əәlaqəәdar olan həәr hansı potensial təәhlükəәləәr ola biləәr ki, məәlum deyil vəә lazımı səәviyyəәdəә təәsvir edilməәmişdir. Bununla əәlaqəәdar olaraq donor-orqanizmin xüsusiyyəәtləәri köçürməә üçün nəәzəәrdəә tutulan DNT ardıcıllığının, resipiennt orqanizmin vəә əәtraf mühitin xüsusiyyəәtləәri qiyməәtləәndirilməәlidir. Bu məәlumatlar yaranmış GMO iləә təәhlükəәsiz davranmaq üçün bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin təәyin olunmasına vəә lazımi bioloji vəә fiziki izolyasiya sisteminin formalaşdırılmasına yardım etməәlidir.

16.1. Bioloji sistemin ekspressiyası üçün bioloji təәhlükəәsizlik mülahizəәləәri Bioloji sistemin ekspressiyası vektordan vəә hüceyrəәsahibdəәn ibarəәtdir. Onların

istifadəәsi prosesinin effektiv vəә təәhlükəәsiz olması üçün bir sox meyyarlara uyğun gəәlməәlidirləәr. Beləә bioloji sistem ekspressiyasına misal olaraq plazmid pUC 18-i göstəәrməәk olar. Tez-tez klonlaşdırma vektoru kimi istifadəә olunan Esherichia Coli K12 hüceyrəәləәri vəә plazmid pUC 18 kombinasiyası tam sekvensiya olunmuşdur. Başqa bakteriyada ekspressiya üçün lazım olan bütün genləәr onların səәləәfindəәn-plazmid pBR 322 E.Coli K12-dəәn aşkar edilmişdir (qeyri patogen stamm olub sağlam insanların vəә heyvanların bağırsağına daimi uyğunlaşa bilmir). E.coli k12/puc18 iləә gen mühəәndisliyi sahəәsidəә aparılan nümunəәvi eksperimentləәr təәhlükəәsiz şəәkildəә birinci bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsindəә həәyata keçiriləә biləәr (əәgəәr yad DNT-ın əәməәləә gəәlmiş məәhsullarının ekspressiyası üçün yüksəәk bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi təәləәb olunmursa).

16.2. Ekspressiyanın vektorları üçün bioloji təәhlükəәsizlik mülahizəәləәri Daha yüksəәk bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi aşağıdakı hallarda təәləәb olunur:

1. Patogen orqanizmləәrdəәn əәldəә edilmiş DNT ardıcıllıqlarının ekspressiyası GMO-un virulentliyini artıra biləәr

2. Qurulmuş DNT ardıcıllıqları lazımi səәviyyəәdəә təәsvir edilmişdir. Məәsəәləәn, patogen mikroorqanizmləәrdəәn DNT-in genom kitabxanasının yaradılması zamanı

3. Gen məәhsulları potensial formakoloji aktivliyəә malikdirləәr 4. Gen məәhsulları toksinləәr haqqında məәlumatı daşıyır.

86

16.3. Genləәrin köçürülməәsi üçün virus vektorları Virus vektorları, məәsəәləәn adenovirus vektorları genləәrin vəә digəәr hüceyrəәləәrin

köçürülməәsindəә istifadəә olunur. Beləә vektorlarda virusların replikasiyası genləәri yoxdur vəә onlar hüceyrəә xəәttləәrindəә çoxalır ki, bu da həәmin çatmamazlıgı tamamlayır.

Beləә vektorların ştamları, replikasiyaya malik, nadir spontan rekombinantlarla vəә generasiya etmiş xəәtti hüceyrəәləәrdəә çoxalan viruslar təәrəәfindəәn yoluxa biləәr vəә ya təәmizləәməә kifayəәt qəәdəәr olmadıqda baş verəә biləәr. Bu viruslarla davranışda onları əәməәləә gəәtirəәn adenoviruslarda oldugu kimi eyni bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi təәləәb olunur.

16.4. Transgen vəә «nokaut» heyvanları Yad genetik materialın heyvan-daşıyıcıları (transgen heyvanlar) iləә yad genetik

məәhsullar üçün təәləәb olunan izolyasiya səәviyyəәsindəә davranmaq lazımdır. Müəәyyəәn genləәri məәqsəәdli olaraq söndürülmüş heyvanlar («nokaut» heyvanlar) adəәtəәn xüsusi bioloji təәhlükəә təәşkil etmir.

Transgen heyvanlara misal olaraq reseptorları viruslara ekspressiya edəәn heyvanları göstəәrməәk olar vəә onlar adəәtəәn bu heyvanları yoluxdura bilmir. ƏӘgəәr bu heyvanlar laboratoriyadan kəәnarda olarlarsa transgen populyasiyanı vəәhşi heyvanlara ötürəә biləәr vəә teoretik olaraq bu virus üçün heyvan daşıyıcı yaranmış olar.

Beləә bir imkan polioviruslara görəә müzakirəә olunmuşdur. Beləә ki, bu məәsəәləәnin poliomielitin kökünün kəәsilməәsi problemi iləә xüsusi əәlaqəәsi vardır. Transgen siçanlar (insan reseptorlarını poliovirusa ekspressiya edəәn) müxtəәlif laboratoriyalarda alınmışdır. Onlara müxtəәlif üsullarla poliovirus yeridilmiş vəә nəәticəәdəә onların bu infeksiyaya qarşı həәsas olması müəәyyəәn edilmişdir. Bu zaman onlarda baş vermiş xəәstəәlik kliniki vəә his-toloji xüsusiyyəәtləәrinəә görəә insan polimielitinəә oxşar olmuşdur. Bununla beləә siçanlarda baş verəәn xəәstəәlikləә insanlarda olan xəәstəәliyin bəәzi fəәrqləәri müşahidəә edilmişdir. Beləә ki, peroral üsulla yoluxdurulmuş poliovirusların həәzm sistemindəә replikasiyası ya effektli olmur vəә ya da ümumiyyəәtləә bu baş vermir. Ona görəә dəә beləә transgen siçanın vəәhşi təәbiəәtəә düşməәsi nəәticəәsindəә yeni heyvanlar arasında poliovirusun məәnbəәyinin olması ehtimalı son dəәrəәcəә azdır. Bunula beləә təәqdim olunan bu misal göstəәrir ki, transgen heyvanların həәr yeni xəәtti infeksiyanın heyvanlara mümkün yoluxma yollarının, inokulyatın yoluxma dozasının vəә virusun yoluxmuş heyvanlar vasitəәsiləә yayılma səәviy-yəәsinin müəәyyəәnləәşdirilməәsi üçün diqqəәtləә araşdırılmalar aparılmalıdır. Bundan başqa reseptorları ekspressiya edəәn transgen siçanların qəәti izolyasiyasını təәmin etməәk üçün bütün lazımi təәdbirləәr görülməәlidir.

16.5. Transgen bitkiləәri Transgen bitkiləәr, ekspressiya olunmuş genləәr (hansı ki bitkiləәri herbisidləәrəә qarşı

tolerant edir, yaxud həәşaratlara qarşı davamlı edir) hazırda bir çox ölkəәləәrdəә mübahisəә mövzusuna çevrilmişdir. Bu diskussiyaların məәrkəәzindəә beləә bitkiləәrdəәn hazırlanmış əәrzaq məәhsullarının təәhlükəәsizliyi vəә onların əәtraf mühitəә uzun müddəәtli təәsirinin nəәticəәləәri durur.

Transgen bitkiləәr, heyvan vəә ya insan məәnşəәli ekspressiya olunmuş genləәr dəәrman maddəәləәrinin vəә əәrzaq məәhsullarının hazırlanmasında istifadəә olunur. Riskin qiyməәtləәn-dirilməәsi zamanı bu bitkiləәrin becəәrilməәsi üçün bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin müəәy-yəәn edilməәsi lazımdır.

87

16.6. Genetik modifikasiya olunmuş orqanizmləәr üçün riskin qiyməәtləәndirilməәsi

GMO iləә işləәməәk üçün riskin qiyməәtləәndirilməәsindəә orqanizm-donorun vəә orqanizm-resipientin (sahibin) xüsusiyyəәtləәri nəәzəәrəә alınmalıdır.

Birbaşa daxili qurulmuş genləәrləә əәlaqəәdar olan təәhlükəәləәr (donor orqanizmi) Qiyməәtləәndirməә o hallarda aparılmalıdır ki, bu halda qurulmuş gen məәhsulu məәlum

bioloji vəә farmakoloji xüsusiyyəәtləәrəә malikdir vəә onlar zəәrəәrli təәsir göstəәrəә biləәrləәr. Beləәləәrinəә aşağıdakıları misal göstəәrməәk olar:

1. Toksinləәr 2. Sitokinləәr 3. Hormonlar 4. Gen ekspressiyasının requlyatorları 5. Virulentlik faktorları vəә ya enxanserləәr 6. Onkogen ardıcıllıqlar 7. Antibiotikləәrəә davamlılıq 8. Allergenləәr

Beləә hallarda lazımi bioloji vəә farmakoloji aktivliyəә çatmaq üçün ekspressiyanın qiyməәtləәndirilməәsi lazımdır. Resipient-sahib iləә əәlaqəәdar olan təәhlükəәləәr:

1. Orqanizm-sahibin həәssaslıgı 2. Virulentlik, infektivlik vəә toksinləәrin hasil edilməәsi dəә daxil olmaqla sahibin ştammının patogenliyi

3. Sahibin əәtrafının modifikasiyası 4. Resipientin immun statusu 5. Təәsirin nəәticəәləәri

Patogen əәlaməәtləәrin dəәyişilməәsi iləә əәlaqəәdar baş verəәn təәhlükəәləәr Məәhsulları zəәrəәrli olan bir çox modifikasiyalar genləәri əәhatəә etmir, ancaq mövcud

olan qeyri patogen vəә patogen əәlaməәtləәrin dəәyişilməәsi nəәticəәsidəә yanaşı effektləәr baş verəә biləәr. Normal genləәrin modifikasiyası patogenliyin dəәyişdirilməәsinəә gəәtirib çıxara biləәr. Beləә potensial təәhlükəәləәrin müəәyyəәn edilməәsindəә aşağıdakı anları nəәzəәrəә almaq olar (siyahı tam deyil):

1. İnfektivliyin yaxud patogenliyin artımı varmı? 2. Yad genin daxili qurulması nəәticəәsindəә orqanizm-resipientdəә həәr hansı blok-

laşmış mutasiyanın qarşısını almaq olarmı? 3. Yad gen digəәr orqanizmdəәn olan patogenlik determinantını kodlaşdırırmı? 4. Yad DNT patogenlik determinantına daxil olurmu? Bu genin GMO-un

patogenliyini artırmasını əәvvəәlcəәdəәn görməәk mümkündürmü? 5. Müalicəәsi vardırmı? 6. Genetik modifikaiya GMO-un antibiotikləәrəә vəә digəәr müalicəә formalarına

həәssaslıgına imkan verirmi? 7. GMO-un tam məәhv edilməәsi mükündürmü?

16.7. Digəәr mülahizəәləәr

Bütün heyvan vəә bitkiləәrin üzəәrindəә aparılan müayinəәləәr böyük diqqəәt təәləәb edir. Təәdqiqatçılar GMO iləә işləәməәk üçün müvafiq ölkəәləәrdəә vəә institutlarda müəәyyəәn olunmuş qaydalara, məәhdudiyyəәtləәrəә vəә təәləәbləәrəә əәməәl etməәlidirləәr.

88

Ölkəәləәrdəә GMO iləә işləәməәk üçün milli orqanlar ola biləәr ki, onlar da rəәhbəәrlik prinsipləәrini müəәyyəәn edir vəә alimləәrəә işləәməәk üçün lazımi bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsinin müəәyyəәnləәşdirilməәsindəә köməәklik edirləәr. Bəәzi hallarda ölkəәləәr arasında səәviyyəәləәrin klassifikasiyası məәsəәləәsindəә müəәyyəәn fəәrqləәr ola biləәr vəә ya ölkəәləәr konkret sistem olan «vektor-sahib» haqqında yeni məәlumatlar daxil olduqda aparılan işləәrin klassifikasiyası haqqında daha aşagı, yaxud daha yuxarı səәviyyəәnin qəәbul edilməәsinəә dair qəәrar verəә biləәr. Riskin qiyməәtləәndirilməәsi prosesi dinamik bir proses olub, burada yeni işləәr vəә elmi təәrəәqqi nəәzəәrəә alınmalıdır. Riskin lazımi qiyməәtləәndirilməәsinin aparılması ona zəәmanəәt verir ki, rekombinant DNT-in texnologiyası olacaqdır vəә gəәləәcəәkdəә cəәmiyyəәtəә xeyir gəәtirəәcəәkdir.

VI HİSSƏӘ

Kimyəәvi, yanğın əәleyhinəә vəә elektrik təәhlükəәsizliyi

17. Təәhlükəәli kimyəәvi maddəәləәr

Mikrobioloji laboratoriyaların işçiləәri patogen mikroorqanizmləәrləә yoluxma təәhlükəәsi iləә yanaşı həәmçinin kimyəәvi maddəәləәrin təәsirinəә məәruz qala biləәrləәr. İşçiləәrin bu kimyəәvi maddəәləәrin toksikliyi, təәsir yolları vəә bu maddəәləәrləә davranma iləә əәlaqəәdar olan təәhlükəәləәr vəә həәmçinin saxlama qaydaları iləә lazımi səәviyyəәdəә məәlumatlandırılmaları vacib sayılır (əәlavəә 5-əә bax). Materialların təәhlükəәsizliyi yaxud kimyəәvi maddəәləәrin təәhlükəәsi haqqında məәlumatlar istehsalçı zavodda, yaxud kimyəәvi maddəәləәri göndəәrəәn təәşkilatda olur. Beləә məәlumatlar bu kimyəәvi maddəәləәri işləәdəәn laboratoriyalar üçün başa düşüləәn olmalıdır (məәsəәləәn, təәhlükəәsizliyəә rəәhbəәrlik, yaxud müvafiq fəәaliyyəәtin aparılması bölməәsindəә olduğu kimi).

17.1. Təәsir yolları

89

Təәhlükəәli kimyəәvi maddəәləәrin təәsiri aşağıdakı yollarla mümkündür: 1. Nəәfəәs aldıqda 2. Təәmas olduqda 3. Udduqda 4. İynəә batdıqda 5. Zəәdəәləәnmiş dəәri vasitəәsiləә

17.2. Kimyəәvi maddəәləәrin saxlanılması Kimyəәvi maddəәləәr laboratoriyada yalnız həәmin gün üçün lazım olan miqdarda

saxlanılmalıdır. Kimyəәvi maddəәləәrin əәsas miqdarı bunun üçün nəәzəәrdəә tutulmuş xüsusi otaqlarda yaxud binalarda saxlanılmalıdır.

Kimyəәvi maddəәlrin saxlanılmasında əәlifba sırasa iləә yerləәşdirməә aparmaq olmaz. 17.3. Kimyəәvi maddəәləәrin uyuşmazlığı haqqında ümumi qaydalar Yanğın yaxud partlayışın baş verməәməәsi üçün 13-cü cəәdvəәlin sol sütununda

göstəәrilmiş maddəәləәrləә davranış vəә onların saxlanılması eləә aparılmalıdır ki, sağ sütunun müvafiq səәtrindəә göstəәriləәn maddəәləәrləә təәmasda olmasın.

17.4. Kimyəәvi maddəәləәrin toksiki təәsiri Bəәzi kimyəәvi maddəәləәr həәmin maddəәləәr iləә işləәyəәn yaxud onların buxarları iləә nəәfəәs

alan şəәxsləәrin sağlamlığına zəәrəәrli təәsir edir. ƏӘsl zəәhəәrləәrdəәn başqa müxtəәlif toksiki effektliyəә malik digəәr kimyəәvi maddəәləәr dəә məәlumdur. Bu maddəәləәrin təәsirinəә təәnəәffüs sistemi, qan, ağ ciyəәrləәr, qara ciyəәr, böyrəәkləәr, məәdəә-bağırsaq sistemi vəә həәmçinin digəәr üzvləәr vəә toxumalar yüngül yaxud ağır dəәrəәcəәdəә məәruz qala biləәr. Bir çox kimyəәvi maddəәləәr kanserogen yaxud teratogen təәsir xüsusiyyəәtləәrinəә malikdirləәr.

Cəәdvəәl 13. Kimyəәvi maddəәləәrin uyuşmazlığı haqqında ümumi qaydalar

Maddəәləәrin kateqoriyası Uyuşmayan maddəәləәr Qəәləәvi metallar, məәsəәləәn: natrium, kalium, sezium, litium

Karbon-4 oksid, xlorlaşdırılmış karbo-hidrogenləәr, su

Halogenləәr Amonyak, asetilen, karbohidrogenləәr Sirkəә turşusu, hidrogen-sulfid, anilin, karbohidrogenləәr, sulfat turşusu

Oksidləәşdiriciləәr, məәsəәləәn: xrom turşusu, azot turşusu, peroksidləәr, permanqanatlar

Bəәzi həәllediciləәrin buxarları nəәfəәsalma zamanı toksiki təәsir göstəәrəә biləәr.

Orqanizmin yuxarıda göstəәriləәn ciddi zəәdəәləәnməәləәrindəәn başqa, sağlamlığın təәdricəәn nəәzəәrəә çarpmayan pisləәşməәsi baş verəә biləәr ki, bu da özünü kordinasiya pozulmaları, yuxululuq vəә digəәr buna oxşar əәlaməәtləәr (müxtəәlif bəәdbəәxt hadisəәləәrin baş verməә ehtimalını artıran) kimi göstəәrəә biləәr. Müxtəәlif üzvi həәllediciləәrin maye fazasında dəәriyəә davamlı surəәtdəә yaxud təәkrarı təәsiri nəәticəәsindəә onun zəәdəәləәnməәsinəә səәbəәb ola biləәr ki, bu da dəәrinin yağsızlaşması iləә nəәticəәləәnəә biləәr. Korroziya vəә allergik əәlaməәtləәrin baş verməәsi dəә mümkündür. Kimyəәvi maddəәləәrin toksiki təәsiri haqqında daha əәtraflı məәlumat üçün 5-ci əәlavəәyəә bax.

90

17.5. Partlayış təәhlükəәli kimyəәvi maddəәləәr Antibakterial məәhlullarda tez-tez istifadəә olunan azidləәrləә qurğuşunun təәmasına yol

verməәk olmaz (məәsəәləәn, çirkab borularında vəә su kəәməәrləәri sistemindəә). Beləә ki, həәtta əәhəәmiyyəәtsiz təәmas güclü partlayışa səәbəәb ola biləәr. Oksidləәşmiş vəә kristal kimi qurumuş efir son dəәrəәcəә qeyri sabit olub vəә potensial olaraq partlayış təәhlükəәsi törəәdəә biləәr.

Xlor turşusu qapıya, kəәrpicəә yaxud parçaya düşəәrəәk quruduqdan sonra, zəәrbəәnin təәsirindəәn partlayış vəә yanğın törəәdəә biləәr.

Pikrin turşusu vəә pikratlar qızdırılma vəә zəәrbəәnin təәsiri nəәticəәsindəә partlayış törəәdəә biləәr.

17.6. Kimyəәvi maddləәrin dağılması Bir çox istehsalçılar kimyəәvi maddəәləәrin dağılması halları üçün fəәaliyyəәt sxemi

hazırlayırlar. Beləә sxemləәr vəә həәmçinin kimyəәvi maddəәləәrin dağılmasının nəәticəәləәrini ləәğv etməәk üçün yığımlar ticarəәt şəәbəәkəәləәrindəә dəә olmalıdır. Müvafiq sxemləәr lavoratoriyada görünəәn bir yerdəә asılmalıdır. Bundan başqa həәmçinin aşağıdakı avdanlıqlar nəәzəәrdəә tutulmalıdır:

1. Kimyəәvi maddəәləәrin dağılmasının nəәticəәləәrini ləәğv etməәk üçün yığımlar 2. Qoruyucu paltar, məәsəәləәn, qalın rezin əәlcəәkləәr, ovçu vəә ya rezin çəәkməәləәri,

respiratorlar 3. Bel vəә xəәkandazlar 4. Qırıntıları yığmaq üçün maşalar 5. Döşəәməәsiləәn ağac, əәski vəә kağız dəәsmallar 6. Vedrəә 7. Turşuların vəә korroziya əәməәləә gəәtirəәn kimyəәvi maddəәləәrin neytrallaşdırılması

üçün susuzlaşdırılmış soda (natrium karbonat, Na2CO3) yaxud natrium hidrokarbonat (NaHCO3)

8. Qum (dağılmış qəәləәviləәrin üstünəә tökməәk üçün) 9. Yanmayan yuyucu vasitəә Kimyəәvi maddəәləәrin çox dağılması hallarında aşağıdakılar edilməәlidir:

1. Texniki təәhlükəәsizlik üzrəә cavabdeh şəәxs xəәbəәrdar edilməәlidir 2. Dağılmanın nəәticəәləәrinin ləәğv edilməәsindəә iştirak etməәyəәn personalın otaq-

dan çıxarılması 3. Dağılmış müxtəәlif kimyəәvi maddəәləәrin təәsirinəә məәruz qala biləәcəәk şəәxsləәrəә

diqqəәt yetirilməәsi 4. ƏӘgəәr yandırıcı maddəә dağılıbsa, onda açıq alov söndürülməәli, otaqda vəә ona

bitişik otaqlarda qazın verilməәsini dayandırmalı, pəәncəәrəәləәr açılmalı (əәgəәr bu müm-kündürsəә), qığılcım verəә biləәn elektrik cihazları şəәbəәkəәdəәn ayrılmalıdır

5. Dağılmış maddəәləәrin buxarları iləә nəәfəәs almaqdan cəәkinməәk lazımdır 6. Sorucu ventilyasiyanı işəә salmaq (əәgəәr bu təәhlükəәsizdirsəә) 7. Dağılmış maddəәnin kəәnarlaşdırılması üçün lazımi əәşyalarla vəә materiallarla

təәminat (yuxarıda göstəәriləәn) 17.7. Sıxılmış vəә maye qazlar Sıxılmış vəә maye qazlar haqqında məәlumatlar 14-ci cəәdvəәldəә verilmişdir.

Cəәdvəәl 14. Sıxılmış vəә maye qazların saxlanılması

91

Konteyner Saxlanılma haqqında məәlumat İçəәrisindəә sıxılmış qaz olan balonlar vəә maye qaz olan konteynerləәra,b

• divara yaxud möhkəәm oturacağa eləә bəәrkidilməәlidir ki, onu təәrpəәtməәk mümkün olmasın

• arabada gəәtirilməәlidir, bu halda ba-lonun ventili kolpakla bağlanmalı-dır

• çox miqdarı laboratoriyadan uzaqda xüsusi otaqlarda saxlanılmalıdır. Bu otaqlar qıfılla bağlanılmalı vəә giri-şindəә müvafiq göstəәrici olmalıdır.

• Qızdırıcı cihazların, açıq alovun vəә başqa istilik məәnbəәyinin, qığılcım verəә biləәn elektrik avadanlıqlarının yaxınlığında düz günəәş şüası altında saxlanılmamalıdır.

Birdəәfəәlik istifadəә üçün kiçik qaz balonlarıa,b

• Yandırmaq olmaz

a) avadanlıq istifadəә olunmayan vaxtı vəә otaqda heç kim olmadıqda qazın əәsas

verilməә ventili bağlanmalıdır. b) içəәrisindəә alovlana biləәn qaz olan balonların istifadəә edildiyi otaqların qapılarında

xəәbəәrdaredici göstəәriciləәr olmalıdır.

18. Laboratoriya şəәraitindəә işin digəәr təәhlükəәli amilləәri

Laboratoriya işciləәri enerji məәnbəәləәri (od, elektrik) vəә səәsləә əәlaqəәdar olan təәhlükəәləәrləә rastlaşa biləәrəәlr. Bu fəәsildəә beləә növ təәhlükəәləәr haqqında məәlumatlar verilir.

18.1. Yanğın təәhlükəәsi Texniki təәhlükəәsizliyəә cavabdeh olanlar vəә yerli yanğın xidməәti arasında sıx əәlaqəә

qurulmalıdır. Kimyəәvi təәhlükəә iləә yanaşı infeksion materialların odun təәsiri nəәticəәsindəә yayılması ehtimalı da diqqəәtdəә saxlanılmalıdır. Yanğının söndürülüb-söndürülməәməәsi vəә ya qarşısının alınması haqqında veriləәn qəәrar da bundan asılıdır. Yaxşı olar ki, yerli yan-ğın xidməәti laboratoriya personalına yanğın təәhlükəәsizliyi texnikasını, yanğın baş ver-dikdəә təәxirəәsalınmaz təәdbirləәri vəә yanğın əәleyhinəә avadanlıqlardan istifadəә qaydalarını öyrəәtsinləәr.

Həәr bir otaqda, həәmçinin dəәhliz vəә xollarda görünəәn bir yerdəәn yanma ehtimalını göstəәrəәn göstəәrici, lazımi təәdbirləәr haqqında təәlimat vəә yanğın olduğu halda evakuasiya planı asılmalıdır. Laboratoriyalarda baş verəәn yanğınların əәn geniş yayılma səәbəәbləәri aşağıdakılardan ibarəәtdir:

1. Elektrik şəәbəәkəәsinin çox yükləәnməәsi 2. Elektrik xəәtləәrinin pis vəәziyyəәtdəә olması, məәsəәləәn, kabelin izolyasiyasının pis

olması yaxud pozulması 3. Qaz borularının yaxud elektrik xəәtləәrinin həәddəәn artıq uzun olması 4. Ehtiyac olmayan avadanlıqların şəәbəәkəәyəә qoşulu vəәziyyəәtdəә saxlanılması 5. Laboratoriya şəәraitindəә istifadəә üçün nəәzəәrdəә tutulmayan avadanlıqlar

92

6. Açıq alov 7. Qaz borularının zəәdəәləәnməәsi 8. Yanacaq vəә partlayış təәhlükəәsi olan materiallarla qeyri-düzgün davranma vəә

həәmçinin onların düzgün saxlanılmaması 9. Biri diğəәri iləә uyuşmayan kimyəәvi maddəәləәrləә qeyri düzgün davranma 10. Qığılcım verəә biləәn avadanlıqların yanacaq vəә buxarlanan vasitəәləәrləә yanaşı

saxlanılması 11. Qeyri-düzgün yaxud qeyri-kafi ventilyasiya

Yanğınsöndürməә vasitəәləәri otaqların qapılarının yaxınlığında vəә strateji cəәhəәtdəәn mühüm dəәhlizləәrdəә vəә xollarda yerləәşdirilməәlidirləәr. Bunlara yanğınsöndürməә şlanqları vəә vedrəә (su yaxud qum iləә) aiddir. Yanğınsöndürməә vasitəәləәri müntəәzəәm olaraq yoxlanılmalı, saz vəәziyyəәtdəә saxlanılmalı vəә yararlılıq müddəәti bitdikdəә vaxtında dəәyişdirilməәlidirləәr. Yanğınsöndürməә vasitəәləәrinin spesifik tipləәri vəә istifadəә sahəәləәri 15-ci cəәdvəәldəә göstəәrilmişdir.

Cəәdvəәl 15. Yanğınsöndürməә vasitəәləәrinin tipləәri vəә istifadəә sahəәləәri

Tip Söndürməә üçün istifadəә olunur

Söndürməә üçün istifadəә etməәk olmaz

Su tipli Kağızlar, ağaclar, parçalar Elektrik cihazları, alışan ma-yeləәr, yanacaq materialları

Karbon qazı (SO2), qaz tipli Alışan mayeləәr vəә qazlar, elektrik cihazları

Qəәləәvi metallar, kağızlar

Toz tipli Alışan mayeləәr vəә qazlar, qəәləәvi metallar, elektrik cihazları

Təәkrar istifadəәli avadanlıq-lar vəә aləәtləәr. Beləә ki, onla-rın üzəәrindəә qalan qalıqları təәmizləәməәk son dəәrəәcəә çəәtindir.

Köpüklü Alışan mayeləәr Elektrik cihazları 18.2. Elektrik avadanlıqları iləә iş zamanı təәhlükəә Bütün elektrik qurğuları vəә avadanlıqları, torpağa birləәşdirməә sistemi dəә daxil

olmaqla müntəәzəәm olaraq yoxlanılmalıdır. Laboratoriyalarda elektrik şəәbəәkəәsindəә avtomatik elektrik açarları vəә qısa qapanmalar üçün nəәzəәrdəә tutulan cəәrəәyan kəәsiciləәr quraşdırılmalıdır. Avtomatik elektrik açarları insanları qorumur. Onlar elektrik xəәtləәrini çox yükləәnməәdəәn qoruyur vəә yanğının qarşısının alınmasına köməәk edir. Qısa qapanma üçün nəәzəәrdəә tutulan cəәrəәyan kəәsiciləәri insanları elektrik şokundan qorumaq üçün nəәzəәrdəә tutulub.

Bütün laboratoriya elektrik avadanlıqları torpağa birləәşdirilməәlidir (yaxşı olar ki, üç kontaklı ştepsel çəәngəәlləәri vasitəәsiləә).

Bütün laboratoriya avadanlıqları vəә elektrik xəәtləәri dövləәt standartına vəә elektrik avadanlıqları iləә iş üçün nəәzəәrdəә tutulan təәhlükəәsizlik qaydalarına uyğun olmalıdır.

93

18.3. Səәs-küy Həәddəәn çox səәsküylü şəәraitdəә işləәməәk müəәyyəәn vaxtdan sonra personalın

sağlamlığında özünü göstəәrir. Bir çox laboratoriya otaqlarında lazer sisteminin quraşıdırılması iləә, yaxud heyvanların saxlanılması iləә əәlaqəәdar olaraq xeyli səәsküy yaranır ki, bu da personalın sağlamlığına məәnfi təәsir edir. Səәsküyün personal üçün təәhlükəәsini müəәyyəәn etməәk üçün onun səәviyyəәsini ölçməәk lazımdır. Səәsin təәhlükəәli səәviyyəәdəә olması əәsaslandırılan yerləәrdəә texniki vasitəәləәr (məәsəәləәn, səәsküy əәməәləә gəәtirəәn avadanlığın qarşısının kəәsilməәsi, səәs əәməәləә gəәləәn otaqlarla digəәr otaqların arasında arakəәsməәləәrin qoyulması) quraşdırılması mümkündür. Səәsin səәviyyəәsini aşağı salmaq mümkün olmayan vəә laboratoriya işçisinin daima həәddəәn artıq təәsirəә məәruz qaldığı hallarda eşitməә orqanını qoruyan proqramdan vəә işçiləәrin sağlamlığına səәsin təәsirini müəәyyəәn etməәk üçün tibbi nəәzarəәt proqramından istifadəә etməәk lazımdır.

18.4. İonlaşdırıcı şüalanma Radioloji müdafiəә insanları ionlaşdırıcı şüalanmanın zəәrəәrli nəәticəәləәrindəәn

qorumaqdan ibarəәtdir vəә aşağıdakıları özündəә birləәşdirir: 1. Somatik əәlaməәtləәrləәr, yəәni şüalanmaya məәruz qalmış şəәxsləәrdəә müşahidəә olunan

kliniki simptomlar. Somatik əәlaməәtləәrləәrəә şüalanmanın əәməәləә gəәtirdiyi müxtəәlif xəәrcəәng növləәri (məәsəәləәn, leykemiya, sümük xəәrcəәngi, ağ ciyəәrləәrin vəә dəәrinin xəәrcəәngi) daxildir. Bu xəәstəәlikləәr şüalanmadan bir neçəә il sonra baş verəә biləәr. Nisbəәtəәn yüngül somatik əәlaməәtləәrləә dəәri zəәdəәləәnməәləәri, saçın tökülməәsi, anemiya, məәdəә-bağırsaq sisteminin zəәdəәləәnməәsi vəә katarakta daxildir.

2. İrsi əәlaməәtləәrləәr, yəәni şüalanmaya məәruz qalmışların nəәslindəә əәməәləә gəәləәn simptomlar. Şüalanmanın irsi əәlaməәtləәrləәrinəә xromosomların zəәdəәləәnməәsi, yaxud gen mutasiyası daxildir. Cinsiyyəәt hüceyrəәləәrinin yüksəәk dozalarda şüalanması hüceyrəәləәrin ölümünəә səәbəәb ola biləәr ki, bu da həәr iki cinsdəә reproduktiv funksiyanın zəәifləәməәsi vəә qadınlarda menstruasiya vaxtının pozulması iləә nəәticəәləәnəә biləәr. İnkişaf etməәkdəә olan dölün şüalanması (xüsusiləә hamiləәliyin 8-15-ci həәftəәləәrindəә), anadangəәlməә qüsurların inkişafı riskini artıra biləәr vəә əәqli çatmamazlığa, yaxud sonradan xəәrçəәngin (şüalanma nəәticəәsindəә əәməәləә gəәləәn) inkişafına səәbəәb ola biləәr.

İonlaşdırıcı şüalanmadan qorunma prinsipləәri. İonlaşdırıcı şüalanmanın zəәrəәrli nəәticəәləәrini azaltmaq üçün radioizotopların

istifadəәsinəә nəәzarəәt etməәk lazımdır vəә bu da dövləәt standartlarına uyğun olaraq həәyata keçirilməәlidir. Şüalanmadan qorunmanın dörd əәsas prinsipləәri vardır:

1. Şüalanma müddəәtinin maksimal olaraq azaldılması 2. İşçi yerləәrinin şüalanma məәnbəәyindəәn maksimal dəәrəәcəәdəә uzaqlaşdırılması 3. Şüalanma məәnbəәyinin ekranlaşdırılması 4. Radionuklidləәrin əәvəәzinəә qeyri radiometrik texnologiyanın təәtbiq edilməәsi Müdafiəә təәdbirləәri aşağıdakılardan ibarəәtdir: 1. Vaxt. Radioaktiv materiallarla iş zamanı şüalanmanın müddəәtini aşağıdakı

yollarla qısaltmaq olar: • Radionuklidləәr istifadəә etməәməәkləә naməәlum texnologiyaların təәtbiqi (şüalanma

üçün istifadəәdəәn əәvvəәl təәtbiq edilməәlidir) • Radionuklidləәrləә iş düşünülmüş şəәkildəә vaxtında vəә təәləәsməәdəәn aparılmalıdır

94

• Bütün radioaktiv materiallar iş qurtaran kimi təәxirəәsalınmadan anbara qaytarılmalıdır

• Radioaktiv tullantıların laboratoriyadan tez-tez kəәnarlaşdırılması • Şüalanma zonasında yaxud laboratoriyada imkan daxilindəә minimal müddəәtdəә

olmaq • Radioaktiv materiallarla effektiv iş cəәdvəәlinin vəә müvafiq laboratoriya

təәdbirləәrinin planının təәrtibi. Aşağıdakı bəәrabəәrlikdəәn göründüyü kimi işçi şüalanma zonasında nəә qəәdəәr az

müddəәtdəә olarsa, o qəәdəәr dəә az fəәrdi doza alar: Doza = dozanın gücü X vaxt.

2. Məәsafəә. ƏӘskəәr qamma vəә rentgen şüalanmasının dozasının gücü əәks kvadratın həәcmindəәn vəә şüalanma məәnbəәyinəә qəәdəәr olan məәsafəәdəәn asılı olaraq dəәyişilir:

Dozanın gücü = konstanta X 1/məәsafəә2 Şüalanma məәnbəәyinəә qəәdəәr olan məәsafəәnin iki dəәfəә artırılması həәmin müddəәtdəә

şüalanmanı dörddəә birəә qəәdəәr azaldır. Operatorla şüalanma məәnbəәyi arasındakı məәsafəәni artırmaq üçün müxtəәlif qurğulardan vəә mexaniki vasitəәləәrdəәn (məәsəәləәn, maşalar, pinsetləәr, uzun dəәstəәkli sıxaclar, həәmçinin məәsafəәdəәn idarəә olunan pipetkalar) istifadəә olunur. Yadda saxlamaq lazımdır ki, məәsafəәnin əәhəәmiyyəәtsiz dəәrəәcəәdəә artırılması dozanın gücünün əәhəәmiyyəәtli dəәrəәcəәdəә azalmasına gəәtirib çıxara biləәr.

3. Ekranlaşdırma. Şüalanma məәnbəәyi iləә operator yaxud digəәr laboratoriya işçisinin arasında şüalanmanın enerjisini udan yaxud zəәifləәdəәn ekranların quraşdırılması şüalanmanın azalmasına köməәk edir. Materialın seçilməәsi vəә ekranın qalınlığı şüanın keçməә xüsusiyyəәtindəәn (tipi vəә enerjisi) asılıdır. Akril lifdəәn ibarəәt olan, taxta yaxud 1,3-1,5 sm qalınlığında yüngül metaldan ibarəәt maneəә β-hissəәcikləәrinin yüksəәk enerjisindəәn qoruyur. Yüksəәk sıxlıqlı qurğuşun isəә γ vəә rentgen şüalanmasının enerjisinin ekranlaşdırılmasında istifadəә olunur.

4. Digəәr texnologiyaların təәtbiqi. Radionuklidləәrdəә əәsaslandırılmış materiallar digəәr texnologiyaların təәtbiqi mümkün olan yerləәrdəә istifadəә edilməәməәlidir. ƏӘgəәr digəәr texnologiyaların təәtbiqi mümkün deyilsəә, onda minimal keçiriciliyəә yaxud enerjiyəә malik olan radionuklidləәrdəәn istifadəә edilməәlidir.

Radionuklidləәrləә təәhlükəәsiz iş praktikası Radioaktiv maddəәləәrləә iş qaydaları dörd sahəәni əәhatəә etməәlidir: 1. Şüalanma zonası 2. İş yeri 3. Radioaktiv tullantılar üçün yer 4. Böhranlı vəәziyyəәtdəә qeydiyyat vəә fəәaliyyəәt. Daha vacib qaydalar aşağıdakılardan ibarəәtdir: 1. Şüalanma zonası: - radioaktiv maddəәləәr yalnız xüsusi ayrılmış yerləәrdəә istifadəә olunmalıdır; - yalnız lazımi personalın iştirakına icazəә verilir; -laboratoriya xalatları, qoruyucu eynəәkləәr vəә birdəәfəәlik əәlcəәkləәr dəә daxil olmaqla

şəәxsi müdafiəә vasitəәləәrindəәn istifadəә; - şüalanmanın fəәrdi dozasına nəәzarəәt. Radionuklidləәr istifadəә olunan laboratoriya eləә qurulmalıdır ki, radiasiyanın

yayılması mümkün olmasın vəә otaqların təәmizləәnməәsi vəә zəәrəәrsizləәşdirilməәsi asan olsun.

95

Radionuklidləәrləә iş əәsas laboratoriyaya bitişik, çox da böyük olmayan bir otağa, yaxud laboratoriyanın əәrazisindəә digəәr iş otaqlarından uzaqda xüsusi nəәzəәrdəә tutulmuş yerdəә aparıla biləәr. Şüalanma zonasının girişindəә beynəәlxalq radiasion təәhlükəәnin rəәmzi şəәklindəә xəәbəәrdaredici işarəә asılmalıdır (şəәkil 12).

Şəәkil 12. Radiasiya təәhlükəәsinin beynəәlxalq rəәmzi 2. İş yeri: - absorbsiya olunmuş birdəәfəәlik material iləә örtülmüş qatışıq altlıqlarından istifadəә

edilməәli; - radionuklidləәrin miqdarının məәhdudlaşdırılması; - şüalanma zonasında, iş yerindəә vəә radioaktiv tullantılar üçün nəәzəәrdəә tutulan yerdəә

şüalanma məәnbəәyi ekranlaşdırılmalıdır; - radioaktiv materiallar olan konteynerləәr radioaktiv təәhlükəәnin rəәmzi işarəәsi iləә

işarəәləәnməәli vəә həәmçinin konteynerin üzəәrindəә radionuklidin adı, onun aktivliyi vəә müayinəә tarixi göstəәrilməәlidir;

- işçi otaqlarına, qoruyucu paltara vəә işdəәn sonra əәlləәrəә nəәzarəәt etməәk üçün ionlaşdırıcı şüalanmanın ölçü cihazlarından istifadəә edilməәlidir;

- ekranlaşdırılmış nəәqliyyat konteynerləәrindəәn lazımi səәviyyəәdəә istifadəә edilməәsi. 3. Radioaktiv tullantılar üçün yer: - işçi otaqlarından radioaktiv tullantıların tez-tez kəәnarlaşdırılması; -radioaktiv materialların istifadəәsinin vəә utilizasiyasının müntəәzəәm vəә dəәqiq

qeydiyyatı; - yol veriləәn dozanı keçəәn dozimetrik göstəәriciləәri olan materialların qeydiyyat

səәnəәdləәrinin yoxlanılması; - böhranlı vəәziyyəәtləәr üçün fəәaliyyəәt planı işləәnib hazırlanmalı vəә müntəәzəәm olaraq

həәyata keçirilməәlidir; - böhranlı vəәziyyəәt baş verdikdəә ilk növbəәdəә zəәrəәrçəәkmişləәrəә köməәk etməәk

lazımdır; - çirkləәnmiş yerləәr təәmiz yığışdırılmalıdır; - təәhlükəәsizlik şöbəәsinəә köməәk üçün müraciəәt edilməәlidir (əәgəәr beləәsi varsa); - baş vermiş hadisəәləәr haqqında hesabat tutmaq vəә onu saxlamaq lazımdır.

96

VII HİSSƏӘ

Təәhlükəәsiz işin təәşkili vəә personalın təәlimi

19. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxs vəә bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә şura

Həәr bir laboratoriyada bioloji təәhlükəәsizliyin təәmin edilməәsi üçün həәrtəәrəәfli iş

aparılmalı vəә laboratoriyada təәhlükəәsizlik üzrəә rəәhbəәrlik vəә beləә işin aparılması üçün yardımçı proqram olmalıdır. Adəәtəәn bu işəә cavabdehliyi direktor yaxud institutun, laboratoriyanın rəәhbəәri daşıyır. Laboratoriyada təәhlükəәsizliyəә həәmçinin onun bütün rəәhbəәrləәri vəә işçiləәri cavabdehdirləәr vəә həәm dəә həәr bir işçi öz şəәxsi təәhlükəәsizliyinəә vəә həәmkarlarının təәhlükəәsizliyinəә cavabdehdir. İşçiləәr öz işini təәhlükəәsiz şəәkildəә görməәli vəә təәhlükəәli həәrəәkəәtləәr vəә yaxud baş vermiş qəәzalar haqqında öz rəәhbəәrinəә məәlumat verməәlidirləәr. Yaxşı olar ki, laboratoriya işçiləәrinin özü təәrəәfindəәn yaxud dəәvəәt olunmuş mütəәxəәssisləәr təәrəәfindəәn mütamadi olaraq texniki təәhlükəәsizliyinin yerinəә yetirilməәsi vəәziyyəәti yoxlanılsın.

19.1. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxs İmkan daxilindəә bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxs təәyin edilməәli vəә o aparılan

işin ardıcıllığına vəә laboratoriyada bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә proqramın yerinəә yetirilməәsinəә nəәzarəәt etməәlidir. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxs öz vəәzifəәləәrini institut yaxud laboratoriya rəәhbəәrinin tapşırıqlarına əәsasəәn yerinəә yetirlir. Kiçik bölməәləәrdəә bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh olan şəәxs mikrobioloq yaxud digəәr mütəәxəәssis ola biləәr vəә o bu vəәzifəәləәri əәvəәzçilik üzrəә yerinəә yetirir. Bu vəәzifəәyəә təәyin olunan şəәxs bioloji təәhlükəәsizliyin hansı dəәrəәcəәdəә təәmin olunmasından asılı olmayaraq bu sahəәdəә peşəәkar bilikləәrəә malik olmalıdır ki, lazımi bioloji izolyasiyanı vəә bioloji təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün xüsusi metodikanı təәklif etsin vəә yoxlaya bilsin. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh olan şəәxs öz işindəә müvafiq milli vəә beynəәlxalq qaydalara, qəәrarlara vəә direktivləәrəә əәsaslanmalı vəә həәmçinin laboratoriya işçiləәrinəә standart fəәaliyyəәt qaydalarının işləәnib hazırlanmasında köməәk etməәlidir. O, mikrobiologiya, biokimya vəә əәsas fiziki vəә bioloji elmləәr sahəәsindəә baza texniki bilikləәrinəә malik olmalıdır. Həәmçinin yaxşı olar ki, o laboratoriya vəә kliniki praktikalar vəә təәhlükəәləәr sahəәsindəә (bioloji təәhlükəәləәrin izolyasiyası üçün avadanlıqlar, əәsas mühəәndis konstruksiyaları, avadanlıqların işi vəә onlara texniki xidməәt haqqında bilikləәr dəә daxil olmaqla) bilikləәrəә dəә malik olsun. Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh olan şəәxs həәmçinin müdiriyyəәt iləә, texniki vəә yardımçı personal iləә əәlaqəә yaratmaq qabiliyyəәtinəә malik olmalıdır.

Bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxsin vəәzifəәləәrinəә daxildir: 1. Bioloji təәhlükəәsizlik, bioloji təәhlükəәdəәn müdafiəә vəә texniki təәləәbləәrəә uyğunluq

sahəәsindəә məәsləәhəәt verilməәsi.

97

2. Bioloji təәhlükəәsizliyin vəәziyyəәtinin (texniki metodlar, prosedur vəә protokollar, həәmçinin bioloji maddəәləәr, materiallar vəә avadanlıqlar) mütamadi olaraq daxili yoxlanması.

3. Protokolların yaxud bioloji təәhlükəәsizliyin yerinəә yetirilməәsi metodikasının pozulması hallarının müvafiq şəәxsləәrləә müzakirəәsi.

4. Bütün işçiləәrin bioloji təәhlükəәsizliyin əәsasları üzrəә təәlim keçməәsinəә nəәzarəәt etməәsi.

5. Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә ardıcıl təәlimləәrin keçirilməәsi. 6. Potensial infeksion vəә toksiki materialların laboratoriyadan kəәnara çıxması ehti-

malı olunan halların araşdırılması vəә müəәyyəәn olunmuş faktorlar haqqında hesabat (labo-ratoriya rəәhbəәrinin vəә bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә şuranın müvafiq təәklifləәri iləә birlikdəә).

7. İnfeksion materialların dağılması, yaxud bu materiallar iləә əәlaqəәdar digəәr hadisəә zamanı lazımi dekontaminasiyanın təәmin edilməәsi.

8. Tullantılarla lazımi davranışın təәmin edilməәsi. 9. Bütün cihazların təәmirdəәn yaxud texniki xidməәtdəәn əәvvəәl lazımi dezin-

feksiyasının təәmin edilməәsi. 10. Sağlamlığın vəә əәtraf mühitin qorunması məәsəәləәləәri üzrəә kollektivin mövqeyi

haqqında daima məәlumatlı olmaq. 11. Müəәyyəәn olunmuş milli qaydalara müvafiq olaraq patogen materialların idxal-

ixrac vəә laboratoriyaya gəәtirilməә vəә laboratoriyadan çıxarılma üzrəә lazımi metodikasının işləәnib hazırlanması.

12. Bioloji təәhlükəәsizliyin bütün planlarının, protokollarının, infeksion materiallar-dan istifadəә etməәkləә elmi təәdqiqatların aparılmasının operativ metodikalarının öyrəәnilməәsi (bu metodların həәyata keçirilməәsindəәn əәvvəәl).

13. Böhranlı vəәziyyəәtləәr üçün fəәaliyyəәt sisteminin işləәnib hazırlanması. 19.2. Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә şura Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә praktik qaydaların işləәnib hazırlanması üçün bioloji

təәhlükəәsizlik üzrəә şuranın yaradılması vacibdir. Bioloji təәhlükəәsizlik şurası da həәmçinin infeksion materiallardan, heyvanlardan rekombinant DNT-dəәn istifadəә etməәkləә aparılan elmi təәdqiqatların protokollarını vəә genetik modifikasiya olunmuş materialları öyrəәnməәlidir. Şuranın vəәzifəәləәrinəә həәmçinin riskin qiyməәtləәndirilməәsinin aparılması, təәhlükəәsizliyin təәminatının yeni metodlarının işləәnib hazırlanması vəә təәhlükəәsizliyin mübahisəәli məәsəәləәləәri üzrəә arbitraj araşdırmalarının aparılması daxildir.

Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә şuranın təәrkibinəә təәşkilatın ayrı-ayrı şöbəәləәrinin mütəәxəәssisləәri vəә həәmçinin elmi işçiləәr daxil olmalıdırlar. Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә şura-nın əәsas təәrkibi aşağıdakılardan ibarəәt ola biləәr:

1. Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә cavabdeh şəәxs (vəә ya şəәxsləәr) 2. Alimləәr 3. Tibb işçiləәri 4. Baytarlıq işçiləәri (əәgəәr müayinəәləәrdəә heyvanlardan istifadəә olunursa) 5. Texniki personalın nümayəәndəәləәri 6. Laboratoriya müdiriyyəәtinin nümayəәndəәləәri Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә şura müxtəәlif şöbəәləәrin texniki təәhlükəәsizliyinəә cavabdeh

olanlarla vəә digəәr mütəәxəәssisləәrləә (məәsəәləәn, şüalanmadan qorunma sahəәsi üzrəә, səәnaye təәhlükəәsizliyi üzrəә, yanğınların profilaktikası üzrəә vəә s. mütəәxəәssisləәr) məәsləәhəәtləәşməәli vəә mütamadi olaraq köməәk üçün müxtəәlif sahəәləәr üzrəә müstəәqil ekspertləәrəә, yerli

98

hakimiyyəәt vəә dövləәt orqanlarına müraciəәt edəә biləәrləәr. Xüsusiləә mübahisəәli vəә mürəәkkəәb müayinəәləәrin protokollarının müzakirəәsi üçün digəәr mütəәxəәssisləәr dəә cəәlb ediləә biləәr.

20. Yardımçı personalın təәhlükəәsizliyi

Laboratoriyanın təәhlükəәsiz vəә effektiv işi yardımçı personaldan çox asılıdır. Ona

görəә dəә bu personalın texniki təәhlükəәsizlik üzrəә lazımi təәlim keçməәsi vacibdir. 20.1. Mühəәndis vəә istismar xidməәtləәri Texniki istismarı, otaqların vəә avadanlıqların təәmirini ixtisaslaşmış mühəәndis vəә

fəәhləәləәr həәyata keçirir. Onlar aparılan laboratoriya müayinəәləәrinin xüsusiyyəәtləәri haqqında vəә təәhlükəәsizliyəә riayəәt edilməәsinin qayda vəә metodları haqqında müəәyyəәn bilikləәrəә malik olmalıdırlar.

Texniki xidməәtdəәn sonra avadanlıqların sınaqdan keçirilməәsi, məәsəәləәn, filtirin dəәyişdirilməәsindəәn sonra bioloji təәhlükəәsizlik boksunun effektliyinin yoxlanılması bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxs təәrəәfindəәn yaxud onun nəәzarəәti altında aparılır.

Özünün mühəәndislik vəә istismar xidməәtləәri olmayan laboratoriya vəә institutlar yerli texniki xidməәt sahəәləәri iləә əәlaqəә yaratmalı vəә onları avadanlıqlarla vəә laboratoriyanın işi iləә tanış etməәlidirləәr.

Mühəәndislik vəә istismar xidməәtləәrinin işçiləәri 3-cü vəә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli laboratoriyalara yalnız bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxsin yaxud laboratoriya rəәhbəәrinin icazəәsi vəә onun nəәzarəәti altında buraxıla biləәrləәr.

20.2. Laboratoriyanın yığışdırılması vəә təәmizləәnməәsi xidməәti (məәişəәt

xidməәti) 3-cü vəә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli laboratoriyalar laboratoriya personalı

təәrəәfindəәn yığışdırılmalıdır. Bu xidməәtin işçiləәri 3-cü vəә 4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәli laboratoriyaya yalnız bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxsin yaxud laboratoriya rəәhbəәrinin icazəәsi vəә nəәzarəәti altında buraxıla biləәr.

21. Təәlim proqramı

Laboratoriya personalının vəә yardımçı personalın təәhlükəәsiz iş metodları haqqında həәmişəә məәlumatlı olması üçün texniki təәhlükəәsizlik üzrəә təәlimin daima qüvvəәdəә olan proqramı olmalıdır. Personalın öyrəәdilməәsindəә bioloji təәhlükəәsizliyəә cavabdeh şəәxsin vəә digəәr mütəәxəәssisləәrin köməәyi iləә laboratoriya rəәhbəәrləәri aparıcı rol oynayır.

Bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә təәlimin vəә ümumiyyəәtləә təәhlükəәsizlik üzrəә bütün təәlimin effektliliyi vəә sağlamlığın qorunması müdiriyyəәt təәrəәfindəәn iş yerindəә ilkin təәlim kursunun keçirilməәsini, lazımi rabitəә vasitəәləәrinin olması faktları iləә əәsaslandırılan öhdəәlikləәrin qəәbul edilməәsindəәn vəә son nəәticəәdəә təәşkilatın məәqsəәd vəә vəәzifəәləәrindəәn asılıdır. Bioloji təәhlükəәsizlik sahəәsindəә effektiv təәlim proqramının əәsas elementləәri aşağıdakılardan ibarəәtdir.

1. Təәləәbatın qiyməәtləәndirilməәsi. Bu proses qarşıya qoyulan vəәzifəәləәrin müəәyyəәn olunmasını vəә bu vəәzifəәləәrin öncüllüyünü (tezlik, vaciblik, yerinəә yetiriləәn işin

99

mürəәkkəәbliyi) həәmçinin bu məәsəәləәləәrin həәlli üçün aparılacaq təәdbirləәrin təәfsilatını özündəә birləәşdirir.

2. Təәlim məәqsəәdləәrinin yerinəә yetirilməәsi. Təәlim keçmiş şəәxs öyrəәndikləәrini sonradan iş yerindəә nümayiş etdirməәlidir.

3. Təәlimin məәzmun vəә vasitəәləәrinin müəәyyəәn edilməәsi. Təәlimin məәzmunu - bu o bilik yaxud vəәrdişləәrdir ki, təәlim keçəәn şəәxs sonradan aldığı bilikləәrin əәsasında qarşıya qoyulmuş məәqsəәdləәri yerinəә yetirəә bilsin. Bioloji təәhlükəәsizlik sahəәsindəә təәlim proqramı bu işi digəәrləәrinəә nisbəәtəәn daha yaxşı biləәn işçiləәr üçün nəәzəәrdəә tutulur. Həәr hansı təәlim metodunun (mühazirəә, televiziya vasitəәsiləә təәlim, kompyuter vasitəәsiləә təәlim, interaktiv vidio öyrəәtməә vəә s.) əәsas metod kimi qəәbul edilməәsi düzgün deyil. Bu konkret təәlabatdan, təәlim qrupunun təәrkibindəәn vəә s. asılıdır.

4. Təәliməә dair fəәrdi xüsusiyyəәtləәrin hesaba alınması. Təәlimin effektli olması üçün təәlim keçəәn şəәxsləәrin xarakterik vəә fəәrqli xüsusiyyəәtləәri nəәzəәrəә alınmalıdır. Təәlim keçəәn ayrı-ayrı şəәxsləәr vəә qruplar öz xüsusiyəәtləәrinəә görəә (təәhsil səәviyyəәsi, danışıq dilinin inkişafına, təәliməәqəәdəәrki peşəәkarlığına görəә) fəәrqləәnirləәr. Təәliməә yanaşmanı müəәyyəәn edəәrkəәn onu da nəәzəәrəә almaq olar ki, təәlim keçəәn şəәxsləәr iş prosesinin vəә şəәxsi təәhlükəәsizliyin yaxşılaşdırılması üçün bu proqramı necəә təәsəәvvür edirləәr. Bəәzi təәlim keçəәnləәr təәlim materiallarını vizual vəә praktiki cəәhəәtdəәn yaxşı məәnimsəәyirləәr; digəәrləәri isəә bu materialları yazılı formada təәqdim etdikdəә yaxşı məәnimsəәyirləәr. Burada həәmçinin işçiləәrin xüsusi təәləәbləәri (məәsəәləәn, eşitməә üzvündəә problem olan işçiləәr üçün kursun uyğunlaşdırılması) nəәzəәrəә alınmalıdır. Bundan başqa təәhlükəәsizlik sahəәsindəә proqramı təәrtib edəәnləәr yaşlı insanların təәlim xüsusiyyəәtləәri iləә tanış olmalıdırlar.

5. Təәlim şəәraitinin müəәyyəәn edilməәsi. Təәlim forması (məәsəәləәn, təәlim kursu, vidio-film, yazılı materiallar) peşəәkar vəәrdişləәrin təәkmilləәşdirilməәsinəә yaxud öyrəәniləәn mövzuya zidd olmamalı, yaxud mane olmamalı, əәksinəә onlar bir-biriləә əәlaqəәli olmalıdır. Məәsəәləәn, əәgəәr təәlimin məәqsəәdi həәr hansı problemin həәlli üçün metodikanın təәtbiqi üzrəә bacarıqların inkişaf etdirilməәsindəәn ibarəәtdirsəә bu halda sadəәcəә olaraq mexaniki yaddasaxlamaq yox, əәksinəә bu məәsəәləәləәr haqqında fikirləәşməәk vəә əәsaslandrmaq istiqaməәtindəә yanaşma olmalıdır. Təәlim səәməәrəәli keçirilməәlidir.

6. Təәlimin qiyməәtləәndirilməәsi. Bu məәlumat təәlimin öz məәqsəәdinəә çatmasını müəәyyəәn etməәyəә imkan verir. Təәlimin qiyməәtləәndirilməәsi dörd istiqaməәtdəә aparılır:

• təәlim keçəәn şəәxsləәrin keçiləәn təәlim kursuna reaksiyasının qiyməәtləәndiriməәsi; • öyrəәniləәn materialların təәlim keçəәn şəәxsləәrin yadda saxlamasının qiyməәt-

ləәndirilməәsi, vəә ya; • müvafiq işləәrin yerinəә yetirilməәsi; • işdəә davranışın dəәyişməәsinin qiyməәtləәndirilməәsi; • təәşkil edilmiş təәlimin məәqsəәd vəә vəәzifəәləәrinin hiss olunan nəәticəәləәrinin

qiyməәtləәndirilməәsi. Təәlimin nəәticəәləәrini dəәqiq qiyməәtləәndirməәk üçün, qiyməәtləәndirməә tam dörd istiqaməәtdəә aparılmalıdır. Qiyməәtləәndirməәnin yalnız təәlim keçəәnləәrin təәlim kursuna reaksiyası əәsasında aparılması az effektlidir. Beləә ki, bu real nəәticəәni tam şəәkildəә əәks etdirmir. Bu təәlimin effektliliyinin qiyməәtləәndirilməәsindəә yeganəә qiyməәt kimi istifadəә edilməәməәlidir.

7. Təәlimin xülasəәsi. Yalnız təәlimin qiyməәtləәndirilməәsi iləә bu proqramının müvəәf-fəәqiyyəәti yaxud uğursuzluğu haqqında fikir söyləәməәk çəәtindir. Beləә nəәticəәləәrin qiyməәtləәndirilməәsi üçün çoxsaylı meyyarlardan istifadəә olunmalıdır. Adəәtəәn əәldəә olunan məәlumatlar keçiləәn materialların yadda qalmasını, yaxud ayrı-ayrı hissəәləәrinin digəәrləәri iləә müqayisəәdəә təәtbiq edilməәsini sübut etməәyəә imkan verir. Səәviyyəәləәrin müxtəәlif olması,

100

arzu olunan peşəәkar vəәrdişləәrin vəә bilik səәviyyəәsinin aşağı olması dəәlaləәt edəә biləәr ki, təәliməә çox vaxt ayrılmalı, digəәr təәlim metodları nəәzəәrdəә tutulmalı vəә yaxud daha təәcrübəәdi müəәllimləәrdəәn istifadəә edilməәlidir.

VIII HİSSƏӘ

Təәhlükəәsizlik üzrəә yoxlama suallarının siyahısı

22. Biotəәhlükəәsizlik üzrəә yoxlama suallarının siyahısı

Bu siyahı biotibbi laboratoriyalarda mikrobioloji təәhlükəәsizliyin vəә təәhlükəәsizliyin səәviyyəәsinin qiyməәtləәndirilməәsinəә yardım edəә biləәr.

22.1. Laboratoriya binası 1. Binanın tikilməәsi yaxud sonradan yenidəәnqurulması zamanı istismar vəә

sertifikasiya üzrəә prinsipləәr nəәzəәrəә alınıbmı? 2. Bina tikintiyəә olan milli vəә yerli təәləәbləәrəә, o cümləәdəәn bəәdbəәxt hadisəәləәr üçün

nəәzəәrdəә tutulan ehtiyat təәdbirləәrinəә cavab verirmi? 3. Bina bütünlükləә boşdurmu vəә iri əәşyalarla doldurulmayıbmı? 4. Binada təәmizdirmi? 5. Döşəәməәləәrdəә tikinti qüsurları vardırmı? 6. Döşəәməә vəә pilləәkəәnləәr hamardırmı, sürüşkəәn deyil ki? 7. İşin təәhlükəәsiz şəәraitdəә aparılması üçün iş sahəәsi kifayəәt edirmi? 8. İşçiləәrin həәrəәkəәt etməәsi üçün vəә iri həәcmli avadanlıqların yerinin dəәyişdirilməәsi

üçün otaqların vəә dəәhlizləәrin sahəәsi kifayəәt edirmi? 9. Laboratoriya masaları vəә mebel yaxşı bəәrkidilib yerləәşdrilibmi? 10. Laboratoriya masalarının üst səәthi həәllediciləәrin vəә korroziya əәməәləә gəәtirəәn

kimyəәvi maddəәlrin təәsirinəә qarşı davamlıdırmı? 11. Laboratoriyanın həәr bir otağında əәlləәri yumaq üçün əәlüzyuyan vardırmı? 12. Otaqların layihəәləәşdirilməәsi vəә saxlanılması vəәziyyəәti gəәmiriciləәrin vəә

buğumayaqlıların oraya keçməәməәsinəә imkan verirmi? 13. Personalın müdafiəәsi üçün üzdəә olan bütün buxar vəә isti su boruları izolyasiya

olunubmu? 14. Enerji təәchizatında fasiləә halları üçün müstəәqil qidalandırma bloku nəәzəәrdəә

tutulubmu? 15. Laboratoriya binasına yalnız icazəәsi olan personalın daxil olması

mümkündürmü? 16. Mövcud avadanlıqların vəә otaqların iş prosesinəә uyğunluğunu müəәyyəәn etməәk

üçün riskin qiyməәtləәndirilməәsi aparılıbmı?

22.2. ƏӘşyaların saxlanılması otağı

101

1. Saxlama otağı, rəәfləәr vəә s. eləә düzəәldilibmi ki, əәşyaların gözləәniləәn sürüşməәsinin, uçmasının vəә düşməәsinin qarşısı alınsın?

2. Saxlama otağı lazımsız material vəә əәşyalarla (hansı ki, onlar çevrilməә, yanma, partlayış vəә həәmçinin həәşaratların çoxalması nöqteyi-nəәzəәrdəәn təәhlükəә təәşkil edirləәr) yükləәnməәyibmi?

3. Dondurucu kamera vəә saxlama otağı qıfıllanırmı? 22.3. Sanitariya otaqları vəә işçiləәr üçün otaqlar 1. Otaqlar təәmiz vəәziyyəәtdəә saxlanılırmı? 2. İçməәli su vardırmı? 3. Lazımı təәləәbləәrəә cavab verəәn təәmiz, ayrı-ayrı ayaq yolu (kişi vəә qadınlar üçün), əәlyuma otaqları vardırmı?

4. İsti vəә soyuq su, sabun vəә dəәsmal vardırmı? 5. Kişi vəә qadınlar üçün ayrıca paltardəәyişməә otaqları vardırmı? 6. Həәr bir işçi üçün üst paltarını yerləәşdirməәyəә görəә yer (məәsəәləәn, qıfıllanan şkaf)

vardırmı? 7. İşçiləәr üçün yeməәkxana vəә s. vardırmı? 8. ƏӘsas məәişəәt tullantılarının yığılması vəә kəәnarlaşdırılması lazımi səәviyyəәdəә təәşkil

edilibmi?

22.4. Otaqların qızdırması vəә ventilyasiyası 1. Otaqlarda işləәməәk üçün əәlverişli temperatur rejimi vardırmı? 2. Günəәş düşəәn təәrəәfdəә pəәncəәrəәləәrdəә pəәrdəәləәr vardırmı? 3. Ventilyasiya kifayəәtdirmi, yəәni bir saat əәrzindəә havanın azı 6 dəәfəә təәkrar

dövriyyəәsi baş verirmi (xüsusiləә mexaniki ventilyasiyası olan otaqlarda)? 4. Ventilyasiya sistemindəә HEPA filtiri vardırmı? 5. Mexaniki ventilyasiya bioloji təәhlükəәsizlik bokslarının daxilindəә, əәtrafında vəә

sorucu şkaflarda havadəәyişməәni təәmin edirmi? 22.5. İşıqlanma 1. Ümumi işıqlanma kifayəәtdirmi (yəәni 300-400 lyuks)? 2. Laboratoriya masalarında yerli işıqlanma vardırmı? 3. Bütün yerləәr yaxşı işıqlanırmı? Otaqlarda vəә dəәhlizləәrdəә qaranlıq vəә pis işıqlanan

küncləәr vardırmı? 4. Flüresent lampalar işçi masalarının səәthinəә paraleldirmi? 5. Flüresent lampalar rəәngləәrinəә görəә balanslaşdırılıbmı? 22.6. Texniki xidməәtləәr 1. Laboratoriyanın həәr bir otağı təәhlükəәsiz iş üçün kifayəәt qəәdəәr əәlüzyuyan vəә

elektrik rozetkaları iləә təәchiz edilibmi? Qaz vəә su boruları iləә kifayəәt qəәdəәr təәmin olunubmu?

2. Qoruyucular, işıqlandırıcı cihazlar, kabelləәr, borular vəә. s üçün lazımi nəәzarəәt vəә texniki xidməәt proqramı vardırmı?

3. Nasazlıqların aradan qaldırılması işi lazımi səәviyyəәdəәdirmi?

102

4. İxtisaslaşmış mühəәndis vəә fəәhləәləәri olan (həәmçinin laboratoriya işinin xüsusiyyəәtləәri haqqında müəәyyəәn bilikləәrəә malik) daxili mühəәndislik vəә texniki xidməәt sahəәləәri vardırmı?

5. Mühəәndislik vəә təәmir xidməәti işçiləәrinin laboratoriyanın müxtəәlif otaqlarına girişinəә nəәzarəәt vəә qeydiyyat aparılırmı?

6. Daxili mühəәndislik vəә təәmir xidməәtləәri yoxdursa yerli mühəәndisləәr vəә inşaatçilar dəәvəәt olunubmu vəә onlar avadanlıqlarla vəә laboratoriyanın işi iləә tanış edilibmi?

7. Laboratoriyanın yığışdırılması üçün xidməәt sahəәsi vardırmı? 8. Laboratoriyanın müxtəәlüf otaqlarına daxil olan xadiməәləәrin nəәzarəәti vəә

qeydiyyatı aparılırmı? 9. Məәlumat-texnoloji xidməәt sahəәləәri vardırmı vəә onlar etibarlıdırlarmı? 22.7. Təәhlükəәsizlik sistemi

1. Təәhlükəәsizlik sisteminin qorunması üçün lazım gəәldikdəә risk vəә təәhlükəәləәrin keyfiyyəәtli qiyməәtləәndirilməәsi aparılıbmı?

2. Riskəә qarşı reaksiyanın planlaşdırılmasında yol veriləәn riskləәr vəә parametrləәr müəәyyəәn edilibmi?

3. Qeyri iş vaxtında laboratoriya binası etibarlı şəәkildəә bağlanılırmı? 4. Pəәncəәrəә vəә qapılar sındırılmadan qorunurmu? 5. İş aparılmayan vaxt təәhlükəәli materiallar vəә bahalı avadanlıqlar yerləәşdiriləәn otaqlar

qıfıllanırmı? 6. Beləә otaqlara (təәhlükəәli materiallar vəә bahalı avadanlıqlar yerləәşdiriləәn) girişəә

nəәzarəәt vəә qeydiyyat aprılırmı? 22.8. Yanğının qarşısının alınması

1. Yanğın siqnalizasiyası sistemi vardırmı? 2. Yanğın əәleyhinəә qapılar yaxşı vəәziyyəәtdəәdirmi? 3. Yanğını aşkar edəәn sistem yaxşı işçi vəәziyyəәtindəәdirmi vəә onun müntəәzəәm

yoxlanılması aparılırmı? 4. Yanğın siqnalizasiya stansiyaları əәlçatandırmı? 5. Bütün çıxışlar müvafiq işıqlanan işarəәləәrləә nişanlanıbdırmı? 6. Çıxışlara yaxınlaşma yolları (harada ki, birbaşa görünmür) işarəәləәnibmi? 7. Çıxışların qarşısı mebelləәrləә, cihazlarla vəә digəәr əәşyalarla kəәsilməәyibmi vəә onlar iş

vaxtı qıfıllanmayıbmı? 8. Çıxışa yaxınlaşma yolları eləә qurulmayıb ki, oraya çatmaq üçün təәhlükəәli zonadan

keçilsin? 9. Bütün çıxışlar bayıra aparırmı? 10. Personalın həәrəәkəәti vəә yanğın əәleyhinəә avadanlıqların aparılması üçün dəәhlizləәr,

keçidləәr vəә digəәr oxşar yerləәr boşdurmu? 11. Bütün yanğın əәleyhinəә avadanlıqların vəә cihazların tez tanınması üçün müvafiq

rəәngli kodu vardırmı? 12. Daşınan yanğınsöndürəәn cihazlar bütün vaxtı işləәk vəәziyyəәtdəә vəә xüsusi nəәzəәrdəә

tutulmuş yerdəә saxlanılırmı? 13. Tez alışmasına potensial təәhlükəә olan laboratoriya otaqları müvafiq yanğınsöndürəәn

cihazlarla, yaxud yanğın odeyalları iləә (böhranlı vəәziyyəәtləәrdəә istifadəә olunan) təәchiz edilibmi?

103

14. Tez alovnanan maye vəә qazların istifadəә edildiyi həәr hansı otaqda təәhlükəәli konsentrasiyaya çatana qəәdəәr buxarların çıxması üçün mexaniki ventilyasiya kifayəәt edirmi?

15. Yanğın halları üçün personal təәlim keçibmi? 22.9. Oddan təәhlükəәli mayeləәrin saxlanılması

1. Oddan təәhlükəәli çox miqdarda mayeləәrin saxlanılması üçün əәsas binadan ayrı olan otaq vardırmı?

2. Həәmin otaqda yanğın təәhlükəәsinin olmasını göstəәrəәn dəәqiq işarəә vardırmı? 3. Bu otaq əәsas binanın ventilyasiya sistemindəәn asılı olmayaraq qravitasion, yaxud

mexaniki sorucu ventilyasiya sistemi iləә təәchiz edilibmi? 4. Elektrik açarlarının hermetizasiyası, yaxud binanın xaricindəә yerləәşdirilməәsi

nəәzəәrdəә tutulubmu? 5. Qığılcımdan buxarın alışmasının qarşısını almaq üçün binanın daxilindəә olan

işıqlandırıcı cihazlar hermetikləәşdirilibmi? 6. Oddan təәhlükəәli mayeləәr yanmayan materiallardan düzəәldilmiş ventilyasiya olunan

müvafiq qablarda saxlanılırmı? 7. Qabların içindəә olan mayeləәrin adı etiketdəә düzgün göstəәrilibmi? 8. Oddan təәhlükəәli mayeləәr binadan kəәnarda yerləәşdirilibmi vəә onların yaxınlığında

yanğınsöndürəәn cihazlar, yaxud yanğın üçün odeyallar vardırmı? 9. Oddan təәhlükəәli mayeləәrin saxlanıldığı otağın daxilindəә vəә xarici təәrəәfindəә görünəәn

yerdəәn «siqaret çəәkməәk olmaz» sözləәri yazılmış lövhəә asılıbmı? 10. Laboratoriya otaqlarında oddan təәhlükəәli mayeləәrin yalnız minimal miqdarı

saxlanılırmı? 11. Onlar xüsusi olaraq təәchiz edilmiş oddan təәhlükəәli maddəәləәrin saxlanılması üçün

nəәzəәrdəә tutulan bokslarda yerləәşdirilibləәrmi? 12. Bu bokslar «yana biləәn mayeləәr – oddan təәhlükəәlidir» sözləәri yazılmış göstəәrici iləә

təәchiz edilibmi? 13. Personala oddan təәhlükəәli mayeləәrin düzgün istifadəәsi vəә daşınmasına görəә təәlim

keçirilibmi?

22.10. Sıxılmış vəә maye qazlar 1. Daşına biləәn həәr bir qaz konteyneri içəәrisindəә olan maddəәyəә uyğun olaraq

işarəәləәnibmi vəә bunun üçün konteynerin üzəәrindəә rəәngli kod vardırmı? 2. Maye qaz balonları vəә həәmçinin onların yüksəәk təәzyiqi üçün nəәzəәrdəә tutulan

klapanlar vəә reduksion klapanlar müntəәzəәm olaraq yoxlanılırmı? 3. Reduksion klapanlar üçün müntəәzəәm olaraq texniki xidməәt göstəәrilirmi? 4. Balondan istifadəә zamanı ona təәzyiqin çıxarılması üçün ğurğu birləәşdirilirmi? 5. Balonlar istifadəә olunmadıqda, yaxud daşındıqda qoruyucu kalpaklar üstündəә

olurmu? 6. İçəәrisindəә sıxılmış qaz olan balonlar aşmadan (xüsusiləә bəәdbəәxt hadisəәləәr zamanı)

etibarlı şəәkildəә qorunurmu? 7. Balonlar vəә maye qaz saxlanılan rezervuarlar istilik məәnbəәyindəәn

kəәnarlaşdırılırmı? 8. Personala sıxılmış vəә maye qazların düzgün istifadəәsi vəә daşınmasına dair təәlim

keçirilirmi?

104

22.11. Elektrik təәhlükəәsizliyi 1. Bütün yeni elektrik qurğuları, həәmçinin bütün dəәyişiklikləәr, modifikasiyalar vəә

mövcud elektrik avadanlıqları elektrik təәhlükəәsizliyi üçün nəәzəәrdəә tutulan milli təәləәbləәrəә uyğun gəәlirmi?

2. Daxili elektrik xəәttinin torpağa birləәşdirməә keçiricisi vardırmı (yəәni üç xəәtli sistem)?

3. Laboratoriyanın bütün şəәbəәkəәsi avtomatik elektrik açarları iləә təәchiz edilibmi? Qısa elektrik qapanmalarına qarşı torpağa cəәrəәyan ötürücüsü iləә təәchiz edilibmi?

4. Bütün elektrik cihazları eksperimental laboratoriyalarda sınaqdan keçibmi? 5. Avadanlıqlara birləәşdiriləәn bütün elastiki naqilləәr lazımi uzunluqdadırmı,

zəәdəәləәnməәyibmi vəә həәr hansı bir hissəәsindəә calaq varmı? 6. Həәr bir elektrik rozetkası yalnız bir cihaz üçün istifadəә olunurmu?

22.12. Fəәrdi müdafiəә

1. Bütün personal normal iş üçün təәləәb olunan vəә müvafiq tipdəә olan lazımi materiallardan tikilmiş müdafiəә paltarı iləә (məәsəәləәn, xalatla, kombinezonla, önlükləә, əәlcəәkləәrləә) təәmin edilibmi?

2. Təәhlükəәli kimyəәvi maddəәləәrləә, həәmçinin radioaktiv vəә kanserogen materiallar iləә işləәməәk üçün əәlavəә müdafiəә paltarı (kimyəәvi maddəәləәr iləә işləәməәk vəә bu maddəәləәr dağıldıqda onun nəәticəәləәrinin ləәğvi üçün rezin önlük vəә əәlcəәkləәr; avtoklavın vəә sobanın boşaldılması üçün istiyəә davamlı əәlcəәkləәr) vardırmı?

3. Müdafiəә eynəәkləәri vəә sipəәrləәri vardırmı? 4. Gözləәrin yuyulması üçün məәntəәqəә vardırmı? 5. Dəәrinin təәcili yuyulması üçün duşlar vardırmı? 6. Radiasion müdafiəә vasitəәləәri, o cümləәdəәn istifadəәdəә olan dozimetrləәr milli vəә

beynəәlxalq standartlara uyğundurmu? 7. Respiratorlar vardırmı, onlar müntəәzəәm olaraq təәmizləәnirmi? Dezinfeksiya işi

aparılırmı vəә ona nəәzarəәt olunurmu, respiratorlar təәmiz sanitar şəәraitdəә saxlanılır-larmı?

8. Müxtəәlif respiratorlar müvafiq filtrləәrləә məәsəәləәn, mikroorqanizmləәri saxlayan HEPA filtrləәri iləә, qaz vəә hissəәcikləәrəә görəә olan filtrləәrləә təәchiz edilibmi?

9. Respiratorlar uyğunluq sınağından keçibləәrmi?

22.13. Personalın sağlamlığı vəә təәhlükəәsizliyi 1. Peşəәkar səәhiyyəә xidməәti vardırmı? 2. Lazım olan yerdəә ilk tibbi yardım üçün dəәst vardırmı? 3. İlk tibbi yardım etməәk üçün ixtisaslı mütəәxəәssisləәr vardırmı? 4. Bu mütəәxəәssisləәr böhranlı vəәziyyəәtləәrdəә (hansı ki, laboratoriyada baş verəә biləәr,

məәsəәləәn aşılandırıcı kimyəәvi maddəәləәrləә təәmas, təәsadüfəәn zəәhəәrli maddəәləәrin vəә infeksion materialların udulması) ilk tibbi yardım etməәk üsullarını öyrəәnibləәrmi?

5. Qeyri-laboratoriya işçiləәri, məәsəәləәn xadiməәləәr vəә müdiriyyəәt laboratoriyanın potensial təәhlükəәləәri vəә orada olan materiallar haqqında təәlimatlandırılıblarmı?

6. İlkin tibbi yardım üzrəә mütəәxəәssisləәrin, telefon nömrəәləәri göstəәrilməәkləә təәcili yardım xidməәtinin vəә s. ünvanını göstəәrəәn dəәqiq məәlumatlar göstəәricisi görünəәn bir yerdəәn asılıbmı?

105

7. Reproduktiv yaşında olan qadınlar müəәyyəәn mikroorqanizmləәrləә, kanserogen maddəәləәrləә, mutagenləәrləә vəә terotogenləәrləә iş zamanı baş verəә biləәcəәk nəәticəәləәr barəәdəә xəәbəәrdar edilibləәrmi?

8. Reproduktiv yaşında olan qadınlar məәlumatlandırılıblarmı ki, əәgəәr onlar hamiləәdirləәrsəә bu barəәdəә laboratoriya rəәhbəәrinəә məәlumat verməәlidirləәr ki, o alternativ işəә keçirilsin?

9. Laboratoriya işi iləә birbaşa əәlaqəәdar olan immunizasiya proqramı vardırmı? 10. Vəәrəәmləә əәlaqəәdar, yaxud digəәr materiallarla işləәyəәn personal üçün təәləәb olunan

müayinəәləәrin (dəәri sınağı vəә rentgenoloji müayinəә) aparılmasına görəә lazımi avadanlıqlar vardırmı?

11. Xəәstəәlikləәrin vəә bəәdbəәxt hadisəәləәrin lazımi qeydiyyatı aparılırmı? 12. İşdəә baş verəә biləәcəәk təәhlükəәləәrin azaldılması üçün xəәbəәrdarlıqedici işarəәləәrdəәn

istifadəә edilirmi? 13. Bioloji təәhlükəәsizliyin lazımi praktikası üzrəә personal təәlim keçibmi?

22.14. Laboratoriya avadanlıqları

1. Sertifikasiya olunmuş bütün avadanlıqlar istifadəә üçün təәhlükəәsizdirmi? 2. Avadanlıqlara texniki xidməәtdəәn öncəә dekontaminasiya prosedurları aparılırmı? 3. Bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında vəә sorucu şkaflarda müntəәzəәm olaraq sınaq vəә

texniki xidməәt aparılırmı? 4. Yüksəәk təәzyiqləә işləәyəәn avtoklav vəә digəәr cihazlarda müntəәzəәm olaraq yoxlama

aparılırmı? 5. Sentrifuqaların stəәkan vəә rotorları müntəәzəәm olaraq yoxlanılırmı? 6. HEPA filtrləәri müntəәzəәm olaraq dəәyişdirilirmi? 7. Dəәrialtı inyeksiya üçün iynəәləәrin əәvəәzinəә pipetkadan istifadəә olunurmu? 8. Çatı olan vəә qırıq şüşəә qablar həәmişəә atılırmı, istifadəә olunurmu? 9. Sınmış şüşəә üçün təәhlükəәsiz konteynerləәr vardırmı? 10. İmkan daxilindəә şüşəә əәvəәzinəә plastikdəәn istifadəә edilirmi? 11. İynəәləәrin utilizasiyası üçün konteynerləәr vardırmı vəә onlardan istifadəә edilirmi?

22.15. İnfeksion materiallar

1. Nümunəәləәr təәhlükəәsiz şəәraitdəә qəәbul edilirmi? 2. Daxil olmuş materialların qeydiyyatı aparılırmı? 3. Nümunəәləәr bioloji təәhlükəәsizlik bokslarında ehtiyatla (qutunun zəәdəәləәnməәməәsi vəә

duru materialların dağılmaması üçün) açılırmı? 4. Nümunəәləәrin açılması zamanı əәlcəәkləәrdəәn vəә digəәr qoruyucu paltarlardan istifadəә

edilirmi? 5. Personal milli, yaxud beynəәlxalq qaydalara uyğun olaraq infeksion materialların

daşınması üzrəә təәlim keçibmi? 6. İşçi səәthləәri təәmiz vəә qaydasında saxlanılırmı? 7. İşləәnilmiş infeksion materialların kəәnarlaşdırılaraq təәhlükəәsiz şəәraitdəә məәhv

edilməәsi həәr gün, yaxud tez-tez aparılırmı? 8. Bütün işçiləәr bilirləәrmi ki, içəәrisindəә material olan qabın zəәdəәləәnməәsi, kultura vəә

infeksion materialın dağılması zamanı nəә etməәk lazımdır? 9. Sterilizatorların işinəә müvafiq kimyəәvi, fiziki vəә bioloji indikatorlarla nəәzarəәt

edilirmi? 10. Sentrifuqaların dekontaminasiyası müntəәzəәm olaraq aparılırmı?

106

11. Hermetik bağlı stəәkanları olan sentrifuqalar vardırmı? 12. Lazımi dezinfeksiyaedici vasitəәləәrdəәn istifadəә edilirmi? Onlardan düzgün istifadəә

edilirmi? 13. İzolyasiya olunmuş (3-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi) vəә maksimal izolyasiya

olunmuş (4-cü bioloji təәhlükəәsizlik səәviyyəәsi) laboratoriyalarda işləәyəәn personal xüsusi hazırlıq keçibmi? 22.16. Kimyəәvi vəә radioaktiv maddəәləәr

1. Uyuşmayan kimyəәvi maddəәləәrin saxlanılması vəә onlarla davranış lazımi səәviyyəәdəә izolyasiya olunubmu?

2. Adı vəә xəәbəәrdarlıqlar göstəәrilməәkləә bütün kimyəәvi maddəәləәrin düzgün etiketi vardırmı?

3. Kimyəәvi təәhlükəә haqqında xəәbəәrdarlıq işi görünəәn bir yerdəә yerləәşdirilibmi? 4. Kimyəәvi maddəәləәrin dağılması iləә əәlaqəәdar olan nəәticəәləәrin ləәğvi üçün yığımlar

vardırmı? 5. Kimyəәvi maddəәləәrin dağılması hallarında müvafiq təәdbirləәrin görülməәsi üzrəә

personal təәlim keçibmi? 6. Oddan təәhlükəәli materiallar minimal miqdarda düzgün vəә təәhlükəәsiz olaraq

müvafiq otaqlarda saxlanılırmı? 7. Flakonların daşınması üçün araba vardırmı? 8. Rəәhbəәrliyəә məәlumat verməәk üçün radioasion təәhlükəәsizliyəә cavabdeh olan şəәxs

lazım olan məәlumatlara malikdirmi? 9. Radioaktiv materiallar iləә təәhlükəәsiz işləәməәk üçün personal müvafiq hazırlıqdan

keçibmi? 10. Radioaktiv materialların saxlanılması vəә istifadəәsi haqqında lazımi qeydiyyat

aparılırmı? 11. Şüalanmadan qorunmaq üçün ekranlar vardırmı? 12. Fəәrdi şüalanma dozasına nəәzarəәt edilirmi?

107

ƏӘLAVƏӘ 1

İlk tibbi yardım

İlk yardım zəәrəәrçəәkmiş şəәxsəә köməәk etməәk üçün hadisəә baş verəәn yerdəә tibbi

yardımın göstəәrilməәsi üzrəә təәcili vəә ixtisaslaşdırılmış ümumi təәdbirləәrin görülməәsindəәn ibarəәtdir. Bu – həәkim gəәləәnəә qəәdəәr vəә onun zəәdəәnin lazımi işləәnməәsini aparmasına qəәdəәr zəәrəәrçəәkmiş şəәxsəә köməәk göstəәrilməәsindəәn ibarəәtdir.

İlk yardım göstəәrməәk üçün minimal yığım vasitəәləәrinəә ilk tibbi yardım dəәsti, qoruyucu paltarı, ilk yardım göstəәrəәn şəәxsin təәhlükəәsizliyini təәmin etməәk üçün avadanlıq vəә həәmçinin gözləәri yumaq üçün lazım olan avadanlıq daxildir.

İlk tibbi yardım dəәsti İlk tibbi yardım dəәsti eləә materialdan hazırlanmalıdır ki, onun içəәrisindəәki

preparatları tozdan vəә rütubəәtdəәn qorusun. O görünəәn bir yerdəә saxlanılmalı vəә asan tanınan olmalıdır. Beynəәlxalq konvensiyaya uyğun olaraq ilk tibbi yardım dəәsti yaşıl fonda ağ rəәngli xaç işarəәsi iləә nişanlanmalıdır.

İlk tibbi yardım dəәstindəә aşağıdakılar olmalıdır: 1. Ümumi xarakterli məәlumatlar yazılmış qoşma-vəәrəәq 2. Müxtəәlif ölçülü fəәrdi steril sarğı paketi 3. Gözləәr üçün steril yastıqcıqlı sarğı 4. Üçbucaq sarğı 5. Yara üçün steril örtük 6. Təәhlükəәsiz sancaqlar 7. Dəәrman vasitəәləәri iləә ilkin olaraq işləәnməәyəәn yaralar üçün steril sarğı

materialları yığımı 8. İlk tibbi yardım etməәk üçün ümumi qəәbul edilmiş təәlimat (məәsəәləәn, Beynəәlxalq

Qırmızı Xaç Cəәmiyyəәti təәrəәfindəәn nəәşr olunan).

İlk yardım göstəәrməәk üçün üzü qoruyan avadanlıqlara daxildir: 1. Təәnəәffüs reanimasiyası üçün qurğu «Ağız-qurğu-ağız» 2. Qan iləә yoluxmadan qorunmaq üçün əәlcəәkləәr vəә digəәr vasitəәləәr 3. Qanın dağılması iləә əәlaqəәdar olan nəәticəәləәrin ləәğvi üçün yığım (dezinfeksiya vəә

sterilizasiya bölməәsinəә bax). Bundan başqa, gözləәri yumaq üçün lazım olan avadanlıqlar hazır vəәziyyəәtdəә saxla-

nılmalı vəә personala bu avadanlıqlardan istifadəә qaydaları öyrəәdilməәlidir.

108

ƏӘLAVƏӘ 2

Personalın immunizasiyası

Həәr bir elmi təәdqiqatçı iləә müəәyyəәn maddəәləәrləә əәlaqəәdar olan təәhlükəәləәri həәrtəәrəәfli müzakirəә etməәk lazımdır. Beləә maddəәləәr iləә işəә başlamazdan öncəә müxtəәlif vaksinləәrin, yaxud terapevtik vasitəәləәrin (məәsəәləәn, antibiotikləәrin) mövcudluğu vəә effektliliyi qiyməәtləәndirilməәli (işləәdiləәn maddəәləәrin işçiyəә təәsir etdiyi hallarda istifadəә etməәk üçün) vəә bunlar üçün lisenziyanın olub-olmaması müəәyyəәnləәşdirilməәlidir. Bəәzi işçiləәrdəә əәvvəәlləәr aparılmış immunizasiya nəәticəәsindəә, yaxud onlarda həәmin infeksiyanı keçirməәsi iləә əәlaqəәdar, qazanılmış immunitet ola biləәr.

ƏӘgəәr həәr hansı vaksin, yaxud anatoksin mövcuddursa vəә həәmin ölkəәdəә lisenziya alınıbsa, onda onu təәhlükəәli maddəәləәrin ehtimal olunan təәsirini qiyməәtləәndirdikdəәn vəә həәr bir işçinin sağlamlığının kliniki qiyməәtləәndirilməәsi aparıldıqdan sonra təәtbiq etməәk olar.

Həәmçinin yoluxma hadisəәsi baş verdikdəә yardım göstəәrməәk üçün xüsusi vasitəәləәrləә təәminat olmalıdır.

109

ƏӘLAVƏӘ 3

Bioloji təәhlükəәsizlik sahəәsindəә ÜST-ın əәməәkdaşlıq edəәn məәrkəәzləәri

Təәdris kursları, yardımçı vasitəәləәr vəә materiallar haqqında olan məәlumatları aşağıda

göstəәriləәn məәrkəәzləәrdəәn həәr hansı birinəә müraciəәt etməәkləә almaq olar: • Bioloji təәhlükəәsizlik proqramı, Ümumdünya Səәhiyyəә Təәşkilatının infeksion

xəәstəәlikləәr, epidemioloji nəәzarəәt vəә cavab həәrəәkəәtləәri üzrəә şöbəәsi; • ÜST bioloji təәhlükəәsizlik üzrəә əәməәkdaşlıq məәrkəәzi, infeksion xəәstəәlikləәrəә

nəәzarəәt üzrəә İsveç institutu; • ÜST bioloji təәhlükəәsizliyin texnologiyası vəә məәsləәhəәtləәşməә üzrəә əәməәkdaşlıq

məәrkəәzi, laboratoriya təәhlükəәsizliyi şöbəәsi, Kanada Səәhiyyəә Nazirliyi; • ÜST Bioloji təәhlükəәsizlik sahəәsindəә təәtbiqi proqram vəә təәlim üzrəә əәməәkdaşlıq

məәrkəәzi, Səәhiyyəә vəә təәhlükəәsizlik şöbəәsi, xəәstəәlikləәrləә mübarizəә vəә onların profilaktikası məәrkəәzləәri;

• ÜST bioloji təәhlükəәsizlik sahəәsindəә təәtbiq ediləәn proqram vəә müayinəәləәr üzrəә əәməәkdaşlıq məәrkəәzi, peşəә səәhiyyəәsi vəә təәhlükəәsizlik şöbəәsi;

• ÜST bioloji təәhlükəәsizlik sahəәsi üzrəә əәməәkdaşlıq məәrkəәzi, Viktoriya şəәhəәrindəә yerləәşəәn infeksion xəәstəәlikləәrin Meteroloji laboratoriyası.

110

ƏӘLAVƏӘ 4

Avadanlıqlarla əәlaqəәdar olan təәhlükəәsizlik

Avadanlıqların bəәzi növləәri iləә iş zamanı mikrobioloji təәhlükəә baş verəә biləәr. Bioloji təәhlükəәnin qarşısını almaq, yaxud azaltmaq üçün xüsusi avadanlıqlar işləәnib hazırlanmışdır (təәhlükəәsizliyi təәmin etməәk üçün avadanlıqlar bölməәsinəә bax).

Potensial təәhlükəәli avadanlıqlar Cəәdvəәl A4-1-dəә təәhlükəә yarada biləәn avadanlıq növləәri vəә həәrəәkəәtləәr vəә həәmçinin

beləә təәhlükəәləәrin aradan qaldırılması, yaxud azaldılması yolları göstəәrilmişdir. Cəәdvəәl A4-1

Potensial təәhlükəәli avadanlıq növləәri vəә həәrəәkəәtləәr

Avadanlığın növü Təәhlükəәləәr Təәhlükəәləәri aradan qaldırmaq, yaxud azaltmaq üçün təәdbirləәr

Dəәrialtı inyeksiya üçün iynəәləәr

Təәsadüfi inokulyasiya, aerozolların əәməәləә gəәlməәsi, yaxud dağılma

• İynəәyəә kolpak geydirməәməәk vəә onları sıxmamaq

• İynəәnin şprisdəәn çıxmamasının qarşısını almaq üçün iynəәni bloklaşdıran qurğusu olan sprisləәrdəәn, yaxud birdəәfəәlik şprisləәrdəәn (hansılarda ki, iynəә şprisəә bitişikdir) istifadəә etməәli

• Lazımi laboratoriya texnologiyasını təәtbiq etməәk, məәsəәləәn:

- Şprisi ehtiyatla doldurmaq lazımdır ki, hava qabarcıqlarının vəә inokulyatın köpükləәnməәsi minimuma endirilsin

- Şprisdəәn infeksion mayeləәrin qarışdırılması üçün istifadəә etməәkdəәn çəәkinməәli; əәgəәr bu edilirsəә, onda nəәzarəәt etməәk lazımdır ki, iynəәnin ucu həәmişəә qabın içəәrisindəәki mayedəә olsun vəә kəәskin həәrəәkəәtləәrdəәn çəәkinməәk lazımdır.

- İynəәni rezin tıxaclı qabdan çıxarmazdan öncəә, iynəә vəә tıxac müvafiq dezinfeksiyaedici vasitəәdəә isladılmış pambıq tampona bükülməәlidir.

- Maye qalığı vəә hava qabarcığı şaquli vəәziy-yəәtdəә yerləәşdirilmiş şprisdəәn müvafiq dezin-feksiyaedici vasitəәdəә isladılmış tampona, ya-xud içəәrisindəә pambıq olan kiçik flakona tökülür.

• İnfeksion materiallar iləә aparılan bütün əәməәliyyatları bioloji təәhlükəәsizlik boksunda

111

həәyata keçirməәk lazımdır. • İnokulyasiya zamanı heyvanları möhkəәm

tutmaq lazımdır. İntranazal vəә peroral inokulyasiyalarda küt iynəәləәrdəәn istifadəә etməәk lazımdır. Bioloji təәhlükəәsizlik boksundan istifadəә edilməәlidir.

• İstifadəәdəәn sonra avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirməәk vəә düzgün utilizasiyanı təәmin etməәk. Birdəәfəәlik şprisləәrdəәn istifadəә etdikdəә avtoklavda zəәrəәrsizləәşdirməәdəәn öncəә iynəәni şprisdəәn ayırmaq lazım deyil.

Sentrifuqalar Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi, sıçrama, iynəә vəә kapsul iləә zəәdəәləәnməә

• Hermetik bağlanan stəәkanlardan (qoruyucu örtük), yaxud hermetik rotorlardan istifadəә et-məәli. Stəәkan, yaxud rotorlar aerozolların çök-məәsindəәn sonra (30 dəәqiqəәdəәn sonra), yaxud bioloji təәhlükəәsizlik boksunda açılmalıdır.

Ultrasentrifuqalar Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi, sıçrama, iynəә vəә kapsul iləә zəәdəәləәnməә

• HEPA filtri sentrifuqa iləә vakuum nasosunun arasına qoyulmalıdır.

• Həәr rotorda əәməәliyyatın aparılma vaxtını göstəәrməәk üçün qeydiyyat jurnalı tutulmalıdır vəә mexaniki sınma riskini azaltmaq üçün pro-filaktiki texniki xidməәt həәyata keçirilməәlidir.

• Stəәkan vəә rotorlar bioloji təәhlükəәsizlik boksunda doldurulub boşaldılmalıdır

Anaerob qablar Partlayış, infeksion materialların sıçraması

• Katalizatorun əәtrafında olan metal kapsulun tamlığına diqqəәt yetirməәli

Eksikatorlar Partlayış, qırıntıla-rın əәtrafa səәpəәləәn-məәsi, infeksion ma-terialların sıçraması

• Bəәrk məәftildəәn düzəәldilmiş qəәfəәsəә yerləәşdi-rməәli

Homogenizatorlar vəә toxuma xırdalayıcıları

Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi, sızma vəә konteynerin sınması

• ƏӘməәliyyatın aparılması vəә avadanlığın açılması bioloji təәhlükəәsizlik boksunda həәyata keçirilməәlidir

• Rotor podşipnikləәri vəә dairəәvi döşəәkçəәdəәn ibarəәt xüsusi modeldəәn istifadəә etməәli ki, bu da sızmadan vəә «stomaker» tipli homogeni-zatoru qoruyur.

• Qarışdırıcının qabı 30 dəәqiqəә gözləәdikdəәn sonra açılmalıdır ki, bu vaxta qəәdəәr aerozol dumanı çöksün. Aerozol kondensasiyası üçün dondurma

• Mexaniki toxuma xırdalayıcılardan istifadəә etdikdəә, sınaq şüşəәsini absorbsiya olunan tamponla tutmaq lazımdır.

Sonikatorlar, ultrasəәs

Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi, eşitməәnin

• ƏӘməәliyyatın aparılması vəә avadanlığın açılması bioloji təәhlükəәsizlik boksunda

112

təәmizləәyiciləәri pisləәşməәsi, dermatitləәr

həәyata keçirilməәlidir • Subharmonik təәsirdəәn qorunmaq üçün

izolyasiya təәmin olunmaıdır • Dəәrini yuyucu vasitəәləәrin kimyəәvi təәsirindəәn

qorumaq üçün əәlcəәk geyilməәlidir Qarışdırıcılar, şeyker-ləәr vəә kultura üçün qarışdırıcılar

Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi, sıçrama vəә dağılma

• ƏӘməәliyyat bioloji təәhlükəәsizlik boksunda, yaxud ilkin izolyasiyanı təәmin edəә biləәn otaqda aparılmalıdır.

• Etibarlı, möhkəәm burulub bağlanan qapağı vəә çıxış deşiyi iləә, lazım gəәldikdəә isəә filtrləә təәchiz edilmiş kultura qablarından istifadəә edilməәlidir

Sublimasion qurutma üçün aparat (liofilizatorlar

Aerozolların əәməәləә gəәlməәsi vəә birbaşa təәmasla yoluxma

• Bütün aparatın hermetizasiyası üçün həәlqəәvari konnektordan istifadəә edilməәlidir.

• Vakuum xəәttinin qorunması üçün hava filtrindəәn istifadəә edilməәlidir.

• Yetəәrli dekontaminasiya metodundan (məәsəәləәn, kimyəәvi) istifadəә edilməәlidir.

• Metallik səәthi vəә buxar kondensatoru olan rütubəәti saxlayan cihaz quraşdırılmalıdır.

• Şüşəәdəәn hazırlanmış bütün vakuum qabları çata görəә diqqəәtləә yoxlanılmalıdır. Vakuumla işləәməәk üçün nəәzəәrdəә tutulan yalnız şüşəә qablardan istifadəә edilməәlidir

Su hamamları Mikroorqanizmləәrin bitməәsi. Natrium azid bəәzi metallarla birlikdəә partlayış təәhlükəәsi olan bir-ləәşməәləәr əәməәləә gəәtirir.

• Müntəәzəәm olaraq təәmizləәməә vəә dezinfeksiya aparılmalıdır

• Mikroorqanizmləәrin bitməәməәsi üçün natrium aziddəәn istifadəә edilməәməәlidir.

Mikrobioloji təәhlükəәləәrdəәn başqa, avadanlıqlarla əәlaqəәdar olan təәhlükəәləәr dəә

əәvvəәlcəәdəәn müəәyyəәn edilməәli vəә qarşısı alınmalıdır. Cəәdvəәl A4-2-dəә bəәzi hadisəәləәrin səәbəәbləәri göstəәrilmişdir.

113

Cəәdvəәl A4-2 Avadanlıqlarla əәlaqəәdar olan nisbəәtəәn çox yayılmış hadisəәləәrin səәbəәbləәri

Hadisəә Hadisəәnin səәbəәbi Təәhlükəәnin aradan qaldırması, yaxud azaldılması üçün təәdbirləәr

Layihəәdəә, yaxud konstruksiyada səәhvləәr • Milli standartlara uyğun olaraq İnkubatorlarda

elektrikdəәn əәməәləә gəәləәn yanğınlar Elektrik şoku

Son dəәrəәcəә yüksəәk tempera-turu olan halda söndürülməә təә-min edilməәmişdir. Etibarlı şəә-kildəә torpağa birləәşdirilməәyib

Düzgün olmayan istifadəә • Personalın öyrəәdilməәsi vəә nəәzarəәt

edilməәsi • Personalın öyrəәdilməәsi vəә nəәzarəәt

edilməәsi

Senrifuqa iləә əәlaqəәdar hadisəә Anaerob inkubatorun partlaması

Stəәkanlar rotorların şarnirləә-rindəә balanslaşdırılmamışdır. Nəәzəәrdəә tutulmayan qazın isti-fadəә olunması

Düzgün olmayan davranış • Xüsusi olaraq nəәzəәrdəә tutulan

avadanlıqdan istifadəә edilməәlidir • Aşağı temperaturda alışa biləәn

həәlledici vəә ekstratlar yalnız qığılcım partlayışından müdafiəә olunan soyuducu, yaxud boksda saxlanılmalıdır.

Məәişəәt tipli vakuum qabında partlayış Məәişəәt tipli soyudu-cuda partlayış

Maye azotun qeyri-düzgün daşınması Təәhlükəәli kimyəәvi maddəә qığılcım partlayışından müdafiəә olunan konteynerdəә (məәsəәləәn, dietil-efir burulan qapağında çatı olan qabda saxlanılmışdır) saxlanılmır

Lazımi texniki xidməәtin olmaması • Personalın öyrəәdilməәsi vəә nəәzarəәt Alov fotometrindəә yanğın

Texniki xidməәt zamanı hissəә-ləәrinin düzgün yığılmaması