154 kv'luk Enerji Nakil HatlarındaKullanılan Kafes Direkler

Etıbank'ın tesis ettirdiği 154 kV. ve 66 kv.luk hatlarda umumiyetle bir tip standardizas-yonu yapılmıştır. Çift devreler daima aynı di-rek üzerinde ve klâsik piramit tipte ve tekdevrelerde beşik tipinde tertiplenmişlerdir.

Nazım DOĞANT Müh.

Ancak hattı inşa eden firmadan firmaya di-reklerin boyutlan biraz değişmektedir ki muh-telif hatlar için bu boyutlar aşağıki tablolardagösterilmişlerdir •

Çatalağzı - KandilliEreğli - KandilliAdapazarıAdapazarıAdapazarıÇatalağzıHırfanlı -Paşalar -

- Ümraniye- Paşalar- Sarıyar

- Karabük

ÇİFT

2fm.

5,05,648,536,208,67

Kırıkkale - Ankar?Tunçbilek

İzmir - ManisaTunçbilek - Kütahya

AdapazanOsmancaPaşalar -Paşalar -Sarıyar -KırıkkaleKütahyaBalıkesir

6,40

6,60

TEK

- Osmanca- EreğliEskişehirBursaAnkara- Karabük

- Afyon- Manisa

İzmir - KemerBalıkesir - Edremit

DEVRELİ HATLAR

2 gm.

5,06,86

10,678,00

10,97

8,20

• 8,4

D İ

2 hm.

5,05,648,536,808,67

7,00

7,2

R E

bm.

1,03,355,183,003,66

3,15

3,30

DEVRE Ll HATLAR

fm.

7,017,01

7,1

7,2 '

7,3

D İ R

hm.

7,017,01

5,90

5,9

6,1

K

cm.

2,63,054,654,004,50

4,15

4,1

E K

bm.

3,893,89

2,00

1,7

1,9

d

m.

2,62,744,194,004,04

4,15\-

4,1

c

18,2918,29

20,55

19,30

19,80

em.

1314,6318,9019,0017,37

17,9

19,30

154 kvluk Enerji nakil hatlarımızda kul-lanılan pilonlan (Kafes direkler) başlıca dörtgruba ayırabiliriz.

84

1—400 mm5 lik ACSR (Alüminyum - Çe-lik) kablolar için çift devre taşıyan pilonlarT-R-V7-Z ve H-G-J tipleri.

E M M. 35-36

2 — 240 mm1 lık ACSR (Alüminyum - çe-lik) kablolar için tek devreli puanlar A-B-C-D tipleri.

3 — 240 mm- lık ACSR (al - st) kablolariçin çift devreli pılonlar E-F-N-P tipleri.

4 — 170 mm- lik ACSR (al-st) kablolariçin tek devreli pilonlar O-S-L-K tipleri.

DirekJıer normal direk açıklığı 350 m. ola-rak, Türk standartlarına göre hesaplanmış-lardır.

Dört madde halinde bahsedilen her gurup,kendi arasında hafıi taşıyıcı, ağır taşıyıcı,durdurucu, ağır durdurucu v.s. tiplere ayrılır-lar

a) Hafif taşıyıcı tipler : Normal duz açık-lıklarla, ufak hat sapmalarında ve kısa açık-lıklarda (5) dereceye kadar hat sapmaları olanyerlerde,

b) Ağır taşıyıcı tipler: Uzun, düz açık-lıklar üe ufak sapmalı uzun açıklıklar vekısa açıküklı (15) dereceye kadar sapma-larda,

c) Durdurucu tipler : Fazla uzun açıklık-lar ile (15) dereceden büyük sapmalarda vehat güzergâhı boyunca arazı durumuna göre(5-10) taşıyıcı direkten sonra,

d) Nihayet direği: Hattın- başında, ortave sonunda, ayrıca keskin dönüşlerde çevir-me direği olarak (durdurucu olarak) kullanı-lır.

Nihayet direkleri hattın çekme kuvvetle-rini tek taraflı olarak taşıyabilecek şekildehesaplanmışlardır.

Şimdi yukarıda bahsetmiş olduğumuz pi-lon guruplarından kısaca bahsedelim:

1 — 400 mm2 lik ACSR (Al-st) kablo-dan çift devre taşıyan T-R-W-Z tiplerindenT Taşıyıcı; R ağır Taşıyıcı, W : Durdurucu,Z : Ağır Durdurucu olarak kullanılmaktadır-lar. •

Bu tiplerden herbirıni kendi aralarındaboy bakımından muhtelif uzunluklar arzede-cek şekilde sınıflanmışlardır. Misal olarak Rtipi direği alırsak.

R ± O ra nısbeten, R — 3 tipi (3) m; R — 6tipi (6) m kısa; R + 3 tipi (3) m; R + 6 ti-pi de (6) m. uzundur. Direk arası meşalesineve arazi durumuna göre bunlardan boy bakı-mından'müsait olanı kullanılır.

(Şekil 1) de bu gruba ait lüzumlu boyutlarharflendirilerek arka sayfadaki cetvelde de-ğerlen yazılmıştır.

KULLANILAN NAKİLLERİN EVSAFI

MateriyalTertip Şekli (örgü)Alüminyum kesitÇelJk kesitToplam kesitAğırlıkToplam çapKopma MukavemetiElâstik ModülIsı uzama katsayısı20 C deki Rezistans

•795000 CM400. m<m2

ACSR26/4.44 Al+ 7/3,45 st

402.558 mm 2

65.437 »468 »1,644 Kg./m28,11 mm.12986 Kg.

• 7800 Kg/mm2

19.2 x 10-6 /C°0.0727 ohm/km

477000 CM240 mm 1

ACSR26/3 44 Al+ 7/2,68 st

241,648 mmF39,487 »

281,1 »0,988 Kg/m21,8 mm.8270 Kg.7800 Kg/mm2

19,2 x ı 0 ~ 6 /C°0,1212 ohm/km

366400 CM170 mm!2

ACSR26/2.89 Al + 7/2,25 St

170.552 mm e

27.833 »198.4 »0,697 Kg/m18,31 mm.6000 Kg.7800 Kg/mm2

19,2 x 10-8 /C°0,1716 ohm/km

KORUMA TELİNİN EVSAFI

MateriyalTertip Şekli (örgü)KesitAğırlıkÇapKopma mukavemetiElâstik ModtSlIsı uzama katsayısı20° C deki Rezistans

Galvanizli Çelik Tel (örgülü)19 p 2,22 mm.73,543 mm 2

' 0,595 Kg/m11,10 mm.8640 Kg.20000 Kg/mm2

12 x 10-« / C°2 ohm/Km.

E M M 36-36 ' 85

T-R-W-Z TİPLERİNE AİT BOYUTLAR

Direk tipi

T ± OB±Ow±oz ±o

a

29,3530,4029,3529,35

b

3,154,105,305,30

c

4,154,204,154.15

d

4,154,204,154,15

e

17,9017,9015,7515,75

f

3,203,703,203,90

S

4,104,604,104,90

h

3,504,003,504,20

i

0,901,001,201,60

a : harfi (T ± o, R ±O, W ± O, Z ± O) nor-mal tiplerin toprak seviyesinden itibaren boy-larını göstermektedir. Bu uzunluktan diğertiplerin uzunluğuna şöyle geçilir

Misal:

Z — 3 ün

T + 6nın

R — 6 nın

boyu 29,35 — 3.00 = 26,35 m.

» 29,35 + 6,00 = 35,35 mı

» 30,40 — 6,00 = 24,40 m.

A : Taşıyıcı, B : Ağır taşıyıcı, C ; Durdurucu,D : Ağır durdurucu ve nihayet direği olarakkullanılırlar.

Bu gruptaki tiplerde kendi aralarında,1 inci grupta' olduğu gibi muhtelif boylar ar-zedecek şekilde sınıflanmışlardır. Misal ola-rak (B) tipini alırsak B — 6, B — 3, B ± 0,B + 3, B + 6 gibi. B — 6 ile B + 6 arasında12 m. boy farkı vardır.

Listede bulunan diğer ölçüler değişmezler.

Ayrıca bu gruba dahil pılon ağırlıklarıcetvel halinde gösterilmiştir. .

T-R-W Z TİPLERİNE AİT AĞIRLIKLİSTESİ

Cıvata vePUon Tipi Ağırlık Kg. galvaniz ilâvesi

T —6T — 3T + OT — 3T + 6

R — 6R — 3R ± 0R + 3R + 6

W —6W — 3W + 0W + 3W + 6W + 9

Z —6Z — 3Z ± 0Z + 3Z + 6

33203620394043654825

37204195468052605895

5835683078658810

1014011040

78309450

107Î512-77014250

'% 3

% 3

% 4,5

-4,5 ,

Şckd 4

IV. üncü gruba ait Şekil (2) de verdiği-miz resim üzerindeki harfler burada da cariolmak üzere değerleri cetvel halinde aşağıdayazılmıştır :

II — 240 mm2 lık ACSR (Al - st) kablo-lar için tek devreli A-B-C-D tiplerinden,

Misal: A + 3 ün boyuB — 6 nın »D — 3 ün »

19,30 + 3,00 = 22,30 m.19,30 — 6,00 = 13,30 m.21,40 — 3,00 = 18,40 m.

86 E M M 35-36

Direk tipi

A±0B±0C ±0D ±0

19,3019,3021,0021,40

1,702,503,854,25

10,1010,1017,1517,15

11,8013,4011,8013,40

0,600,701,001,20

7,207,907,208,40

5,906,705,906,70

Ayrıca aşağıda pılon ağırlıklarına ait lis-tede verilmiştir.

AğırlıkDirek tipi Kg.

A — 6A — 3A ± 0A + 3

1910220524803135

B — 6B — :BBBB

246027503100350039454445

C — 6C — 3c ± oC + 3C + 6

27053080364541954695

D — 6D — 3D —OD + 3D + 6

3960454551255975

6660

NOT : Galvaniz ve cıvata ilâvesi % 4,5 tur

III — 240 mm J lik ACSR (Al - şt) kablo-dan çift devre taşıyan N-E-F-P tipleri:

Bu tipler, şekil itibariyle 1 inci guruptabahsettiğimiz T-R-W-Z tiplerine benzerler,yalnız mukavemet bakımından daha zayıftır-lar.

Bu guruba ait boyutlar aşağıda gösteril-miştir :

Şekil (1) de boyutlan gösteren harfler bu-rada da caridir

ŞeklL: 2

IV — 170 mm2 lık ACSR (Al-st) kabloiçin tek devreli K-L-O-S tiplerinden O : Dur-durucu, L : Ağır taşıyıcı, S : Normal taşıyıcı,K : Nihayet Direği olarak kullanılmaktadır.

Şekil (2) de bu guruba direk şeması çi-zilmiş olup, lüzumlu uzunluklar harflendiri-

N-E-F-P- Tiplerine ait boyutlar

Direk

N ±E ±F ±P ±

tipi

0000

a

"30,8030,8030,8031,40

b .

3,305,455,453,90

c

4,104,104,104,10

d

4,104,104,104,10

e

19,3017;1517,1519,30

f

3,303,803,303,60

4,204,804,204,50

h

3,604,103,603,90

E M M 35-36 87

S-L-O-K Tiplerine ait boyutlar

Direk

K ±S ±L ±O ±

tipi

0000

a

20,00 "19,8020,3519,80

b

4,251,902,354,05

c

15,7517,9018,0015,75

. d

12,2013,7012,20 '13,70

e

0,600,700,901,10

î

7,308,207,308,60

S

0,600,700,901,10

h

6,106,856,106,85

lerek yukardakı liste halinde boyutlandınlmış-l&rdır.

Misal : K + 6 nın boyu 20 00 + 6,00 = 26,00 m.

L — 3 ün » 20,35 — 3,00 = 17,35 mDiğer'eb'adlar değişmemektedir.

S - L - O - K TİPLERİNE AİTAĞIRLIK LİSTESİ

Direk tipi

S — 3S + 0S + 3S + 6

L — 3L + 0L + 3L + 6

O — 3O ± 0O + 3O + 6K — 3K + 0K + 3K + 6

AğırlıkKg.

1919216523952670

2510282530953470

27203090357540053960458552455920

Cıvata ve galvaniz ilâvesi % 3 tür

İLÂVE AYAKLAR:

Şimdiye kadar bahsetmiş olduğumuz herpüonun kendine mahsus normal ayaklarımevcuttur, buna sıfır ayağı diyoruz. Bundanbaşka arazinin meyline göre —1,00 + 1,00+ 2,00 + 3,00 ayakları kullanılmaktadır.

Şöyle k i : Meyilli bir arazi farzederekyukarıda bahsettiğimiz tiplerden (R-3) dire-ğini nazarı itibare alalım. Direğin dört aya-ğının merkez kazığına nazaran temel kotları(Merkez kazığının kotunu sıfır farzettığımizegöre) sıra üe (A) ayağının kotu + 1,00 m.(B) ayağının kotu —1,00 m. (C) ayağınınkotu — 2,00 m. D ayağının kotu da ± 0,00(sıfır) olsun.

Görülüyor ki dört ayaktan ancak, (D)ayağına ait temel kot merkez kazığının kotuüe aynı diğerleri farklıdır. Şu halde pilonubu meyilli araziye şakulî yerleştirebilmemiziçin A ayağını 1,00 m. kısaltmamız; B ayağı-nı 1,00 m. C-ayağını 2,00 m. uzatmamız lâ-zım gelecek. D ayağı içinde normal ± 0,00ayağını kullanacağız Bu halde direğin boyudeğişmemiştir. Merkez kazığına göre boy yi-ne aynıdır. Yani düz bir arazide (4) ayağın-da normal ayak olması haldeki boyun aynıdır.

Bir transpozisyon direğinde hat çekilmesi

MALZEME:

Aşağıda evsafı verilen Standart veyüksek evSaflı çelikten Martin - Siemensusulü ile Fabrikasyon yapılmıştır. Terkipyüzde elli nisbetindedir

Pitonlarda kullanılan cıvatalar yüksekevsafı çelikten olup, dişler metrik standart-lara göre .açılmıştır

88 E. M M 35-36

Kimyevî analiz :Standart çelik

Yüksek ev safi ıçelik.

Minimum çekme kuvveti

Minimum akma noktası

Minimum uzama (nisbî uzama tecrübesi)

37 Kg/mm2

24 Kg/mm2

% 25

% 0,12 C

% 0,06 S

% 0,06 P

% 0,010 S + P

50 Kg/mm2

34 Kg/mm2

% 22

% 0,30 C

% 0,06 S

% 0,06 P

% 0,10 S + P

GALVANIZLEME :

Bütün pılonlann çelik aksamı Fabrikas-yonu müteakip Amerikan Standartlarına gö-re sıcak galvanızleme usulü ile galvanizlen-mışlerdır.

/ İZOLATÖRLER :

154 kV. luk Enerji nakil hatlarımızda kul-lanılmış olan ve yeni hatlarımızda kullanıla-cak olan Ball and Socket (Top ve yuvalı) tipiizolatörlere ait karakteristik değerler aşağıdagösterilmiştir. Her taşıyıcı zincir (12) adet;her gergi izolatör zinciri (13) adet elemandanmüteşekkildir.

Demiryolu ve mühim yol atlamalarında çiftizolatörler zinciri, ayrıca 400 mm 2 lik alümin-yum - çelrk kablolarda ve daha küçük kesitlikablolarda da uzun açıklıklar için çift gergiizolatörleri kullanılmıştır.

İzolatörler, minimum elektromekanık mu-kavemet bakımından, maksimum düşey kuv-vet ve nâkillerin çekme kuvvetine karşı em-niyet katsayıları (2,5) olacak şekilde intihapedilmişlerdir.

TEMELLER :

Burada temellerden uzun boylu bahsede-mıyeceğiz. Zaten şimdiye kadar pilonlar hak-kında da kısaca malûmat verebildik.

Taşıyıcı direklerde hemen, hemen hepızgara temel yapılmıştır. Ancak mecburiyethasıl olduğu yerlerde beton temel kullanıl-mıştır. Aşağıda temellerin betan olarak ya-pılması halinde bazı tiplere ait temelde kul-lanılan kum, çakıl ve çimento miktarını yak-laşık olarak vererek bu bahsi geçeceğiz.

Pilon Çimento Kumtipi Kg m s

BetonÇakıl miktar

m 3 m 3

T

R

W

A

B

C

D

1320

2140

3490

1000

1250

1800

2710

2.720

4.440

7.220

2.160

2 720

3.890

5.860

4.360

7.100

11.560

3.440

4.300

6.200

9.330

5.265

8.576

13.960

3 992

4.984'

7.184

10.840

Memleketimizde son yıllarda inşa edilen

bazı hatlara ait kilometre başına düşen çelik

ağırlığı verilmiştir.

İZOLATÖR TİPLERİ :

Disk çapı (mm)Bir elemanın yüksekliği (mm)Yaşda test voltajı (kV) (bir dakikalık) ...Yaşda minimum Atlama Voltajı (kV)Kuru olarak minimum Atlama Voltajı (kV)Yağ içinde delinme Voltajı (kV)Minimum Elektromekanik Mukavemet (Kg)Minimum Çekme Mukavemeti (Kg)

Ball andSocket

(Top ve yuvalı)2209

255135414575

12068008000

Ball andSocket

(Top ve yuvalı)RG15

255145

1 414575

12068008000

Ball andSocket

(Top ve yuvalı)2248

255155414575

1209100

10500

E M M 35-36 89

Hattın adı

Manisa - SomaKütahya - AfyonSama - BalıkesirKırıkkale - Karabükİzmir - AydınAydın - Nazilli

Nazilli - AkçayManisa - GedizAnkara - KırıkkaleKırıkkale,- HirfanlıBalıkesir - Edremitİzmir - Manisa

Hattın uzunluğuKm.

84,62892,86663,071

231,618101,64940,557

49,44978,70562,40470,84975,14929,603

Kullanılanpilon tipleri

A-B-C-DA-B-C-DA-B-C-DA-B-CDA-B-C-DA-B-C-D

A-B-C-DA-B-C-DT-R-W-ZT-R-W-ZK-L-S-OT-R-Z-W

Pilonadedi

245263158604287115

140227159199221

76

Pitonlardan dolayıhattın Km. sine

düşen çelik ağırlığı

9,01 Ton/Km.8,98 »8,07 • »8,54 »8,92 »9,70 »

8,94 »8,82 »

12,81 »14,85 »8,84 »

14,40 »

NOT : Bu hatlardan Balıkesir - Edremit ve M anisa - Gediz Hatları henüz inşa halindedir.

TESİSTEN SONRASIG İ R İ Ş :

Mecmuamızın bu sayısının «Elektrifikas-yon sayısı» olarak intişar edeceği bildirildi-ği zaman, elektrik enerjisiyle alâkalı çeşitlimevzuların bu sayıda dile gelebileceğini dü-şündüm. Memleketimizde ehemmiyeti güngeçtikçe artan enerji politika ve faaliyetininbizlere kazandırdığı çeşitli tesislerin gerekprojelendirilmesinde ve gerekse tesisin mon-tajında pek çok arkadaşımız çalıştı. Dolayı-sıyle bu arkadaşlarımız tesis karekteristikle-rine aşina oldukları gibi fırsat buldukça çe-şitli yazüariyle bizleri tenvir ettiler. Elektri-fikasyon sayısında da bu yönden geniş malû-mat bulunacağını ümid ediyorum

Malûmdur bir tesis önce projelendirilir,sonra fabrikasyona geçilir ve montajı yapılırBöylece tesis devresi sona erer ve işletme baş-lar. İşte ben bu işletmenin nasıl yapıldığına,işletmede ne gibi problemlerle karşılaşıldığı-na temas etmek istiyorum. Mevzuun çerçeve-sini ise içinde bulunduğum çevrenin yani KBAMüessesesinin ihata ettiği işletmelerin çerçe-vesi ile sınırlandıracak ve aynı zamanda kı-saca KBA ve çalışmaları hakkında malûmatvereceğim.

Fevzi ÖZTÜBKY Müh.

ÖN TANITMA :

1956 senesinin onbirinci ayında kurulmuşolan (Etıbank Kuzey - batı Anadolu Elektrikİstihsal ye Tevzi Müessesesi) veya kısacaKBA adıyla anılan Müessese, isletmekte ol-duğu büyük bölge santrallan ve enerji nakilhatlarıyla, Türkiye'nin en büyük enerji istih-sal, nakil ve tevzi müessesesidir.

HALEN BÜNYESİNE DAHİL BULUNAN İŞ-LETMELER :

1 — Çatalağzı Termik Bölge Santralı İşletmesi2 — Tunçbilek » » » »3 — Soma » » » »4 — Sanyar Hidrolik » » »5 — Hazar » » » »6 — Kuzeybatı ve Batı Anadolu Şebeke İşlet-melerinden ibaret bulunmaktadır.

Yukarıda açıklanmış olan bu işletmeler,isimlerinden de anlaşılacağı üzere, memleketi-mizin Kuzeybatı, batı ve doğu bölgelerine da-ğılmış vaziyettedirler. Müessese Merkezi An-karadır. Müessesenin bünyesinde Teknik Bü-io, Yük Tevzi Müdürlüğü gibi teknik şubeler,Muhasebe, Ticaret, Personel ve Sosyal, Tef-tiş ve Kontrol, Hukuk ve Müşteriler Dairesigibi idari şubeler bulunmaktadır.

90 S M. M. 36 - 36

Memleketimizin sur'atle kalkınması sınaîsahada ve hususiyle enerji istihsal sahasındada büyük inkişafların meydana gelmesini in-taç etmekte ve Kuzeybatı Müessesesi de bu in-kişaflardan doğan ihtiyaçlarına cevap vere-bilmek maksadı ile teknik ve idari teşkilâtı-nı genişletmek lüzumunu duymaktadır.

1958 senesi başında Şebeke İşletme Mü-düılüğünde ayn bir idari teşkilât kurulmuş,Adapazannda teşkil edilmiş olan Yuk TevziMerkezi Müesseseye bağlı bir Müdürlük hali-ne getirilmiş ve Kemer Santralının devreyegirmesi üzerine Batı Anadoluda (Bornova)ikinci bir Yük Tevzi Merkezi Ekim ayındafaaliyete başlamıştır. Etıbank tarafından inşaedilmiş olan Hazar Hidroelektrik Santralı vetesisleri gene 1958 senesinde işletmeye dev-ralınarak Müessesenin faaliyet sahası Elazığve Ergani'ye kadar uzanmıştır.

Koy Elektrifikasyonu faaliyeti geniş öl-çüde artmış ve bu işlerin sevk ve idaresi içinTeknik Büroya bağlı geniş teşkilâtlı bir KöyElektrifikasyonu Bürosu kurulmuştur. 1959 se-nesinde Müessese bünyesindeki bu inkişaflaraynı ölçüde devam etmiş, Batı Anadolu Şebe-ke İşletmesinin ve ayn bir idari teşkilâta haizBaşmühendislik haline gelen Köy Elektnfi-kasyonunun 1960 senesinde birer Müdürlükhaline getirilmesi fikrini doğmuştur. Tuzla,Elmadağ Trafo Merkezleri ile Kmkkale - Hir-fanlı hattı 1959 içinde işletmemize tevdi edil-

• miş ve gene 1960 senesi içinde Etibank TesisMüdürlüğü ile işbirliği yapılarak Hazar Sant-ralının tevsıatına tevessül edilmiştir.

ENTERKONNEKTE ÇALIŞMA VEHUSUSİYETLERİ :

İşletmelerini deruhte ettiğimiz santrallar,esas itibariyle Yurdumuzda iki ayn bölgedegruplanmış vaziyettedirler. Bu bölgelerde,santrallar diğer santrallarla beraber 154 kVluk bir şebeke üzerinde enterkonnekte bir ça-lışma yapmaktadırlar Dolayısıyle iki enerjisistemi mevcuttur.

Bu sistemlerden birincisi KBA sistemi oluphalihazırda

— Çatalagzı Termik,— Tunçbilek Termik,— Sanyar Hidrolik,

Bölge santrallan ile,— Ankara EGO— İzmit SEKA— Karabük DEMİR - ÇELİK— Kozlu E. K. İ.— Bursa MERİNOS— Kırıkkale M. K. E.

gıtı diğer kuçuk takatli müşteri santrallarınınSılihtar'la beraber paralel çalıştıktan sistem-dir.

1960 senesinde bu sisteme Hirfanlı Hidro-lik Santralı da (DSİ) katılacaktır.

İkinci sistem ise Batı Anadolu sistemiolup halihazırda

— Soma Termik,— Kemer Hidrolik (DSİ)

bölge santrallannın paralel çalıştığı sistem-dir. 1960 senesinde bu sisteme DemirköprüHidrolik Santralı da katılacaktır. Ara irtibat-ların yapılması nihayete erince İzmir ESHOTSantralı diğerleriyle müştereken paralel ça-lışabilecektir.

Her ıkı sistemde de çalışmayı YÜK TEV-Zİ MERKEZLERİ idare etmektedirler. 20. Ka-sım 1956 da faaliyete geçen ADAPAZARIYük Tevzi Merkezi Türkiye'de kurulan ilkYük Tevzi Merkezi olmuştur. Bugünkü KBAsisteminin çekirdeği olan Çatalagzı santra-lı 1948 senesinde faaliyete geçtikten sonra1952 de Kandilli - Ümraniye enerji nakil hat-tının yapılması ile Ümraniye'ye ceryan ve-rilmeye başlanmıştır. Bu ceryan verme işin-de muvakkat bir DİSPATCH hey'etinin teş-kil edilmiş olduğu STONE - WEBSTER fir-ması mümüessillerı ile 26. Ağustos. 1952 ta-rihinden Çatalagzı santralında yapılan top-lantının kayıtlanndan anlaşılmaktadır.

2611.14(52 de Çatalagzı santralı Silıhtarsantralı ile paralel çalışmaya başlamış olupbir Yük Tevzi Merkezinin kurulmamış olma-sından dolayı, iki santral arasındaki lüzum-suz yuk salınımları ve ilk günlerin her türlü154 kV arızaları paralel çalıştırmayı güçleştir-miştir Bu şartlar tahtında paralel çalışmanınfaydasız olacağı düşüncesiyle bir arıza netice-si 25 3.1953 te paralelden ayrılmayı müteakipher iki santral müstakil çalışmaya devam et-mişlerdir

19. Nisan. 1956 da tesisi tamamlanmışolan Tunçbilek santralı ile Çatalagzı santra-lı paralel çalışmaya başlamışlardır. Bu çalış-malarda herhangi bir yük programlaması ya-pılmamış ve beraberce yük ve frekans tut-muşlardır

24. Ekim. 1956 tarihinde ise bu ikili çalış-maya Sanyar santralı da dahil olmuş ve üçlüçalışma başlamıştır

Her üç santralın programsız çalışması çe-şitli mahzurlar doğurduğundan, teçhizat, öl-çü aletleri ve muharebe vasıtalan tamamlan-madan 20.11.1956 da Yük Tevzi Merkezi Ada-pazarı Trafo Merkezinde faaliyete geçmiştir.

K M M 35-36 91

19. Mayıs. 1957 tarihinde İstanbul - Silih-tar, l. Ağustos. 1957 tarihinde ise Ankara EGO,santralları KBA sisteminde diğer santrallar-la beraber paralel çalışmaya başlamışlardır.

I

Batı Anadolu sisteminde ise,

25. 7. 1957 tarihinden itibaren Soma Sant-ralı tek başına çalışmış ve 6. 11. 1958 günün-den itibaren Kemer Santralı B. A. sisteminedahil olarak ikili çalışmaya gidilmiştir. Sis-temdeki Yük Tevzi işlerini düzenlemek üzerede fiili olarak, 20. Ekim. 1958 günü BornovaYük Tevzi Merkezi Bornova Trafo merkezindefaaliyete geçmiştir.

Bilindiği üzere enterkonnekte işletmede enbüyük hususiyet sistemin yük ve enerji tale-binin mevcut santrallar arasına en emin veekonomik bir tarzda taksimidir. Bu şartın ya-nında servisin devamlılığı ve kalitesi (sabitvoltaj ve frekans) gelir. Bütün bunların sağ-lanması yük tevzi merkezinin vazife ve selâhi-yetlerini teşkil eder.

İşletmelerini deruhte ettiğimiz sistemler-de bu işlerin nasıl yapıldığını burada kısacaizah etmek fay d ah olacaktır.

KBA ve B. A. sistemlerinde termik vehidrolik santralların çalışması bir taraftankömür diğer taraftan ise su tasarrufunu ica-bettırmektedir.

Bu cihetle yüklerin taksiminde, KBA için,

• 1 — Sanyar santralından azami istihsalinyapılması

2 — Tunçbilek santralının kullandığı ta-şınması ekonomik olmayan linyitten mümkünolan azami istifadeyi sağlamak maksadı ileTunçbileğın azami istihsale göre programlan-ması

3 — Artan enerjinin Çatalağzı'ndan satı-lamayan kömürle karşılanması.

4 — Sarıyann puant, Çatalağzı ve Tunç-bileğin baz santralı olarak çalıştırılmaları,esas olarak kabul edilmiştir.

1960 senesinde Hirfanlı santralı devreyegirecektir. Santral hernekadar 3 grupla çalı-şabilecek durumda ise de göl seviyesinin hali-hazır durumu ile asgari seviyenin 2 metre ka-dar altında bulunması (Eylül ayı itibariyle)bu santralın kış ve bahar mevsimlerinde müm-kün miktarda su toplayamayacağını göster-mektedir. Bu cihetle santral şimdilik mevcutiki grubu ile birlikte termik santralların reviz-yona alındığı yaz aylarında takat ve enerji ih-tiyacını tamamlayacaktır

Sistemdeki voltaj tutumu, boş yük saatle-rinde 154 kv ve dolu yük saatlerinde ise 156kv olacak şekildedir. Bugün için şebekeninen ağır alıcı noktaları, Karabük ve İzmittir.Ümraniyede mevcut iki ve Ankarada mevcutbir senkron kompansatör şebeke üzerindekireaktif güç dolayısıyle voltaj kontrolünü sağ-lamaktadır. Bu kontrolda aynı zamanda Ereğ-li ve Karabükteki trafoların voltaj kademele-rinin ayarlan faydalar sağlamaktadır.

Frekans kontrolü, Sanyar santralı tara-fından yapılmaktadır. Sanyann serviste ol-"madiği gece saatlerinde bu vazifeyi ÇatalağzıSantralı üzerine almaktadır. Yük Tevzi Mer-kezindeki bir senkron ve bir adette astronomiksaat frekansın sabit tutulmasında kontrolaletleri olarak kullanılmaktadır.

Bugün için sistemde yüksek takatli ağırendüstri müstehliklerinin bulunmaması fre-kansın tek bir santral tarafından tutulabilme-sını imkân dahiline sokmaktadır. İlerde bu çe-şit müstehliklerin mevcudiyeti otomatik fre-kans kontrolünü icabettirecek ve birden fazlasantralın bu vazifeyi üzerlerine almalarını zor-layacaktır.

Batı Anadolu sisteminde halihazır durumKBA dan biraz farklıdır. Zira burada müsteh-'lık takati mevcut santrallan takatına nazaranepeyce düşüktür. Bu düşük yük talebi muva-cehesinde Soma santralında ticari ehemmiye-ti olmayan linyit ve sılamın yakılması zaru-reti bir taraftan, Kemer santrahndaki su ge-lirinden faydalanma zarureti diğer taraftansistemde servisin devamlılığı yanında ekono-mik şartların tahakkukunu zorlaştırmakta-dır. . '

Aynı şekilde mevcut yük kifayetsizliğidolayısi ile, sulama için talep edilen suyun,santral istihsalinde kullanılan sudan dahafazla olması yaz aylarında Kemerden su bıra-kılmasını intaç etmiştir.

Mamafih yukanda izah edilen bu hal,, ha-lihazırda 16 MW'tan fazla bir takat, dolayı-siyle enerji çekilmesine imkân vermiyen İz-mir irtibatlannın tevsii, ve yapılması muta-savver Batı ve Kuzeybatı Anadolu sistemleriirtibatlandırüması ile ortadan kalkacak veekonomik bir çalışma rejimine girilecektir

Batı sisteminde Soma santralı asgari ka-zan yüküne yakın temel yükle çalışmakta vefrekans kontrolü Kemer tarafından yapılmak-tadır. Yani Kemer santralı puant yük santra-lı olarak çalıştmlmaktadır.

Kemerin servise girmesi Batı Şebekesindeişletme emniyeti bakımından bir ferahlık ya-

92 E M M 35-36

ratmıştı. Zira Soma'nın tek başına uzun birhattı beslemesi bu hat lann tek grupla çalışılanzayıf yüklü saatlerdeki şar] takatlannın kar-şılanmasını güçleştirmiştir Çok defa ilk işlet-me yıllarında, arıza anlarında reaktif takatbakımından sistemden yük atmak icabetmişve sistem yükü düşük olduğu halde çift grub-la çalışmak ıcabetmiştır

Çıkık kutuplu Kemer generatörlerinınyüksek kapasitif çalışma vasıflan dolayısiylesistemdeki reaktif takat ihtiyacı sistemindüşük yük talebi muvacehesinde hem eminbir şekilde sağlanmış ve hemde ekonomikyüklerde çalışmak imkânı doğmuştur.

Diğer taraftan kavitasyon düşük yükler-de Kemer generatörlerı için bir problem teş-kil etmemektedir. Zira kavitasyonun % 50 Pnden itibaren başlayacağı tahmin edilmiş vebuna mani olmak üzere türbin kanatları ü-zerıne basınçlı hava sevk edecek bir tertibatihdas edilmiştir.

SERVİSTE DEVAMLILIK :

Santralların günlük çalışma rej imlen birgün evvelinden bütün santrallara yük tevzitarafından tebliğ edilir. Bu şekilde aylık prog-ramların haricinde sistemin o gün icabettir-dığı takat ve enerji durumu her santral içintesbit edilmiş demektir.. Sistemin döner yede-ği ise serviste bulunan en büyük üniteninsistem harici olması ihtimali düşünülerektâyin edilir.

Arıza anlarında, bu arızanın mevzii kal-ması ve normal durumun en kısa zamandatekrar teessüsü için gerekli tedbirlerin alın-ması ve şebeke müsait olduğu takdirde müs-tehliklerin bu süre zarfında başka yollardanbeslenmesi Yük Tevzi tarafından temin edi-

lir, înkita anlannda kumanda yük tevzundir.Her türlü manevradan yük tevzi vazifeli vemes'uldur.

ENERJİ ÜRETİMİ :

Santrallarımızın kuruluştanberi istihsalettikleri yıllık brüt enerji miktarları sayfanınalt kısmında verilmiştir.

YÜK DURUMU :

1957 senesinde KBA sisteminin saatlik netpiki 26/Aralık/1957 de 184 MW, ortalama yü-kü 105 MW, yıllık çalışma süresi 4992 saat veyüklenme faktörü % 57 olmuştur.

1958 senesinde saatlik net pik 2/Aralık/1958 de 196,4 MW, saatlik brüt pik 203,5 MTV,ortalama yük, 118,5 MW, yıllık çalışma süresi5287 saat ve yüklenme faktörü % 60,3 tür.KBA Bölgesi saatlik istihsal piki (Brüt), (Ka-rabük ve İzmit Sellüloz hariç) 18/Aralık/1958de saat 18.00 de 268,2 MW olmuştur. Pike Ça-talağzı 79,1 MW, Tunçbilek 37,5 MWSanyar 59 MW, Süıhtar 79,8 MW, Ankara 9,8MW, Kozlu santralı 3 MW ile iştirak etmiş-lerdir. Bu değere Karabük ve Sellüloz ekle-nirse 273,4 MW olur.

KBA bölgesinin (Karabük ve Sellüloz da-hil) anı piki 29/Aralık/1958 günü saat 17 25de 283,4 M!W olmuştur.

1959 senesinde de aynı şekilde puantla-rın Aralık ayı içinde zuhuru beklenmektedirEkim ayı içinde durum şöyledir:

Sistemin saatlik net piki 203,9 MW, or-talama yük 147,1 MW, saatlik istihsal pikiin 0/1959 günü saat 19.00 da 210,4 MW müş-teri santrallan dahil 18,40 da 217 M!W müşte-ri santralları dahil KBA Belgesi ani piki 26/10/1959 saat 17,35 de 299 MW

YILLAR194819491950195119521953195419551956195719581959 ( ı)1959 (11)

( ı) 9 aylık fiili

(ıı) Prevü

E M M 35-36

Çatalagzı20.261.07091.848.720

105.834.590110.907.310164.687.440353.470.49-373.727 050403.919.640495.259.240564 671.230482.125.080439.256.780671 232.000

Tunçbilek——————

—100.807.500304.627.570209.642.000265.888.458 •364 897.000

Sarıyar——

———

22 145.000115.850.000404 700.000229.950.000393 124 600

Soma

—25.879 90098 829.30041.623 000 •50.905 000

Hazar

——

3.924 89918.819.37430.253.090

93

1960 senesi tahminlerinde sistemin saat-lik pikinin Ekim ayında 210 MW ve Bölgeninsaatlik pikinin ise Kasım 'ayında 310 M!W ola-cağı tahmin edilmiştir. Bu yüke Çatalağzı 80MW, Tunçbılek 56 MW, Sanyar 51 MW, Hir-fanlı 40 IVTVV, Silihtar 70 MW, Karabük 5 MW,Kozlu 5 MW ve Sellüloz 3 MW le iştirak ede-ceklerdir.

Batı Anadolu sisteminde.

1958 sistemin saatlik istihsal puantı 20/11/1958 de saat 18,15 de 31,5 MW, Bölgeninpuantı ise 5/11/1958 de saat 18 05 de 45 MWolmuştur. 1959 da aynı şekilde puantlarınKasım ayında olacağı tahmin edilmektedir.

Bu güne kadar (5/10/1959) zuhur eden pu-antlar, sistem için 33,3 MW ve Bölge için de46,8 Mw tır.

ENERJİ MALİYETLERİ :

Santrallanmızın net istihsallerine görekWh başına kuruş olarak enerji'maliyetleriaşağıda verilen eğrilerdeki gibidir. Bu eğrilerson ücret ve kömür zamlanndan sonraki ma-liyetleri karekterize etmektedir.

ENERJİ SATIŞLARI:

KBA Müessesesi 1959 ortası itibariyle 29Belediye ve 29 büyük Sanayi ile 18 küçük

E M M 35-3695

Müşteriye enerji satmaktadır. 1960 senesindebu miktarları 31 Belediye ve 32 büyük Sanayiolarak artacaktır.

Satılan enerji miktarları kuruluştan bugüne kadar şöyle olmuştur.

SENELER

1956

1957

1958

SATIŞLAR kWh

532.056.122

893.078.970

1.098.963.821

1959 10 aylık fiili 1.056.780.143

1959 Peru 1.220.439.230

1960 Peru 1 531.342.094

1959 10 aylık fiili değerler içine Kemer'denalınan 66.205.000 kWh.,

1959 Prevü değerlen içine Kemer'den alına-

cak 101.822.000 kWh.,

1960 Prevü değerleri içine Kemer, Hirfanlı ve

Demir - köprü'den alınacak 181.488.000kWh lık enerjiler, dahildir.

ENERJİ TARİFESİ :

Satışlarda tatbik edilen tarife Sanayi Ve-kâletinin 28.5.1959 gün ve 917 sayı ile 1 Mart.

1959 dan itibaren tatbik edilmek üzere bildir-

miş olduğu tarifedir. Bu tarifede, kademeli

enerji ve takat tarifesi esası kabul edilmiş-

tir.

Buna göre :

I — Takat Tarifesi: •

a) Mukavele takatinin ilk 5.000 kilovatı-

nın beher kilovatı için yılda 210 veya

ayda 17,50 TL.

b) Müteakip 50.000 kilovat takatin beher

kilovatı için yılda 180 veya ayda 15 TL.

c) 55.000 kilovattan sonraki beher kilo-

vat için yılda 90 veya ayda 7.50 TL.

ile tahsil edilecek sabit meblağlara ilâveten,

II — Enerji Tarifesi :

a) Yılda çekilen enerjinin ilk 5 milyon

kilovat saati için beher kilovat saata

10 krş.

bi Müteakip 50 milyon kilovat saati için

beher kilovat saata 8 krş.

c) Sonraki 200 milyon kilovat saat için

beher kilovatsaata 6 krş

d) 255 milyon, kilovat saattan fazla istih-

lâk edilen enerjinin beher kilovat saati

için de 4 krş. tahsil edilmesi uygun

görülmüştür.

Bundan maada tatbik edilecek işbu tarifeler

tevzi gerilimi olarak kabul edilen 35.000 ve

66.000 volt'tan ceryan alan müşteriler için

cari olup bu gerilimden daha aşağı ve normal

15.000, 10 000, 6.000 ve 3.000 Volt'tan ceryan

almak isteyenlere tarifelerin % 10' zam ile,

buna mukabil tevzi geriliminden yukarı ve

154 000 Volt'tan ceryan almak üzere müracaat

edecek müşterilere de tarifelerin % 10 tenzi-

lât ile tatbik edilmesi kabul edilmiştir.

Termik santrallann elektrik maliyetlerin-

de ilerde kömüre herhangi bir zam yapıldığı

takdirde 4.000 kalorili kömürün beher ton

fiatına 2 liralık fark için (Beher milyon kilo-

kalori fiatında 50 krş.) beher kilovat saatta

0,1 kuruşun in'kâs ettirilmesi kabul edilmiş-

tir.

96 E M. M. 35 - 36

Daha sonra Sanayi Vekâletinin 15.71959tarih ve 5253 sayılı yazısı ile 1.7 1959 dan iti-baren yukarda zikredilen esaslar dahilindebulunacak ceryan satış miktarlarından Bele-diyeler için % 30 ve Sanayi için % 20 bir ten-zilat yapılması bildirilmiştir.

Müessese halen bu esaslar dahilinde ener-ji satmaktadır

İŞLETMEDE KARŞILAŞILAN TEKNİKPROBLEMLER VE TİPİK ARIZALAR :

Yük Tevzi Çalışmalarında :

Kuzeybatı ve Batı Anadolu sistemleri ku-rulurken şebeke ve santrallann tesisatındayük tevzi teçhizatı adını verebileceğimiz tesi-satın etraflı olarak nazarı itibara alınmamışolması bu gun yük tevzi çalışmalarında zor-luklar yaratmaktadır Yük tevziin servistedevamlılık ve kaliteyi sağlayabilmesine hiz-met eden en önemli yardımcıları uzak ihbar,uzak ölçü .ve muhabere imkânlarıdır. HalenAdapazarı Yük Tevzi Merkezinde uzak ihbartesisatı mevcut değildir Yanı sistemdeki bir

şalterin durumundaki değişiklik ancak mu-habere vasıtaları ile ^bildirilmektedir. YükTevzi Panosunda sistemin minik diyagramııhbarsız olarak işaretlenmiştir.

Uzak ölçü cihazları olarak da sadece,

— Sarıyar - Ankara hattı MW ve MVAR met-releri (yazıcı)

— Çatalağzı - Karabük hattı MW ve MVARmetreleri (yazıcı)

— Çates üretimi MW ve MAR metresi (yazıcı)mevcuttur.

Bugünkü çalışma şeklinde sistemdeki herherhangi bir arıza, panoda mevcut yazıcıla-rın durumlanndaki ani değişiklikten anlaşıl-makta ve arıza mahallinden kuranportörlederhal yük tevziine mütemmim malûmat ve-rilmektedir

İnkıta surelerini asgari hadde indirmekve daha kaliteli bir işletme temin etmekmaksadıyle, Adapazarı ve Bornova'da, uzakihbar ve lüzumlu diğer uzak ölçü cihazlarınıda ihtiva edecek modern birer yük tevzi mer-kezinin kurulması için teşebbüse geçilmiş bu-lunmaktadır.

Muhabere vasıtaları olan kuranportörlerde ilk işletme aylarında trafo merkezlerindemevcut personelin teçhizata karşı olan ya-

bancılığı dolayısıyla arıza anlarında irtibattemini güç bir vaziyet arzediyordu. Zira arı-zalarda kuranportörler servis dışı olmakta vebazı hallerde tablocu tarafından tekrar ser-vise alınmaları icap etmekte idi

Diğer taraftan sistemde mevcut Fransızkuranportorlerı de yük tevzi bakımındangayri müsait bir durum arzetmektedırler. Zi-ra bu tesisat oto komitatör sisteminde olupherhangi bir istasyonla konuşmak için nu-mara çevirmek icap ettiği gibi arıza anların-da eğer bir konuşma mevcut ise yük tevziinaraya girip öncelik konuşması yapması müm-kün olamamaktadır. Bu tip kuranportorlerAdazarında Paşalar istikametindeki şebeke'üzerinde ve Batı- Anadolu şebekesinde mev-cuttur. Yük tevzi öncelik konuşmalarının ha-len bu tıp kuranportörler tadıl edilerek Ame-rikan kuranportorlerinde olduğu gibi mani-tor amplifikatörler ve hoparlörlerle teçhizedilmektedirler.

Şebeke İşletmesinde :

154 kV şebekenin Karabük - Kırıkkale -Akkoprü kısmının 1956 ilk bahannda ilk defaservise alınması epeyce zor bir durum arzet-rniştır. Şebekenin zayıf yüklü olarak çalışma-sı halinde, Akkoprü senkron kompansatorü-nun servisten çıkması 154 kv şebeke üzerin-de ve dolayısıyla dıstrıbüsyon şebekesi üze-rinde sürtansiyonlar tevlit edebilecekti. Müs-tehliklerin bu şekildeki sürtansiyonlara karşıkonması bakımından, Karabük, Kırıkkale veAkkopru'de Max, gerilim rölelerinin tesisinemecbur kalınmıştır.

Diğer taraftan, servise alınma esnasında,Kırıkkale - Karabük hattının boşta iken Ka-rabüktekı 154 kV kesicisi tarafından açılma-sı, 66/154 kV trafoda buşıng eklatörlerindeatlamalar yapmak suretiyle kendisini bellieden, sürtansiyonlar doğurmuştur. Bu yüzdenKarabük'teki 154 kV hat kesicisi, normal ola-rak açık pozisyonda bulunmak şartiyle, hat-la toprak arasına şont olarak bağlanmış vehattın açılması bu kesicinin kapatılmasıylahat ve trafonun müştereken 66 kV kesici ta-rafından kesilmesi şeklinde aranje edilmiş-tir

İşletmede, daha sonra muvakkaten senbağlanan 154 kv kesici üzerinde yapılan tec-rübelerde alınan Osilogramlarla, hattın boş-ta kesilmesi halinde, kesicide çok sayıda geriatlamaların (re - striking) zuhur ettiği ve busuretle husule gelen sürtansiyonlann teçhi-zatın baz izolasyon seviyesini aştığı tesbitedilmiştir.

E M M 35-36 97

Adapazan yuk tevzi merkezi - Kumanda masası ve ölçü âletleri panosu.

Adapazan yük tevzi merkezi - Sistem mimik diyagram tablosu.

98 E. M. M. 35 • 86

Halen mezkûr şalterin başka tip, bir şal-terle değiştirilmesi suretiyle normal işletmeşartlarına avdet edilmesi üzerinde çalışılmak-tadır. Zira bu şekildeki bir çalışma hem mev-cut teçhizatı zorlamakta ve hemde Kırıkka-le - Karabl'k arasındaki tekrar kapama terti-batının servise konulmasına manı olmakta-dır

Diğer taraftan işletmeyi, başlangıçtaız'aç eden hususlardan başucalan yanlış röleaçmaları olmuştur. Şebekenin ilk servise alın-dığı yıllarda kendini gösteren bu durumunönüne, ihdas edilen Role Koordinasyon Baş-mühendisliğinin yerinde müdahaleleriyle ge-çilebilmiştir. Yanlış çalışan rölelerin kontro-lü için gidildiğinde çok zaman tesis zamanın-dan kalma yanlış veya gevşemiş veya unutul-muş bir bağlantı tesbit edilmiştir. Bilhassaakım trafolarının bağlantılarında bu tip yan-lışlıklara daha çok rastlanmıştır .

Şebekede pek çok ve çeşitli firmalara aitrölelerin bulunması da bizim için işletmedebir problem teşkil etmiştir. Zira arızalardaçalışan rölelere ve arızanın şekline ait malû-matın, bu hususta mütalâa yürütecek teknikşahıslara tablocu tarafından doğru olarak u-lastırılması epeyce zor olmuştur. Bazı rölele-rin açmadan sonra, kesicinin tekrar kapatıla-bilmesi için kurulmasının icap etmesi, ilkgünlerde gene aynı şekilde teçhizata yaban-cılık yüzünden inkita müddetlerinin uzama-sına sebebiyet vermiştir. Bu paragrafta zik-redilen hususlar, bizim için başlangıçta haki-keten büyük müşkılât doğurmuştur. Bugünbile bu hususta tam bir mükemmeliyete erışi-linememıştır. Bu cihetle bir yandan mevcutpersonelin eğitimine önem verilmiş diğer ta-raftan otamatık arıza tesbit cihazlarının(Oscılloperturbographe) teminine tevessül e-dılmiştır

Santral İşletmesinde :

Tunçbilek Santralında :

Tunçbilek 10,5/154 kv ana transformatör-lerinin dıferansıyal röleleri, uzun müddet şe-bekedeki toprak arızalarında çalışarak santra-lın servis dışı olmasına sebebiyet vermişti.Yapılan kontrollarda gene aynı şekilde birbağlantı veya rölede bir hata aranmış ve birproje hatasının mevcut olabileceği akla gel-memiştir

Neticede, sebebi Role servisimiz tarafın-dan durumun bildirildiği firmadan önce bu-lunmuş ve arıza izale edilmişti Projelerde üç-gen yıldız bağlı trafoların topraklanmamışolarak gösterilmesi ve bu tip için diferansi-yel röle bobinlerinin, ana takat ve akım tra-

folarının hat tarafındaki yıldız bağlı sargılar-dan beslenecek tarza projelendirilmesi vemonte edilmesi bu arızalara sebebiyet vermiş-tir Zira trafolar hakikatte direkt olarak top-raklanmış bulunmakta ve şebekedeki toprakarızalarının tevlit ettiği homopoler akımlarrole bobinlerine intikal ederek çalışmalarınasebebiyet vermekte idiler

İşletmeyi uzun müddet rahatsız eden arı-zalardan biriside toz kömür devresindeki ko-raur transportunu sağlayan 6 kV ve 200 kWlık Değirmen Vantilatör motorlarının sargıarızaları olmuştur. Bu motorların kazan dai-resinin en sıcak katında hiç bir koruyucutedbir alınmadan 46-50 C° a varan muhitsıcaklıklarında çalışmaya maruz kalacak şe-kilde projelendirilmesi ve monte edilmiş ol-maları sık sık sargı arızalarına sebebiyet ver-miş ve sargıların normal ömürlerinin üçteliri gibi kısa bir zaman içinde harabiyetiniintaç etmiştir Enterasan olan cihet aynıtarzda sıcak muhit sühunetine maruz kalanher ıkı grubtakı motorlardan 5 - 7 C° dahaaz muhit sühunetinde çalışan motorun sargıömründe diğer motora nazaran ortalama(3 0.000) saatlik bir omur fazlalığına müşa-hade edilmiş olmasıdır Sargıların izolasyonsınıfları (B) dir.

İşletmede motorların tu aşırı termik zor-lamalarına, motorların çalıştıkları yerlerinkazan dairesinden, ısı bakımından ıyı izolas-yon sağlayan tecrit duvarlanyla ayrılması veyeni havalandırma şartlarının tesısij'le manıolunmuştur.

Kömür Değirmenlerinin sıcak gaz girişin-deki rulmanlı masuralı yataklar bu kısımdaki250 C a varan gaz tesiriyle kısa zamanda ha-rabolmaktadır Firma tarafından yataklardayapılan ilâve yağ kanallarına rağmen tatminedici bir netice alınamamıştır.

Kazan kızdırıcı borularında erozyan dola-yısıyla delinmeler husule gelmektedir. Şottenkızdırıcısı, son kızdırıcı ve taşıma boru siste-minin bazı kısımlarında husule gelen aşın-maların sebebi, kullanılan kömürün ortalama% 48-50 olan ve azami halde % 53'e varanyüksek kül muhtevası ve aynı şekilde küldeki% 53 civarındaki SiO2 dır. Baca gazlan tara-rından beraber sürüklenen uçucu kül, kısmenana duvarlara çarpar, duvarlar boyunca dö-külür, buradan baca gazları tarafından tek-rar toplanır ve borulara savrulur.

Tatbikatta elde edinilmiş olan tecrübelerbuna benzer aşınma belirtilerine diğer bir çokecnebi kömür santrallarında da rastlandığı-nı göstermiştir Bu tesislerde Tunçbilekte ol-duğu gibi tehlikeye maruz boruların perde-

E M M 35-36 99

lenmesiyle, boru delinmesine mani olunmak-tadır. Filhakika Tunçbilek'te aşınmaya maruzkısımların boru dirsekleri ve köşe demirleri ilekorunmaya başlandığı zamandanberı başkaboru aşınmaten müşahade edilmemiştir.Tunçbılekte tatbik edilen kazan şekli Alman-yada çok yerde yapılmıştır. Bu şekil arada ır-tıbatlandınlmış iki kısa kanalla, iki inşa şek-li denen tiptir. Bu nisbeten küçük blok bo-yutlu konstrüksıyon tarzı olup kızdırıcı yü-zeylerden sonra bağlanmış olan kanallardakirlenmeleri azaltmak maksadiyle baca gazıhızı 15 m/Sa. civarında alınmıştır. Maalesefbu baca gazı hızında ise kısmen aşınmalarhusule gelmiştir. Yalnız 10 m/San, lık bir ba-ca gazı hızına göre yapılan kazan tesisleri debuna mukabil fazla cüruf husule gelmesinemütemayildir.

Bugün için daha evvelce inşa edilen ka-zanlarda bir tadilât yapılmasına imkân yok-tur Ve yapılan perdelemelerle tehlikeye ma-ruz boru kısımlarının korunmasından başka,yapılabilecek bir şeyde mevcut değildir.

Tunçbıleğin üçüncü grubu için kazanla-rın tesisinde kazanılan tecrübeye dayanıla-rak aşınmanın geniş çapta önleneceği birkonstrüksıyon tarzı istenecektir.

Çatalağzı Santralında :

Çatalağzı santralında zuhur etmiş birkaçkazan kızdırıcı boru delinmesinin sebebinin

1 korozyan olduğu tesbit edilmiştir. Yapılan in-celemeler neticesi iki sebepten ve ıkı tipte ko-rozyan müşahade edilmiştir.

a) Durma halinde,Boru yüzeylerinde su şeridi ve damla-larının teşekkülü ile «Diferansiyel ha-valanma» korozyonu,

b) İşletme esnasında,Mahlûl hazırlama kabında sülfit mah-lûlunun zamanla bozulması ve sülfitpompalarının otomatik olmaması do-layısıyle kazandaki sülfit konsantas-yonunun istenilen sınırlar içinde tu-tulamaması neticesi «Oksijen koroz-yonu»

kızdırıcı borularda kırmızı demir oksit taba- -kası ile birlikte, mağnetık demir oksit taba-kasının bulunması da zaman zaman limit sü-hunet derecelerinin aşıldığını göstermiştir Buhâdise delinmeleri kolaylaştırmaktadır.

Yukarıda zıkredildiği şekilde -hâdiseninteşhisinden, sonra tabiatıyla gerekli tedbir-ler alınmış ve bu tip arızaların tekerrürüneve vüs'atıne mani olunmuştur.

Soma Santralında:

Bu santralda tipik elektrik motoru arıza-larına rastlanmıştır. Büyük takatta kısa dev-re rotorlu ve 3 kv luk bu motorlarda ortala-ma 13 000 saatlik bir çalışmadan sonra kısadevre çubuklarının, çemberlere kaynak edil-dikleri yerlerden ayrıldıkları ve çemberin debirkaç yerinden çatladığı görülmüştür. Arızagösteren motorlar çift kafesli olup, mezkûrdurum dış taraftaki demaraj kafesi çubukla-rında müşahade edilmiştir. İşletme bakımın-dan bu şekilde harabıyete meydan verecek birzorlamanın ve bilhassa normal işletme şart-larındakı yol vermeden daha gayrı müsaitşartlar tahtında bir yol vermenin mevcut ol-madığı yapılan tecrübe ve etüdlerle tespitedilmiştir. Kanaatime göre kaynak noktala-rında iyi bir şekilde irtibat temin edilememişolmasından bu noktalarda husule gelen mev-zii geçiş dirençleri dolayısıyla yol vermedehhısule gelen munzam ısınmalar, zamanlakaynak yapısını yormakta ve hem bu suret-le husule gelen lokal gerilmelerin ve hem deelektrodinamik kuvvetlerin tesiriyle çubuklarayrılmaktadır. Bu şekilde bir iki çubuğun ay-rılması ise zincirleme olarak diğer çubuklarınayrılmasını intaç etmektedir.

Halen motorların bir kısmı işletmede ta-mir edilmiş ve diğer bir kısmı ise Firma ta-rafından tamir edilmek üzere geri alınmıştır

Hazar Santralında :

Halihazırda hazar santralında işletmeyigüçleştiren en mühim mahzur iltisak tüneli-nin basınçlı olarak çalıştınlamamasıdır. Buşekilde bir işletme ise şu. mahzurları havidir:

1) Mevcut düşünün bir kısmı zayi olmak-tadır Bu zayiat dört gurubla yapılanbir çalışma da takriben 1000 kW.lıkbir takata tekabül etmektedir.

2) Türbin reglajı büyük zorluklar arzet-mektedır. Su alma prizinde ki su de-bisini otomatik olarak ayarlıyacak ter-tibatın henüz servise konulamamış ol-ması bir sanayi bölgesi olan bu bölge-de her zaman için zuhur eden büyükyük varıasyonlarında ya iltisak tüne-linde taşma meydana getirmek sure-tiyle su zayiatları veyahutta yük artış-larında su kesilmeleri doğurmaktadırMaamafih bu tertibat servise konulsadahi tam bir reglaj beklenemiyeceğigibi iltisak tünelinde ve cebri borudabir su kopmasının vukuu daima muh-temeldir,

Hazar tesislerinin 34,5 kV enerji nakil hat-tında bir zamanlar sık sık arıza zuhur etmiş-

100 E M M 35-36

ti. Bunlar havalideki leş kargalarının sebebi-yet verdiği geçici arızalardı. İzolatör zincirihizasında traverslere oturan kuşların pislik-leri ızalatörlen kirleterek atlama yolunu kı-saltmakta ve bilhassa rutubetli ve yağmurluhavalarda atlamalar ve bu atlamalar da şal-

terlerin açmasını intaç edecek şekilde arkşelalen husule getirmekteydiler. Aynı tip arı-zalara KBA ve BA nın 154 kV şebekelerin-de de rastlanmıştır Bu mahalli hat parçala-rında izalator sayısı arttırılmış ve kuşlar av-lanarak ürkütülmüştür.

K.B. A. Sisteminin Korunması ve Röleleri

K. B. A enerji nakil hatlannın ve buhatlar üzerindeki transformatör istasyonla-rının korunması bu tesisatları yapan muh-telif millet ve fırmalann karakteristiklerinihavidir. Bunlann başlıcalan, İngilizlerin Met-ropoliten Vickers, Amenkahların Westingho-use ve General Electric Almanlann AEG, İs-vıçrenın Bröwn Bovfcri, Fransızlann MerlinGerin ve CdC, İtaiyanlann Magnni firmala-rıdır

Bu kadar çeşitli firmanın teçhizatını ha-vı bir sistemde bir çok zorluklar ve hatalarlakarşılaşılacağı muhakkaktır Burada bu fır-malann koruma sistemleri ve röleleri arasın-da kısaca mukayese yapılmağa çalışılacaktır.

K B. A. sistemi 154 ve 66 kV luk enerjinakil, 34,5, 15, 10,5 6 3, 3.3 kV luk dağıtım şe-bekesi çıkışları üe bunlar arasındaki trans-formatör ve generatörlerden teşekkül etmiş-tir. Aynca muhtelif yerlerde 34.5 kV luk ortagerilim nakil hatlan da mevcuttur.

Yüksek gerilim enerji nakil hatlan me-safe koruma ve toprak röleleri üe korunmuş-tur. Merlin Gerin firmasının yaptığı tesisattabunlara aşırı akım rolelen ilâve edilmiştir.

Westınghouse ve General Electric firma-lannın imal ettiği röleler diğerlerine nazaranmuayene, tamir ve bakım üstünlüklerine sa-hiptir. Meselâ bu tıp rölelerden binni, servisiınkitaya uğratmadan iki mandalı ve anah-tarlannı açmakla yerinden kolayca çıkarabi-liriz Halbuki diğer tiplerinde bu işlemin ya-pılabilmesi için birçok demontaj işlenle bera-ber akım devrelerinin dışarıdan kısa devreedilmesi ıcab etmektedir Aynca birinci tiprölelerin muhtelif devrelerine bir tecrübe fi-şi sokmakla gırilebılmekte ve ölçmeler yapı-labilmektedir. Açma devresi role üzerindeki

Hüseyin TEKİNELY. Müh.

özel bir anahtarla açılabildiğinden servisteinkıtaya sebep olmadan çalışma temin edile-bilmektedir. Bu rölenin çıkanlmasına rağmendiğer röleler vazifelerini yapmakta devamederler ve bu şekilde hat veya cihaz üzerindekısmen de olsa bir korunma kalmış olur. Pe-riyodik bakım ve muayene için bu üstünlük-ler küçümsenemez. Merlin Germ (CdC) tesi-satının bazılarında ilâve tecrübe kutulan ko-narak yukarki şekle getirilmeğe çalışılmıştır.Fakat bunlann tesisatının çoğunda ve diğerfirmaların tesisatında muayene ve bakım lü-zumu nazarı itibara alınmadan proje hazır-lanmış ve tatbik edilmiştir. Bu tip teçhizattaperiyodik muayene ve bakım yapılırken teç-hizatın ya #tamamı veya bir anahtar çevril-mekle o teçhizatın kumanda devreleri, veya-hut voltaj altında açma ucu açılarak çalış-ma yapılmak zorunda kalınmaktadır. Bu da,birçok lüzumsuz inkitalara, tehlikeli çalışma-lara, muayene müddetinin uzamasına ve arı-zaların güç bulunmasına sebep olmaktadır.Bunun için Türkiyede yapılması mümkün veucuza mal olacak kullanışlı muayene kutula-n yapılarak panolara montajı düşünülmekteidi.

Sistemde kullanılan mesafe koruma röle-leri Westinghouse'un HZ tipi empedans, Cdc'nin RXAP 31 ve RXAP 40 tipi reaktans,Brown Bovefınin tek bölgeli ZA tipi empe-dans, Metropolitan Vickers'ın DZ tipi empe-dans ve AEG'nin Sd 314 tipi reaktans rölele-ridir. HZ, RXAP ve DZ tipi röleler üç empe-dans veya reaktans bölgelidir Binnci bölgeanı açmalı diğer ıkı bölge ayarlanabilen za-man gecikmelidir, Sd 314 tipi reaktans rölesidart reaktans bölgelidir. Birinci ve ikincibölgeler ani açmalı diğer ikisi ayarlanabilenzaman gecikmelidir Ayrıca aşın akım rölesi gi-bi çalışan son bir zaman ayan daha mevcuttur.

E M M 35-36 101