kur'an'in anlaŞilmaslnda kavramlarln . Önemi...

KUR'AN'IN ANLAŞILMASlNDA KAVRAMLARlN ÖNEMi VE . INSANI ANLATAN KUR'AN'IN TEMEL KAVRAMLARI

GİRİŞ

~ ur'an, insan için, insanı iyiye ~ ve doğruya sevketmek, dünya

ve ahiret mutluluğunu sağla

mak için gönderilmiştir.

Allah; insanı, iyiye ve doğruya çağırmış

ama onu bu konuda zorlamamış, inanç,

söz, fiil ve davranışlarında serbest bırak

mıştır(*). Eğer serbest bırakmasaydı

bütün insanların inanç, söz fiil ve davranışları aynı olurdu. Fakat böyle

değildir. Böyle olmadığı için insanların

ahlaki birbirlerinden farklıdır. Kimisi

yaratılış gayesine uyarak Allah'ın dos-

doğru yolunda yürürken kimisi d~ şeytanı batıl yolunda yürür. Kimisi kafir,

kimisi mü'min; kimisi ıl.s'i, kimisi

itaatkar; kimisi adil, muttaki, kimisi

zalim, fasık. ..

İşte Allah, insanların bu ahlaki

niteliğini, inanç, söz, fiil ve

davranışlarını çeşitli kavramlarla anlatır,

değerlendirir, över veya yerer.

Allah insanları fiziki yapıları, cin-

Dr. İsmail KARAGÖZ Diyanet İşleri Başkanlığı Teftiş Kurulu Üyesi

siyetleri, dilleri, renkleri ve mesepleri

itibariyle değerlendirmez. Çünkü bütün

insanları yaratan O'durOl. Dilleri, renk-

leri, ırkları ve cinsiyetleri ne olursa olsun

bütün insanlar Adem (AS)'ın çocuk-larıdırC2l.Bu itibarla kardeştirler.

Yaratılış itibariyle birbirlerinden farkları

yoktur. Hepsi bir ana bir babadan mey-

dana gelmişlerdirC3l. Zaten fizyolojik

yapılarının, ırk ve renklerinin oluşumun

da insanların bir dalıli de sözkonusu

değildir. Bu sebeple de ahirette kimseye

nesebinden sorulmayacaktırC4l. Dünyada

olduğu gibi orada neseple övünemez-

ler

DiYANET iLMi DERGi • TEMMUZ- AGUSTOS -EYLÜL 1995 • CiLT:31 • SAYI: 3

tun halinden sormazOl. Hatta kişi anasın

dan, babasından, eşinden ve oğullann

dan kaçar(8l. Dahası mücrimler; azaptan

kurtulabilmek için oğullarını, eşini,

kardeşlerini, kendisini içinde banndıran

ailesini, kabilesini, yer yüzünde bulu-

naniann hepsini fidye olarak vermek

isterler, taki kendileri kurtuluşa ere-

bilsinler(9l, Evet "o gün ne mal ne de

oğullar (insana) fayda sağlamaz.

Ancak Allah'a (küfür, şirk, nifak ve

isyandan korunmuş)OO) sağlam ve temiz

bir kalple gelen kimse fayda

görür ."Ol).

Allah, insanı, "İman" veya "küfür",

"itaat" veya "isyan", "salih am el"

veya "kötü am el", "tak va" veya

"zulüm" sahibi olup olmama açısından

değerlendirir. Kur' an da insanı baştan

sona hep bu açıdan ele almış ve "Allah

katında en üstün en mükerrem

olanınız en muttaki olanınızdır." 02)

buyurmuştur. Kur'an'ın tebliğ ve tebyin

edicisi Hz. Muhammed (AS) da: "Allah,

sizin suretierinize (fiziki yapılannıza,

dış görüriüşünüze) ve servetierinize

(mal-mülk, makam ve mevkiinize} bak-

maz. Fakat kalpleriniz (de olan iman

veya inkar haline) ve amellerinize

bakar", (13) demiştir.

Bu itibarla Kur'an'da; insanı inancı

(iman, inkar, şirk, nifak) sözü (doğru,

yanlış, yalan), fiili (faydalı ve zararlı) ve

davranışı (iyi ve kötü) yönü ile anlatan,

niteleyen ve değerlendiren kavramlar ön

plana çıkmıştır. İnsan ile ilgili kavrarn-

Iann büyük çoğunluğu, insanın bu yön-

leriyle ilgilidir. Biz bu makalemizde bu

38

kavramların bir listesini· vermek ve·

kavramıann doğru bir şekilde anlaşıla

bilmesi için dikkat edilmesi gereken

hususları zikretmek istiyoruz. Önce

"kavram" nedir? Bunun anlamını izah

ettikten sonra kavramıann taksimini ele

alıp "Allah'ı anlatan kavramlar"a

değinecek peşinden insan ile ilgili

"övme ve yerıne ifade eden kavram-

ları" sunacağız.

I-KAVRAM

Bizim "Kavram" dediğimiz şey,

Arapça'da "Meflıôm", · İngilizcede ·de

"Term" diye ifade edilen kelimelerdir.

Bunlara "teknik terim" demek de

mümükündür.

Türk Dil Kurumu'nun hazırladığı

Türkçe Sözlük'te "kavram" şöyle

tanımlanmıştır: "Bir şey üzerine ve

özellikle o şeyin nitelikleri ya da imieri

üzerine taşıdığımız genel düşünce,

· mefhum"04l. Cümlede geçen "im",

anlamlı iş ya da davranış, anlam yük-

Jetilen şey demektir05l, İngilizce

"Term" sözcüğü "Terim" şeklinde

Türkçeye de geçmiştir. "Terim", anılan

sözlükte, "Bir bilim, sanat, meslek

(7) el-(Vtearic, 70/10. (8) Abese, 80/34-36. (9) el-Mearic, 70/11-14. (10) en-Nesef!, Ebü'l-.Berkat Abdullah b. Ahmed b.

Malımüd (Ö.701/1301); Medariku't-Tenzil ve Hakaiku't-Te'vil, IV, 479 (Mecmfiatün Mine't Tefasir.)

(ll) eş-Şuara, 26/88-89. (12) el-Hucfiriit, 49/13. (13) el-Müslim, es-Sahih, Birr, 32; İbn Mace, es-Sünen,

Zühd, 9; Ahmed b. Hanbel, ei·Müsned, II, 285. (14) Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu, s.466. (15) A.g.e., s.408.

DR. iSMAiL KARAGÖZ • KUR'AN'IN ANLAŞILMASlNDA KAVRAMLARlN ÖNEMi

dahyla ya da bir konu ile ilgili özel ve

belirli bir kavramı olan sözcük" şek

linde tarif edilmiştirC16l. Aynı sözlükte

"mefhum" sözcüğünün karşılığına

"kavram" kelimesi konulmuştur

DiYANET iLMi DERGi • TEMMUZ- AGUSTOS- EYLÜL 1995 • CiLT:31 • SAYI: 3

ceğimiz Türkçe karşılıklar, o kavramın maya benzeyen tercümeninC29l yapılıp

ifade ettiği manayı tam olarak yansıtma- . yapılmayacağı tartışılmıştır.

maktadır. Mesela Kur'an'ın en önemli

anahtar kavramlarından birisi olan

"zulüm" kavramını "kötülük etmek"

veya "haksızlık etmek" diye mana-

landırdığımız zaman yanlış olmaz ama

bu kavramın Kur'an'da ifade ettiği

manayı tamamen yansıtmaz. Zalim

sadece "haksızlık eden" veya "kötülük

eden" değildirC25l. Aynı şekilde "cehl"

ve bunun isim-sıfat şekli olan "cahil"

sözcüğünün "Aiimin" zıddı dolayısıyla temel anlamının "Bilgisiz" olarak alın

ması bu kavramın tam anlamını yansıt

maz. Bu anlam yanlış değildir ama kamil

değildir, eksiktir, yetersizdirC26).

Kur'an kavramlarının bu derin ve

engin, sözlüklerdekinden daha farklı ve

geniş anlamlarından dolayı bir başka dile

tercüme edilip edilerneyeceği konusunda

ihtilafa düşülmüştür(27).

"Tercüme", bir kelamın manasını

diğer bir lisanda dengi bir tabir ile aynen

ifade etmektir. "Tercüme, aslın

manasma tamamen, mutabik olmak

için serahatte, de.lalette, icmalde,

tafsilde, umumda-hususta, ıtlakta

takyidde, kuvvette-isabette, hüsnü

edada, üslübu beyanda, hasılı ilimde,

sanatta, asıldaki ifıideye müsavi

olmak iktiza eder" diyen(28) müfessir

Elmalılı Harndi Yazır, böyle bir ter-

cümede başarının imkansızlığına işaret

etmiştir. Zaten "Harfi ve lafzi tercüme"

denilen nazmında ve tertibinde aslına

benzemesi gözetilen veya diğer bir dey-

imle müradifi müradifinin yerine koy-

40

Tercüme yapanlar nazımda ve tert-

ibinde aslına benzemesi gözetilmeyen,

metindeki mana ve gayelerin güzel bir

şekilde ifadesi olan "Tefsiri Tercüme"

yapmaktadırlar(30l. Aslında Kur'an'ın

anahtar terimlerini bir iki kelime ile

karşılık vererek tam anlamıyla mana-

landırmak mümkün değildir. Belki bir

nebze bilgi ve fikir verilebilir.

Bu durum, Kur' an kavramlarının bir

başka dile çevirisi için sözkonusu olduğu

gibi aynı dilde izahı için de söz

konusudur. Bir cümledeki temel

kavramlar iyi anlaşılırsa, o cümle ile

ifade edilen mananın anlaşılması kolay-

laşır. O halde ne yapılması gerekir?

Muğlak bir kelimenin manasını açıklığa

kavuşturmanın en iyi yolunu Prof. Dr. J. Marouzeau,C31) şöyle izah etmektedir:

"Öncelikle ve herşeyden çok bir araya getirmek, kıyaslama, benzeyen, karşıt

olan ve tekabül eden tüm kelimenin

geçtiği bölümün tüm çevresine (siyak

sibakına) müracatta bulunmak"

gerekirC32l.

"Kur'an'ı anlamak isterken (25) Bkz. İzutsu, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar,

s. 46-47. (26) Bkz. İzutsu, A.g.e, s.51·61. (27) Bkz. HamdiYazır, Hak Dini Kur'an Dili, I, 9-18.

İstanbul 1978. İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulu, s. 215-220, Türkiye·Diyanet Vakfı Yayınları Ankara 1989.

(28) Hak Dini Kur'an Dili, I, 9. (29) Cerrahoğlu, Tefsir Usülü, s.217. (30) A.g.e. aynı yer. (31) Bu şahıs, klasik Latinceyi tercüme etmek isteyenlere

bir miktar "pratik tavsiyede bulunmak için yazdığı bir kitapta bu sözü söylemiştir. Izutsu, Kur'iin"ı Kerim'de Dini ve Ahlaki Kavramlar, s. 62.

(32) İzutsu, A.g.e, aynı yer.


elfazının ve terkibierinin bütün ince-

Iiklerini gözetmek lazımdır." diyen

Harndi Yazır, Fatiha suresinin altıncı

ayetinin tefsirini yaparken, "Tarik"

(yol) demeyip "Sırat" (yol) demesi,

"Müstevi" (doğru) demeyip

"Müstakim" (doğru) demesi re'sen

düşünülecek ve manaları ona göre

tasavvur olunacak hikmeti tazammum

ederler. Kur'an, bir kitabı hakimdir.

Bunun için;

I-Kelimelerin mefhumlarını ıyıce

tesbit etmek,

2-yerlerinde lafzen veya manen

ilgili olabileceği kelimeleri ve manaları

ile mukayese eylemek,

3-Tertib biçimlerini, siyilk ve si bak-

larını mülahaza etmek,

4-Bunlardan murild edilen asıl anlam

ile tezyİnatını temyiz eylemek, lazımdır

demiştiı-


müştür. Artık "gün" (el-yevm) alaiade

bir gün değil "ahiret günü"dür.

Aynı şey "saat" kelimesi için de

sözkonusudur. Kur'an sisteminde "saat"

bir günün (l/24)i değil "kıyamet saati"

dir.

İşte böyle, kelimeler, Kur'an sistem-

ine girince "asli mana"lanndan farklı

man1Har yüklenmişlerdir. Kur'an'ın

"anahtar kelimeleri"nin hepsi için aynı

durum geçerlidir.

Mesela, "küfr, şükr, zulm, takva ... "

gibi sözcükler Kur'an sisteminde "asli

mana"larının dışında tamamen "özel

mana"lar kazanmışlardır.

"Küfr" kelimesinin asli manası, ört-

rnek, gizlemek, birinin yaptığı iyiliğe

veya verdiği nimete karşı kadir bilmeyip

nankörlük etmektir. "Teşekkür etmek"

anlamındaki "şükr" ün tam karşıtıdır.

Küfr kelimesi, Kur' an sisteminde mana

değişimine uğramıştır. Artık "küfr"

basit bir nankörlük değil, Allah 'a, O'nun

nimetlerine karşı nankörlüktür, O'nu,

ayetlerini ve elçilerini inkar etmektir.

Küfr kelimesi bu "nankörlük"

anlamının ötesinde yeni bir mana kazan-

mıştır. Bu yeni mana "inkar, inançsı

zlık"tır. Artık "küfr" kelimesi "şükr"

kelimesinin değil "iman" (İnanmak)

kelimesinin karşıtı olmuştur. Böylece

sernantİk bir değişime uğramıştır.

"Küfr" kelimesi gibi "şükr" kelimesi

de anlam değişikliğine uğramış "iman"

manasma yaklaşmıştır. Kur'an'da bir

çok yerde "şükr", "iman"ın hemen

sinonimi olmuştur03/1). "Küfr" ise inkar

42

(Bakara,_ 2/6), hakkı bile bile kabul

etmeme (cuhd, Bakare, 2/289) nankörlük

(Bakare, 2/15) beri olmak, tanımamak

(İbrahim, 14/22) ve örtrnek (Ankebut,

29/7) anlamında kullanılmıştır.

IV- KA VRAMLARIN SEMANTİGİ

"Semantik" bir dilin anahtar terim-

leri üzerindeki tahlili bir çalışmadır.

Anahtar sözcükler; Kur'an'da tek başı

na, birbirinden ayrı ve yalın halde bulun-

mazlar. Her anahtar sözcük, diğer

anahtar sözcüklerle yakın ilişki

halindedir. Bu kelimeler kendi araların

da büyük küçük çeşitli gruplar teşkil

ederler ve birbirlerine çeşitli yollarla

bağlanırlar(34). Böylece bir "semantik

saha" oluşur, yani anahtar sözcükler

örgüsü teşekkül eder(35). Anahtar terim-

ler, kendi aralarında bir "kelime hazine-

si" meydana getirirler. Bu "kelime hazi-

nesi" kelimelerin birbirleriyle değişik ve

çeşitli ilişkilerinden doğar(36l. "Kelime

hazinesi" soyut bir kelimeler yekunu

değildir. Bu kelimeler bir çok bakımdan

birbirlerine bağlanırlar

DR. iSMAiL KARAGÔZ • KUR'AN'IN ANLAŞILMASlNDA KAVRAMLARlN ÖNEMi

nesinde önemli bir "mana alanı" mey-

dana getirirler. Bu anahtar terimler,

"olumlu" veya "olumsuz" mahiyette-dirler(38). Mesela biz zulüm kavramını

"odak-kelime" kabul edersek bu odak

kelimenin etrafından "olumlu" ve

"olumsuz" mahiyette anahtar terimler

yer alır.

OdakKelime Anahtar Terim

Burada "zulüm" kavramı odak-

kelimedir. Bu kelimenin etrafındakiler ise anahtar terimlerdir. "Allah" olumlu

ve olumsuz kavramların yöneldiği

"obje"; "insan" ise, bu terimierin ifade

ettiği eylemlerin failidir. "Ş irk, küfür,

nifak, fısk ve tekzib" kelimeleri "zulüm" odak-kelimesi ile "olumlu";

"iman, ibadet, ihlas, itaat ve tasdik"

kelimeleri de "olumsuz" mana ilişkisi

içindedirler. Başka bir ifade ile, "şirk,

küfür, nifak, fısk ve tekzib", 'zulüm"

ile eş anlamda; "iman, ibadet, ihlas,

itaat ve tasdik" ise zıt anlamdadır.

"olumlu" ve "olumsuz" değer ifade

eden "anahtar-terimler" kendi

aralannda "semantik alan" meydana

getirirler. "Zulüm" ve"takva" kavram-

larını örnek verebiliriz.

"Takva" ve "zulüm" kelimeleri odak kelimelerdir. "Zulüm"

kelimesinin etrafındaki kelimeler

"zulüm" ile yakından ilgisi olan

manalar taşır. "Takva" kelimesinin etrafındaki kelimeler de aynı şekilde

"takva" ile anlam ilişkisi içindedirler.

"Takva" ve "Zulüm" kelimeleri ve

semantik alanlarının birbirleriyle zıt

anlam ilişkisi vardır.

Bir alanın odak kelimesi başka bir

alanın normal anahtar-kelimesi ola-bilidği gibi, bir alanda normal anahtar-

kelime olan bir sözcük de başka bir alan-da odak-kelime olabiliı-

DiYANET iLMi DERGi • TEMMUZ- AGUSTOS- EYLÜL1995 • CiLT:31 • SAYI: 3

amel ile ilgili kavramlar değil, bütün ve davranışlarını anlatan kavramlar.

moral kavramlar, hatta evlenme, boşan

ma, miras, ticareti ilgilendiren, senetler,

borçlar, faiz, ölçü-tartı gibi her şey bu

düşünce ile yakından alakalıdır(40.

V-ALLAH'IN V ASIFLARINI

ANLATAN KAVRAMLAR

Bunlar "esma'ül-hüsna" diye

Kur'an'ın "Allah" kavramından adlandırılan Allah'ın güzel isimleridir.

sonra en çok üzerinde durduğu "insan"

kavramıdır. Kur'an düşüncesi, insanın

kurtuluşu meselesi ile ilgilenir. Bu mese-

le olmasaydı Kur'an gönderilmezdi. İşte

taşıdığı bu özel önemden dolayı insan,

Allah kavramı karşısında ikinci bir kutup

teşkil eder. En büyük önemi taşıyan

kutup Allah ise diğeri de insandır(42).

İki veya daha fazla anahtar terim, bir-

birleriyle bir mana ilişkisi. kurup bir

"semantik alan" meydana getirirler. Bu

semantik alan (örgü) üç şekilde olur:

a-Bir kavramın iç yapısının tahlili.

b-Anlamdaşlık ilişkisi.

c-Zıtlık ilişkisi(43).

Kur'an'da insanların uyması veya

kaçınması istenilen inanç, söz, fiil ve

davranışların, Allah'ın istediği şekilde

oluşabilmesi bu kavramların iyi ve doğru

anlaşılınasma bağlıdır. Eğer Kur'an'da

kullanılan kavramlar yanlış anlaşılırsa

uygulama da yanlış olur. Bu takdirde

istenilen sonuca ulaşmak mümkün

olmaz. Bu se-beple Kur'an kavram-

lannın çok iyi anlaşılması, izah ve tahlil

edilmesi gerekir.

Kur'an'ı incelediğimiz zaman onda

iki değişik "ahlaki vasıf'' anlatan

kavram katagorisi olduğunu görürüz(44);

Allah 'ı, Allah 'ın vasıflannı anlatan

kavramlar; insanı, insanın inanç, söz, fiil

44

Bu isim ve sıfatlar, Allah'ı, O'nun fiil ve

davranışını anlatır. Birkaç örnekle yetin-

mek istiyoruz. Çünkü bu, asıl konumuz

değildir.

"Rahman-rahim", Yaratıkianna

karşı çok merhametli


"Gafllr", çok bağışlayanC49l.

"Aziz, Hakim", daima üstün, çok

hikmet sahibiC50l.

"Seri'u'I-Hisab", hesabı çok çabuk görenC51),

"Şedidü'l-İkab", Cezası çok şiddetli olanC52l.

.... gibi.

Allah'ı anlatan bu kavramları,

Kur'an'ın başından sonuna her tarafında

sıkça görmek mümkündür. Bu kavram-

lar, Allah'ın iki yönünü anlatır: Allah bir

yandan çok merhametli, çok affedici, öte

yandan hesabı süratli, cezalandırması

şiddetlidir. Allah 'ın bu veeheleri insan-

ların iman ve inkanna, itaat ve isyanına

göre değişir. Mü'mini ve itaatkan ödül-

lendirir, katiri ve isyankan cezalandırır.

VI- İNSANlN İNANÇ, SÖZ, FİİL

VE DA VRANIŞINI ANL;\.TAN

KAVRAMLAR

Bu kavramlar, insanın Allah'a, nef-

sine ve diğer insanlara karşı fiil ve

·davranışlarını, "ahlaki vasfını" anlatır.

Bu dini-ahlilld kavramlar insanı, inanç

ve aksiyon yönünden hem tasvir eder,

. anlatır ve tanıtır, hem de onu değer

lendirir, hakkında hüküm ortaya koyar,

över veya yerer (medh ve zem)C53l,

Kur'an'a göre insanın iman ve amel

bakımından devramşı, ahiald niteliği,

"iyi ve kötü", "doğru ve yanlış" diye-

bileceğimiz birbirine kökünden karşıt iki

katagoriye bölünmektedir. Kur'an'ın her

yerinde insanın inanç ve amel bakımın

dan ahlaki değerlerine ilişkin bu ikilemi

görmek mümkündür. İman noktasında,

"iman-küfür"C54l "iman-nifak"C55l,

"iman-fısk"C56) ikilemi, amel noktasın

da: "itaat-isyan"C57l ikilemi, inanç ve

amel her iki açıdan "takva-zulüm"C58l,

"İhsan-zulüm"C59l ikilemi Kur'an'da

yanyana, peşpeşe zikredilmiştir.

"Müslim-Mücrim"(60l, "Mü'min-

Kafir"(6Il, "Mü'min-Fasık"C62l,

"Mü'min-Münafık"C63l, "Mütakki-

Kafir"C64l, "Muttaki-Facir",

"Muttaki-Taği"C65l, "Müstakim-

Zalim"C66J, "Muhsin-Zalim"C67l,

"Müflih-Zalim"C68l, "Tayyib-

Zalim"C69l, "Muhtedi-Fasık"(7oı,

"Muslih-Müfsid"C71), "Said-Şaki"C72l,

"Tayyib-Habis"03l, (49) el-Bakara, 2/218. (50) el-Bakara, 2/240. (51) el-Bakara, 2/202. (52) Mücadele, 58/21.

"Ebrar-

(53) İzutsu, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, s.36-45. Çev. Selahattin Ayaz, Panar Yay. İstanbul 1991,2. baskı.

(54) Bkz. Muhanuned, 47/1-3 (İnanmak-inkar etmek). (55) Bkz. el-AnkebGt, 23/11 (İnanmak-iki yüzlülük

etmek). (56) Al-i İmriin, 3/1 10 (İnanmak-İtaatsizlik etmek). (57) en-Nisii, 4/13-14 (itaat etmek-isyan etmek). (58) ez-Zümer, 39/24 (Allah'a karşı gelmekten sakınmak-

zulme dalmak). (59) en-Nemi, 27/11 (iyilik etmek-zulmetmek). (60) el-Kalem, 68/35 (Müslüman-suçlu) . (61) et-Teegabün, 64/2 (inanan-inkar eden). (62) Al-i İmriin 2/110 (Mü'min-iki yüzlü). (63) el-Ankebut, 29/11 (Mü'min-iki yüzlü). (64) ez-Zümer, 39/71-73; er-Ra'd, 13/35. (65) Sad, 38/28, 48-49, 55 (Muttaki-yoldan çıkan,

Muttaki-Azgın).

(66) ez-Zümer, 39/24 (Doğru yolda olan-zalim). (67) el-Ahkiif, 46/12 (İyilik yapan-zalim). (68) en-NOr, 24/50-52 (Kurtuluşa eren-zalim). (69) en-Nahl, 16/28-32 (İyi-zalim). (70) el-Hadid, 57/26 (Hidayete eren-zalim). (71) el-Bakara, 2/220 (Islah edici-Bozguncu). (72) el-Hud, I 1/l 05 (Cennetlik-cehennemlik). (73) Al-i İmriin, 3/179 (Temiz olan--pis olan).

45

DiVAN ET iLMi DERGi • TEMMUZ- AGUSTOS- EYLÜL 1995 • CiL T:31 • SAYI: 3

Füccar"04 ı, "Hayru '1· Beriyye-Şer

ru '1· Beriyye"(75l, "Sadık-Kazib"

DR. iSMAiL KARAGÖZ ~ KUR'AN'IN ANLA ILMASINDA KAVRAMLARlN ÖNEMi

h'a ibadet eden(86l.

"Salih", Ha - rlı ve yararlı işler

yapan, salih amel işleyen(87).

"Muslih", İslah eden, d~zeltenC88l.

"Muhlis", Samimi ve ih~aslı olanC89l.

"Sadık", Doğru olan


"Amil", Çalışan O 09).

"Ebrar", İyiler


İnsanların, yerilen, yapılmaması iste-

nen ve yapanına ceza olduğu bildirilen

"olumsuz inanç, söz, fiil ve

davranışları"nı anlatan Kur'an kavram-

larının belli başlı ve en bariz olanlarının

bir listesini sunmak istiyoruz:

"Zillim", Zulmeden O ı8).

"Zalum", Çok zulmeden o ı8/l), "Kafir", KMir, İnkar eden(119l.

"Keffir", Nimetiere nankörlük eden O ı9;ıı.

"Keffar", Çok nankörO ı9/2l.

"Münkir", İnkar eden

DiYANET iLMi DERGi • TEMMUZ- AGUSTOS- EYLÜL1995 • CiLT:31 • SAYI: 3

"Mücrim", suç işleyen040).

"Füccar", Hak yoldan çıkanlar04I).

"Facir", Hak yoldan çıkan042).

"Cair", Hak yoldan sapan


lannın ve yaşantılarının böyle olma-

masını istemektedir. Bu şekilde dav-

rananları yermekte ve onları cezalandıra

cağını bildirmektedir.

Bu kavramlarla aniatılmak istenen

insan davranışı özet olarak "inkar ve

isyan"dır. İnsanların bu "inkar ve

isyan" hilli değişik kavramlarla çeşitli

şekillerde anlatılmıştır. Bu kavramlar iç

içe ve birbirleriyle anlam ilişkisi

içindedirler. Bir kavramın muhtevası

başka bir kavramın anlamını da içine

alabilmektedir.

Kur'an'da insanların "olumsuz yön-

lerini" anlatan kavramların en şumül

lüsü, en kapsamiısı "zulüm" kavramıdır.

"Zulüm" kavramı, diğer kavramların

tamamının ifade ettiği anlamları genel

olarak ifade etmektedir. Kur'an'da en

çok kullanılan kavramlardan biridir.

İnsanların "olumlu" ve "olumsuz"

yönlerini anlatan bu kavramların ifade

ettiği davranışlar ayrı ayrı insanlarda

veya bir insanda bulunabilir, mesela,

"iman" ve "küfür" ayrı insanlarda

bulunur. Bir insanda bulunmaz. Ama

"iman" ve "günah" aynı insanda bulun-

abilir. Övrtıe ve yerıne, sevap ve ikab,

insanın itaat ve isyan olan fiilerine karşı

yapılır. Övme ve sevabı, itaat eden ve

çirkin fiilieri yapmayanlar, yerıne ve

cezayı ise, ma'siyeti işleyen ve farzları ihlal edenler hakeder066).

SONUÇ Allah, Kur'an'ı insan ıçın gönder-

miştir. Onu imana, iyiye ve doğruya

çağırmış; şirk, nifil.k, isyan ve her türlü .

kötülükten sakındırmıştır. Ancak insanı

bu konuda zorlamamıştır. İnanç ve irade

hürriyeti içinsinde insanlar, inanç, söz,

fiil ve davranış itibariyle farklı durumlar

sergilemişlerdir. İnsanlardan kimisi

mü'min, muttaki ve iyi, kimisi kil.fir,

müşrik, münil.fık, asi ve kötü nitelik

kazanmıştır. Allah, insanları ırkları, ren-

kleri, cinsiyetleri ve fiziksel yapılan

itibariyle değil inançları, arnelleri ve

ahlaki yönleriyle değerlendirmiş ve

insanı hep bu yönü ile ele almıştır.

Kur'an'da ınsanı anlatıp değer

lendirirken onun inacı, söz, fiil ve

davranışına göre farklı kavramlar kullan-

mıştır.

"Kavram", bir fikri, bir düşünceyi,

bir sistemi ve bir konuyu anlatmak için

kullanılan, o fikrin, o düşüncenin, o sis-

temin ve o konunun ifade edilmesinde

önemli rolü oynayan sözcüklerdir. Bu

sözcüklere önemine binaen "anahtar

terim" denir.

Arapça kelimeler Arapça olan

Kur'an'da kullanılırken cil.hiliyye döne-

mindeki anlamlarını aynen muhafaza

etmemişler, önemli seviyede mana

değişimine uğramışlardır. Kur' an' da

özellikle "anahtar terimler"e yeni ve

sözlüklerdekinden tamamen farklı

anlamlar yüklenmiştir. Kur'an, arapların

inanç ve yaşam tarzlarını tamamen

değiştirdiği gibi kavramların anlam ve

kullanım sahalarını da değiştirmiştir. Bu

itibarla Kur' an' ın iyi anlaşılabilmesi için

(166) Kadi 'Adülcebbiir, Şerhu'I·Usulü'I·Hamse, s.638. Kahira ı 384/1965.

51


kavrarnlara yüklenen maniHann çok iyi

bilinmesi gerekir. Sözlük anlamlan bu

kavramların gerçek manalarını asla ifade

edemez.

Kavramlar, Kur'an'da tek başianna

ve yalın halde bulunmazlar. Diğer

kavramlarla eş veya zıt anlamda bir

mana ilişkisi kurarak bir "semantik

saha" oluştururlar. Birbirleriyle anlam

ilişkisi olan kavramlardan biri "odak

kelime" kabul edilirse, bu odak keli-

menin etrafında bir çok "anahtar

kavramlar" dizilir ve birlikte bir

"mana alanı" meydana getirirler.

Kur'an'ın en büyük odak kelimesi

"Allah", ikinci büyük odak kelimesi de

"insan" dır.

Kur'an'da iki değişik "ahlaki vasır'

anlatan kavram katagorisi vardır. Biri

Allah 'ı ve O'nun vasıflarını anlatan

kavramlar, diğeri ise insanı, insanın

inanç, söz, fiil ve davranışlannnı anlatan

kavramlar.

İnsanın "ahlaki vasfım" anlatan

kavramlar temelde iki kısma ayrılır:

Övme ifade eden kavramlar, yerıne ifade

eden kavramlar. Bu kavramlar, insanı

inanç ve amel yönünden nitelerler ve iyi

ve kötü, doğru ve yanlış diyebileceğimiz

birbirine zıt değerde anlamlar taşırlar.

Bu kavramlardan bazısı insanın sadece

inancını ve amelini, bazısı da hem

52

inancını hem de arnelini anlatır. İnsan

Iann "olumlu" veya "olumsuz" yönleri-

ni anlatan kavramların ifade ettiği

davranışlar ayrı ayrı insanlarda veya bir

insanda bulunabilir. Mesela iman, şirk,

küfür, nifak ayrı insanlarda, iman ve fısk

aynı insanda bulunabilir.

İnsanı öven ve failine mükafat

va' dedilen kavramların mana alanı

itibariyle en kapsamlı olanı "ittika-

takva-muttaki" kavramı, insanı yeren

ve failine ceza va'dedilen kavramların

en kapsamiısı ıse "zulüm-zalim"

kavramıdır.

Kur'an'a göı:e bu kavramiann ifade

ettiği manalarla nitelenen insanlar inanç

bakımından "mü'min-münafık-kafir"

amel bakımından "nefsine zulmeden,

muktesit (orta hareket eden)-hayırda

öncü olanlar", kayamette ise "ashab-ı

yemin (kitabı sağ elinden verilecek olan-

lar) -ashab-ı şimal (kitabı sol eline ver-

ilecek olanlar)-sabikun-mukarrebun

(öncüler-Allah'a yakın olanlar) olmak

üzere üç grubta değerlendirilmiştir.

Ancak inanç, söz, fiil ve davranış

itibariyle insanlar temelde iki gruptur.

Mü 'minler-kafirler, itaatkarlar-asiler.

Mü'minler de kafider de, itaatkarlar da

asiler de Kur'an'da farklı kavramlarla

nitelendirilmişlerdir. Her bir kavram,

insanın farklı bir boyutunu ifade eder.

kur'an'in anlaŞilmaslnda kavramlarln . Önemi...

Documents