Din-Kültür ve Çağdaşhk 2004 Yılı Kutlu Doğum Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri

Yayın No: 378

Sempozyumlar ve Paneller Serisi: 38

©Bütün Hakları Türkiye Diyanet Vakfı'na aittir

1. Baskı, Mayıs 2007, Ankara, 1.000 adet

ISBN 978-975-389-500-2

07.06.Y.0005.378

Redaksiyon : Dr. Mehmet BULUT

Kapak ve Iç Tasarım: TN Iletişim ·

Kufi Besmele: Hişam ei-Garavl

Uygulama: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları

Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Kurulu'nun

18.04.2006/14-2 sayılı kararıyla uygun görülmüş ve

Mütevelli Heyeti'nin 29.04.2006/1206-4

sayılı kararıyla basılmıştır.

Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret Işletmesi'nin dizgi,

fotomekanik, ofset ve cilt tesislerinde hazırlanıp basılmıştır.

TÜRKIYE DiYANET VAKFI Yayın Matbaacılık ve Ticaret Işletmesi

OSTIM Örnek Sanayi Sitesi

1. Cadde 358. Sokak No: 11 06370 Yenimahalle 1 Ankara

Tel: 0312.354 91 31 (pbx) Faks: 354 91 32

e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi.crg.tr

Kur'an ve Dini Çoğulculuk Üzerine Bazı Düşünceler

Yrd. Doç. Dr. Veli ÖZTÜRK*

Çokluk-çoğulculuk kelimeleri ile Türkçeye çevrilen pluralizın, sosyal ve siya­si birtakım iınplikasyonları da bulunan ve daha çok din felsefesinin ele al­

dığı bır probleındir.l

"Kur'an ve Dini Çoğulculuk Üzerine Bazı Düşünceler" isimli bu tebliğde, ço­ğulculuk probleminin tüm boyutları tartışılıp, bu çerçeve ışığında Kur'an'da yer al­dığını düşündüğüm tüm ayetler incelenıneyecektir. Dinler arası diyalog toplantıla­rında öne sürülen dini ve ahlaki çoğulculuk, dinler arası diyalog ilkeleri ile ilgili ba­zı görüşlerden yararlanılarak bazı Kur' an ayetleri yorumlanılmaya çalışılacaktır.

Dini ve kültürel çoğulculuğun, daha çok konuşulduğu günümüzün post-ıno­dern dünyasında, farklı din ınensuplarıyla olan ilişkilerimizde adına "diyalog çağı" denen yeni bir dönemin başlangıcına şahit olınaktayız. Bu çağda farklı din ve inanç taraftarlarının birbiriyle diyaloga girmesi, sadece gittikçe yaygınlaşınakla kalınayıp aynı zamanda bir zorunluluk halini alınaya başlamıştır. Çünkü anlık iletişimler ve hızlı ulaşım imkanları farklı din mensuplarını birbiriyle karşılıklı anlayış ve güvene dayalı arkadaşlıklar ve dostluklar kurmaya zorlaınaktadır.2 Bazı çevreler, ABD ve AB devletleri tarafından oluşturulmaya çalışılan Yenidünya Düzenine yönelik gü­vensizlikleri nedeniyle dini ve kültürel çoğulculuğu eleştirirlerken3, dini ve kültürel çoğulculuğun uzantısı olarak devreye sokulan dinler arası diyalogun yararları üze­rinde duran çevreler ise diyalog çalışınalarının dünya barışının tesisine yönelik

·Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. 1 Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul 2002, s. 240. 2 Mahmut Aydın," Dinlerarası Diyalog Üzerine", Tezkire, Y.ll, S. 23, Kasım/Aralık 2001, s. 128. 3 Bkz. Aytunç Altında!, Vatikan ve Tapınak Şövalyeleri, Yeni Avrasya Yay., Ankara 2002.

Tebliğler ve Müzakereler 1 213

önemli bir katkısının olabileceğini iddia etmektedirler. Çağımızın önde gelen Ka­tolik teologlarından Hans Küng, dinler arası diyalog ile dünya barışı arasında kur­duğu ilişkiyi şöyle açıklamaktadır:

Dinler arası barış olmaksızın milletler arasında barış olmaz. Dinler arası diyalog olmaksızın dinler arasında barış olmaı. Dinlerin temellerini araştırıp ortaya koymaksızın dinler arasında diyalog ol­

maz.4 Fenomonolojik açıdan bakıldığında, "dini çoğulculuk" sözü, geleneklerin ve

her bir gelenek içerisindeki çeşitliliklerin çokluğunu ifade eder. Felsefede ise, "dini çoğulculuk", birbiriyle rekabet eden farklı "dini gelenekler", yani şeriatlar arasında­ki ilişkiyi dile getiren şu teoriyi ifade eder: Büyük dünya dinleri, "tek bir tane olan nihai ve ilahi Hakikat" in çeşitli şekillerde tasavvur edilip farklı kavramlarla dile ge­tirilmesinin ve O'nun karşısında neler yapılabileceğinin birer ifadesi ve birer örne­ğidir.5

Görüldüğü gibi, bu teoride ne teist dinlerdeki -bir "zat" olaraktasavvur edilen­Yahveh, Jesus ve Allah'a; ne de teist olmayandinlerdeki-bir kişiliği bulunmayan­Brahman, Nirvana, Sunyata vb. ne yer verilmektedir. Bilakis onların hepsinin te­melinde bulunan ve hiçbir niteliğe sahip olmayan "basit bir nihai ve ilahi Hakikat" kavramına yer verilerek hiçbir dinin, daha doğrusu hiçbir dini geleneğin tam ola­rak kavrayıp temsil edemediği; dolayısıyla, "doğru olan yegane anlayış ve kavrayış benimkidir" diyemediği için, her dini geleneğin anlayış ve kavrayışının, farklı olma­sına rağmen, eşit düzeyde doğruluğa ve haklılığa sahip olduğu bir "üst-nokta" ya ve bir "üst-kavram"a dikkat çekilmektedir.

Dini çoğulculukta esas alınan bu felsefi temel ile vahiy'li vahiy'siz bütün dinleri aynı düzeye getirebilmek için "ulılhiyet kavramı" ndan hareket edilmektedir. Aslın­da, burada, "Nihai Hakikat" in, beşeri tasavvur ve tecrübeyi, dolayısıyla dil ve dü­şüncenin sınırlarını aştığı için bilgi konusu olmamasından yararlanılarak pluralist hipotezler, daha doğrusu çoğulcu tahminler haklı gösterilmeye çalışılmaktadır. İş­te bu yüzden, dini geleneklerde kullanılan ve bir bakıma bu gelenekleri birbirinden ayıran temel unsurlardan biri olan Yahveh, Allah, Brahman vb. isimleri, addialı bir tarzda kullanmaktan kaçınmaya ve onların hepsinin yerine geçebileceği düşünülen "Nihai Hakikat" gibi bir terimde birleşilmesi tavsiye edilmek suretiyle dini gelenek­lerin, bilhassa semavi dinlerde şeriatların ayıncı özelliğinin etkisinden kurtulmaya çalışılmaktadır. Bu, dinin, yani ibadetin, Tanrısı'nın vahiyle belirlenen sıfatlarından soyutlanarak Yeni-Eflatunculuğun "Bir" i gibi hiçbir niteliği bulunmayan, dolayı­sıyla hiçbir yönden sınıflandırılmayan, yani sınırsız bir "fikir", bir "kavram" ve bir "anhim" haline getirilmesi; Fransız fılozofu Blaise Pascal'ın yaklaşımıyla ifade ede-

4 Bkz. Hans Küng- Karl Josef Kuschel, Evrensel Bir Ahlaka Doğru, (Çev. Nevzat Y. Aşıkoğlu ve diğerle­

ri), Gün Yay., Ankara 1995. 5 Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 241.

214 1 Din - Kültür ve Çağdaşlık

cek olursak İbrahim (a.s), İshak (a.s) ve Yakup (a.s)'un Tanrısı'nın filozofların tan­

rısı haline getirilmesi demektir. Böyle bir ulılhiyet anlayışı, Ludwig Feuerbach' da ifadesini bulan "realist olma­

yan din"6 fikrine, dolayısıyla "geleneksel ateizm"e olmasa bile bir "dini ateizm"e

sevk etme ihtimali bulunmasına rağmen; dini geleneklerin özel bakış noktalarının üzerine çıkılmayı, yani onların ayıncı özelliğinden, bir ölçüde uzaklaşarak plura­lizm yolunda bir mesafe kat etmeyi sağlayabilir ve St. Anselm, St. Thomas gibi filo­zofların görüşleriyle ve hatta dinlerdeki mistik eğilimlerle de desteklenebilir. Nite­kim, sıfatlarından soyutlanmış bir Tanrı'nın dinlerdeki mistik düşüncelere uygun olduğu, yani dini gelenekiere yabancı olmadığı söylenebilir ve hatta "Nihai Haki­kat" in, mesela, Yahudilikteaynı zamanda "Soph", İslamiyette "Hak" ile de karşı­landığı, dolayısıyla Yahveh ile "Soph"; Allah ile "Hak" arasında ayrun yapabildiği ileri sürülebilir.

Fakat unutulmamalıdır ki, semavi dinlerde vahiy, dolayısıyla dini gelenek, zih­nin "dini tecrübe"ye ve hatta "mistik tecrübe"ye hazır hale getirilmesinde küçüm­senemeyecek bir fonksiyona sahiptir. Sünni İslam tarikatlarında vahye dayanmayan mistik tecrübenin dini bir değerinin olmadığı bilinen bir gerçektir. Ayrıca, İslami­yet'i göz önünde bulundurarak ifade edecek olursak, Kant'ın terminolojisiyle değil bir Numen durumundaki "Nihai Hakikat"in, vahyin bildirdiği sıfatlarıyla ve farklı dini kültürlerin mercekleri aracılığıyla beşeri zihnin anlayış ve kavrayışına birazcık yakın hale getirilen ve tabir yerindeyse, bir bakıma, bir "ilahi fenomen" durumun­da görülebilen Allah'ın bile tecrübe edilebileceğinden söz edilemez ve hattaender de olsa bu konuda ileri sürülen dini ve mistik tecrübe iddiaları pek fazla ciddiye alınmadığı gibi, onların, belli ölçüde bir inanç eksikliği ve bozulmuş bir dini yakla­şım izleri taşıdığı düşünülür. Kısacası, İslam' da Allah'ın tecrübe edilmesi meselesi, O'nun her tür beşeri kategoriyi aşan bir varlık olmasından dolayı, ciddi tarzda iti­raza açık bir problemdir. Bu demektir ki, mutlaka bir tecrübeden söz etmek gere­kirse, O, ancak soyut ve rasyonel bir tecrübeyle; yani ancak felsefe ile kavranabilir. O halde, İslami literatürde yer alan "Hak" teriminin, dini veya mistik tecrübeyle kavranılan, sıfatiardan soyutlanmış, dolayısıyla bir "fikir" ve bir "anlam" olarak gö­rülen "ulılhiyet"i ifade etmek üzere kullanıldığı düşünülmelidir. Çünkü İslami­yet'te, dini ve mistik tecrübe de dahil, bütün zihin hayatı ve zihin faaliyeti vahyin, dolayısıyla şeriatın sıkı bir kontrolüne ve yönlendirmesine tabidir. Hatta, İslam'da "ulılhiyet kavramı" vahiyle o derece sıkı bir bağlantı içerisindedir ki, Allah' a nele­rin isim ve sıfat olarak verilebileceği konusunda Matüridi, mutlaka akli ve hissi de­lillerle desteklenen bir "nakli delil"in; yani Kur'an veya diğer semavi kitaplarda yer alan bir ifadenin bulunmasını şart koşar. Çünkü ona göre isim ve sıfatlar akıl ve kı­yas'la bilinebilecek türden şeyler değildir. Nitekim sıfatlarından soyutlanmış bir Al­lah düşünmek bir yana; sıfatları "zat" ile aynı saymak veya "zat" ta içkin görmek bi-

6 L. Feuerbach'ın din görüşü için bkz. Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 412-413.

Tebliğler ve Müzakereler 1 215

le bir "ta'til", yani sıfatıarın işlerliğini kaldırma olarak yorumlanmış ve ateizme gö­türen bir sebep sayılabilmiştir.7

O halde, dini çoğulculuğun temelini oluşturmak üzere ileri sürülen ve dini ge­leneklerin belirlediği yaklaşımları, dolayısıyla dinlerin yerleşmiş "inanç sistemle­ri"ni dikkate almayan bir uluhiyet daha işin başında aşılması güç bir problem, yani dini çoğulculuğun temel problemi haline gelmiştir. İşte bu, "dini plüralizm'in mer­kezi bir problemidir ve çözümsüz bir problem olarak kalmaya müsaittir. Bütün bunlar göz önünde bulundurulacak olursa, "dini çoğulculuğu", tutarlı olmak kay­dıyla, teolojik bir temele dayandırmak pek kolay görülınemektedir; dolayısıyla bu, "felsefi bir arzu ve bir temenni" olarak kalacağa benzer. Öyle ki, dini geleneklerin özel yapı ve statüsünün yanında, tarih boyu sergiledikleri ve bugün de, belli ölçü­de, sergilerneye devam ettikleri tutum da bu kanaatİ desteklemektedir.

Bütün bu açıklamalardan anlaşılıyor ki, dini çoğulculuk açısından teolojik ve felsefi düzeyde bir çözüme kavuşturulması pek kolay görülmeyen "uluhiyet prob­lemi", dinlerdeki "birikimsel geleneğin" de etkisiyle iyice müzminleşip halledilme­si güç merkezi bir problem görünümü kazanmıştır. Ayrıca, E. Durkheim başta ol­mak üzere bazı sosyologlar tarafindan dile getirilen, "dinin birleştirici ve bütünleş­tirİcİ fonksiyonunun plüralizmde ortadan kalkabileceği" vb. birtakım sosyolojik endişelerle de ima edilen bir "dini rölativizm"e sevk ederek; D. Hume'un "insanın kendi dininin mucizeleri gerçektir, başkalarınki sahtedir" şeklindeki iddialarla ilgi­li olarak ortaya koyduğu gibi, bir genel şüpheciliğe hizmet etme riskini de bünye­sinde taşıyan "dini çoğulculuk", dolayısıyla J. Hick'in sistemleştirmeye çalıştığı ve P. Almond tarafından övülerek "Kopernik sistemi"ne benzetilen "Plüralist Teolo­ji" yakın bir gelecekte başarılı olarak görünmemektedir. 8 Papalık Dinlerarası İlişki­ler Konseyi Başkanı Arkhishop M.L. Fitzgerald da Hristiyan teolojisinde tartışılan en temel sorunun "dini çoğulculuk" konusundaki görüşlerini şöyle açıklamıştır: "Herkesin kabul edebileceği bir dinler teolojisi, kendi epistemolojik statüsünü he­nüz tanımlayabilmiş değildir .... Katolik Kilisesi dinler teolojisine son derece ihtiyat­la yaklaşır. Zira dinler teolojisi, kendi epistemolojik statüsünü henüz tamamlaya­bilmiş değildir. Eğer teoloji, belirli bir inanç ışığında gerçeğin anlamlandırılması şeklinde tanımlanıyor ise, bu durumda, o inanç sisteminin dışında yaşayan insan­ların da kabul edebilecekleri bir dinler teolojisi ortaya koyınak mümkün değildir."9

G. D'Costa, son kitabında, dini çoğulculuğu savunan bazı Hristiyan, Yahudi, Hindu ve Budist tealogları ciddi biçimde eleştirir. O, dini çoğulculukla ilgili tartış­maların dayandığı ve sürdürüldüğü belli bir tipolojinin olup olmadığını ve plüra­lizmin bütün formlarını kaçınılınaz olarak dışlayıcılığını, farklı gelenek özel form-

7 Maturidi'nin çoğulculuk konusundaki görüşleri için bkz. Hanefi Özcan, Maturidi'de Dini Çoğulculuk,

MÜİFV. Yay., İstanbul1997. 8 J. Hikc'in dini çoğulculuk ile ilgili görüşleri için bkz. John Hick, Problems ofReligious Pruralism, New York 1985.

9 Ali İsra Güngör, Vatikan Misyon ve Diyalog, Töre Yay., Ankara 1997, s. 182-84.

216 1 Din - Kültür ve Çağdaşlık

lar içerisinde yok olmaz mı? şeklindeki soruları sorar. Costa, Katolik teslis öğretisi­nin, çoğulcuların arzularının gerçekleşmesine daha uygun olduğunu ileri sürer.

Dini çeşitlilik problemini, konumuz açısından, kısaca şu şekilde formüle etmek mümkündür: Dinlerin çeşitliliği olgusu karşısında;

a) Tek bir din mi Ha,k'tır ve kurtuluşa erdiricidir? b) Bu Hak din ile birlikte, başka dinler de Hak ve kurtarıcı olarak kabul edilebi­

lir mi? c) Yoksa hakikat değeri açısından bütün dinler eşit midir? Bu seçeneklerden (a) şıkkımkabul eden yaklaşım "dışlayıcılık"; (b) şıkkım ka­

bul eden yaklaşım "kapsayıcılık"; (c) şıkkım kabul eden yaklaşım ise "çoğulculuk" olarak isimlendirilmekte ve farklı çevrelerce savunulmaktadır. 10 Yukarıda dini ço­ğulculuk üzerinde yeterince d urulduğu ve günümüzde dinler arası diyalogda dışla­yıcılık yaklaşımı benimsendiği için kapsayıcılık yaklaşımı üzerinde de dı.irmamız gerekmektedir. Çok basit tarzdaki "kapsayıcı yaklaşım" örnekleri, Hindistan'daki Fransız ve Belçikalı bazı yazarların eserlerinde görülebilir. Ancak İkinci Vatikan Konsülü'nün Hristiyan-Olmayan Dinler Deklarasyon u' nun (Nostra Aetate) yayın­lanmasından sonradır ki, bu döneme kadar daha çok "dışlayıcı yaklaşım" ı benim­seyen Katoliklerin diğer diniere ilgisi artmıştır. 1950' den sonraki ikinci devrede ise, Katolik ve Protestan diğer diniere karşı saygılı, ancak inançlar konusunda hiçbir tartışmaya yanaşmaz bir tutum sergilemiştir. Bunun yanı sıra, "kapsayıcı tutuın"un da Protestan çevrelerde oldukça popüler hale geldiği gözlenir. Nitekim J.A.T. Ro­binson gibi bazı Protestan teologları, diğer dinlerin diyaloga önem verınelerinden dolayı, "gerçek diyalogun Mesih'te gerçekleştiğini söylemekle kalmamış, aynı za­manda Hristiyanlığın bile ancak başka dinlerle karşılaştığında kendini gerçekleşti­rebileceğini düşünmüştür. Bu teologlar arasında Kilise'yi ve Hristiyanlığı göreceli hale getirme eğilimi de dikkat çekmektedir.

IL Vatikan Konsülü'nün Hristiyan-Olmayan Dinlerle Kilisenin ilişkisi Dekla­rasyonu'nu izleyen pek çok Katolik teologu da konuyla ilgili tartışmalara katılmış ve "dışlayıcılık"tan "kapsayıcılık"a kadar değişen farklı yaklaşımlar benimsenmiş­tir. Kapsayıcı yaklaşım kadar etkili olmamakla birlikte, çoğulcu yaklaşım da dinler arası diyalog ilkelerinin belirlenmesinde etkili olmuştur. Dinler teolojisi konusu, J. Danielou, H. De Lubac, Karl Rahner, H. U. Von Balthasar, Y.M.Congarve E. Schil­lebeeck gibi teologların katkılarıyla zenginleşmiştir. Bu teologlar, diğer dini gele­neklerin,"tann'nın bütün insanlığı kurtarma planındaki yerini anlama" konusun­da farklı biçimlerde de olsa "kapsayıcı yaklaşım" benimsemiştir. Yukarıdaki yakla­şırnlara "birikimsel (kümülatif) yaklaşım"ı ve "paralel yaklaşım"ı da eklemek mümkündür. ıı

10 Recep Kılıç, "Küreselleşmenin Değer Boyutu Üzerine", Dini Araştırmalar, C. 6, S. 17 (Eylül! Aralık

2003), s. 21.

ll Ali İsra Güngör, a.g.e., s. 44-64.

Tebliğler ve Müzakereler 1 217

Eğer diyalogun amaçlarından birisi dinlerin birbirleri hakkındaki ön yargıları gi­dermek ise, Batıdave ABD' de, 1979 İran Devrimi'nden bu yana İslam hakkında ya­zılmış siyaset bilimci-gazeteci literatürünün yaydığı tehlikeli indirgemeleri, hoş gö­rülemez basitleştirmeleri aşmak amacıyla gerekli çalışmalar yapılmalıdır.

Avrupa ve ABD' de İslam'la ilgili araştırmaların yapılması görevi "Şarkiyatçı" uzmanların işi olarak görülüyor. Akdeniz'in güney-doğu kıyılarıyla kuzey-batı kı­yıları arasındaki sürekli tarihsel kopuşların işareti olan bu eksikliği gidermeye çalış­mak yerine, "fazla" uzmanlaşmış yapıtları görmezden gelmekte yetiniliyor; onların yerine, entegrizm ve fundamentalizm hakkında kamuoyunda var olan tahayyüle, İslam tehlikesi, barbarlığın öncüleri olan göçmenlerin istilası gibi ternalara uygun düşen çalışmalar yeğleniyor.

Müslümanlarda ise, İslami geleneği ve onun maruz kaldığı ideolojik manipülas­yonları insan bilimlerinden yola çıkarak eleştiren, konformist olmayan yapıtlar kol­lektif sansürden kolayca geçemiyor. Resmi ve İslamcı sansür çoğunlukla birlikte hareket ederek yenilikçi yapıtları gündemden siliyor, ya da bu yapıtların yaygın ola­rak tanınmasını engelliyor. Cezayir asılı bilim adamı Muhammed Arkoun, İslam düşüncesi ile ilgili eserlerinin Fransa'da Üniversite Yayınları Dairesi'nce hasılınası­na izin verilmediğini, benzer uygulamalarla Tunus ve Cezayir' de de karşılaştığını ileri sürmektedir. 12 İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından düzenlenen Fazlur­ralıman Sempozyumu'mı.n Türkiye'de yayın yapan muhafazakar TV kanallarında yayınlanmaması olayı da Arkoun'un iddiasını güçlendirmektedir.

İslam ve müslüman toplumlar hakkındaki eleştirel düşüncenin yayılmasını kı­sıtlayan ya da engelleyen dolaylı/dolaysız sansürler, kayıtsızlıklar, teknik.ve maddi zorluklar, buna karşılık yayınevlerinin ve resmi kurumların niteliksiz İslami litera­türe sağladığı medyatik dayanakların ve destekierin etkinliği ve çeşitliği de yukarı­da söylediğimiz şeylere eklenirse, milyonlarca Müslüman için selamet'in tek yolu olan İslam'ın neden Batılıların ve ABD'nin tepki odağı haline geldiği anlaşılacaktır.

Batı ve ABD dünyasının Kur'an'ı aniayarnama nedenleri üzerinde duran Mu­hammed Esed, Arkoun' a ilaveten şunları söylemekteydi:

"Kur'ani dünya görüşünün tutarlılığı ve insanlık durumu açısından anlamı, müslüman okuyucunun gözünden kaçar ve Avrupalı ve Amerikalı oryantalist lite­ratüründe genellikle 'tutarsız ve dağınıklık' diye adlandırılan şeyin arkasında gizle­nip kalır. Ayrıca, bir müslüman için derin bir hikınetin ifadesi olan ayetler Batılı kulağa 'düz' ve 'heyecansız' gelir. Fakat en hasmane davranan eleştirmenler bile, Kur'an'ın insanlığın bilgi birikimine, sosyal başarısına ve medeniyete seçkin bir katkıda bulunan milyonlarca insan için, kelimenin hem dini, hem de kültürel an­lamıyla, en yüce ilham kaynağı olduğunu inkar etmemektedirler. O halde bu para­doks nasıl açıklanabilir?"

Esed, Batı'da ortaya çıkan paradoksun nedenleri konusunda şu görüşü ileri sür-

12 Bkz. Muhammed Arkoun, İslam Üzerine Düşünceler, Metis Yay., İstanbul 1999.

218 1 Din - Kültür ve Çağdaşlık

mektedir: "ister müslümanlar isterse müslüman olmayanlar tarafından yapılan bu tercümelerin pek çoğu, Kur'an'ı, farklı dini ve psikolojik iklimlerde yaşamış olan insanların aklına ve kalbine yeterince yaklaştıramamış ve onun gerçek derinliğini ve hikmetini bütünüyle yansıtamaınıştır.

"Kur' an, her şeyden önce, inanca götüren en geçerli yol olarak akla önem ver­mekte ve insan varlığını ruhsal ve fiziksel (ve dolayısıyla sosyal) planda parçalara bö­lünemez bir bütün olarak görmektedir; yani insanın gündelik davranışlarının, bun­lar ne kadar 'dünyevi' olurlarsa olsunlar, onun ruhsal hayatından ve kaderinden ay­n tutulamayacağını vurgulamaktadır. Gerçekliğiİı bu şekilde 'fiziksel' ve 'ruhsal' planda parçalara bölüneriıez olduğu anlayışı her sahih dini tecrübede bulunduğu varsayılan 'tabiatüstü unsur' u esas alan diğer dinlerin yörüngesinde yetişmiş insan­ların Kur'an'ın bütün dini sorunlara akıl ağırlıklı yaklaşımını gerektiği şekilde anla­malarını güçleştirir. Sonuç olarak, Kur'an'ın ruhsal öğretileri pratik düzenlemelerle sürekli olarak bütünleştirilmesi, 'dini tecrübe'yi entelektüel kavrayışın ötesinde, giZ­li şeylerin önündeki esrarlı bir huşu ile özdeşleştirmeye alışkın olan Batılı okuyucu­yu Kur'an'ın sadece öteki dünyadaki ruhsal mutluluğa götüren bir çağrı olmayıp, aynı zamanda bu dünyada -ruhsal, fiziksel ve sosyal planda- elde edilebilecek iyi bir hayata götüren bir rehber olduğu düşüncesi karşısında şaşkınlığa düşürür. Kısaca, bir Batılı, Allah'ın yarattığı hayatın bir bütün olduğu ve beden ile zihin, cinsiyet ile ekonomi, bireysel dürüstlük ile sosyal adalet gibi meselderin insanın ölümünden sonraki hayat hakkındaki beslediği ümitler ile ciddi bir bağlantı içinde bulunduğu şeklindeki Kur'an tezini kolayca kabul edemez ... Fakat Kur'an'ın henüz hiçbir Avru­pa diline hala doğru kavranabilir şekilde çevrilmediği gerçeği de diğer -ve belki da­ha belirleyici- bir sebep olabilir ... Merkezi ve Doğu Arabistan'ın bedevi dili ile tanış­mak -tabü, klasikArapça'nın akademik eğitimine ilaveten- günümüzde Arap olma­yan birinin Kur' an telaffuzunun deruni anlamını kavrayabilmesinin tek yoludur. Daha önce Kur' an' ı Avrupa dillerine çeviren ilim adamlannın hiçbiri bu ön şartı ye­rine getirmediğinden, tecrümeleri, Kur'an'ın anlam ve ruhunun sadece çok uzak ve hatalı bir yankısı olarak kalmıştır." 13

Görüldüğü gibi, Arkoun ve Esed, dini ve kültürel çoğulculukla ilgili tartışmala­rın yaygın hale geldiği günümüzün post-modern dünyasında, farklı din mensupla­n arasında gerçekleştirilmeye başlanan dinler arası diyalog toplantılan açısından önem arzeden Kur'an'ın Batı tarafından anlaşılması ile ilgili temel bir soruna dik­kat çekmektedirler.

Dini çoğulculukla yakından ilgili olan diyalog kavramıyla ilgili tanımlar incelen­diğinde, diyalogun zihinde çağrıştırdığı tasavvurlar, "karşılıklı konuşma", "bir ara­ya gelme", "istişare" ve "görüş alış-verişi" üzerinde yoğunlaşmaktadır. İşte diyalog kavramı bütün bu anlamlan içine alan bir şemsiye görevi görmektedir. Bu itibarla, diyalogu şöyle tanımlayabiliriz: "Diyalog, farklı din ve inançlarasahip iki veya da-

13 Muhammed Esed, Kur'an Mesajı, işaret Yay., İstanbul 2002, s. XXII.

Tebl~gler ve Muzakereler 1 21 9

ha fazla kiginin Mutlak Hakikat (yaratici) hakkmda daha fazla bilgi sahibi olmak iqin digerlerinden bir Sey ogrenmek amaciyla bir araya gelmek suretiyle iletigim kurmi siirecidir." Bu tanimdan aqikqa anlagdacag~ iizere diyalog, karglllkli Sgren- me ve bu ogrenmeye paralel bir geligme ve degigme siirecidir. Ciinkii diyalog siire- cinde herkes muhatabini miimkiin oldugu kadar hoggoriilii ve ondan bir Sey og- renmeye aqik bir gekilde dinlemeli ve birbirinden pozisyonlarini en iyi ~ekilde an- lamaya qaligmalidir. Aksi takdirde soziinii ettigimiz diyalogun gerqeklegmesi soz konusu degildir. Farkli inanq ve kanaatlere sahip kigiler oncelikle aralarindaki ortak noktalari kegfetmeye qaligmalidirlar. Ciinkii ancak ortak bir yani olan kigiler birbi- riyle sagllkli iligki iqine girebilirler ve ancak birbirlerine kargdikli saygi gosteren ki- giler bu ili~kilerini siirdiirebilirler.14 Nitekim Kur'an'a baktigimizda onun Miislii- manlarla Yahudi ve Hristiyanlari aralarindaki ortak nokta iizerinde bir araya gele- rek birbirleriyle diyaloga girmeye davet ettigini goriiyoruz: "De ki: 'Ey gegmif vah- yin izleyicileri! Sizinle bizim aramzzda ~u ortak ilkeye gelin: Allah'tan ba~ka kimse- ye kulluk etmeyecegiz. O'ndan ba~ka hi~bir ?eye ilbhlzk yakz~tzrmayacagzz ve Allah ile birlikte insanlarz rab edinmeyecegiz.' Ve eger yiiz gevirirlerse, de ki '$ahit olun ki biz kendimizi O'na teslim etmi~iz.' "I5

Kur'an, diyalog siirecinde sadece ortak noktan~n belirlenmesi ile yetinmez, di- yalog siirecinde cereyan edecek tart~gmanin uslubuyla ilgili ahlA& kriterleri ve yon- temi de g6yle aqlklar: " [~i i tzn insanhgi] hikmetle ve giizel dgiitle Rabbinin yoluna qa@r ve onlarla en giizel, en inandirici yontemlerle tartq; ~iiphesiz, Ohun yolun- dan kimin saptigmi en iyi bilen senin Rabbindir ve yine dogru yola eri~enleri de en iyi bilen O'dur. Bunun i~indir ki, [tartigmada] zora bapvurmaniz gerekirse, ancak onlarin sizi zora ko~turduklari kadar zora ba~vurun. Fakat eger kendinizi tutarsa- niz, bilin ki, gii~liiklere gogiis germesini bilen kimseler i ~ i n bu daha iyi, daha haylr- hdir. " l6

Miiqriklerin tanrilarina bile kiifretmeyi, insanin degeri nedeniyle, yasaklayan Kur'an, KAfirun suresinde miisliimanlarin ve miiyiklerin birbirlerinin. tanrilarma ve dinlerine inanmadigmi belirtmi~ ve sQre "sizin dininiz size, benimki bana" 2yetiyle tamamlanmigtir. l7

Soz konusu Kur'an Ayetleri degerlendirildiginde, Kur'an'in tevhid inancina da- yali diyaloga izin verdigi ve diyalogun temel ikeleri konusunda miisliimanlari bi- linqlendirdigi soylenebilir. Nahl sirresinin 125- 127. Ayetlerinde, mii'minlerin, bag- ka inanqlara bag11 kimselerle tartigirken kendilerini tutmalar~ ve muhataplarina kargi onur h c l , zihnen tezyif edici olmayan davrani~ tarzlarini seqmeleri ogiitlen- mekte, kiqinin diiriistliigii ya da samimiyeti muhataplarmca itham altina sokuldu-

14Mahmut Aydm, "Dinler Arasl Diyalog Uzerine", s. 129-30. l5 Kur'an, 3:64. 16Kur'an, 16:125-126. l7 Kur'an, 109:l-6.

220 1 Din - Kültür ve Çağdaşlık

ğunda buna misliyle karşılık vermenin caiz olduğu, fakat bu zorlukları sabır ve iti­dalle karşılamanın ahlaki planda daha tercihe değer olduğu belirtilmektedir. 18

1960'lardan beri yapılan diyalog toplantılarından ve bu konu üzerine yazılan ya­zılardan, elde edilen tecrübelerden istifade ederek farklı dini gelenekiere ve görüş­lere mensup kişilerin birbiriyle daha iyi ve verimli bir diyalog kurmaları için ilke ve kurallar çıkarılabilir. Yukarıda bazı Kur' an ayetlerinde açıklanan diyalogla ilgili bazı ilkelerle mukayese imkanını sağladığı için Mahmut Aydın'ın özetleyerek aktardığı diyalogun temel ilkelerini vermek istiyorum. Söz konusu ilkelerin bazıları şöyledir:

1. Diyalogun temel amacı muhataptan öğrenmek, değişmek, Mutlak Hakikat'i anlama ve idrak duygusu içinde gelişmek ve bunlara paralel olarak fiiliyatta bulun­maktır.

2. Dinler arası diyalog, her ]?ir dinsel geleneğin kendi içinde ve farklı dinsel ge­lenekler arasında cereyan eden iki yönlü bir proje olarak algılanmalıdır.

3. Her diyalog taraftarı diyalog masasına tam bir dürüstlük ve samirniyet duy­gusu içerisinde gelmelidir.

4. Diyalog sürecinde kendi ideallerimizi muhatabımızın uygulamalarıyla karşı­laştırmamalıyız. Eğer muhataplar arasında bir karşılaştırma yapmak gerekiyorsa, kendi ideallerimizi onların idealleriyle, kendi uygulamalarımızı da onların uygula­maları ile karşılaştırmalıyız.

5. Diyalog sürecinde her katılımcı kendini ve inancını bizzat kendisi tanınıla­malıdır.

6. Hiçbir diyalog taraftarı diyalog masasına anlaşılması mümkün olmayan fark-lılıkların olduğu şeklinde katı ve kesin yargılarla gelmemelidir.

7. Diyalog sadece eşit kişiler arasında olmalıdır. 8. Diyalog karşılıklı güven üzerine kurulmalıdır. 9. Diyaloga giren kimseler hem kendilerine hem de kendi dini geleneklerine az

da olsa eleştirel olarak bakabilmelidirler. 10. Her diyalog taraftarı muhatabının dirıi geleneğini veya inancını muhatabı

gibi anlamaya gayret göstermelidir. ll. Her diyalog taraftarı muhatabına karşı nazik olmalı ve ona yakın ilgi göster­

melidir. 12. Diyalog sürecirıde muhatabı iyice aniayıp öğrenmek içirı rasyonel olunma­

lıdır.

13. Muhatabına karşı uygun ve makul bir tarzda davranmalıdır. 19

Aydın'ın çeşitli çalışmalardan yararlanarak ileri sürdüğü diyalogla ilgili temel il­keler birbirleriyle yakından ilgili olup bu konudaki tartışmalar sürmektedir. Yuka­rıdaki 7. ve 8. ilkelere yönelik eleştiriler, yani "eşitlik" ve "güvenirlilik" ilkeleri ko­nusundaki anlaşmazlıklar diyalog çalışmalarının amaçlarının gerçekleşmesini bü-

18 Kur' an, 16:127. 19 MahmutAydın, "Dinler Arası Diyalog Üzerine", s. 131-37.

Tebliğler ve MÜZakereler 1 221

yük ölçüde engellemektedir. Kanaatimizce 7. ilke gerçek ve verimli bir diyalog için son derece önemlidir. Zira günümüzde Hristiyan-Müslüman diyaloğunun fazla başarılı olmamasının altında yatan temel nedenlerden biri de diyaloga iştirak eden Hıristiyan ve Müslümanların pek çok yönden eşit olmamalarıdır.20

Diyalog konusu ile ilgilenen pek çok ilim adamı farklı dini inançları değerlen­dirmek için çeşitli ölçütler geliştirmişlerdir. Bu ölçütler içinde Küng'ün, dinlerdeki doğru-yanlış, iyi-kötü, değerli-değersiz şeyleri belirlemek için geliştirdiği "huma­num" adlı genel ahlaki kriter daha çok kabul görebilecek niteliktedir. Ona göre hu­manum, insan haysiyetini ve insani değerleri koruyan ve geliştiren inanç, uygulama ve değerler toplamıdır. Buna göre bu kriterin dini inançla!ı, uygulamaları ve değer­leri onların ne derece kendi taraftariarına fayda sağlayarak insanlığa hizmet ettikle­rini dikkate alarak değerlendirmeyi amaç edindiğini söyleyebiliriz. Küng' e göre, bir dini gelenek, inanç esaslarıyla, ahlaki değerleriyle, ibadet ve ritüelleriyle taraftaria­rına anlamlı ve faydalı bir hayatı sağlıyorsa o dini gelenek doğru ve iyidir.21

Dini çeşitlilik probleminin tarihi, esasen dinler tarihi kadar eski olmakla bera­ber, günümüzde tartışılan haliyle, Avrupa'da Hıristiyanlığın Kataliklik ve Protes­tanlık diye adeta iki farklı dinmiş gibi bölünmesiyle başlamıştır. Daha önce aynı dini değerlere inananlar arasında köklü bir ayrılık çıkınca, taraflardan birinin diğe­ri hakkında nasıl bir dini yargıda bulunacağı meselesi, önemli bir sorun olarak ken­dini göstermiş ve günümüze kadar da tartışılan bir konu olmayı sürdürmüştür. An­cak 20. asırda muhtelif sebeplerle değişik Batı ülkelerine ve ABD'ye Müslümanlar da dahil farklı din mensuplarının göçü, tartışmanın hem mahiyetini değiştirmiş, hem de sınırını genişletmiştir. Tartışmanın mahiyeti değişmiştir; çünkü konu sade­ce dini açıdan değil aynı zamanda felsefi, siyasi ve stratejik açıdan da tartışılmaya başlanmıştır. Tartışmanın sınırı da, Hıristiyanlığın müstakil birer din nitelikli mez­hepleri arasında çıkıp, bütün dinleri kapsayacak şekilde genişlemiştir. 22

Tevhid ilkesi çerçevesinde vahyin bütünlüğünü esas alan İslam'ın muhtelif din­ler karşısındaki geleneksel tutumu, "dışlayıcılık" veya sınırları belirlenmiş bir "kap­sayıcılık"tır. Çünkü klasik İslam inancına göre diğer ilahi dinler, kutsal kitapları tahrif edildiği için asli hüviyetlerini koruyamadıklarından, Allah Hz. Muhammed' i son Peygamber olarak görevlendirmiştir. Onunla, Hz. Adem' den bu yana insanlı­ğa değişik peygamberler vasıtasıyla göndermiş olduğu "Hak din" olan İslam' ı, ye­niden, asli haliyle bildirilmiştir.23

İslamiyet'in bu anlayışını iki şekilde yorumlamak mümkündür. Bu anlayışı "dışlayıcılık" olarak değerlendirmemiz halinde, "Hak din" sadece İslam' dır; insan-

2°MahinutAydın, "a.g.m.", s.l34. 21 Küng'ün evrensel ahlak görüşü için bkz: Mahmut Aydın, "Medeniyetler Arası Banşın Yolu Evrensel

Ahlak", İslamiyat, C. 8, S. 2 (Nisan/Haziran 2005), s. 39-54; Recep Kılıç, "Dini Çoğulculuk mu, Dinde

Çoğulculuk mu?" Dini Araştırmalar, C. 7, S. 19, (Mayıs/Ağustos 2004), s. 13-18. 22 Bkz. Ali İsra Güngör, Vatikan Misyon ve Diyalog. 23 Recep Kılıç, "Küreselleşmenin Değer Boyutu Üzerine", Dini Araştırmalar, s. 21.

222 1 Din - Kültür ve Çağdaşlık

lığın kurtuluş ve hidayeti ancak İslam ile mümkün olabilir. "Kapsayıcılık" olarak değerlendirmemiz halinde ise İslam, Hz. Adeın'den Hz. Muhammed' e kadar gön­derilmiş bütün dinlerin adıdır. 'İslam' adı verilen bu dininen temel ilkeleri ise; tev­hid inancı, ahirete iman ve salih aıneldir. Dolayısıyla kişi, eğer tevhid ve ahiret inan­cına sahipse, salih anıellerde bulunuyarsa ve Hz. Muhammed'in peygamberliğini de kabul ediyorsa, fiilen mensup olduğudininadı ne olursa olsun, bu kişi Müslü­ınandır; ilahi kurtuluş ve hidayete erecektir. Bu yaklaşımda İslam dini, hak ve ha­kikatin yegane ölçüsüdür. Diğer bütün dinler, bu ölçüte göre değerlendirilmelidir. Bu, aynı zamanda "ilahi hakikatİn tekliği" ilkesinin de bir gereğidir. Madem ki ha­kikat tektir, o halde onu temsil eden din de tek olmak zorundadır. 24 İslam dininin kitaplı diniere bakışını şöyle özetleyebiliriz:

Kur' an' a göre Allah insanları ancak kulluk yapsınlar diye yaratmış, insanlara akıl ve vicdan vermiş, onların doğru yolu bulınalarında rehber olsunlar diye, her kavıne, devirler boyunca sayısız peygamberler göndermiş ve peygamberler arasm­da ayrımcılık yapınayı yasaklaınıştır.

Kur'an-ı Kerim' e göre Hz. Adeın ile Hz. Muhammed aras~ndaki tüm peygam­berlere gönderilen dinler temel prensiplerinde aynıdır ve bu dinlerin ortak ismi İs­lam' dır. 25

Bir müslüman, Allah' a, meleklerine, gönderdiği kitaplarına ve bu kitapları öğ­reten tüm peygamberlere inanmak zorundadır.26

Mekke'de zulüm gördüğü için dinini aniatma özgürlüğünden mahrum bırakı­lan Hz. Muhammed ve ınü'ıninler ilk hicreti Hıristiyanların ıneınleketi Habeşis­tan'a, ikinci hicreti Müslüman, ınüşrik ve Yahudilerin birlikte yaşadığı Medine;ye yaptı. Habeşistan hükümdan Necaşi ile Hz. Peygamber'in samimi bir dost olduğu ve adı geçen hüküındarın daha sonra müslüman olduğu, Medine Site Devletinde hazırlanan Medine Sözleşmesinde Yahudi toplumuna eşit statüde yer verildiği bi­linmektedir.

Hz. Muhammed, sadece Arapların değil, bütün beşeriyetİn peygaınberiydi. O'nun risaletine bu bakımdan Ehl-i Kitab da m uhatap idi .. Hz. Muhammed'in Ehl­i Kitapla ilişki kurmasını emreden pek çok ayet vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

24 Recep Kılıç, a.g.m., s. 21. . 25 Allah katındaki dinin İslam olduğu, Yahudi ve Hıristiyanların İlıtiraslan yüzünden son vahiy olan dini

İslam'ı kabul etmedikleri ayette şöyle vurgulanmaktadır: "Allah katında din, şüphesiz İslamiyettir. An­cak kitap verilenler, kendilerine ilim geldikten sonra, aralarındaki ihtiras yüzünden ayrılığa düştüler. Allah'ın ayetlerini kim inkar ederse bilsin ki, Allah hesabı görür." (Kur' an, 3:19). Bu hususa dikkat çe­

ken Rossano, Hristiyan-Müslüman diyalogunda karşılaşılan güçlüiderin kaynağı olarak islamı

(yukarıdaki ayet) göstermekte; İslam kendisini Yahudilik ve Hıristiyanlığı tam olarak tanıyan ve onları

iptal ederek yerine geçen en son evrensel din olarak kabul etmektedir. Bu yüzden Müslümanların, Hris7

tiyanlıktan öğrenebilecekleri bir şey olmadığını düşünmektedir. Şu da ilave edilmelidir ki, İslam' da uh­revi ve dünyevi, dini ve siyasi ayırım yoktur. .. (Ali İsra Güngör, a.g.e., s.217-!8)

26 Kur'an, 3:284.

Tebliğler ve Müzakereler 1 223

"Ehl-i Kitaba ve kitapsızıara söyle: İslam oldunuz mu? Eğer İslam olmuşlarsa hi­dayete erişmişlerdir. Yüz çevirmişlerse senin vazifen tebliğden ibarettir."27

"Zalimleri müstesna, Ehl-i Kitapla ancak güzel şekilde mücadele edin ve deyin ki: bize ve size gönderilen kitaplara bizler inan dık. Sizin de bizim de ilahımız tektir. Bizler O'na teslim olmuş müslümanlarız."28

"Ey Muhammed! Bundan ötürü sen birliğe çağır ve emrolunduğun gibi doğru ol; onların heveslerine uyma ve şöyle de: Allah 'ın indirdiği Kitaba inan dım, aranız­da adaleti e hükmetmekle emrolundum. Allah, bizim de Rabbimizdir, sizin de Rab­binizdir; bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz kendinizedir."29

"Ehl-i Kitapdan kimileri vardır ki, kantar tutannda emanet versen, sana olduğu gibi iade eder. Kimisi de, aldığı bir dinarı, başma ekşimedikçe geri vermez ve ken­disinden olmayanlara karşı yükümlü olmadığını ileri sürer. Bu davranışlanyla bile bile Allah'a karşı yalan söylemektedirler. Evet, kim ahdini yerine getirir, takvalı

olursa, Allah onları sever. ''3°

Kur'an-ı Kerim Ehl-i Kitaba, kitapsızıara karşı daima ayrıcalık tanımıştır. Put­perestler için yasak kılınan, mesela evlenın e ve yemek meselelerinde Ehl-i Ki tab im­tiyaz sahibiydi. Müşriklerden farklı olarak, Ehl-i Kitabın kestiği hayvanların etleri, pişirdikleri yemekler müslümanlara helaldir.

Sosyal yardımtaşınada herhangi bir engel bahis konusu değlidir. İslam'ın ilk as­rının Küfeli meşhur zahid alimi Amr İbn Şurahbil (öl. 63/682) Müslümanların ver­diği fıtır sadakalarını kendi mahallesinin mescidinde toplar, sonra bunları Hristi­yan rahipleri arasında dağıtırdı.

İslam'ın ilk asırlarından aldığımız bu birkaç örnek ve Kur'an'dan seçtiğimiz ayetler, son peygamber Hz. Muhammed'in tebliğ ettiği dinin, başta Ehl-i Kitab ol­mak üzere tüm insanları kuşatıcı bir rahmet ve adalet kaynağı olduğunu göster­mektedir. Bu noktada Batılı alim Arnold Toynbee'nin aşağıdaki tespiti ne kadar ib­ret vericidir. Bu büyük tarihçi şöyle diyor:

Hıristiyanlar nasihat etmek ve eğitmek dışında bir emir alınadılar; ama, gel gör ki, pek eskilerden beri, kendi dinlerinden olmayanları demir ve ateşle yok etmekte­dirler ... Hiç şüpheniz olmasın, şayet Batı'nın Hıristiyanları, Arablar ve Türkler'in yerine Asya' da hakim olsalardı, bugün Yunan Kilisesi'nin hiçbir kalıntısına tesadüf edemezdik. İslam'ın Hristiyanlığa gösterdiği hoşgörüye Batı'nın Hıristiyanları hiç sahip olmamıştır.

İlk İslam devletiniMedine'de kuran ve oradaki Yahudi ile Hıristiyanlara sürek­li koruma ve yaşama güvencesi veren Hz. Muhammed'in açtığı bu çığır, Dört Ha­life ve diğer İslam devletleri tarafından da sürdürülınüştür. Ehl-i Kitabın dışında,

2'Benzer ayetler için bkz. Kur'an, 5:14, 15, 17, 19. 28 Kur'an, 29:46. 29 Kur' an, 11:112. 3°Kur'an, 3:75.

224 1 Din - Kültür ve Çağdaşlık

Mecüsiler, Sabiiler, Hindular ve Budistlere de aynı imtiyazlar tanınmıştır. Kur' an, İslam'ın insanlığın doğal dini ve bu doğal dinin, fıtrat dini veya yaratı­

lış dini olduğunu söyler. Bütün insanlık, istisnasız ilah tarafından bu din üzerine yaratılmıştır. Allah bu tabii dini, bütün insanlık için seçmiştir. Buna göre bir müs­lüman, Allah ve insan ile barış yapmış ve biliş tutmuş biridir. Allah ile barış yapmak demek O'nun emrine ve iradesine mutlak teslim olmadır. İnsan ile barış yapmak ise, sadece başkalarına kötülük etmek ve onları incitmekten kaçınmak değil, aynı zamanda onlara iyilikle davranma ve iyilik yapma demektir.

Bu husus Kur'an'da şöyle ifade edilir: "Hayır, öyle değil; iyilik yaparak kendini Allalı 'a veren kimsenin ecri Rabbi'nin katın dadır. Onlara korku yoktur, onlar üzül­meyeceklerdir."31 Diğer bir ayette iyilik (birr) şu ifadelerle tanıtılır: "Gerçek iyilik (erdemlilik), yüzünüzü doğuya ve batıya çevirmemiz ile ilgili değildir; ama gerçek iyilik (erdem) salıibi, Allalı'a, Alıiret Günü'ne, meleklere, kitaba (vahye) ve Pey­gamberlere inanan, servetini -kendisi için ne kadar kıymetli olsa da- akrabasına, yetimlere, ilıtiyaç salıiplerine, yolculara, (yardım) isteyenlere ve insanları kölelikten kurtarmaya lıarcayan; namazında devamlı ve dikkatli olan ve arındırıcı (mali) yükümlülüğünü ifa eden ( zekatını veren) kişidir; ve (gerçek erdem 1 iyilik sahipleri) söz verdiklerinde sözlerini tutan, felaket, zorluk ve sıkıntı anlarında sabredenlerdir: İşte onlardır sadakatlerini gösterenler ve işte onlardır Allalı'a karşı sorumluluk­larının bilincinde olanlar. ''32

İslam'ın iman, ibadet ve ahlak boyutlarının bir denge içinde ifade edildiği yukarıdaki ayette, kamil mü'min tipinin özellikleri açıklanmaktadır. Sorumluluk sahibi bireylerin oluşturacağı ahlaki ilkelerin egemen olduğu toplum modelini ön­gören Kur' an, ana hedeflerinden birinin, insanlığın evrensel kardeşliğine davet ol­duğunu şöyle açıklar: "Ey insanlar! Bakın, Biz sizi bir erkek ve kadından yarattık ve sizi kavimler ve kabileler lıaline getirdik ki birbirinizi tanıyabilesiniz. Şüplıesiz, Al­lalı katında en üstün olanınız, O'na karşı derin bir sorumluluk bilincine salıip olmıınızdır. Allalı lı er şeyi bilen dir, lı er şeyden lıaberdar alandır. " 33

Bu ayetteki hitap, dikkate edilirse, "inananlar"a değil, bütün "insanlar"adır. Onların bir ailenin bireyleri oldukları ve milletler, kabileler ve aileler halindeki ay­rılıkları, birbirlerinden soğumalarına ve uzaklaşmalarına ya da düşmanca duygular taşımalarına sebep olmamalı; bu farklılıklar tanışmalarına, ekonomik, siyasi ve kül­türel ilişkiler kurmalarına ve ahlaki gelişimlerine vesile olmalıdır. Bu geniş kardeş­lik dünyasında birinin diğerine üstünlüğü, milliyet, zenginlik, rütbe ve benzeri şeye lere değil, sadece ahlaki yüceliğe dayanmalıdır ve dayanır; çünkü bütün insanlık, aynı kaynaktan gelmiştir ve görevimiz, sınırsız eşitlik temellerine dayalı iyilik, güzellik, hoşgörü ve dayanışınayı gerçekleştirmektir.

31 Kur' an, 2:112. 32 Kur'an, 2:177. 33 Kur'an, 49:13.

Tabligler ve Müı:akereler 1 225

Yukarıdaki ayetin yer aldığı Hucurat sılresi hicri 9. yıldanazil oldu. Bu sürede ağırlıklı olarak toplumsal değerler sistemi üzerinde durulmaktadır. Hz. Peygam­ber' e toplumun ondan sonraki meşru önderliğine saygı ile başlayan söylem, bütün müminlerin kardeşliği ve en geniş anlamıyla, bütün insanların kardeşliği pren­sibinin vurgulanması ile devam etmektedir.

Hucurat sılresinde yer alan 13. ayet, çağdaş İngiliz bilim ve siyaset felsefecisi Karl Popper'la ünlü Fransız yaşam filozofu ve metafizikçisi Henri Bergson'un "açık toplum" ve H. Bergson'un "açık ahlak" anlayışları çerçevesinde yorumlanabilir. Popper, açık toplum görüşü uyarınca, eleştiriye yer vermeyen her tür totaliter ve baskıcı öğretiye, bireylerin yeteneklerine göre gelişebilme ve yükselebilmelerine izin vermeyen, tek sesli toplumsal-siyasi düzenierin kapalı hiyerarşilerine, eğitimde beyin yıkama ve koşullanmaya, insan toplumunun geleceğini birtakım model ve yasalara göre önceden belirlemeye çalışan tarihsel görüşlere şiddetle karşı çıkmıştır. Popper'ın açık toplumu, özgürlük, demokrasi ve düşünce ifadesinin açık bir şekil­de ifade edildiği bir sivil toplum olup, Bergson'un "açık ahlak" anlayışı böyle bir toplumda gelişebilir. Söz konusu ahlak anlayışı yaratıcı hamleyi temele alan, sevgi ve kutsallığı arayıp bulan kişilerin özgür, kişisel ve insani ahlak görüşüne karşılık gelir. Böyle bir ahlak, esnek bir yapı sergileyen, değişik kişilikleri hesaba katan ve bu sayede, ön yargıları ve görenekieri yıkarak, özgürlük yaratıcısı olan ve evrensel bir çağrı biçimine yükseltilen bir ahlak olarak ortaya çıkar. Bergson'un, ancak üstün kişiliklerde, ermişlerde, kahramanlarda somutlaştığınr söylediği bu ahlak toplum­sal değil, kişisel bir ahlaktır. H ucurat sılresi 13. ayette yer alan takva [ etka] derin bir sorumluluk bilincine sahip olmak anlamına gelmektedir. Böyle bir ahlaki bilince sahip insanların oluşturacağı milletler ve kabileler, bilgi ve ahlak etkileşimi sayesin­de barışın ve huzurun egemen olduğu açık toplumlar haline gelebilecektir.

Kur'an'da Ehl-i Kitaba ve insanlığa hitap eden ayetlerde, insanlara mebde ve mead meselesi hatırlatılıp, insanı ve evreni yaratanın Allah olduğu ve insanların dünyada gerçekleştirdiği eylemlerinin karşılığını ahirette göreceği belirtilmektedir. Günümüzde gerçekleştirilecek dinlerarası diyalog toplantılarında bir araya gelecek çeşitli diniere mensup kişiler, sadece birbirlerinin dinlerinin farklılıklarını konuş­ınakla yetinmemeli, dünyamızdaki acı, ızdırap ve zulümlerin ortadan kaldırılabil­mesi için ahlaki ilkeler çerçevesinde işbirliğine gitmelidirler.

Kur' an' da durum bu kadar açık ve olumlu bir açıdan ortaya konmuş olmasına rağmen, Ortaçağda, büyük dinlerin mensuplarının birbirleri hakkında sahip ol­dukları kanaat, birbirleriyle temasları ve karşılıklı tutumları bakımından maalesef pek içaçıcı olmamıştır. Şüphesiz bunda, karşılıklı olarak bilgi noksanlığı önemli rol oyn~dı. Uzun bir süre İslam, Hristiyanlık ve Yahudilik tarafından uydurma bir din olarak görüldü ve gösterildi. Hz. Muhammed'in peygamber olaraktanınmak şöyle dursun, onun fırsatçı, sar' alı, şair ve sihirbaz olduğu; getirdiği dinin de vahiy eseri değil, Tevrat ve İncil' den alınmış yanlış ve yalan bilgilerle dolu bulunduğu ve üs­telik bu dinin şiddet dini olduğu; kılıçla yayıldığı; özellikle cinsel açıdan ahlaki zaaf

226 1 Din - Kültür ve Çağdaşlık

gösterdiği; kısacası bu dinin şeytanın temsilcisi olduğu ileri sürüldü. Buna karşılık Müslümanlar da Museviler ve Hristiyanların kendilerine gönderilen vahiyden sapıp Kur'an'ın açıkça çürüttüğü yanlış ve boş akideleri ileri sürdüklerine ve böy­lece küfre düştüklerine, dolayısıyla inançlarında hiçbir doğru ve hak bulun­madığına inandılar.

Elbette karşılıklı olarak bu iddiaların hiçbiri, bugün objektifbir tarihçi veya din alimi tarafından kabul edilmemektedir. Çünkü iletişimin her geçen gün hızla geliş­mekaydetmesi sonucu değişik dinle~e mensup kişiler arasındaki ilişkiler, bu insan­ların diğer dinleri olduğu kadar kendi dinlerini de incelemeye ve karşılıklı yanlışlık­ları düzeltmeye sevk etmektedir.

Artık bugün bilgi toplumunun en geniş ve zengin imkanları ile donatılmış in­sanların ulaştıkları medeniyet seviyesinde, inançlarıyla da bir arada yaşamanın sır­larını ve imkanını bulınaları kaçınılmaz bir gerçektir. Bunun için her şeyden önce insanların, kendi dinlerini asli ve öz yapısı içinde tanımak ve tanıtmak zorunluluğu vardır.

Şurası unutulınamalıdır ki, başta Allah'ın son dini İslam olmak üzere bütün büyük dinler için esas olan, insanlığın evrensel bir barış, dayanışma ve dostluk için­de, hak, hukuk, adalet ve nimetierin paytaşıldığı bir dünyada Tanrı'nın yüceliğini duyarak yaşamalarını sağlamaktır. Ne yazık ki, dünyanın tek pazar ve global köy haline geldiği günümüzde, pazarda dinlerin olınasına rağmen, ahlaki hedeflere uy­gun bir dindarlığın olduğunu söylemek zordur.