kunsa wayn tawaqunakax yatiñ munapxi (payïr libro)

324
Kunsa wayn tawaqunakax yati ˜ n munapxi PAY ¨ IR LIBRO

Upload: niscribd

Post on 26-Oct-2015

186 views

Category:

Documents


16 download

DESCRIPTION

Aymar aru

TRANSCRIPT

¿Suma iwxt’anakti munta?

Kunsa wayn tawaqunakaxyati

˜n munapxi sat ak

¨ır pay

¨ır

librow yanapt’¨

atamxa. Ukat

kunjamt¨ı may

¨ır libron qill-

qask¨

anxa, ukhamarakiw

aka libronxa Uraqpachankir

wayn tawaqunakan sarna-

awipat parlaski. Jupanaka-

takix Biblian iwxanakapax

wali askipun¨ınwa. Bibliax

kunjamsa yanapt’iristamxa

ukwa aka libron

yatiqarak¨ıta.

Kunsawayn tawaqunakax

yati˜

n munapxiPAYIR LIBRO

Wa

yn

taw

aq

un

ak

ata

ki

2yp

2-A

P

Aka libronxa ak¨ır yatich

¨a-

winak tuqit jiskt’¨

awinaka-ruw qhana

˜nchasi

IMILLANAKAMPIYUQALLANAKAMPI

JAK¨

AWINMAYJT’

¨AWINAKA

AMIGONAKA

YATIQA˜

NANAKAMPIYATIQIR MASINAKAMPI

QULLQI TUQITA

AWK TAYKAMA

KUNJAM CHUYMAN¨ITASA

KUNJAM AMUYUNAKAN¨ITASA

TIEMPON¨IKASA

DIOSAR JAK’ACHASI˜

NTUQITA

“Jikxatarakim yati˜nsa,

ukhamarak ch’ikhikanka

˜nsa.” (Proverbios 4:5)

¿Suma iwxt’anakti munta?

Kunsa wayn tawaqunakaxyati

˜n munapxi sat ak

¨ır pay

¨ır

librow yanapt’¨

atamxa. Ukat

kunjamt¨ı may

¨ır libron qill-

qask¨

anxa, ukhamarakiw

aka libronxa Uraqpachankir

wayn tawaqunakan sarna-

awipat parlaski. Jupanaka-

takix Biblian iwxanakapax

wali askipun¨ınwa. Bibliax

kunjamsa yanapt’iristamxa

ukwa aka libron

yatiqarak¨ıta.

Kunsawayn tawaqunakax

yati˜

n munapxiPAYIR LIBRO

Wa

yn

taw

aq

un

ak

ata

ki

2yp

2-A

P

Aka libronxa ak¨ır yatich

¨a-

winak tuqit jiskt’¨

awinaka-ruw qhana

˜nchasi

IMILLANAKAMPIYUQALLANAKAMPI

JAK¨

AWINMAYJT’

¨AWINAKA

AMIGONAKA

YATIQA˜

NANAKAMPIYATIQIR MASINAKAMPI

QULLQI TUQITA

AWK TAYKAMA

KUNJAM CHUYMAN¨ITASA

KUNJAM AMUYUNAKAN¨ITASA

TIEMPON¨IKASA

DIOSAR JAK’ACHASI˜

NTUQITA

“Jikxatarakim yati˜nsa,

ukhamarak ch’ikhikanka

˜nsa.” (Proverbios 4:5)

Munat wayn tawaqunaka:M

¨a kutix akham sasaw Salom

´on sat wali yati

˜nan

reyix qillqatayna: “Jumax wayna [jan ukax tawaqu]kusisim, wayna kanka

˜namana; k’uchiki sarnaqara-

kim wayn¨akasina. Chuymamax kawkirutix sara

˜n

munki, nayramas kunt¨ı u

˜njki ukar sararakim” sasa

(Eclesiast´es11:9). Chiqpachansa, wayn

¨a

˜nas tawaq

¨u-

˜nas wali sumawa ukat wali askirakiwa. Ukham way-nakanka

˜namana tawaqkanka

˜namana wali kusisit

sarnaqasisma ukwa n¨anakax munapxta. Ukampis

Jehov´a Diosar kusisiyasapuni sarnaqma. Jupax taqi

luratanakaswa u˜

nji, ukat sapa mayniwa Jupar cuen-ta churaraki

˜n

¨ani, uk amtapun

¨ıtawa. Ukhamasti, ¿ja-

nit Salomonan ak¨ır arunakap ist’a

˜nax wal

¨ıkaspa?

“Wayn¨akasina [tawaq

¨ukasina] jumar irnuqir Diosa-

mat amtasim.” (Eclesiast´es12:1.)

Aka libromp yanapt’ayasisax akapachankirkunayman jan walt’

¨awinakaru, yant’anakaru sayka-

tapxasma ukwa Jehov´a Diosat mayirapipxsma,

ukhamat Diosan muna˜

naparjam kunsa amtapxa˜

na-mataki. Ukhamt

¨ı lurapx

¨ataxa, Jehov

´a Diosan chuy-

mapxa kusisiyapxapun¨ıtawa (Proverbios27:11).

Jehova Diosan QhananchirinakapanUraqpachan Jil ¨ır Irpirinakapa

yatiqaska˜

nsarnaq

¨awinaka

Sulamita 33

Jos´

e 50

Lidia 97

Kimsa hebreowaynanaka

134

Pisin jakasirviuda warmi

166

Ezequ´ıas 193

Pablo 227

David 257

Asaf 287

¿Aka libroxyanapt�awaytamti?Kunjamsa yanapt�a-waytam uk awist�anmunapxchistaukhaxa, sucursalarqillqanismawa.

Munat wayn tawaqunaka:M

¨a kutix akham sasaw Salom

´on sat wali yati

˜nan

reyix qillqatayna: “Jumax wayna [jan ukax tawaqu]kusisim, wayna kanka

˜namana; k’uchiki sarnaqara-

kim wayn¨akasina. Chuymamax kawkirutix sara

˜n

munki, nayramas kunt¨ı u

˜njki ukar sararakim” sasa

(Eclesiast´es11:9). Chiqpachansa, wayn

¨a

˜nas tawaq

¨u-

˜nas wali sumawa ukat wali askirakiwa. Ukham way-nakanka

˜namana tawaqkanka

˜namana wali kusisit

sarnaqasisma ukwa n¨anakax munapxta. Ukampis

Jehov´a Diosar kusisiyasapuni sarnaqma. Jupax taqi

luratanakaswa u˜

nji, ukat sapa mayniwa Jupar cuen-ta churaraki

˜n

¨ani, uk amtapun

¨ıtawa. Ukhamasti, ¿ja-

nit Salomonan ak¨ır arunakap ist’a

˜nax wal

¨ıkaspa?

“Wayn¨akasina [tawaq

¨ukasina] jumar irnuqir Diosa-

mat amtasim.” (Eclesiast´es12:1.)

Aka libromp yanapt’ayasisax akapachankirkunayman jan walt’

¨awinakaru, yant’anakaru sayka-

tapxasma ukwa Jehov´a Diosat mayirapipxsma,

ukhamat Diosan muna˜

naparjam kunsa amtapxa˜

na-mataki. Ukhamt

¨ı lurapx

¨ataxa, Jehov

´a Diosan chuy-

mapxa kusisiyapxapun¨ıtawa (Proverbios27:11).

Jehova Diosan QhananchirinakapanUraqpachan Jil ¨ır Irpirinakapa

yatiqaska˜

nsarnaq

¨awinaka

Sulamita 33

Jos´

e 50

Lidia 97

Kimsa hebreowaynanaka

134

Pisin jakasirviuda warmi

166

Ezequ´ıas 193

Pablo 227

David 257

Asaf 287

¿Aka libroxyanapt�awaytamti?Kunjamsa yanapt�a-waytam uk awist�anmunapxchistaukhaxa, sucursalarqillqanismawa.

sutim akar qillqt’as¨ıta

Kunsawayn tawaqunakax

yati˜

n munapxiPAYIR LIBRO

� 2009WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF PENNSYLVANIATodos los derechos reservados

Kunsa wayn tawaqunakax yati˜

n munapxi

QillqirinakaWATCHTOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF NEW YORK, INC.Brooklyn, New York, U.S.A.

2012 maran lurata

Aka qillqatax Uraqpachan Bibliat Yaticha˜nataki m

¨a wakich

¨awiwa, yanapt’a

˜n

munirinakan chur¨awinakapampiw uka Yatich

¨awix apasi. Janiw aljasi

˜nap

¨akiti.

Jisk’a t’aqanakaxa Qullan Arunaka,1992, Bibliat apst’atawa, jan ukham¨akanixa

qhana˜nchasiniwa. Kawkhant

¨ı MT qillqanakampi qhana

˜nchaskixa Machaka Testamento Bibliat

apst’atawa, ukat kawkhant¨ı NM qillqanakampi qhana

˜nchaskixa Traducci

´on del Nuevo Mundo de

las Santas Escrituras (con referencias) espa˜nol aruta apst’atarakiwa.

Aka libronxa, yaqhip wayn tawaqunakan sutinakapax yaqha sutimp uchatawa.

165 janan jikxataski uka lawanak apt’at warmixa, ak¨ırin apsutawa: Godo-Foto;

europea marka: � 2003 BiblePlaces.com

Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 2 Aymara (yp2-AP)

LuririnakaASSOCIAC

˜AO TORRE DE VIGIA DE B

´IBLIAS E TRATADOS

Rodovia SP-141, km 43, Ces´ario Lange, SP,18285-901, Brasil

Made in Brazil Brasilan lurata

Wawanakatakixa, waynaru, tawaquru puri˜nkam jil-

su˜naxa ch�amawa, bicicleta apnaqa

˜ns yatiqasipkaspa

ukhamawa: qalltanxa janiw kunjam apnaqa˜nsa yatipkiti

ukat axsarayasipxarakiwa. Chiqpachansa, wawanakanukham u

˜njasi

˜napxa janis munkstanxa, ukampis uka ja-

k¨awxa pasapxa

˜napawa. Ukhamasti, jan

jaqusipxa˜napatakix katt�asin nukt�ksnas ukham yanap-

t�apxa˜nasawa. Ukhamax suma amuyt�asiri wayn

tawaqunakar puripxa˜napatakixa, awk taykanaka, juma-

nakaw juk�amp sum yanapt�apxasmaxa.Chiqasa, arsu

˜nax janiw ch�am

¨akiti, ukampis phuqa

˜naw

ch�amaxa. Pas¨ır urunakakiw yuqall wawamax jan samar-

t�asa taqi kun parlask¨ana, ukampis jichhax janiw kun

arsu˜ns munxiti. Ukhamarakiw imill wawamaxa, jumana-

kar lip�katatapuniw sarnaqir¨ına, ukampis jichhax

jumanakamp chika sarnaqirxa janiw khitimpis u˜njayasi

˜n

munxiti.Taqi uka mayjt�

¨awinakarjam yanapt�a

˜natakix janiw

jumanakatak sinti ch�am¨akiti. Kunattix wali suma iwxt�a-

nakan¨ıpxtawa, m

¨a arunxa, Diosan Arupan

¨ıpxtawa.

Liyiskta uka libroxa, wayn tawaqunakarux kunaymantuqit Bibliarjam amuykipt�apxa

˜napatakiw yanapt�i (4 ukat

5 jananakan jikxataski uka yatich¨awinak u

˜nxatt�ma).

Ukampis janiw yatipxa˜napatak mayak

¨ıkiti, jan ukasti ya-

qha yanapt�¨awinakaniwa:

1) Amuyt�asin qillqt�asipxa˜napatakiw yanapt�i. Walja

chiqanakanwa qillqt�asipxa˜napatakix mayisi. “¿Jan walir

wiytatax kamachasmasa?” (132, 133 jananaka) sat¨akis

ukaxa, jan¨ır kuna yant�

¨awis utjkipan wakichat

¨a

˜napatakiw

yanapt�i ukat kuna yant�an u˜njasini ukhax kamachanis uk

amta˜napatakis yanapt�arakiniwa. Aka librox ll

¨atunkar jal-

Munat awk taykanaka:

2 Wayn tawaqunakataki

jatawa, sapa jalja tukuyaruxa “Amuyt�¨awinakama” sat

chiqaw utji, ukaruw wawanakamax liyt�asax kunsa amu-yapxi ukxa qillqt�asipxaspa.

2) Jumanakamp parlt�apxa˜napatakiw yanapt�i. Uka tu-

qitxa 63 ukat 64 janakan u˜nacht�ayasi, uka chiqasti

akham satawa: “Chacha warmi ikthapi˜natxa, ¿kamsasas

awkijampis taykajampis parliristxa?” sasa. Ukat sapa ya-tich

¨awi tukuyxaruxa, “Jumasti, ¿kamsasmasa?” sat

jiskt�anakan recuadrow utji. Ukax janiw yatiqatanak amta-˜natakik

¨ıkiti, jan ukasti wawanakamp awk taykamp

parlapxa˜napatakiwa. Ukatxa, sapa yatich

¨awinwa “¡Aka-

nak lur¨a!” sat recuadrox utjaraki, ukan akham jiskt�aw utji:

“Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqit jiskt�a˜n

muntxa?”. Uka jiskt�ax jumanakar jiskt�asipxa˜napatak wa-

kiyatawa.Chiqpachansa, wawanakamax kunat

¨ı chuymapan utj-

ki uk aka librorqillqt�asipxa˜napatakixa, “janiw

u˜nxatapk

¨ati” sasaw amtapxa

˜nama. Ukhamarjamat

¨ı phu-

qapx¨ataxa, kuns qillqasipxi ukxa awist�apxarakiristamwa.

Sapa maynit¨ı aka libron

¨ıpx

¨ata ukat suma yatxatap-

xarak¨ıta ukax wali askipun

¨ıniwa. Liyt�kasaxa, wawam

ukha maranixa, kunjamas jikxatasipxir¨ıta uk amta

˜naruw

ch�amachasi˜nama. Wakischi ukhaxa, kunjam

¨apxir

¨ıtas

ukxa awist�apxarakismawa, ukhamat wawanakamax ju-k�amp atinisipxarak

¨ıtamxa. Ukampis parlt�apx

¨atam ukhax

sum ist�apxma. Jan jupanakamp parlt�a˜njam

¨akchi ukhaxa,

yant�asipkakim jan qaripxamti. Amuyatax janis ukhamja-m

¨akchixa, wawanakax masinakapan arunakapar ist�a

˜nat

sipansa, awk taykan iwxanakaparuw ist�apxi.Awk taykanaka, Bibliat apst�at iwxanakani aka qillqat

wakiya˜naxa wali askiw n

¨anakatakixa. Aka qillqatax famil-

pach kusisit jakasi˜nataki yanapt�aspa ukwa munapxta.

Qillqirinaka

3

akayatich¨

awinakaniwaQallta

˜nataki: ¿Kawkinsa suma iwxt’anak jikxatiristxa? 6

IMILLANAKAMPI YUQALLANAKAMPI

JAK¨

AWIN MAYJT’¨

AWINAKA

AMIGONAKA

YATIQA˜

NANAKAMPI YATIQIR MASINAKAMPI

1 1 ¿Jupamp mistsu˜

natakix wakichat¨

atti? 14

2 ¿Jamasat u˜

nt’atan¨ı˜

nax kunatsa jan wal¨ıki? 21

3 ¿Jup¨

aspati? 28

4 ¿Kunapachas juch¨

axixa? 42

5 ¿Kunatsa wachuq juchar jan purisasarnaqaskaki

˜naj

¨aspa? 48

2 6 ¿Kunas cuerpojar kamachi? 58

7 Jan suma u˜

ntan¨ıtaj laykuxa, ¿kuns luriristxa? 67

8 ¿Kunatsa usut¨

apach¨

atxa? 74

3 9 Sapakiw jikxatasta, ¿kamachiristsa? 86

10 ¿Kunjamarak amigojax ukham luritanisti? 92

11 Internetat amig jikxata˜

nasti, ¿kuna jan walirakisti? 99

12 ¿Kunatsa mayninakxat parlasi˜

nax jan wal¨ıki? 105

4 13 ¿Kunjamatsa juk’amp yatxatiristxa? 114

14 Qallasipxitaspa ukhaxa, ¿kamachiristsa? 121

15 Jan waliruw wiytapxitu, ¿kamachiristsa? 128

16 Jamasatwa jan walinak lurta, ¿kamachiristsa? 136

17 ¿Yatiqir masinakajat amigon¨ı˜

naxjanipunit wal

¨ıki? 142

QULLQI TUQITA

AWK TAYKAMA

KUNJAM CHUYMAN¨ITASA KUNJAM AMUYUNAKAN

¨ITASA

TIEMPON¨IKASA

DIOSAR JAK’ACHASI˜

N TUQITA

5 18 ¿Qullqin¨ı˜

natakix kamachiristsa? 150

19 ¿Kunjamsa qullqij sum apnaqiristxa? 156

20 Pisin jakastxa, ¿kamachiristsa? 165

6 21 Luratajarux janipuniw askit u˜

njapkiti, ¿kunatsa? 174

22 Sintiw mayipxitu, ¿kunatsa? 181

23 Alcoholak umaski, drogampikiw qulljasiski,¿kamachiristsa? 190

24 Awkijamp taykajamp tuqisipxi ukhaxa,¿kamachiristsa? 199

25 ¿Awkijampiki jan ukax taykajampiki k’uchiki jakasiristti? 208

7 26 ¿Kunjamatsa kusisit suma jaq¨ıristxa? 218

27 ¿Kunatsa sinti chiqapar lura˜

n munir jaq¨ıpach

¨atxa? 225

28 Yuqall (imill) masijatak lup’isktxa, ¿kamachiristsa? 231

29 ¿Kunjamatsa imillanak tuqit jan lup’xiristxa? 237

8 30 ¿Anatt’a˜

natak videonakax walik¨ıskpachati? 246

31 M´

usica isch’uki˜

naruxa, ¿kunjams u˜

nja˜

naj¨

aspa? 253

32 ¿Kunjamatsa kusist’iristxa? 263

33 ¿Pornograf´ıa u

˜nch’uki

˜nax kunatsa jan wal

¨ıki? 273

9 34 ¿Biblian yatich¨

awiparjamapunit sarnaqa˜

naj¨

aspa? 282

35 ¿Kunjamatsa Diosan amigop¨ıristxa? 289

36 ¿Kunjamatsa Diosar iyawsataj arxatiristxa? 297

37 ¿Bautisasxiristti? 304

38 ¿Jak¨

awijan kuns lur¨

axa? 311

QALLTA˜

NATAKI

¿Kawkinsa suma

iwxt’anak jikxatiristxa?imillanakatakiJichhak jutki uka yuqallatakti lup�iskta. ¡Wali suma un-

naqt�aniwa! “¿Jupat lup�inasti kuna jan walirakisti? Niunt�kpachıtusa”, sasin inas saraksta. Janiw jumakit ukayuqallar munktaxa, jan ukasti mayni imillanakas jupatwal parlapxi.Taqpach imillanakaw jupar unjasax kusi-sipxi.Akatjamatwa untantam ukat lart�antam... jumax janiw

kamachans yatktati. Jan amuyt�asisaw jumax lart�arak-ta.Ukatxa... jutasin akham sasaw arunttamxa:—Sergio satatwa, kamisaraki —sasaw axsart�asjam

sistamxa.—Waliki —sasaw sarakta.

yuqallanakatakiYatiqir pa masimaw khamat jutasipki, jumax ma

juk�a axsart�ayastawa. Kuns churan munapxatam ukxamuyxtawa. Niya kimsa kutiw semanan ukham yant�-xapxtamxa.

Maynix akham sistamxa: “¿Sapakıskarakiktati?Sapakpun unjsmaxay... Jan ch�am laq�ayasiskanamatakiak fumt�am” sasa.Ukham sasax cigarrukaspa ukham ap-suni.

Ukampis janiw tabaco sat cigarrukiti ukxa sum amuy-ta, ukatx juk�amp axsart�ayasta.Ukat akham juparsistaxa:

Qallta˜nataki 7

—Janiw unjirıksmati... —sasaw jan kun jiskt�an yati-sax jupar sistaxa.—Walja semananakaw akankxtxay.¡Jupamp parlasaxa, samkankkasmas ukham amu-

yasta!—Jichha jayp�ux utajan fiestaw utjani, ¿janit jutan

munkasma? —sasaw sistamxaUkat juk�amp jak�achasisaxa, ch�irmt�asin akham sis-

tamxa:—Janiw tatajas mamajas utankkaniti,

umananakas utjaniwa. Kamstasa, jutataw janich...Sergiox kamsatas uk suyaski.Yaqha imillinakax jank�a-

kiw jan payachasis “jutaw ukhamax” sasin sapxaspa.¿Jumasti? ¿Kamsatasa?

—Janiw munkti.Yatxaraktasa, janiw nayax...—Religionaman jark�apxtamx janich... sintipuniw taqi

kunat jark�apxtamxa —sasaw maynırıkis ukax parlaski-rir amuykt�aytamxa.—¿Jan ukax janich mallt�an munktaxa? —sasaw may-

nix phinq�acharaktamxa.—¡Janiwa! ¡Janiw ukatakiti! —sasaw niya iyawsirjam

sisxtaxa.Ukat mayni yatiqir masimax akham sasaw qhumant-

t�asinjam sistamxa: “Jan axsaramti, ma juk�akxayfumt�chıtaxa” sasa.Ukat parlan qalltkana uka masimax jak�achasisaw jin-

chumat akham sistamxa: “Janiw khitirus awisapkati”sasa.¿Kamachatasa?

AKA URAQPACHANWA ukham jan walt�¨awinakan wayn

tawaqunakax u˜njasipxi. Ukat janiw taqinix ukanakar say-

kata˜natakix wakichat

¨apkiti. Maynix cigarro fuma

˜natak wiy-

tataxa, akham amuyaspa: “Janiw fuma˜n munkti, ukampis

sapa kutixay mayipxchituxa... Mayj¨akiristsa ukham amu-

yapxa˜nap janiw munkti” sasa. Jan ukaxa, m

¨a tawaqitar m

¨a

waynitux nayamp mistsuska˜n

¨ani sasin saspa ukhaxa, inas

jupax akham sas chuymapan sarakirischi: “Suma yuqalla-wa. ¿Janit y

¨a sisk

¨axa? ¡M

¨a kutikisaya!” sasa.

Ukhamanak lura˜narux walsa wiytasipkchistuxa, ukam-

pis saykatsnawa. Chiqpachansa, amuyunakap jan axsart�a-sa arxata

˜natak wakichasirinakatakix ukanak aguanta

˜nax ja-

niw sinti ch�am¨

akiti. ¿Janit jumax uka wayn tawaqunakjamwakichasi

˜n munkasma? ¿Kunjamatsa wakichasisma uk ja-

nit yati˜n munkasma?

Wayn¨akasin jan ukax tawaq

¨ukasin kunayman jan walt�

¨a-

winakaru jan axsart�as aguanta˜natak suma iwxanakaxa, Bi-

blianwa jikxatasi. ¿Kunatsa? Kunattix Diosan amuyt�ayataarunakaniwa (2 Timoteo 3:16, 17). ¿Kuna tuqinakatsa ya-napt�iristamxa? Akxaruw m

¨a listax utji. Kawk

¨ır tuqitsa wal

yatxata˜n muntax uk chimpt�am jan ukax markt�ma.

ıO Imillanakamp yuqallanakamp sarnaqanaO Cuerpoman mayjt�awipaO Kunjamatsa amigonakanısmaO Yatiqan utan kunanakarus wiytapxtamxa�O Qullq kunjamsa suma apnaqasmaO Awk taykamampix kunjamsa apasisktaO Kunjamatasa ukat kunjamas jikxatastaO Tiemponıskasax kuns lurasmaO Kunjamatsa Diosar juk�amp jak�achasisma

Jichhax4, 5 jananak u˜nxatt�ma, amuypach

¨atawa aka lis-

tankki uka yatich¨awinakax aka libronwa jikxatasi, ukasti ll

¨a-

tunka “jaljanakar” jaljatawa. ¿Kawk¨ırinaksa chimpt�awayta?

� Jisk�atpach wayn tawaqunakkamax kawk¨ır yatiqa

˜n utanakarutix sarapki ukana-

kat parlasawa aka libronxa yatiqa˜

n uta sasin qillqata.

Qallta˜nataki 9

Uka tuqit kawk¨ır jalj

¨awis parli ukwa nayraqat liyt�asmaxa.

Kunjamatsa Biblian yatich¨awinakapax jak

¨awiman yanapt�i-

ristamxa uka tuqitwa aka libron yatxat¨ata.�

Aka librox arsusi˜namatakiw yanapt�arak

¨ıtamxa. Sa

˜n

¨ani,

sapa yatich¨awi tukuyaruwa, “¡Akanak lur

¨a!” sat recuadrox

utji. Liyt�asax kun lura˜nsa amtawayta ukxa ukaruw qillq-

t�asi˜nama. Ukat wakichasi

˜nataki yaqha yanapt�anakas utja-

rakiwa, ukaw kuna jan walt�¨awinakansa jikxatasisma ukxa

amuyt�ay¨atamxa ukat kunjamatsa mistsusma uksa yanap-

t�arak¨ıtamwa, mayax akham satawa: “¿Jan walir wiyta-

tax kamachasmasa?” (132, 133 jananaka). Ukampis ja-niw ukak

¨ıkiti: sapa jalj

¨awi tukuyarux “Amuyt�

¨awinakama”

sat wakiy¨awiw utji, ukaruw sarnaq

¨awim tuqitsa amuyt�ana-

kam tuqitsa qillqt�asisma ukat kunjamsa yatiqatamarjamaxjichhat aksarux phuq

¨ata uksa qillqt�asirakismawa. Ukatxa,

“Yatiqaska˜n sarnaq

¨awinaka” sat ll

¨atunk wakich

¨awiw utjara-

ki, ukanxa, Biblian qillqat¨aki uka jaqinakat kuna suma yati-

ch¨awinaksa apssna uka tuqit parli.Bibliax siwa: “Jikxatarakim yati

˜nsa, ukhamarak ch�ikhi

kanka˜nsa” sasa (Proverbios 4:5). Kunas wal

¨ıski kunas jan

wal¨ıki janiw uk yati

˜nak

¨ıkiti, jan ukasti sum amuyt�a

˜nasa-

wa. Jan walinak lurasaxa, kuna jan walinsa u˜njassna, jan

ukax askir lurasax kuns jikxataraksna ukanakwa amuyt�a˜na-

sa. Ukhamarjam lura˜n

¨ani ukhaxa, jan walir wiytkatasa, ja-

niw axsark¨atati ukat taqi chuymaw ch�amani sayt�asirak

¨ıta.

Uka jan walt�¨awinakar saykata

˜nax wali ch�amjam

¨akchi-

sa, janiw jumakix ukham jikxatasktati, uk amtapun¨ıtawa.

Ukampis ukham jan walt�¨awinkkasasa, nayrar sarantasipka-

kiwa. Jumaxa, ukham lurarakismawa. Aka librot sum yat-xatma. Biblian iwxanakapapuniw jak

¨awitaki wali askixa,

ukwa aka libro liyt�asax sum amuy¨ata.

� Aka libron qillqat¨aki uka jilapart yatich

¨awinakapaxa ¡Despertad! sat revistanwa

mistuwayxi, “Los j´ovenes preguntan” sat yatich

¨awinwa uka tuqit parl

¨ana, uka revis-

tasti Jehov´a Diosan Qhana

˜nchirinakapan sapa phaxsi qillqatawa. Ukhamaraki akan

qhana˜nchaskani uka yatich

¨awinakax wayn tawaqunakatakiwa, m

¨a arunxa, panpa-

chatakiwa, ukampis jan sinti jach�aptaya˜natakixa waynanakat jilapart parlasini.

10 Wayn tawaqunakataki

aka librox akayanapt’anakaniwa:

=Bibliat apst’at qillqatanakaxyatich

¨awinak sum qhana

˜nch-

t’a˜natakiwa

?¿YATIY¨

ATATI?

� AKHAM LURASMAXA

¡akanak lur¨

a!

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

ukat akanakamp jikxat¨

ata:

amuyt ’awinakama

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

lup’i˜namatak

wakiyatawa

wali aski amuyt’ay¨awi-

nak jikxat¨ata

ı yatiqatanakam phuqa˜namata-

kiw yanapt’¨atma

˘ uka jiskt’anakax liyktas ukamuyt’a

˜n yanapt’

¨atamxa

sapa jalj¨awi tukuyaru-

wa m¨a wakiy

¨awix utji,

ukaruw jak¨awimata

ukat amuyt’anakamatqillqt’asisma Biblian qillqat

¨aki uka ja-

qinakat kunsa yatiqsnauka tuqit qhana

˜nchasi

Yatiqa˜n utansa, callensa, qhatunakansa... kaw-

kinkaskamsa, waynanakamp tawaqunakamp cha-cha warmjam irpt�asit sarnaqirxa u

˜njapun

¨ıtawa.

U˜njasaxa, ¿jupanakjamti sarnaqa

˜n munarakta?

Ukampis ¿wakichat¨atati? Wakichat

¨axsta ukhaxa,

¿khitimpis mistusma? Khitimpis u˜nt�as

¨ıta uk ya-

tisxsta ukhaxa, ¿kunjamatsa pantjasi˜nar jan purip-

kasma? 1-5 yatichawinak u˜nxatt�am ukanwa ya-

napt�anak jikxat¨ata.

1IMILLANAKAMPIYUQALLANAKAMPI

Yatiqan utan mayuqallamp ma imillamp

amparat katt�asitsarnaqaskir unjasaxa,

¿kunjamas jikxatasta?

ıO Janiw yaqktiO Ma juk�a munanjamawaO Ukham sarnaqan

munaraktwa

Unt�atanakapasirpt�asitkam

amigonakamax pelıculauntir sarapxi ukhaxa,¿jumax jupanakamp

chik sapak sarasaxkunjamas jikxastaxa?

O WalikısktwaO Janiw sum jikxataskttiO Jupanakjam mistun

munaraktxa

Juman wali munatamigomax ma

tawaqump mistuukhaxa, ¿kunjamas

jikxatastaxa?

O Ukham mistxipan kusistwaO Ukham mistun

munaraktwaO Coleratatwa

13

WAYNITUK¨ISKSTASA jan ukax tawaqitak

¨ıskstasa, inas

maynin munat¨a

˜na, ukhamaraki y

¨aqat

¨a

˜n munsta. Ukat inas

masinakamax uks tuqir wiytapxarakstma. Jeniferax siwa:“11 marar mantaskay

¨ata ukhaw u

˜nt�atan

¨ıxa

˜najatakix wiy-

tapxit¨ana” sasa. Brittanax sarakiwa: “Khitimpik

¨ıpansa,

yatiqa˜n utan jan u

˜nt�atan

¨ıksta ukhax jisk�achataw u

˜njasta”

sasa.

1

¿Jupamp mistsu˜

natakixwakichat

¨atti?

“¿Janit unt�atanıkta? sasax taqiniw sapxitu.Ukatwalja suma waynanakaw utjaraki.” (Witney)

“Yaqhip imillanakax nayampiskanani sasawsapxitu.Walispapı, ukampis tatajaru mamajarujiskt�a ukhaxa, kamsapxitanis ukx yatxtwa.” (Felipe)

14 Wayn tawaqunakataki

¿Jumasti? ¿U˜nt�atan

¨ı˜natakix wakichat

¨axtati? Jan

¨ır kuns

siskamti... Nayraqatxa kuna tuqitsa parlasktan uk sumamuyt�a

˜n

¨ani.

“¿Amigok¨ıpxpach

¨atti?”

Kimsa amuyt�at parlt�a˜n

¨ani, ukampis sapa mayatakix

pachpa jiskt�aw utjani. Kamstas uk chimpt�¨ata:

Inas nayr¨ır jiskt�an jank�ak “janiw” sasin sissta. Mayni-

nakan “j¨ısa” sa

˜natakis “janiw” sa

˜natakisa, ¿payachastati?

Chiqpachansa, kimspach jiskt�¨awiruw “janiw” sasin sa

˜na-

m¨anxa. ¿Kunatsa? Kunattix m

¨a waynamp m

¨a tawaqumpi

sapa kuti parlapxi ukat chacha warm¨ıpkaspa ukham sarna-

qapxi, ukarux janiw aliq amigok¨ıpxiw sasax sisksnati, jan

ukasti jaqichasi˜natakis u

˜nt�asisipkaspa ukham

¨aspawa. Ku-

nattix taqinin u˜njkat sarnaqasa jan ukax jamasat sarnaqasa

telefonot jaysasisa jan ukax jikisisin parlasawa u˜nt�asipxi.

Jichhax wasitamp jiskt�asi˜namawa: “Casarasi

˜n amtasa ju-

pamp mistu˜natakixa, ¿wakichat

¨axtti?” sasa. Uk sum amuy-

t�a˜namatakix kimsa jiskt�at parlt�a

˜n

¨ani.

“¿Kuna amtampis luraskta?”Yaqhip markanakanxa, m

¨a waynamp m

¨a tawaqumpi

sum u˜nt�asi

˜nataki mistu

˜nax walik

¨ıskiwa. ¿Kuna amtampis

ukham mistupxi? Jupampipunit casarasini janich uk yatxa-ta

˜natakiw ukham lurapxi.

Jupampipuniw sapa kuti mistupxta.¿Amigokıpxpachatti?

ıO JısaO Janiwa

Amiganakajatxa mayniw wali sumaunnaqt�ani, ukatx munarakituwa. Sapuruw

celularat qillqasipxta ukhamarak telefonotsaparlapxta. ¿Amigokıpxpachatti?

O Jısa

O Janiwa

Amigonakajamp waljani mistsupxtaukhaxa, jupamp chikapuniw qhiparxta.

¿Amigokıpxpachatti?O Jısa

O Janiwa

¿Jupamp mistsu˜natakix wakichat

¨atti? 15

Yaqhip wayn tawaqunakax janiwukham amtampi lurapkiti. Jan ukas-ti, m

¨a tawaqumpi jan ukax m

¨a way-

namp aliq irpnaqasi˜nakwa munapxi,

janiw m¨a juk�sa jaqichasi

˜nxa amtap-

kiti. Yaqhipanakax yamas u˜nt�atapa-

rux m¨a trofeokaspas jan ukax qur

¨ı-

kaspas ukham u˜nacht’ayapxi, m

¨a

arunxa, jach�a jach�a tuku˜natakikiw ju-

pamp¨ıpxi. Ukat ukham sarnaqirinakax jank�akiw jaljtaway-

xapxi. Carla sat m¨a tawaqux siwa: “M

¨a qhawqha sema-

natakwa walja u˜nt�asirinakax jaljtapxi. Janiw taqi chuymax

amtapkiti. Ukham sarnaqasax janiw chacha warmi suma ja-k

¨awirux puripkiti, jan ukasti, divorcioruw puripxi” sasa.

Ukhamaraki, kunapachat¨ı maynimp u

˜nt�asi

˜natak mistta

ukhaxa, maynin munasi˜napax juk�amp jilxatti. Ukatwa sum

amuyt�asi˜namaxa, ¿kuna amtampisluraskta? Ak sum amuy-

t�a˜n

¨ani: ¿inamayak chuymam lunthatapxiristam ukax walis-

pati? Anata˜n

¨akasmas ukham apnaqt�awayasin jaqtxapxiris-

tam ukhaxa, ¿kunjamas jikxatasisma? Chelsea sat m¨a tawa-

qux kamsataynas uk amuyt�a˜n

¨ani: “Maynimp kusist�a

˜n

laykuki mistsu˜nax walik

¨ıkaspas ukham amuya

˜nx munirist-

wa. Ukampis kunapachat¨ımaynix taqi chuymmistu ukat pa-

rejamax janiraki ukhaxa, janiw akch�as kusisi˜naxutjkiti” sasa.

“¿Tiemp¨

uxpachati?”¿Qhawqha maranis maynix u

˜nt�atan

¨ıspa?ı........

Jichhax awk taykamar jiskt�am ukat kamsapxchin¨ı uk

aka chiqar qillqt�as¨ıta...........

¿Awk taykamax qhawqha maraniw maynix maynimpu

˜nt�asispa sistamsa? Juma qillqkta ukat sipansa jila marwa

Jaqichasi˜

n jan munasa maynimpmiststaxa, m

¨a wawax machaq

anata˜

namp qarisa jaqtjxixa ukampsas

¨ıtawa

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IR LIBRONJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR LIBRON

29 UKAT 30 YATICH¨

AWINAKAP U˜

NXAT¨

ATA29 UKAT 30 YATICH¨

AWINAKAP U˜

NXAT¨

ATA16 Wayn tawaqunakataki

aytapxpachaxa... ukat awisax janiw ukham¨aka-

rakispati. Yaqhip wayn tawaqunakax jupa pachpsum u

˜nt�asi

˜nkamaw suyapxi, inas jumax ukham

amuyaraksta. Ukhamwa, Daniela sat 17 mara-ni m

¨a tawaqux luratayna. Jupax akham sasawqhana

˜ncht�i: “Kunjam yuqalls muntax sas

p¨a mar nayra jiskt�apxitasap

¨ana ukhaxa,

janiw jichjam amuykiriskay¨atti. Jichhas m

¨a

juk�a payachasisktwa. M¨a qhawqha marata,

ukham amuyaskak¨ı ukhaw niyas u

˜nt�atan

¨ı˜n

tuqit amt¨axa” sasa.

¿Ukat kunatsa suyt�a˜namaraki? Kunapa-

chatix tawaqur muna˜nasa waynar muna

˜nasa

ukat chacha warmjamsarnaqa˜n muna

˜nas wal-

pun jilxatti uka tiemp pasa˜napkamaw suyt�a

˜nama. Uka

tiempont¨ı m

¨a tawaqump jan ukax m

¨a waynamp sinti chika-

chas¨ıta ukhaxa, chuymamax jan waliruw apt�iristamxa ukat

wachuq jucharuw purirakisma.Chiqasa, yaqhip wayn tawaqu-nakax janiw uka tuqit akch�asllakisipkiti, antisas kunjamaschacha warmi ikthapi

˜nax ukxa

wal yant�a˜n munapxi. Ukampis

jumax janiw jupanakjam amu-ya

˜nam

¨akiti (Romanos12:2). Bi-

bliax qhan sistu: “Jithiqtam wa-chuqa jucha lura

˜natxa” sasa

(1Corintios 6:18). Ukhamasti, tawaqur muna˜nasa waynar

muna˜nasa ukat chacha warmjam sarnaqa

˜n muna

˜nas wal-

pun jilxatti uka tiemp pasa˜napkam suyt�

¨ata ukhaxa, kunay-

man jan walt�¨awinakatwa qhisp

¨ıta (Eclesiast

´es11:10).

“¿Jaqichasi˜

natak wakichat¨

axtti?”Jan

¨ır kamskasasa akan jikxataski uka tuqinakat juma

pachpa amuykipt�a˜namawa:

¿Jupamp mistsu˜natakix wakichat

¨atti? 17

Jan¨ır 20 maran

¨ıkasin

casarasipki uka wayntawaqunakaxa, jan

¨ır

phisqa mar paskipanwadivorciasipxaspa sasawwalja yatxatirinakaxsapxi.

¿YATIY¨

ATATI? ?

Kunjamsa mayninakamp apasiskta. ¿Kunjamsa awktaykamarus jilanakamarus sullkanakamarus u

˜njta? ¿Coler-

t�asisax jan wali arunakampit parlir¨ıta ukat awk taykamarus

kutkatasir¨ıtati? U

˜nt�atan

¨ı˜n tuqitxa, ¿jupanakax kamsapxas-

pasa? Kunjamt¨ı familiamar u

˜njktaxa, ukhamarakiw pareja-

marux u˜nj

¨asma uk amuyt�asi

˜namawa (Efesios 4:31 liyt�

¨ata).

Kunjam chuymanıtasa. Jan walinakan u˜njasisaxa,

¿nayrarut mistu˜n munta jan ukax aynacht�xaktacha?

¿Amuyt�ir¨ıtati, jan ukax arumarjamapunich phuqaya

˜n mu-

nir¨ıta? Jan kun kamacha

˜njam

¨axi ukhaxa, ¿llakimpit aynach-

t�ayasta? ¿Paciencian¨ıtati? Qullan ajayupan lur

¨awiparjam

sarnaqa˜naxa, casarasx

¨ata ukhas suma chach

¨a

˜namataki jan

ukax suma warm¨ı˜namatakiw yanapt�

¨atamxa (G

´alatas 5:

22, 23 liyt�¨ata).

Kunjamsa qullqir unjta. ¿Sumti apnaqa˜n yatta? ¿Jan

ukax manunikich sarnaqaskta? ¿Irnaq¨awiman aguant-

tati? Jan ukham¨akchi ukaxa, ¿kunatsa? ¿Jan wali irna-

q¨aw

¨ınti? ¿Patronaman juchapatti? ¿Jan ukax juman jucha-

match jaqsuyasta? Qullqim jansum apnaqa

˜n yatkasaxa, ¿fa-

miliaman qullqip sumti apna-qasma? (1Timoteo 5:8 liyt�

¨ata.)

Diosarsumti yupaychask-ta. Jehov

´a Diosan Qhana

˜nchi-

rip¨asta ukaxa, ¿kunjam jaq

¨ıta-

sa? ¿Diosan Arup liyipuntati,yatiyiris misttati ukat tantach

¨a-

winakansa arst�tati? Jumamppanichaskani uka kullakataki-

‘‘ Janiw jan amuyt�asa khitimpis mistsunakıkiti.Nayatakixa, ma waynar munassta ukat jupampsum sarnaqan amuyassta ukhakiw jupampmistsunamaxa.

’’(Ambera)

18 Wayn tawaqunakataki

2 Pedro 1:5-7 liyt’asaxa,kawk

¨ır phuqa

˜nas wakisis-

pa ukwa ajlli˜nama. Phaxs-

pachaw uka tuqit yatxata-˜nama, ukat ukarjamawlura

˜nama, yanapt’tamti

uksa amuyt’asi˜namaraki-

wa. Jaqichasi˜n amtx

¨ata

ukhaw ukax jumatak waliask

¨ıni.

AKHAM LURASMAXA�

sa jan ukax uka jilatatakisa, yupaych¨aw tuqit suma sayt�at

¨a-

˜namawa (Eclesiast

´es 4:9, 10 liyt�

¨ata).

Antisasa, ¿kuns lurasmaxa?Jan wakichat

¨aksta ukhaxa, janiw khitisa maynimp mist-

su˜namatakix sint wayt�kiristamti. Amuyt�a

˜nataki, m

¨a yatichi-

rix jan¨ır sum yatichkasin examen final lura

˜namataki way-

katiristma, ¿ukax wal¨ıspati? Janiwa. Antisas wakichasi-

˜namataki tiemp churiristam ukaw ask

¨ıspaxa, ukhamatwa

examenanxa kuns qillqxatarakismaxa.Jaqichasi

˜natak sarnaqa

˜nax niya ukhamarakiwa. Amuyx-

pach¨atawa, ukax janiw aliq anatasi

˜nak

¨ıkiti. Ukhamasti, jan

¨ır

khit u˜nch�ukkasasa, nayraqatxa tiempompiw sum wakichasi-

˜nama: amigonakamp sum apasi

˜nwa yatiqa

˜nama. Ukhamat-

wa, jumatakjam tawaqu jan ukax jumatakjam suma wayna

=“Ch’ikhi jaqixa amuyt’asiwa kawkinjamas

saraski uka.” (Proverbios 14:15)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Jan¨ır jaqichasin amtkasaxa, suma jaq

¨ınajatakix

akanakaw nayan wakisi:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¿Kunjamatsa phuqaxa? :

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt�an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

jikxatx¨ata ukhaxa, sum jupampix apasipxarak

¨ıta. Chiqpa-

chansa, p¨a suma amigonakaw jaqichasipxi.

Suyt�asaxa janiw jark�xasitjam amuyasi˜nam

¨akiti. Jan

ukasti juk�ampwa waynakanka˜naman tawaqkanka

˜naman

kusisi˜n jikxatasmaxa (Eclesiast

´es11:9). Ukhamarusa, waki-

chasi˜namatak tiempox utjaniwa: ch�amacht�as

¨ıta ukhaxa, sa-

p¨urutjamwa suma jaqipt

¨ata ukat Diosar yupaycha

˜n tuqitsa

sum sayt�arak¨ıta (Lamentaciones 3:27).

Uka˜nkamasti, wayn tawaqunakamp chikax mistsuskas-

mawa. Ukampis ukham waljani mistsusax suma u˜njat

¨apxa-

˜namawa. Tamara sat m

¨a tawaqux akham siwa: “Ukax wali

khusawa, walja amigonakani amiganakan¨ı˜nawa wali askixa”

sasa. Monicax sarakiwa: “Ukham waljan mistsu˜nax wali as-

kiwa, ukhamatwa taqinir sum u˜nt�taxa” sasa.

Ukampis mayniruk u˜nch�ukisk

¨ata ukhaxa, chiqpachansa,

t�aqhis¨ıtawa. Ukhamasti suyt�akma. Wayn

¨akasasa jan ukax

tawaq¨ukasasa amigonak jikxatam ukat jupanakamp sum

apasirakma. Ukat tiempompi jaqichasi˜n amtx

¨ata ukhaxa, ju-

mapachas sum u˜nt�asx

¨ata ukat kunjam warmimpis jan ukax

kunjam chachampis jaka˜n munta uksa yatxarak

¨ıtawa.

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Awk taykamar jan yatiyasa khitimpmistu

˜ns lup’ir

¨ıtati? Amuyt’as

¨ıtawa: jan walt’

¨awinakanwa

njasisma.

20 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunapachanakas wayn tawaqunakamp chikamistu

˜nax wal

¨ıspaxa?

˘ Sa˜n

¨ani, sullkamax m

¨a imillamp mistsu

˜n

munaspa. Ukampis waynituk¨ıskaspa, ¿jupar

kamsasmasa?

˘ Jan¨ır jaqichasi

˜n munkasa maynimp mistsusma

ukhaxa, ¿uk yatisin jupax kunjams jikxatasispa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

SUMA u˜nnaqt�an tawaqu jan ukax

suma u˜nnaqt�an wayna ukham siris-

tam ukhaxa, ¿kamsasmasa? Nata-liax iyaw sataynawa. “Jehov

´a Dio-

sar munasi˜napatakix nayaw yanap-

t�¨axa” sasaw taqi chuyma amtatayna.

Ukampis ¿kamachataynasa? M¨a ju-

k�aruw uk yati˜n

¨ani. Nayraqatxa, kunat-

sa yaqhip wayn tawaqunakax jamasatmistsupxi uk yatxata

˜n

¨ani.

Kunatsa jan arsupkiKunayman amuyunakaw utji,

ukatwa yaqhip wayn tawaqu-nakax jan awk taykapar yati-yasax panin mistsupxi. David

2

¿Jamasat u˜

nt’atan¨ı˜

naxkunatsa jan wal

¨ıki?

Nataliax janiw kamacht�ansa yatkanti. KunattixHugo sat yatiqir masipawa sapa kuti arxayatayna.Nataliax akham siwa: “Suma unnaqt�anınwa, ukatamiganakajax janiw ukham yaqha wayn jikxatkatatisasaw sapxiritana.Walja tawaq masinakajaw juparwal munapxirına, ukampis Hugox janiw jupanakaryaqirıkanti... Nayarukiw unch�ukiskirıtana”.Ukhamasti, Hugox nayampiskanani sasaw Nata-

liarux satayna.Ukat jupasti Jehova Diosan Qhanan-chiripatwa ukat tataj mamajas janiw yaqha yuqa-llampix mistuykitaspati sasaw satayna.UkampisHugox akham sarakitayna: “¿Janit jamasat mistks-na?” sasa.

sat m¨a waynax siwa: “Maynimp u

˜nt�asi

˜n munta sataxa, ja-

niw awk taykax walikiw siskaniti uk yatisinwa jan yatiyapki-ti” sasa. Jane sat tawaqux sarakiwa: “Awk taykar jan jaysa

˜n

laykukiw uk lurtaxa. Sintiw wawarjam u˜njxapxtamxa ukat

jan yatiyasaxa kunt¨ı amtktax uk lurtaxa” sasa.

Jupamp mistsutamatxa, ¿kuna razonanakatsa awk tay-kar jan yatiykarakismaxa? Uka tuqit aka chiqar qillqt�as

¨ıta.

ı ..................................................................................

.................................................................................

Chiqpachansa, wawanakax awk taykaparist�apxa

˜napaw siw Bibliaxa, ukax chuyma-

mankaskiwa (Efesios 6:1). Ukat kunatsauka imillampix jan ukax uka yuqallampixjan khita

˜n munapkpach

¨atam ukxa sum

yatisktaxa. Ukampis inas akham amuya-siraksta:

˘ “Kawkitakiristsa ukham amu-yasta. Taqiniw unt�atanıpxi.”

˘ “Mayniruw wal munta, ukam-pis janiw religionajankkiti.”

˘ “Cristiano masijampiw mis-tun munta, ukampis janiw ja-qichasinatak wakichatakti.”

Ukham jikxatasta sasinawk taykamar sasma ukhaxkamsiristamsa ukxa amu-yasxpach

¨atawa. Awk tay-

kaman iwxt�anakapanask

¨ıtapxa yatisktawa.

Ukampis Manami sattawaqjamaw jikxata-sisma, jupax akhams

¨anwa: “Yatiqir ma-

sinakamax sintipuniw panin mistsu˜narux wiytapxtamxa,

ukat awisax payachasi˜njam

¨axiwa. ‘Janiw u

˜nt�atan

¨ı˜n munkti’

satax janiw amuyapkiti. Ukhamaraki, sapak¨ı˜nas janiw ask

¨ı-

kiti” sasa. Ukham jan walt�¨awinakan u

˜njasisaw yaqhip wayn

tawaqunakax awk taykar jan yatiyasax mistsupxi. Ukampis¿kunjamats awk taykax jan yatipki?

“Janiw awis¨

atat sapxituwa”Ukham jamasat mistsu

˜natakixa, waljaniw k�arisi

˜nar pu-

ripxi. Awisax telefonot jan ukax Internetnam parlasipxi.Mayninakan u

˜njkataxa, amigok

¨ıpxaspas ukham sarnaqap-

xi, ukampis Internetata, celularat qillqasipxatapasa, telefo-not jawsasipxatapasa janiw ukham

¨axiti.

Ukat yaqhipanakaxa, walja wayn tawaqunakamp mis-tusin panin sarnaqa

˜natakiw wakiyapxi. Santiagox akham

siwa: “M¨a kutixa, m

¨a lugarar sarapxa

˜n

¨ani sasaw amtasitay-

na, ukampis m¨a yuqallamp m

¨a imillamp chika sarnaqapxa-

˜napatakiw ukax wakiyasitayna. Ukat qhiparux janiw khiti-rus arsupx

¨atati sasaw sapxitu”.

Kunjamt¨ı Santiagox siskixa, awisax amigonakaw imxa-

tapxi. “Khitis yatipuniwa, ukampis jan aljanta˜natakiw jan ar-

supkiti” sasaw Carol sat tawaqux saraki. Ukham sarnaqiri-nakaxa, awisax jan axsart�asaw k�arisi

˜nar puripxi. Bety sat17

maran m¨a tawaqux siwa: “Jan katjayasi

˜natakixa, awk tay-

karux k�arinak parlapxi: kawki-ruw sar

¨a sasaxa, yaqha chiqa-

ruw sarasipki” sasa. Misaki sat19 marani m

¨a tawaqux ukham

sarnaqask¨ana. “Jan amuyapxa-

˜napatakixa kunaymanitwa awktaykajatak parlir

¨ıta. Ukat k�a-

rit jan u˜nt�ayasi

˜natakixa, u

˜nt�ataj

tuqitakwa k�arisir¨ıta” sasaw uka

tawaqux arsusxi.

¿Jamasat u˜nt’atan

¨ı˜nax kunatsa jan wal

¨ıki? 23

Qhan parla˜naw sum

apasi˜natakix wakisi.

Ukhamasti, awktaykamar jan yatiyasamaynimp mists

¨uta

ukhaxa, jumatpayachasxapxaniwaukat u

˜nt’atamampis

janiw sum apasipk¨atati.

¿YATIY¨

ATATI? ?

¿Kunarus purt�asismaxa?Khitimp jamasat mistu

˜n lup�isksta jan ukax mistsxsta

ukhaxa, aka p¨a jiskt�wa jiskt�asi

˜nama:

¿Ukat kamachapxasa?¿M¨a juk�a tiempot casarasxa

˜nti

amtta? “Jan jaqichasi˜n munasa, maynimp mistsu

˜naxa, jan

alja˜n munkasina ‘alja

˜natakiw’ sasin muyuya

˜namp sasiwa”

sasaw 20 marani Evan sat waynax satayna. Uk yatisaxa,¿jumamp mistsuski uka tawaqusa jan ukax uka waynasakamsanisa? Proverbios13:12 qillqatax m

¨a qhawqha aruna-

kamp akham siwa: “Kuna suyt�¨awinakatix jan phuqhaskxi

ukasti chuyma usuyasi˜nakiwa” sasa. ¿Ukham t�aqhisiya

˜nti

munta? Ukampis janiw ukak¨ıkiti: awk taykamasa ukat ju-

mat llakisipki ukanakasa kunjamt¨ı sarnaqaskta uk jan yati-

saxa, janiw kunjamatsa jan juchar puri˜namatakix iwxt�a

˜n ya-

tipkaniti (G´alatas 6:7).

¿Jehova Diosatakix walikıskpachati? “Taqi kunawqhanstayata, ukhamarak jist�arata khitirutix [cuenta] chur-ka

˜n

¨ani ukan nayraqatapanxa” siw Bibliaxa (Hebreos 4:13).

Ukhamasti, janiw Dios nayraqatan sarnaqatas imantksnati,ni amigosarus imantksnati, kunattix jupax yatxiwa. Ukha-max khitir k�arinak parlasksta ukhaxa, amuyt�as

¨ıtawa, Jeho-

v´a Diosax k�arisi

˜narux u

˜nisiwa. Kunanaksa u

˜nisi ukanakax

m¨a listanjam Arupan qillqatawa, ukat ‘k�ari parla

˜nasti’ nay-

raqatankiwa (Proverbios 6:16-19).

Yatiya˜

namawaUkham jamasat khitimp mistusksta ukaxa, jank�akiw

awk taykamar jan ukax yatxatt�at cristianonakar yatiya-

=“Yatisipxaraktwa nanakan

chuymanakaxax walik¨ıskatapa

taqi kunans sum sarnaqa˜n

munapxatanakax layku.”(Hebreos 13:18)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

24 Wayn tawaqunakataki

˜nama. Jan ukax ami-gom ukham mistsusk-chi ukaxa, jan imxa-tamti (1Timoteo 5:22).Ukham sarnaqasin janwalir purt�asipxaspaukaxa, ¿janit jumax juchan

¨ıkasma?

Diabetes sat usuni amigomar musq�anaka manq�askiru

˜njasma, ukat jupax janiw ars

¨utati siristam ukhaxa, ¿kama-

chasmasa? ¿Imxatasmati? ¿Jan ukaxa, juk�amp usuntasajan jiwa

˜napatakix yanapt�asmacha?

Ukhamasti, jamasat amigomax mistsuskchi ukhax niyaukampi sasirak

¨ıspawa. Janiw amigoj

¨a

˜n munxaspati sasax

jan axsarayasimti. Taqi chuyma amigomjam u˜njstam ukaxa,

tiempompix yanapt�atamatxa yusp¨ar

¨atamwa (Salmo141:5).

Kunatsa ukham sarnaqtaxa, ¿amuyt�asir¨ıtam laykuti

jan ukax imanta˜

n laykucha?Chiqasa, yaqhipanakax suma amtampiwa mayninakar

jan yatiya˜n amtapxi. Amuyt�a-

˜nataki, m

¨a waynamp m

¨a ta-

waqumpix m¨a qhawqha tiem-

po sum u˜nt�asi

˜nwa amtapxas-

pa, ukampisa janiw taqininyati

˜napxa munapkaspati. To-

m´as sat m

¨a waynaxa, “¿ku-

n¨urus casarasx

¨ata?” sas jan

Jamasat mistsuski ukaamigosar imxata

˜naxa,

diabetes usunamigosarus musq’anakmanq’atapat imxatksnaukampi sasiwa

¿Jamasat u˜nt’atan

¨ı˜nax kunatsa jan wal

¨ıki? 25

Maynimp mistsusaxjaniw taqinir yatiya

˜nax

wakiskiti. Ukampisa pu-rapatwa awk taykanaka-mar yatiyapxa

˜nama.

AKHAM LURASMAXA �

jiskhiyasi˜n laykuw yaqhipanakax jan arsusi

˜n amtapxpacha

sasaw arst�araki.Chiqpachansa, jaqichasi

˜n tuqir wal wiytapxi ukax janiw

tant ask¨ıkiti (El Cantar de los Cantares 2:7). Ukatwa ya-

qhip parejanakax u˜nt�asisipki uk jan yatiyapkiti (Proverbios

10:19). “Ukhamatwa, panip¨apxapun

¨ınit janicha ukxa tiem-

pomp sumamuyt�asipxaspa. Panip¨apxapunin ukhaw yatiya-

sipkani” sasaw Anna sat 20 marani tawaqux qhana˜ncht�a-

raki.Ukham

¨akipansa, yatipxa

˜nap

¨aki ukanakar jan awisa

˜nax

janiw ask¨ıkaspati, purapatwa awk taykanakapax yatipxa-

˜napa. Jan yatiya

˜n munksta ukhaxa, “¿kunatsa jan yati-

ya˜n munktxa?” sasaw jiskt�asi

˜nama. Kunanakatsa awk tay-

kamax jan munkaspa ukxa inas jumax chuymaman yati-sisksta.

“Kun lura˜

najas uk amtawayta”Qalltan parlkay

¨atan uka Natalia sat tawaquxa, jupjam

jan walt�¨awin u

˜njaskatayna uka cristianan sarnaq

¨awipat is-

Ma cristianompit¨ı jamasat mistsusktxa, ¿kun luranajasa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Ma amigojaw ma tawaqump jamasat mistsuski,¿kunsluriristxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt�an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

t�asawa pantjasitapat amuyt�asitayna. “Uka kullakax u˜nt�ata-

par janiw sisxatayna uk ist�asawa, kun lura˜najas uk amta-

wayta” siw Nataliaxa. “Hugo, janiw jumamp mistu˜n munxt-

ti” sa˜naxa, ¿janit ch�am

¨akpach

¨ana? “Janiw jupjam chuymar

purt�kir suma yuqallax utjk¨anti. Walja semananakaw wal

jachta” siw Nataliaxa.Taqi kunat sipansa, Nataliax Jehov

´a Diosaruw munas

¨ı-

na, pantjaskch¨ınsa, janiw jichhax wasitat pantjasi

˜n mun-

k¨anti. Juk�at juk�atwa llakipax chhaqtx

¨ana. “Jichhaxa, nayrat

sipansa Jehov´a Diosampix juk�amp sum apasta. Ukham ho-

rasapar yanapt�a churistu ukatxa, ¡walpun Diosar yusp¨arta!”

siw Nataliaxa.

‘‘ Hugompix janiw parlxapxtti.Chiqpachan-sa, sapuru jupamp yatiqan utan unjasisaxwalpun t�aqhisiwayta.Ukampis JehovaDiosaw taqi kunsa sum yati, ukatwa juparalkatanasa.

’’(Natalia)

JUTIR YATICH¨

AWI U˜

nt’asi˜

natakix wakichat¨

axtati, ukatkhitimpis u

˜nt’as

¨ıta uk jikxatxtati. Ukampis ¿kunjamatsa

jumatakjam¨

atapxa yatisma?

¿Jamasat u˜nt’atan

¨ı˜nax kunatsa jan wal

¨ıki? 27

˘ Ch’iyar letranakampi u˜nstki uka qillqatanak

wasitat liyt’am ukax 22 janankiwa. ¿Jumaxukham jikxatasir

¨ıtati?

˘ Jan uka amuyunakampi apayasi˜natakisa

ukat jamasat maynimp jan mistsu˜namatakisa,

¿kuns lurasma?

˘ M¨a amigomat

¨ı jamasat maynimp u

˜nt’asi

˜natak

mistsuskchi ukhaxa, ¿kamachasmasa?¿Kunatsa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

3

¿Jup¨

aspati?

AKA patan qillqat¨aki ukanakax taqpachaw chiqpachansa

wal¨ıski. Ukampis waynit

¨ukasa jan ukax tawaqit

¨akasa may-

nir munchiy¨ata ukhaxa, suma u

˜nnaqt�ani, mayninakamp

sumparlt�iri, wali u˜nt�ata, ukat wali k�uchi tawaqitwa jan ukax

waynitwa munir¨ıpach

¨ataxa, ¿janicha?

Tiempompi sum amuytatasxasaxa, Dios chuyma, phu-qiri, respetasiri, amt

¨awiparjam ch�amachasiri ukham jaqwa

thaqxpach¨ataxa. Uta jak�aman jakaski uka suma u

˜nnaqt�an

tawaqux inas jan atinisi˜njam

¨akchi, jan ukax yatiqir masimax

wali u˜nt�at wayn

¨akasinsa inas jan respetasir jaq

¨ıchi, ukanak

jichhax sum amuyxpach¨ataxa. Kunapachatix tawaqur mu-

na˜nasa waynar muna

˜nasa ukat chacha warmjam sarnaqa

˜n

muna˜nas walpun jilxatti uka tiemp pasawayxstaxa, pareja

thaqha˜natakix jan wakiskir

¨ıki ukanakxa janiw jichhax y

¨aqx-

pach¨atati.

¿Juma pachpax sumti u˜

nt�asta?Jan

¨ır khitimp mistkasasa, juma pachapaw sum u

˜n-

t�asi˜nama. Ukhamasti aka jiskt�

¨awinak jiskt�asi

˜na-

mawa:

Ma qhawqhaminutonak aka jiskt�awinakatamuyt�ma:

¿Kunjamwarmimpisa jan ukaxkunjamchachampi-sa jaqichasinmunta?Kawkırinakas jumatakwaliwa-kiskirixa uk akham � chimpt�ma, pusiw ajllinama.

O Suma unnaqt�ani O Dios chuymaO Mayninakamp sum parlt�iri O PhuqiriO Wali unt�ata O RespetasiriO K�uchiki O Amtawiparjam ch�amachasiri

Waynituskayata jan ukax tawaqitaskayata ukhaxa,¿maynitjam luqhiptirıtati?Kunatsa ukham jikxatasi-riyata ukanak jichhax akampi � chimpt�ata.

ı

¿Jup¨aspati? 29

¿Kunanaksa sum phuqasktxa?

..................................................................................................

..................................................................................................

¿Kunanakat ch�amachasi˜najas wakisi?

..................................................................................................

..................................................................................................

¿Parejajan kunjam u˜njat

¨a

˜nsa munirista?

¿Kunas Diosar juk�ampi sumyupaycha˜najatakixwakisi?

..................................................................................................

..................................................................................................

Chiqpachansa, kunjam chuyman¨ıtansa uk yati

˜nax ch�a-

makiwa, ukampis aka jiskt�anakaw u˜nt�asi

˜nasatakix yanap-

t�istani. Juk�at juk�at sum u˜nt�asx

¨ata ukhaxa, pantjasitana-

kam qhanstaya˜nat sipansa, khiti tawaqus jan ukax khiti

waynas suma lur¨awinakamxa askit u

˜njaspa uk thaqha

˜nata-

kis wakichat¨ax

¨atawa.� ¿Jikxatxasmas ukhamti amuyasxta?

¿Khitis walik¨ıspati?

“Jumamp¨ıska

˜n munirista, ¿janit juk�amp u

˜nt�asi-

˜nax ask

¨ıkaspa?” sasin sapxiristam ukhaxa, ¿chuymaman

kamsasmasa? Khitixay ukham siris-tam ukarjamaw sasma, inasakham sischisma: “¡Ay!, kaw-kis achakun utapa...” sasa,

� Juma pachpa sum u˜nt�asi

˜nama-

takixa, “¿Jaqichasi˜natak wakichat

¨axt-

ti?” sat jisk�a p�iqinchaw may¨ır yatich

¨a-

win utji uk u˜nxatt�

¨ata.

ı

Zapatxa kayumatakjamawalastaxa.

Jaqichasi˜

natakixa,jumatakjamwa

thaqha˜

namaraki

30

jan ukaxa: “Samkasiskpach¨atwa” sasa. Ukat “ya” sasin sas-

ma, ukampis ¿kunjamatsa jumatakjam¨atap amuyasma?

Zapato alasiris sarkasma ukham sa˜n

¨ani. Zapatonak al-

ja˜n utar mantasin jank�ak m

¨a suma zapato u

˜njasma ukat

yant�asisma. Ukampis jan kayumar mantkaspati... ukat jani-rak jach�pach ukham zapatox utjkaspati. ¿Kamachasmasa?¿Ukham jisk�pach alasismati? Chiqpachansa, janiw ukhamalaskasmati, jan ukasti, yaqhanak thaqha

˜naw wakisispa.

Niya ukar u˜ntasit

¨akaspa ukhamarakiw jaqichasi

˜natak

parej thaqha˜naxa. Inas tiempompix walja suma u

˜nnaqt�ani-

nakar u˜nt�awaysta, ukampis janiw jumatakjam

¨akpach

¨anti.

Ukatwa jichhax jumatakjam¨akisa, jumjam amtan

¨ıkis uk tha-

qhaskakpach¨ata (G

´enesis 2:18; Mateo19:4-6). Ukham jaq

jikxatxsta ukhaxa, ¿kunjamatsa jumatakjamati janicha uksum yatisma?

Janiw u˜

njaski ukak amuya˜

nas¨

akitiNayraqatxa, amigomarusa jan ukax amigamarusa sum-

wa u˜nt�a

˜nama, janiw jan amuyt�asisax jank�ak kuns lura-

˜nam

¨akiti. Kunatsa muntax uk amuyt�asipunma, ukata-

rak unjan munktas uka mayak u˜njaskasma. Chiqasa,

ukax ch�am¨aniwa, ukampis jak

¨awisan wali wakiskir am-

t¨awinakax ukhamapuniwa. Amuyt�a

˜nataki, m

¨a auto alasi

˜n

amtasma. ¿Qhawqha

¿Auto ala˜

natakixapatxatakti u

˜nxatta?

Janiwa.Ukhamasti parejamthaqhasax chuymapwayati

˜namaraki

tiempos autonak tuqit yatxatasma? ¿Patxatakti u˜nxatt�as-

ma? Jan u˜njaski ukanakax kunjam

¨apachasa ukat motoras

kunjam¨apachas ukanak tuqitxa, ¿janit yatxatkasma?

Auto ala˜nat sipansa, suma parej jikxata

˜nax juk�ampi wali

wakiskiriwa. Ukampisa, walja wayn tawaqunakax u˜nt�asi

˜na-

tak mistusipki ukhaxa, jan wakiskir¨ıki ukanakakwa u

˜nch�u-

kipxi ukat kunanakat¨ı panipar gustki ukanak aytasipxaraki:

“Pachpa musicaw gustapxitu”, “Pachp lur¨awinakaw gustap-

xitu”, “¡Taqi kunansa khust�ayapxapuntwa!” sasa. Kunjamt¨ı

siskay¨atanxa, kunapachatix tawaqur muna

˜nasa waynar

muna˜nasa ukat chacha warmjam sarnaqa

˜n muna

˜nas wal-

pun jilxatti uka tiemp chiqpachapun pasawayxstaxa, janiwjan wakiski ukanakx u

˜nch�ukxpach

¨atati, jan ukasti, kunjam

“chuymanis” ukwa amuyxpach¨ataxa (1 Pedro 3:4).

Kunanakat¨ı panimar gustapktam ukanak amuya

˜nat si-

pansa, jan walt�ayasipkta ukhax kamachapxtas uka amuyt�a-si

˜naw wali ask

¨ıspa. Aka jiskt�anakat amuyt�ma: kun lura

˜na-

takis mayj mayja amuyapxsta ukhaxa, ¿amigomax jan ukaxamigamax kamachisa? ¿Amtaparupunit luraytamxa? ¿Wali

colerasiriti? ¿Sutichjtamti?(G

´alatas 5:19, 20; Colosenses

3:8.) ¿Jan ukax amuyt�iricha?Diosan yatich

¨awipar jan p�a-

kinta˜n

¨akchi ukhaxa, ¿iyaw sa-

kiti? (Santiago 3:17.)Yaqha jiskt�anakampi: ¿ce-

lasiriti, muna˜napar sarnaqa-

˜namti muni, jan ukax muna

˜na-

par iyaw sayiricha? Kunt¨ı lu-

raskta ukxa, ¿taqi horasatiyati

˜n muni? Nicole sat tawa-

qux akham siwa: ‘Yaqhip pare-janakax jan ratot ratoru tele-fonot jawsatax wal colerasipxi

32 Wayn tawaqunakataki

Maynirux akanaklurasaw sum u

˜nt’asma:

˘ Panpachani Bibliatyatxatasa.

˘ Kunanaksatantach

¨awinxa ukat

yatiykasinsa luri ukwau

˜nja

˜nama.

˘ PanpachanTantachasi

˜n Uta

q’umachkasa jan ukaxaskicha

˜n yanapt’asa.

AKHAM LURASMAXA�

Sulamita sat tawaquxa, munasi˜natxa qhan parlirına.

Ukatwa tawaq masinakaparux akham parl¨ana: “Juramen-

tonwa achikt�asipxsma [...] jan munasi˜naj sartayapxistati,

janirak munasi˜narus wiytapxistati, jupapachpaw uka tuqir

saraskani” sasa. Chuymax jan waliruw apt�aspa ukx sumjupax amuyas

¨ına. Mayninakar ist�asaxa iyawsakispawa

ukat jan jupatakjam¨aki uka jaqiruw iyawsaspa uksa sum

amuyasirak¨ına. Ukatxa, suma amuyt�asinsa munasi

˜nax

apt�aspawa. Ukatwa, “pirqjamatwa” sasax s¨ana (El Cantar

de los Cantares 8:4, NM; El Cantar de los Cantares 8:10).

Jumasti, ¿maynimp munasi˜narux Sulamitjamarakiti

u˜njta? ¿P�iqimpiti lup�ta jan ukax chuymampich apayas-

ta? (Proverbios2:10, 11.) Jan¨ır wakichat

¨akipanwa yaqha

jaqinakax u˜nt�atan

¨ı˜namatakix wiytapxiristamxa. Jan ukax

juma pachpaw uk chuymaman lup�iskasma. Amuyt�a˜nata-

ki, kunapachatix m¨a waynamp m

¨a tawaqump amparat

katt�asita sarnaqaskir u˜njta ukhaxa, ¿jumax ukham sarna-

qa˜nti wal munarakta? ¿Jan religionamankki uka jaqim-

pix mistsusmati? Sulamitax wali amuyt�asir tawaq¨unwa,

ukat jumax ukham amuyt�asirirak¨ı˜namawa.

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

Sulamita

34 Wayn tawaqunakataki

2 Corintios 6:14 qillqatan jikxataski uka yatich¨awixa, ju-

matak wali ask¨ıpachawa, kunattix Diosar jan yupaychirina-

kamp sarnaqa˜nax janiw wal

¨ıkit sasaw iwxt’istu. Ukham

¨aki-

pansa, jan religionamankki uka jaqir muna˜naw utjaspa.

¿Kunjamatsa ukax pasaspa? Awisax suma u˜nnaqt’an

¨ıtap

laykuw ukax pasaspa. Marco sat waynax siwa: “Ejerciciolura

˜n utan u

˜njay

¨ata, ukat parlt’a

˜n laykux kunaymanit jak’a-

chasi˜n munit

¨ana. Ukat jank’akiw amigoptapxta” sasa.

Kunas jumatak askix uk sum yatissta, Biblian yatich¨a-

winakapar iyawsaraksta ukat amuyt’asir¨ıxaraksta ukhaxa,

kunatix lura˜n

¨aki uk lur

¨ata. Diosar jan u

˜nt’ir jaqixa, —suma

u˜nnaqt’an

¨ıskpansa, suma parlt’ir

¨ıskpansa, respetasirja-

m¨askpansa— janiw Diosar munasi

˜namatakix yanapt’k

¨a-

tamti (Santiago 4:4).

Ukham jaqimpi u˜nt’asir mistusksta ukhaxa, chiq-

pachansa jupamp tukuya˜nax ch’am

¨aniwa. Gloriarux ukaw

pasatayna. “Jurn¨al jurn

¨alaw jachtxa. Jupa mayatak kuna

horas lup’iskay¨atxa, tantach

¨awinakansa janiw armt’kay

¨at-

ti. Walpun munasiy¨ata, jupamp tukuya

˜nat sipansa jiwa

˜n

muniriskay¨ata.” Ukat tiempompixa, Gloriax wal mamapar

yusp¨ar

¨ana, kunattix jupaw tukuyxa

˜napatakix iwxt’atayna.

Ukat sarakiwa: “Uka waynamp tukuyxatajatxa kusistwa.Jehov

´a Diosaw u

˜njaskit

¨ani ukaruw taqi chuyma atinista”

sasa.

¿Jumax Gloria kullakjamarakiti jikxatasta? Janiw sa-pak

¨ıktati: awk taykamampiw yanapt’ayasisma. Kunapacha-

tix Yimix ukham yatiqir masipar munatayna ukhaxa ukhamluratayna. “Awk taykajampiw parlapxta —siwa—, ukat jupa-nakawa chuymajan munasi

˜nax utjkit

¨ana uk chhaqtaya

˜n ya-

napt’apxitu.” Ukat tamamankir m¨a irpir chuymanimpiw

parlt’arakisma, juparuw kunas pastam ukxa awist’asma(Isa

´ıas 32:1, 2).

“m¨

a ch’ulla ch’ulla yuntar u˜

ntat¨

apxasmawa”

ukatwa jan walt�ayasi˜narux puripxi. Nayatakixa, ukham sar-

naqirinakax janiw pani jak¨awinxa walt�ayasipkaspati’ sasa

(1Corintios13:4).Jichhakamaxa, kunjam chuymanisa, kunjam sarnaqirisa

uka tuqinakatwa yatxatawaytanxa. ¿Ukat kunjam jaqit u˜n-

t�atasa? Uk yati˜nax wali wakiskirirakikiwa. ¿U

˜nt�asisipki uka

tawaqutsa jan ukax uka waynatsa mayninakax kamsapxi-sa? ¿Suma jaqiw sasat parlapxi? Jupar nayratpach sum u

˜n-

t�irinakaruw jiskt�asisma, sa˜n

¨ani, tamapankkis uka yatxatt�at

jilat kullakanakaruw jiskt�asisma (Hechos16:1, 2).Uka kimsa tuqit yatiqt�awayasaxa, amigomax jan ukax

amigamaxa, ¿kunjamas uk yatxatt�a˜nax janit ask

¨ıkaspa?

Kunjam chuymanisaı......................................................

..................................................................................................

Kunjamsarnaqirisa ...........................................................

..................................................................................................

Kunjam jaqit u˜nt�atasa ......................................................

..................................................................................................

“¿Suma chach¨aspati?” (39 jana) jan ukax “¿Suma war-

m¨ıspati?” (40 jana) uka recuardronakanwa juk�amp jiskt�a-

nak jikxat¨ata, ukaw jumatakjam

¨askapunit uka amuyt�asi

˜n

yanapt�¨atamxa.

¿Ukat jan jumatak¨ıtap amuyassta ukhasti? Ukax chiq-

pachansa ch�am¨aniwa.

“¿Tukuya˜

axaspati?”Awisax tukuya

˜nax askiwa. Ju-

liarux kunas pasatayna uk amuy-t�a

˜n

¨ani. “Qalltanxa, wali ask

¨ınwa

nayat llakisitapaxa, ‘kawkinkask-tasa, kuns luraskta, khitimpiskta-sa’ sasax jiskt�apunir

¨ıt

¨anwa. Ukat

¿Jup¨aspati? 35

“Jan pachpa religio-nat jaqichasitanakaxjaljta

˜naruw puripxas-

pa” sasaw yatxatata-nakax sapxi.

¿YATIY¨

ATATI? ?

m¨a qhawqha tiempotxa, yaqhanakamp chik

¨askipanxa wal

coler¨ana. Ukat familiajatakis ukhamarakiw coler

¨ana, chiq-

pachansa tatajatakiw juk�amp coler¨ana. Jupampi tukuyxa-

sinxa, m¨a jach�a q�ipsa apaqaskirista ukham

¨anwa” siw Ju-

liaxa.Sarax niya ukhaman u

˜njasirak

¨ına. Juan sat u

˜nt�atapax

akham jaq¨ınwa: chuym ust�ayiri, jank�aki kuns

muniri, ukat malakara yuqallarak¨ınwa. “M

¨a

kutixa, purini˜nap

¨akan uka horat sipansa

kimsa hora pasatatwa utar purini. Ukatkunapachatix mamajax punk jist�ariukhaxa, janiw mamajarus arunt�aniway-kiti; nayarukiwa: ‘Jina, qhipt�a

˜n

¨aniwa’

sas situ. ¡Nayas juchan¨ıkirista ukha-

ma! Chiqpachansa, jupawa... qhipt�ani-sax suma arunakamp mantaniska

˜na-

p¨anxa. Ukham

¨akchisa, mamajar jan

y¨aqaniwayki ukaw wal chuym ust�ayi-

tu.” ¿Sarax kamachpachasa? Uka yu-qallampix u

˜nt�asi

˜nxa tukuyxapx

¨an-

wa, ukampis janiw uk pasipanakti, janukasti uka yuqallax ukham jan wali jaqikipun

¨ınwa. Chiqasa,

awisax pantjasi˜nax utjaspawa, ukampis janiw “tukuyxak

¨ı ja-

niw walt�ayasipkiristi” sasax sisksnati (Salmo130:3).Jan jumatakjam

¨akatap amuyas

¨ıta ukhaxa, ¿jumax ka-

mach¨atasa? Mir

¨a amp suma, qhan

¨axchi ukhaxa, jan ch�irm-

thapimti. Inasay wali ch�am¨achi, ukampis tukuya

˜n wakisk-

chi ukhaxa tukuya˜namawa. Proverbios 22:3 siwa: “Ch�ikhi

jaqix jan walt�a˜na u

˜njasinxa jaltxiwa” sasa. Parejamatix 39

ukat 40 janankki uka jan walt�¨awinakarjam sarnaqchi ukha-

=“M

¨a waynan [m

¨a tawaqun]

chiqa sarnaqatapaxa, luratanakapatwau

˜nt’asi.” (Proverbios 20:11)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 31 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 31 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA36 Wayn tawaqunakataki

xa tukuyxa˜namawa, askichasxani ukakamakisa tukuyxa

˜na-

mawa. Ukax janiw facil¨akaniti. Ukampis amtam jaqichasi-

˜nax janiw m

¨a ratutakik

¨ıkiti, ukhamasti jiwa

˜nkam t�aqhisiska-

˜nat sipansa, jichhaw m

¨a juk�a t�aqhisi

˜nax ask

¨ıspa.

“¿Kunjamatsa s¨

axa?”¿Kunjamatsa u

˜nt�atamamp tukuyx

¨ata? Nayraqatxa, ku-

napachas ukat kawkjansa s¨ata ukwa ajlli

˜nama. Jum

¨asma

ukhaxa, kunjam parlat¨a

˜nsa munasma uk amuyt�as

¨ıta (Ma-

teo7:12). ¿Taqi jaqinak nayraqatan sapxiristam ukti munas-ma? Janiwa. Celularat qillqasa, jan ukax Internetat qillqasatukuya

˜nax janiw ask

¨ıkiti, janirakiw contestador autom

´atico

sat¨aki ukat tukuya

˜nas ask

¨ıkiti, sintipun wakisxas-

pa ukhakiw inas ukham lurasirischi. Ukax ja-niw anata

˜n

¨akiti, ukhamasti kunapachasa ukat

kawkinsa s¨ata ukwa sum amta

˜nama.

Ukhamax tukuya˜n horasax puriniwa...

¿kams¨atasa? Ap

´ostol Pablox kunatix chi-

q¨aki ukak parlapx

¨ata sasaw cristianonakar

s¨ana (Efesios 4:25). Ukhamasti, qhana aruna-

kamp sa˜nax wali askiwa, ukampis wali amuy-

t�ampipuniw sa˜nama. Kunatsa jan walt�ayasip-

kasma uk sa˜natakix jan wakiskirinakxa janiw

parla˜nam

¨akiti, jan ukasti qhanwa sa

˜nama.

“Jumax akhamatawa ukhamarakitawa, ak-rak lurtaxa ukrak jan luraktati” sa

˜nax ja-

niw ask¨ıkiti, janirakiw sapa pantjasitapat

parlaska˜nasa ask

¨ıkiti. Ukat sipansa, kunja-

mas jikxatasta ukwa qhana˜ncha

˜nama. Akham

sasaw sasma: “Nayax akham pareja munta...” jan ukax“aka jan walt�

¨awi utjipanwa tukuya

˜n munta...” sasa.

‘‘ Amuyt�asinamawa: kunjamtıfamiliapar unjkixa ukhamawjumar unjarakıtamxa.

’’(Tony)

¿Jup¨aspati? 37

Kunatsa tukuya˜n muntax uk amtapunim ukat jan qhi-

par jitt�amti, janirak maynin arsutanakaparux iyaw sisxa-kimti. Amuyt�as

¨ıtawa, parejamax amtatam p�akinta

˜natakix

kunayman tuqitwa ch�amachasispa. Loli sat tawaqux siwa:“U

˜nt�atajamp tukuyxapxayat ukhaxa, wali llakitapuniw jik-

xatas¨ına. Nayar chuym ust�aya

˜n laykuw uk lurpach

¨ana.

Chiqpachansa chuym ch�allxtayit¨anwa, ukampis arsutajarja-

mapuniw luray¨ata” sasa. Loli tawaqjamaw lura

˜nama: kunat-

sa tukuya˜n mun

¨ana ukax amtat

¨ax

¨anwa, ukhamasti janiw

qhipar jitt�k¨anti. Ukhamasti, janiw sasaxa, janiw sa

˜namawa

(Santiago 5:12).

TukuyxasaChiqpachansa, tukuyxasax wali llakitaw u

˜njasisma. Inas

Salmo qillqirjam u˜njaschisma, jupax akham s

¨anwa: “Sa-

p¨urus llakitakiw sarnaqta, p�iqixas alt�atawa, jan amu-

yuniw u˜njasta” sasa (Salmo 38:6). Inas yaqhip amigona-

kax suma amtampi, u˜nt�atam

¨akan ukampi wasitat parlxa

˜na-

matakix wiytapxiristma. Ukampis jan sallqjasimti. Jumaw

Jan religionajankki ukarut¨ı munirist ukhaxa, akanak lura:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Unt�atajax kunjam jaqit unt�atas ukxa,¿kunjamatsa yatxatiristxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt�an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

wakiskir jiskt’anaka˚ ¿Munanaparjamapunit taqi kuns apnaqi?

(Mateo 20:25, 26.)

˚ ¿Kuna amtawinakanisa? (1Timoteo 4:15.)

˚ ¿Amtawinakap phuqanatakix ch�amachasiskiti?(1Corintios9:26, 27.)

˚ ¿Kunjamsa familiaparux unji? (´

Exodo 20:12.)

˚ ¿Kunjam amigonakanisa? (Proverbios13:20.)

˚ ¿Kunanakxatsa parli? (Lucas 6:45.)

˚ ¿Qullqi chuymaniti? (Hebreos13:5, 6.)

˚ Tiempon¨ıki ukhaxa, ¿kunanaksa luri? (Salmo 97:10.)

˚ ¿Kuna lurawinakapas Jehova Diosar munatap unacht�a-yi? (1Juan 5:3.)

wakiskir lur¨

awinakapa˚ ¿Wali irnaqt�iriti? (Proverbios 6:9-11.)

˚ ¿Sumti qullq apnaqi? (Lucas14:28.)

˚ ¿Suma jaqit unt�atati? (Hechos16:1, 2.)

˚ ¿Taqinitakis munasin chuymaniti? (Filipenses2:4.)

kunapachas jan wal¨ıkaspa

˚ ¿Jank�akit taqi kunats colert�asi? (Proverbios22:24.)

˚ ¿Wachuq juch luran tuqirux wiytiritamti?(Galatas 5:19.)

˚ ¿Yaqhanakar jan wali arunakamp chuym ust�ayiriti janukax nuwasiricha?(Efesios 4:31.)

˚ ¿Kusist�anatakix alcohol umapuniti?(Proverbios20:1.)

˚ ¿Celasiriti ukat taqi kuns jupatakikit muni? (1Corintios13:4, 5.)

¿suma chach¨

aspati?

¿Jup¨aspati? 39

wakiskir jiskt’anaka

˚ ¿Familiapan p�iqt�ki ukarusa ukat taman irpiri-nakarus respetiti? (Efesios 5:21, 22.)

˚ ¿Kunjamsa familiapar unji? (´

Exodo 20:12.)

˚ ¿Kunjam amigonakanisa? (Proverbios13:20.)

˚ ¿Kunanakxatsa parli? (Lucas 6:45.)

˚ ¿Qullqi chuymaniti? (1Juan 2:15-17.)

˚ ¿Kuna amtawinakanisa? (1Timoteo 4:15.)

˚ ¿Amtawinakap phuqanatakix ch�amachasiskiti?(1Corintios9:26, 27.)

˚ Tiempon¨ıki ukhaxa, ¿kunanaksa luri? (Salmo 97:10.)

˚ ¿Kuna lurawinakapas Jehova Diosar munatap unacht�a-yi? (1Juan 5:3.)

wakiskir lur¨

awinakapa

˚ ¿ Wali irnaqt�iriti? (Proverbios 31:17, 19, 21, 22, 27.)

˚ ¿Sumti qullq apnaqi? (Proverbios 31:16, 18.)

˚ ¿Suma jaqit unt�atati? (Rut 3:11.)

˚ ¿Taqinitakis munasin chuymaniti? (Proverbios 31:20.)

kunapachas jan wal¨ıkaspa

˚ ¿Taqi kunats tuqisikiti? (Proverbios21:19.)

˚ ¿Wachuq juch luran tuqirux wiytiritamti? (Galatas 5:19.)

˚ ¿Yaqhanakar jan wali arunakamp chuym ust�ayiriti janukax nuwasiricha?(Efesios 4:31.)

˚ ¿Kusist�anatakix alcohol umapuniti?(Proverbios20:1.)

˚ ¿Celasiriti ukat taqi kuns jupatakikit muni? (1Corintios13:4, 5.)

¿suma warm¨ıspati?

40 Wayn tawaqunakataki

amtatamarjamax kusisi˜nsa kusis

¨ıta, t�aqhisi

˜nsa t�aqhisisk

¨a-

ta, janiw amigonakamaxa. Ukhamasti sinti llakit¨askamsa

arsutamarux phuqapunma.Llakimax juk�at juk�at chhaqawayxaniwa. Uka

˜nkamasti,

kunayman lur¨awinakwa lurasma uka llakinakam apanuku-

˜natakixa. Akanakarjamaw lurasma.

Khitirus wal atinista ukaruw awist�asisma (Proverbios15:22).� Jehov

´a Diosaruw uka tuqit parlt�a

˜nama (Salmo

55:22). Kuns lura˜namapuniwa, janiw inak

¨ı˜nam

¨akiti (1 Co-

rintios 15:58). Jan jithiqtamti (Proverbios 18:1, NM). Ukpasipanxa, ch�amacht�asiri wayn tawaqunakampiwa jank�a-ki mistsu

˜nama. Kunatix ask

¨ıki ukanakakwa lup�i

˜nama (Fili-

penses 4:8).Inas tiempompixa, suma tawaqu jan ukax suma wayna

jikxatarakch¨ıta. Kunanaktix pasawaykta ukanakaxa, jup

¨as-

pati janicha uk sumpach amuyt�asi˜nwa yanapt�

¨atamxa. Inas

jupax jumatak¨ıskchi.

� Awk taykamampiw parla˜nama, jan ukax jil

¨ırinakampiw parlt�asma, sa

˜n

¨ani, irpir

chuymaninakampi. Inas jupanakax wayn tawaq¨ukasin ukham jan walinakan u

˜nja-

sipxarakir¨ıch

¨ına.

JUTIR YATICH¨

AWI Khitimp u˜

nt’asi˜

n qalltxsta ukhaxa,¿munasi

˜nax kawkikamak

¨ı

˜napasa?

¿Jup¨aspati? 41

˘ Chacha warmjam sum jakasi˜natakixa, ¿kunjam

jaq¨ısinsa jumax yanapt’asma?

˘ ¿Casarasi˜n munkta uka jaqix kunjam

jaq¨ı˜napasa?

˘ Jan pachpa religionamankki ukamp casarasismaukhaxa, ¿kuna jan walt’

¨awinakarus purisma?

˘ Kunjam chuymanisa, kunjam sarnaqirisa ukatkunjam jaqit u

˜nt’atasa ukanakxa, ¿kunjamatsa

sum yatisma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

MAYNIMP u˜nt�asi

˜natak mistusksta ukhaxa, ukanak tuqitwa

jiskt�aspach¨ataxa. Kunattixa, kawkikamas munasi

˜n u

˜nach-

t�aysna ukax janiw yati˜njam

¨akiti. Ukhamasti taqi ukanakat

mayat mayaru yatxatt�a˜n

¨ani ukat Bibliamp yanapt�ayasi

˜n

¨ani,

kunapachas juchax uk amuya˜nataki.

4

¿Kunapachas juch¨

axixa?Ukhamaskapunit janicha uk qhanancht�ma:

Unt�atamp katthapt�asinax juchawa.ıO Jısa

O Janiw ukhamakiti

Ma parejax janır ikthapkasaxwachuq juchar purispawa.

O Jısa

O Janiw ukhamakiti

Kunanaktı chacha warmix lurapki,ukanak unt�asirinakax jan lurapki

ukhax janiw munasipkiti.O Jısa

O Janiw ukhamakiti

42 Wayn tawaqunakataki

˘ Unt�atamp katthapt�asinax juchawa.Janiw ukhamakiti. Bibliax munasi

˜nat katthapt�asi

˜narusa

yaqha munart�asi˜nanakarusa janiw juchaw siskiti. Sulami-

tampin uwij awatirimpin sarnaq¨awipat amuyt�a

˜n

¨ani. Jan

¨ır ca-

saraskasax janiw kuna jucharus puriwayapk¨anti, ukampis,

kunjamtix Bibliax siskixa panipax purapat munart�asipxir¨ınwa

(El Cantar de los Cantares 1:2; 2:6; 8:5). Jichh¨urunakanxa,

parlat¨axapxi, m

¨a arunxa, jaqichasi

˜n amtxapxi ukanakatakixa,

ukham munart�asi˜nax janirakiw juch

¨akiti.�

Ukham¨akipansa, sumwa amuyt�asipxa

˜napa. Jamp�att�asi-

˜nasa, qhumantt�asi

˜nasa ukat ukham munart�asi

˜nanakasa, pa-

rejarux ikthapi˜n muna

˜naruw puriyaspa. Suma amtan

¨ısipk-

pansa, jank�akiw muna˜namp apayasisax wachuq juchar purt�a-

sipxaspa (Colosenses 3:5).

˘ Ma parejax janır ikthapkasax wachuq juchar purispawa.Jısa. Wachuq jucha sasin jaqukipaski uka aruxa griego

arunxa porneia sas qillqatawa, ukax janiw chacha warmi iktha-pi

˜n mayak

¨ıkiti. Jan chachap

¨aki jan warmip

¨aki ukanakamp ik-

thapi˜n

¨akis ukaruw wachuq jucha sasixa ukhamaraki chhuxu-

rasi˜napamp axtasi

˜nanak lurapxi ukas wachuq jucharakikiwa.

Ukhamasti, wachuq juchaxa janiw jan casarat¨akasin ikthapip-

xi ukak¨ıkiti; jan ukasti yaqhanakar chhuxurasi

˜nap llawq�a

˜na-

sa, lakat lura˜nasa, qhip

¨axat lu-

ra˜nasa wachuq jucharakikiwa.Ukampis Biblianxa, janiw

wachuq juchatak parlkiti, janukasti yaqha jach�a juchanakatparlarakiwa. Ap

´ostol Pablox

waljanakat parl¨ana, ukanaka-

rusti ja˜nchin lur

¨awinakap sas

� Yaqhip lugaranakanxa, jaqinak nay-raqatan jan

¨ır jaqichat

¨akasin munart�asi-˜

narux janiw wal u˜njapkiti, ukat k�umip-

xarakiwa. Ukhamasti, markasan jan walitu

˜njat

¨achi ukhaxa, janiw cristianonakax

jaqin k�umi˜njam sarnaqa

˜nas

¨akiti (2 Corin-

tios 6:3).

¿Kunapachas juch¨axixa? 43

Chiqpachansa, jan¨ır ja-

qichaskasax parejanakaxjan parla

˜n

¨aki uka

tuqinakatwa qhanparlapxa

˜napa. Ukampis

amuyt’asipxa˜napawa:

ja˜nchin muna

˜nanakap

sartayas parla˜naxa q’a

˜nu

lura˜n juchamp sasiwa,

celularatsa qillqasisipk-pan jan ukax telefonotsaparlasipkpana.

¿YATIY¨

ATATI? ?

u˜nt�atarakiwa, uka listan akanakampiw u

˜nsti: “Q�a

˜nu lura

˜na-

naka, vicionaka [m¨a arunxa, “jan phinq�ani juch lura

˜nanaka”,

NM]”. Ukat sarak¨ınwa: “Khitinakatix akanak lurapki ukana-

kaxa janiw Diosan reinopanxa katuqat¨apkaniti” sasa (G

´alatas

5:19-21).Ukampis ¿kunas “q�a

˜nu lura

˜nanaka[xa]”? Taqpach q�a

˜nu

lur¨awjam u

˜nt�at

¨aki ukanakaruw Pablox uka arumpix s

¨ana,

q�a˜nu parla

˜nasa ukan jakhutarakikiwa. Amuyt�a

˜nataki, akana-

kaw q�a˜nu lur

¨awinakaxa: isi manqhar luqantas maynir llaw-

q�a˜na, ukhamarak maynir isi apsu

˜na jan ukax jan llamkt�a

˜n

¨a-

ki uka chiqanak llamkha˜na, sa

˜n

¨ani,

˜nu

˜nunaka. Bibliarjamaxa,

casadonakakiw munasisax˜nu

˜nut llamkt�asipxaspaxa (Prover-

bios 5:18, 19).M

¨a tuqitxa, yaqhipwayn tawaqunakax jan phinq�aniwa, jan

axsart�asawa Diosan arunakapxa p�akintapxi. Yatkasawa uka-nak lurapxi, janukax ukhamq�a

˜nu lur

¨awinakxa, khitinakampis

lurapxaspa uka warminakaruw jan ukax uka chachanakaruwthaqhapxi. Ap

´ostol Pabloxa, “jan phinq�ani juch lura

˜na” sis-

k¨anxa ukaruw yaqhipanakax purt�asipxi. Griego arun qillqat

¨a-

k¨ana ukarjamaxa, “sinti jan wali lur

¨awinaka” jan ukax “jilja

˜na-

naka” sa˜n muni, ukhamaraki “jan phinq�ani”, “warmi jan ukax

chacha muna˜nansa atipjata” “jan axsart�ir chuymani”. Chiqpa-

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 24 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 24 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA44 Wayn tawaqunakataki

¿Jach’a juchar pursta ukhax kamach¨atasa? Jan sallq-

jasimti, janiw jumapachax uk askichkasmati. “Jehov´a Dio-

sarux sapa kutiw yanapap mayisiy¨ata ukanak wasitamp jan

lurapxa˜najatakixa, awisax janiw lurir

¨ıkti, ukampis awisax ju-

char purt’asipunir¨ıtwa” sasaw m

¨a tawaqux arsusi. Nayra-

qatxa awk taykamampiw parla˜nama. Ukatxa, kunjamt

¨ı Bi-

bliax siskixa, tamankir irpir chuymaninakamp parla˜naw wali

ask¨ıspa (Santiago 5:14). Tam u

˜njir uka jilatanakax chi-

qa˜ncht’apxiristamwa ukat sumwa iwxt’apxarakiristamxa.

Ukhamatwa Jehov´a Diosampix sumankxasma.

¿juchar purt’asxstasti?

U˜nt’atamamp mistsu

˜n muna-

saxa waljaniw mistsupxa˜na-

ma, jan ukax maynimpiruwirpapxa

˜nama. Jan walir puriyir-

jam¨aki uka lugaranakanxa ja-

niw sapak¨ıpxa

˜nam

¨akiti,

sa˜n

¨ani, autox sayt’ataski

ukhaxa janiw panimakix ukan-kapxa

˜nam

¨akiti, janiw ni kaw-

ki utansa sapak¨ıpxa

˜nam

¨akiti.

AKHAM LURASMAXA �

chansa, janiw m¨a cristianosa ukham jan phinq�an lur

¨awinakar

purt�asi˜nxa munkaspati, janirakiw jan axsart�asaxa ‘kunayman

q�a˜nu lur

¨awinakarus katuyaskaspati’ (Efesios 4:17-19).

˘ Kunanaktı chacha warmix lurapki, ukanakunt�asirinakax jan lurapki ukhax janiw munasipkiti.

Janiw ukhamakiti. Yaqhipanakax ukham amuyapxi.Ukampis ukham sarnaqirinakaxa, janiw respetasxapxiti, ja-nirakiw maynit maynirus atinisxapxiti. Laurarux kunas pa-satayna uk amuykipt�a

˜n

¨ani. “M

¨a urux mamajax janiw utank-

k¨anti, ukat u

˜nt�atajax televisi

´on u

˜ntiriw jutatayna. Qalltanxa,

amparatak katthapt�itu, ukampis qhipatxa, juk�ampinakaruwpuripxta. Colerasisincha sarawayxaspa sas axsarayasisax ja-niw kamsktsa” siwa.

¿Jumax kamstasa? ¿U˜nt�atapax chiqpachapunit Laurar

munpach¨ana, jan ukax ja

˜nchipan muna

˜napatakcha lup�isk-

pach¨ana? Maynix q�a

˜nu lura

˜nanakar puri

˜nataki wiytiristam

ukhaxa, ¿taqi chuymaw munitu sasmati?Kunapachat

¨ı m

¨a waynax u

˜nt�atapan concienciapar jan y

¨a-

qasa ukat Bibliat yatiqataparu jan y¨aqasa, jan walinak lura-

˜nataki wiytki ukhaxa, Diosan kamachipwa p�akintaski. Ukha-maraki, uka waynax janiwni u

˜nt�ataparus taqi chuyma

munaskpachati sa˜njam

¨as-

pawa. M¨a tuqitxa, kunapa-

chatix m¨a tawaqux jan walir

wiytat¨asaxa jan cuerpopat

jark�aqaski ukhaxa, q�a˜nu lu-

r¨awit juchanirakikiwa, ukat

wachuq juchatsa juchanira-kik

¨ıspawa (1 Corintios 6:

9, 10).�

� Awisax tawaquw uksar wiytaspa.

=“Khitintix munasi

˜nax utjki

ukax [...] janiw kuna jan walsalurkiti.” (1 Corintios 13:4, 5)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

¿Kunapachas juch¨axixa? 45

Qhan parlapxmaJumat

¨ı u

˜nt�asi

˜n qalltawayxstaxa, ¿kunjamatsa jan juchar

purkasma? Nayraqatwa kunanaks jan lurapkat ukanakxa qhanparlapxa

˜nama. Kunjamt

¨ı Proverbios15:22 siskix ukhamarja-

ma: “Kunapachatix jan jiskt�asi˜nax utjki ukkhax, amt

¨awinaka-

xa aynacht�iwa”. Ukhamax nayrkipan u˜nt�atamampix amtap-

xam kunas wal¨ıski kunas jan wal

¨ıki ukanaka. Ja

˜nchin muna-

˜nanakapax juchar puriyirjam

¨axtam ukhak parla

˜nax janiw

ask¨ıkiti. Amuyt�a

˜nataki, utax nakhantat

¨axaspa ukhakisa may-

nix familiapamp nin jiwaraya˜nat parla

˜n amtaskasma ukamp

sas¨ıspawa.Inas u

˜nt�atamamp qalltatpach uka tuqit parla

˜nax ch�amja-

m¨achispa jan ukax phinq�asi

˜njam

¨achispa. Ukampis ukax as-

kitakiwa. Amuyt�askaki˜n

¨ani, jichhak naktaski uka nina kunja-

matsa jiwaraya˜na uk familiax yatxani ukhaxa, jan

¨ır phi-

‘‘ Unt�atajampixa, kunjamatsa jan jucharpuripkiristxa uka tuqit Bibliat apst�ata walja qill-qatanak unxatt�apxta, ukaw suma q�uma chuy-manınatakix wal yanapawayapxitu.

’’(Leticia)

Jan luranaki ukanak luran muna ukhaxa, akanak lura:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¿Unt�asisipkta uka waynax jan ukax uka tawaquxwachuq juch tuqir wiytitani ukhax kamachasa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt�an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

chhantaskipanwa jiwarayani. Ukhamarakiw parejamampitixnayrkipan kunas wal

¨ıski kunas jan wal

¨ıki ukanakat qhan

parlapx¨ata ukhaxa, janiw juchar puripk

¨atati. Ukatxa, sumti

sarnaqapx¨ata janicha uk amuya

˜nsa yanapt�arak

¨ıtamwa. Ukat

ja˜nchinmuna

˜napar atipja

˜na, paciencia chuyman

¨ı˜na ukat may-

ninakan askip thaqha˜nsa yanapt�arak

¨ıtamwa, ukhamatwa ja-

qichat¨axasax chacha warmi chikthap

¨ıwinsa sum phuqasipx

¨a-

ta (1Corintios7:3, 4).Chiqpachansa, Diosan mayitanakaparjam lura

˜nax ch�ama-

kiwa. Ukampis iwxanakaparux ist�a˜namawa. Isa

´ıas 48:17qill-

qatan jupax siwa: “Nayasti kunatix jumatakix ask¨ıki ukwa ya-

tichsma, kawki thakinjamtix sara˜nam

¨aki ukanjam irparaks-

ma” sasa. Janipun armasimti, Jehov´a Diosax janiw llakin

sarnaqa˜nam munkiti, jan ukasti suman jakasi

˜namwa muni.

¿Phichhantasxaspa ukhakitimaynix familiapamp nina jiwaraya

˜nat parla

˜n

amtaskaspa? Ukhamasti ja˜

nchinmuna

˜nanakapax juchar puriyirjam

¨axtam jan

ukapachakix uka tuqit parla˜

nar uchasimti

JUTIR YATICH¨

AWI Jan warmi llamkt’kstaxa, virgen¨

askstaxajan phinq’asimti. Antisasa wali kusisit

¨a

˜namawa. ¿Kunatsa?

¿Kunapachas juch¨axixa? 47

˘ Parlatamamp mistsuskstaxa, ¿kunjamkamakismunart’asi

˜nax utja

˜napa?

˘ Wachuq juch lura˜nasa, q’a

˜nu lur

¨awinak lura

˜nasa

ukat juch jan phinq’ani lura˜nasa, kunatsa jan

pachp¨akixa, uk qhana

˜ncht’ma.

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

“¿JUMAX uk lurir¨ıtati?” Ukham jiskt�apxiristam ukhax axsa-

rayasi˜njamawa. Yaqhip chiqanakanxa, waynitutpach tawaqi-

tatpachwa wachuq juch lurapxi, ukat ukham jan luririnakaxmayj

¨apkaspas ukham u

˜njat

¨apxiwa.

Jumax munarakta ukat mayninakax wiytapxaraktma“Jan khitis wachuqa jucha lura

˜nan sarnaqpati” siski uka

arunak ist�a˜nasatakiw Bibliax ch�ama

˜nchistu, jumatix cristia-

5

¿Kunatsa wachuqjuchar jan purisa

sarnaqaskaki˜

naj¨

aspa?“Maynimp ikthapinarux wal wiytapxi.” (Kelly)“Janipuniw khiti imillampis ikthapirıkti ukatmayj amuyasta.” (Yimi)

48 Wayn tawaqunakataki

n¨ustaxa uk sum yattaxa (1Tesalonicenses 4:3). Ukham

¨aki-

pansa, ja˜nchin muna

˜napar apnaqa

˜nax ch�am

¨akispawa. Pablo

sat m¨a waynax akham arsus

¨ına: “Awisanakax chacha warmi

ikthapi˜n tuqit amuyunakaw jutitu, ukampis kunatsa ukham

amuyunaka jutpachitu ukxa janiw amuykti” sasa. Awisaxukham amuyunakax m

¨a juk�a jutasipuniwa, janiw jan wal

¨ıkiti.

Ukampis janiw uka amuyunakakix jutaskiti, jan ukasti ja-qinakas uka tuqir wiytarakistuwa. Yaqhip yatiqir masinaka-max akham sapxiristamxa: “Janitix warm u

˜nt�kstaxa janiw

chach¨aktati jan ukax janitix chach u

˜nt�kstaxa janiw warm

¨ık-

tati” sasa. Elenax siwa: “Jan¨ır jaqichaskasa ikthapi

˜nax

wali khusaspasa, janis ukham lura˜nax utjkaspa ukat janis

¿Kunatsa wachuq juchar jan purisa sarnaqaskaki˜naj

¨aspa? 49

Jichha tiempo anatt’a˜nanakasa kusist’a

˜nanakasa kunarus

maynir puriyaspa ukxa luririnakapax janiw arsupkiti, niya ukha-marakiwa, wachuq juch lurir walja wayn tawaqunakax kuna janwalt’

¨awinakansa u

˜njasipxi ukxa janiw arsusipkarakiti. Jichhax

kimsa jan walt’¨awinakat parlt’a

˜n

¨ani ukat jiskt’anakax utjarakini-

wa. Kunjamsa uka jiskt’anakar qhana˜ncht’asma uk amuyt’ma.

˘ M¨a yatiqir masimax walja tawaqunakampiw ikintasta sa-

saw jach’a jach’a tukusa parlaspa. Uk lura˜nax wali askipuniwa

ukat janirakiw khitirus jan walt’aykiti, sasaw sarakispa. ¿Kunt¨ı

siski ukax chiq¨aspati? Ukat uka tawaqunakaxa, ¿kunjamsa

jikxatasipxaspa? ı........................................................................

..........................................................................................................

˘ M¨a peliculanxa, m

¨a waynamp m

¨a tawaqumpiw munastan

sasin ikintasipxi. Jan pelicul¨akaspa ukhaxa, ¿jupanakamp ku-

nas pasaspa? ¿Ukarukit tukuyaspa? ...........................................

..........................................................................................................

˘ M¨a suma u

˜nnaqt’an waynar u

˜nt’asma, jupax jumamp ikin-

tasi˜nwa munaspa. Janiw khitis uk yati

˜nap

¨akiti sasin siristma.

Iyaw sasma ukhaxa, ¿kunas pasaspa? ........................................

..........................................................................................................

¿kunsa jan yatiyapktamxa?

Jos´e waynax jan walt�awinwa jikxatas

¨ına. Uywiripan

warmipaw sap¨ur jupamp ikintasi

˜nataki parlxayir

¨ına.

Ukampis jupax janiw uk lura˜n munk

¨anti. Wasitat arxayata-

xa, Joseyaxqhana arunakampiw akham s¨ana: “¿Kunjama-

raki nayasti uywirixarusti uka jan wali luririststi, ukhamarakDios contrasa juch lurarakiriststi?” sasa. Ukham jan muni-panxa, uka warmix isipat waythap

¨ına, jupax ukham luratax

jan payachasisaw utat t�ijsuwayxana. Ukhamax Joseyaxsuma sarnaqir jaq

¨ınwa (G

´enesis 39:7-12).

Inas jumax ukham jan walt�¨awin u

˜njaschisma. Ukar

jan iyaw sa˜natakixa, janiw ja

˜nchin muna

˜napar atipja

˜nakix

wakiskiti: taqi chuyma Jehova Diosar kusisiyanwa muna-˜nama. Joseyan chuymapanxa warmir muna

˜nax utjpach

¨an-

wa, inas juman chuymaman ukham amtanakax utjarakchis-pa, ukampisa, Joseyax janipuniw ja

˜nchin muna

˜naparjam

juch lurasax Jehov´a Diosan chuymap ust�aya

˜n munk

¨anti.

Aksum amuyasma, kunt¨ı Bibliax siski ukarjam jan sarnaq-

k¨ata ukhaxa, Diosaruw chuym ust�ay

¨ata ukat tiempompix

jan walt�¨awiruw purisma. Ukhamasti, Joseyax kunjam jaq

¨ın-

sa uk yatiqasinataki ukat ukarjam sarnaqanatak ch�ama-chasisma ukax wali ask

¨ıspawa.

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

Jos´e

juch¨akaspa ukham amuya

˜najwa yatiqir masinakajax munap-

xi. Ukat jan ukham luripanxa, mayjatwa u˜njapxitu” sasa.

Ukampis yatiqir masinakamaxa, ¿kunsa jan yatiyapk-tamxa? Mariyax u

˜nt�atapampi ikintasitayna uka qhipatxa

kunjamasa jikxatas¨ına ukwa akham sasax amti: “Wali phin-

q�achatapuniw u˜njasiy

¨ata, ukat nayatakis jupatakis wali co-

leratapuniy¨atwa”. Niya taqpach wayn tawaqunakaw uk lu-

rasax ukham jikxatasipxi. Waynitpach tawaqitpach ukhamwachuq jucha lurapxatapatxa, waljaniw trauma apapxi ukatqhiparux jan walt�

¨awinakan u

˜njasipxi.

Ukampisa, inas Shanda sat tawaqjam jiskt�asiraksta, ju-pax akham siwa: “Jaqichasi

˜nkamaxay suya

˜n

¨achixa, ¿ukha-

masti kunatsa wayn tawaq¨ukasin ukham muna

˜nanakani

Diosax lurpach¨ıstu?” sasa. Uka tuqit yatxata

˜nax wali askiwa.

¿Wachuq jucha luranakti munta, janit yaqha muna-nanakax utjktamxa? Chiqasa, yaqha muna

˜nanakax utjiwa.

Jehov´a Diosax kunayman mu-

niri lurawayistu ukat yaqha ku-sisi

˜nanaksa churawayarakis-

tuwa.¿Jan amuyt�asisati jan-

chin munanapxa lurta? Jani-wa, kunattix Diosax muna

˜nam

apnaqirwa lurtamxa.¿Ukax kamsa

˜ns muni? Ja

˜n-

chin muna˜napax utjaspawa,

ukampis ukarux apnaqsnawa.Ukhamasti, maynimp ikthapi

˜n

muna˜naxa, m

¨a jaqir sapa kuti

‘‘ Wachuq juchan sarnaqirisa q�anunak luririsajaniw Diosan Apnaqawiparux mantkaniti ukaamtanaw jan juchar purinajatakixyanapt�itu.

’’(Lidia, Efesios 5:5 qillqatarjama)

¿Kunatsa wachuq juchar jan purisa sarnaqaskaki˜naj

¨aspa? 51

Maynitix khitimpis wa-chuq juch luraskakchiuka jaqixa, jaqichasisaxjaniw mayjt’kaspati.Ukampisa, khitinakatixsap

¨akasin Diosan suma

iwxt’anakaparjam sarna-qapki uka wayn tawaqu-nakax jaqichasxasinxawarmipampikiw jan ukaxchachapampikiw sarna-qapxi.

¿YATIY¨

ATATI? ?

nuwja˜n munasin nuwjkasma ukamp sas

¨ıspawa, ukax luqhi-

kanka˜nawa.

Wawan¨ı˜nataki lurat

¨aki uka chiqanakxa janiw jan walita-

kix apnaqasi˜nap

¨akiti, ukxa Diosax qhanpunwa ars

¨una. May-

nix “janirak ja˜nchipanmuna

˜nanakapsa, ni janwali amtatana-

kapsa lurpati” siw Bibliaxa (Colosenses 3:5). Kunjamt¨ı “mu-

nasi˜na horasa[sa], u

˜nisi

˜n horasa[sa]” utjkixa, ukhamarakiw

chacha warmi ikthapi˜n horasasa, jark�aqasi

˜n horasasa utja-

raki (Eclesiast´es 3:1-8). Ukhamasti, ja

˜nchin muna

˜nanakap-

xa jumax apnaqasmawa.Virgen

¨askatam yatisax jumat larusipxani ukhaxa, ¿ka-

mach¨atasa? Jan aynacht�ayasimti.

Jisk�acha˜n laykuki parlchi ukhaxa,

akhamwa sasma: “Ukham¨askapu-

niway... janiw uk lurir¨ıkti. Ukam-

pis yati˜namataki... Walxay ukha-

m¨askstsa” sasa. Jan ukaxa: “Na-

yaxay kunjam¨askstsa, ukxa janiw

yaqhanakamp parlir¨ı kti” sasa

(Proverbios 26:4; Colosenses 4:6).� Ukat ukham par-la

˜n muniriru qhana

˜ncha

˜na wakischini ukhaxa, Bibliarjamaw

kunjams jumax amuyta ukxa qhana˜ncha

˜nama.

Virgen¨askatamat jan ukax jan warmi u

˜nt�atamat larusip-

xaspa ukhaxa, ¿kunanakamps sasma?ı ..................................................................................................

..................................................................................................

Suma regaloJan

¨ır jaqichat

¨akasin ikintasipki uk u

˜njasaxa, ¿kunjamas

Diosax jikxataspacha? Amuyt�a˜nataki: m

¨a amigotakis m

¨a re-

galo imaskasma ukham sa˜n

¨ani. Ukampis janiraw churktati,

ukhamat jupax taqi tuqi u˜nanuqasa thaqtasa regalo katjaspa,

� Amuyt�a˜nataki, kunapachatix Jesusar Herodesax jiskt�

¨ana ukhaxa, jupax janiw

arsk¨anti (Lucas23:8, 9). Awisax ukham jan jiskt�

¨awinak jiskt�ataxa Jesusjam jan ar-

su˜naw askixa.

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 23 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 23 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA52 Wayn tawaqunakataki

Religionamanktwasaskpansa, jan Diosa-ru ist’iri q’a

˜nu amtani

jaqinakampix janipunchikachasimti.

AKHAM LURASMAXA�

ukat jist�araspa ukhaxa, ¿janit coleraskasma? Chacha warmiikthapi

˜naxa regal

¨ukaspas ukhamawa, ukhamasti amuyt�ma,

jan¨ır jaqichaskasa uka regalo jiskt�arasma ukhaxa, ¿kunja-

mas Diosax jikxatasispa? (G´enesis1:28).

Ukhamasti, ukham jan wali amtanak p�iqir jut¨atam ukha-

xa, ¿kamach¨atasa? Janiw ukham muna

˜nanakampix atipa-

yasi˜nam

¨akiti, apnaqa

˜namawa. Atipjasmawa. Jehov

´a Diosar

qullan ajayup mayim ukaw ja˜nchin muna

˜napar atipja

˜nxa ya-

napt�¨atamxa (G

´alatas 5:22, 23). Amtapun

¨ıtawa, “jan kams-

kay aski jakir jaqinakarux, [Jehov´a] Tatitux munasiwa, ja-

ch�aruw apti, askinakap churaraki” (Salmo 84:11). Gordonsat m

¨a waynax siwa: “Jan

¨ır jaqichaskasa ikinta

˜nar purirista

=“[Maynitix] chuymapan amtchi, jan

chach u˜nt’iripa ima

˜na [jan ukax virgen

sarnaqaska˜na ukhaxa], walik luri.”

(1 Corintios 7:37, MT )

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Jan chacha unt�asa, jan warmi unt�asajaqichasinatakixa, akanak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Amigonakajat¨ı juchar puriyan munapxitani ukhaxa,

akanak luran amtta:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt�an muntxa?

................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

ukhaxa, janis sinti juch¨akas-

pa ukhamwa awisax amuytxa.Ukampis Diosar yupaycha

˜n tu-

qitwa q�al aynacht�iristxa sasawamuyasirakta. Kuna juchar puri

˜n

layku Jehov´a Diosat jithiqta

˜nax ja-

nipuniw m¨a juk�as ask

¨ıkaspati”.

Virgen¨aska

˜nax janiw kuna phinq�asi

˜n

¨akisa, janirakiw

ukham¨asax mayj

¨aktasa. Chiqpachansa, wachuq juchar pu-

ririnakaw niyas phinq�achat u˜njasipxi, jupanakaw niyas ay-

nacht�apxi ukat jan walinakarus puripxi. Ukhamasti, jan aka-pachan amuyunakapar ist�amti, jupanakatakix Biblian aruna-kapar p�akinta

˜nax walik

¨ıskaspas ukhamawa. Wayna jan ukax

tawaqu jaqichasi˜nkam virgenask

¨ata ukhaxa, k�umarakiw sar-

naq¨ata, janiw kuna llakinakansa sarnaqk

¨atati ukat chiqpa-

chansa Diosampix sum apasirak¨ıta.

Jan¨ır jaqichaskasa

wachuq juchar puri˜

naxa,jan churat

¨akasin regalo

jist’ara˜

namp sasiwa

54 Wayn tawaqunakataki

˘ Jan wachuq juchar purisa sarnaqirinakaruxa,¿kunatsa yaqhipanakax phinq’achapxi?

˘ ¿Kunatsa warm jan u˜nt’asa jan ukax chach jan

u˜nt’asa sarnaqaskaki

˜nax ch’am

¨apacha?

˘ Jan wachuq juchar purisa maynix jaqichasispaukhaxa, ¿kuna askinakas utjaspa?

˘ Kunatsa virgen¨aska

˜nax wali askixa uk sum

amuyt’asi˜napatakixa, ¿kamsasmas sullkamaruxa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Jumat¨ı casarasin munsta ukhaxa, parejamax kunjam

jaq¨ınaps munta, ukxat pa askinak qillqt�am ukat kunatsa

jumatakix ukanakax wali wakiskirixa uk qhanancht�ma.Jumat

¨ı ma tiempomp sapak sarnaqasin munaskta ukhaxa,

kunatsa wakiskirixa ukxat pa askinak qillqt�arakma.

amuyt’awinakama1IMILLANAKAMPI YUQALLANAKAMPI

ı

55

“J¨ısa” sissta ukhaxa jan llakisimti. Uka tiem-

ponxa ukhamapuniw jikxatasipxi. Waynit¨usipki

jan ukax tawaqit¨asipki ukhaxa, cuerposa, chuy-

masa, amuyunakapasa mayjt�iwa ukatwa awisaxkusisit

¨askasin akatjamat llakisi

˜nar puripxi, jan

ukax llakit¨akasin akatjamat kusisipxaraki. Wal jil-

su˜n munpachay

¨ataxa... Jichhax jilsusktawa,

ukampis jilsu˜nax janiw munkay

¨atas ukham

¨aka-

puniti. Ukham mayjt�¨awinakar suma chuymamp

saykata˜namatakix 6-8 yatichawinakaw yanap-

t�¨atamxa.

2JAK¨

AWINMAYJT’

¨AWINAKA

¿Janit ukhamcuerponın munkta?

ıO Jısa O Janiwa

Cuerpoman mayjt�a-winak utjipanxa,

¿sapakit jikxatasta,axsarayastati? O Jısa O Janiwa

¿Imillanakatakti janukax yuqallanakatakti

lup�iskta? O Jısa O Janiwa

57

¿FAMILIAMAMP yaqha chiqar jakir sar-xapxir

¨ıtati? ¿M

¨a juk�a ch�amaw jani-

cha? Yatiqa˜n utsa amigonakamsa ukat

utamsa jaytawayxtawa, jichhax janiwpachp

¨axiti. Chiqasa janiw jank�ak yati-

nuqtkpach¨atati.

Waynitupta˜nasa tawaqitapta

˜nasa

niya ukhamarakiwa. Kunattix cuer-pomax janiw wawa cuerp

¨uxi-

ti, m¨a arunxa, m

¨a chiqat

yaqha chiqarus sar-xasma ukhamawa:

6

¿Kunascuerpojarkamachi?

“Jank�akiw jilsuwayta; ukax walikhusapunınwa.Ukampis calambrenakawcharats kayuts waythapiritana. ¡Janiwaguantanjamakanti!” (Paul)

“Cuerpomax mayjt�asktam ukhax janiwkhitin amuyanapsa munktati.Ukatpı,kunapachatix ‘cinturanıxtaw’ sataxa...,

¡janiw kawkir imantasinjamakisa!” (Carla)

wawat jil¨ıriruw tukusktaxa. Chiqpachansa, kusiska

˜naw uka

tiempoxa. Ukampis axsarayasi˜nanakaw utjaspa, inas jan

jank�ak yatinuqtkch¨ıtati. Kunjam mayjt�

¨awinakas ukapach

tiempon utji ukanak jichhax yatxata˜n

¨ani.

TawaqitanakaTawaqit

¨axapxi ukhaxa, kunayman mayjt�

¨awinakaw cuer-

popan utji, ukat yaqhip mayjt�¨awinakax juk�amp qhan

¨as-

pawa mayninakat sipansa. Amuyt�a˜nataki, hormona sat

¨a-

kis ukanakaw purakat manqha chiqarux t�arwanak u˜nstayi.

Ukat˜nu

˜numasa, cinturamasa, charamasa ukhamarakiw jil-

xatt¨atamxa. Juk�at juk�atwa jisk�a imillat warmiptx

¨ata.

Ukampis jan sustjasimti; ukax pasa˜napapuniwa. Chiqpa-

chansa, ukhamatwa cuerpomax wawan¨ı˜nataki wakichasi

˜n

qalltaski.Niya tawaqitaptx

¨ata ukhaxa, m

¨a mayjt�

¨awiw jak

¨awiman

utjarakini: phaxsi wilaw cuerpomat saraqa˜n qalltani. Ukata-

kix wakichat¨a

˜namawa, jan ukaxa, sustjasismawa. Samanta

sat tawaqitarux ukaw pasatayna. “Janiw phaxsi wilatxa yat-kay

¨atti, ukhamaruw wilax saraqa

˜n qalltitu. Wali q�a

˜n

¨ukirist-

sa ukham amuyasiy¨ata... Jurn

¨alaw jarisi

˜n utat jan mistunkti,

kunjam axtaska˜n

¨ansa nayatakix uka mayak ukan lup�iska-

y¨ata. Sapa phaxsi ukax pasitani uk yatisax walpun llakisiy

¨a-

ta” siw Samantaxa.Cuerpoman wa-

wan¨ı˜nataki lura-

t¨aki uka chiqaw

Wawattawaqitaptxa

˜nasa

jan ukax waynituptxa˜

nasayaqha chiqar sarxa

˜namp

sasiwa: yatinuqta˜

nax ch’amakiwa,ukampis yatinuqtx

¨atawa

59

sum wakichasiski, ukatwa phaxsi wilax saraqtamxa, ukwaamta

˜nama. Walja maranakampsay cuerpomax wawan

¨ı˜na-

taki wakichasiskchinixa, ukampis jichhax tawaqitatxa war-miruw tukuskta. Chiqasa, awisax janiw kun kamacht�a

˜nsa

yatkasmati. Katy sat tawaqitax siwa: “Kusisit¨askasin akatja-

mat mayjt�awayta ukaw juk�amp jan walixa. Urux k�uchikis-kir

¨ıtwa, ukampis arumax wal jachir

¨ıta ukaw wal mayjt�ayir

¨ı-

tu” sasa.Ukham jikxatassta ukha-

xa, jan sinti llakisimti; juk�atjuk�at yatintx

¨atawa. Aurora

sat 20 marani tawaqux siwa:“Taqi ukanakax warmir tuku-˜najatakiw pasaskatayna, ukm

¨a uruw amuyxta, ukat wa-

wan¨ı˜nax Jehov

´a Diosan rega-

lop¨atapsa sum amuyxarakta.

Janiw yatinta˜njam

¨akiti, yaqhi-

panakax mayninakat sipansa juk�ampi t�aqhisipxi, ukampisyatintawayxtwa” sasa.

¿Jumax ukham mayjt�¨awinakanti u

˜njasiskta? Kunsa yat-

xata˜n munasma uk aka chiqar qillqt�as

¨ıta.ı..........................

..................................................................................................

..................................................................................................

WaynitunakaWaynituptxasaxa, ukhamarakiw cuerpopan mayjt�

¨awi-

nakax utjaraki. Amuyt�a˜nataki, inas ajanuman jan ukax jan-

chiman lik�imp jawxatatjam amuyassta, jan ukax muchina-kaw mistsurakiristamxa.� Matt sat 18 marani waynax siwa:“Muchikiway sapa kutis mistusktamxa. Sap

¨uruw ukax cole-

raytamxa. Chhaqxchin jan chhaqkchini, jan ukax mancha

� Tawaqitanakarus ukax pasarakikiwa. Maynitix sum ja˜

nchip cuidasispaxa uka-nakax chhaqtayapxarakispawa.

60 Wayn tawaqunakataki

Qhawqha maranirusacuerpox mayjt’a

˜n qallti

ukax janiw yatiskiti. Inas8 marani, jan ukax 14 ma-rani; awisax yaqhipana-kan cuerpopax juk’ampmaraniruw mayjt’i.

¿YATIY¨

ATATI??

jaytawaychini ukax janiw yati˜njam

¨akiti. Mayninakax jumat

kamsasaxay parlapxchini ukas janiw yati˜njam

¨akiti.”

Waynituptasksta ukhaxa, askinakax utjarakiwa. Kunat-tix jiltasktawa, ch�amaniptasktawa ukat kallachimas ati-mas jach�aptaskarakiwa. Ukat ajanurux sunkhaw mist

¨utam-

xa, chhiqhanqararusa pechorusa kayunakamarusa t�awrawmisturak

¨ıtamxa. Ukampisa chach

¨atati janicha ukax janiw

qhawqha t�awras misttam ukhamarjam¨akiti; jan ukasti awk

taykatwa aptanxa.Waynit

¨ukta ukhax janiw cuerpomanx taqi kunas igualat

jilkiti, ukat awisax jan kuns sum lurkasmati. Diegorux ukawpasatayna, jupax siwa: “Jirafa sat animalarjamasllantan za-pato uskuntapkitaspa ukhamwa amuyasta, janiw kuns sumlurirjam

¨akti. P�iqix pas

¨ır semana lura

˜n amtk

¨ana uksa cuer-

pox jichhaki luraskaspa ukham amuyasiy¨ata” sasa.

Maynix q�axu wayn¨axi ukhaxa, arux janiw pachp

¨axi-

ti, maynix jil¨ır jaqin arupat arun

¨ıxiwa. Awisanakax ukham

jach�a arut parlkasaxa wawaaruw misturistamxa. Ukampisjan llakisimti, ukax janiw wi-˜nay

¨akaniti. Ukham pasipanxa

lart�asim ukhamatwa jan sintphinq�ask

¨atati.

Yaqha mayjt�¨awinakampi:

wawan¨ı˜natak lurat

¨aki uka chi-

qanakax jach�aptaniwa ukatpuraka manqha chiqarus

‘‘ Q�axu tawaqitaskta ukhaxa, axsarayastawa.Cuerpomax kunjamt�chiniy ukax janiwyatinjamakiti.Tiempompix iyaw sisxtawa,jan waljamakana ukas tiempompixwalikıxaspawa.

’’(Aurora)

¿Kunas cuerpojar kamachi? 61

Kunapachat¨ı

cuerpomax mayjt’askiukhaxa, jan walamuyayir isinakampixjan isisimti. Jan ukasti,‘kunatix isisi

˜n

¨aki

ukarjamakiw isisi˜nama’

(1 Timoteo 2:9).

AKHAM LURASMAXA �

t�arwanakaw misturakini. Ukatxa, jaqi jathasa mistunirak¨ı-

tamwa, ukax chacha warmi ikthapipki ukhaw uka llawsaxmistu, uka llawsanxa jan u

˜njka

˜n walja espermatozoides sa-

t¨akis ukanakaw utji. M

¨a wawa utja

˜napatakixa, chachan m

¨a

sapa espermatozoide jathapampi warmin m¨a sapa

´ovulo ja-

thapampikiw mayachasipxi.Uka llawsax cuerpomankaskiwa. Ukax cuerpomaruw

chhaqaski, ukampisa, awisanakax ikiskta ukhaw ukax mis-tuni. Ukax utjapuniwa. Biblias uka tuqit parliwa (Lev

´ıtico15:

16, 17). Taqi uka mayjt�¨awinakaxa, wawan

¨ı˜natak lurat

¨aki uka

chiqanakan ask¨ıtapwa amuyt�aytamxa ukat chacharuw tu-

kuskaraktaxa.¿Jumax ukham mayjt�

¨awinakanti u

˜njasiskta? Kunsa yat-

xata˜n munasma uk aka chiqar qillqt�as

¨ıta. ı .........................

..................................................................................................

..................................................................................................

Kunanakampis pasarak¨ıtamxa

Wawan¨ı˜natak lurat

¨aki uka chiqanakax sum wakichasis-

kipanxa, yuqallanakax imillanak u˜nch�uki

˜n qalltapxi ukat

imillanakasti yuqallanak u˜nch�uki

˜n qalltapxaraki. Matt sat

waynax siwa: “Waynituptxta ukhaxa, walja suma u˜nnaqt�an

imillanakan utjatapwa amuyasta. Ukampisa, waynit¨ukasin

janiw u˜nt�atan

¨ıkiristti uk yatisinxa chuymas p�akintataw u

˜n-

jasta” sasa. Uka tuqinakatxa aka libron 29 yatich¨awipan-

wa yatxataska˜n

¨ani. Ukhamasti, jichhax chacha warmi iktha-

pi˜n muna

˜nampix janiw atipayasi

˜nam

¨akiti, jan ukasti ja

˜nchin

muna˜naparux apnaqa

˜namawa (Colosenses 3:5). Ch�amja-

m¨akchisa, ukampis jumax atipasmawa.

=“Jumaruw yuspagarsma, muspharka

˜npun

nayatakix [cuerpo] lurtaxa, ¡ukstisumpun yatista!” (Salmo 139:14)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

62 Wayn tawaqunakataki

Kunjamt¨ı Beth sat tawaqus ukat Dennis sat q’axu way-

nitus sisk¨anxa, inas jumax ukham saraksta. Uka tuqit walja

jiskt’¨awinakan

¨ıpach

¨atawa, ukampis jiskt’asi

˜n walsay axsa-

rayasstaxa, awk taykamaw sum yanapt’iristamxa. Inasakham sas axsarayaschisma:

¿Nayat kamsapxakinisa?“Jan walinak nayat amuyxapxaspaxa, ukatwa jan jiskt’a

˜n

munkti.” (Jessica.)

“Jan kuns yatiri suma jisk’a imill wawaskirista ukwa mu-napxi. Ukat kunapachatix ‘chacha warmi ikthapi

˜nat’ jiskt’asi-

rist ukhaxa, suma ikitsa sartaykirista ukham¨

aspawa.” (Beth.)

¿Jiskt’atax kamachapxanisa?“Uka tuqit parlirista ukhaxa, jan

¨ır sum jiskt’askipanwa,

kamsa˜

ns munta ukxa jupanakpach amuyt’apxaspa ukat waliwxsupxitaspa.” (Gloria.)

“Kunjamas tatajas mamajasa jikxatasipxi ukax qhanaw aja-nupan amuyasi, ukhamax janiw jupanakar chuymas p’akin-tat u

˜nja

˜n munkti. Ukhamaraki jan

¨ır sum arskipansa tuqja

˜na-

taki wakichasxapxaspa ukham amuyasta.” (Pamela.)

¿Janit yaqhanak amuyapkaspa?“Kunaymanwa uk jiskt’atax amuyxapxaspa. Khiti yuqallam-

pis ikintasi˜

n munkirista jan ukax yatiqir masinakajas uka tu-qir wiytapkitaspa ukhamanak amuyapxaspa. Chiqansa, m

¨a

juk’a qhana˜

ncht’apxitaspa ukakxay munstxa.” (Luisa.)

“Khiti yuqall tuqit parlipanxa, tatajax wal sustjasi ukat jan-k’akiw “chacha warmi ikthapi

˜n” tuqitx iwxsutu. Ukat chuyma-

jan sista: ‘Papitu..., suma u˜

ntani yuqallaw sasakixay sistxa.¡Janiw casaras

¨ı, uka yuqallamp ikintas

¨ı sisksmati!’.” (Ester.)

chacha warmi ikthapi˜

natxa, ¿kamsasasawkijampis taykajampis parliristxa?

“Uka tuqit kun jiskt’asi˜

nmunirista ukhasa, janipuniw awktaykajar jiskt’askiristti.” (Beth)

“Janipuniw ukatuqit parlapkiristti.”(Dennis)

¿Kunas cuerpojar kamachi? 63

Chuymacht’asi˜namataki, awk taykamatakix uka tuqit

parla˜nax ch’amarakikiwa. Inas ukat

¨achi, yatxatirinakax

akham siwa: sapa patak awk taykatxa, 65 awk taykanakawwawanakampix “chacha warmi ikthapi

˜n” tuqit parlapxtwa

sasin sapxi, ukampis 41 wawanakakiw uka tuqit parlatxaamtasipxi.

Inas awk taykamaxa, uka tuqit parlat¨axiw sasin yaqha tu-

qit parlaskstma. Awisanakaxa, janiw tatap mamapas jupa-nakarux uka tuqit parlawayapkaspati. Kunatxay uka tuqitjan parla

˜n munapkchi ukampis jan ukhamarukix jaytamti.

¿Jumax uka tuqit parla˜n qalltasmati? Jan axsart’asis saska-

kim ukax tatamatakis mamamatakis jumatakis wali ask¨ıni-

wa. ¿Kunjamsa uka tuqit parla˜n qalltasma uk yati

˜n muntati?

¿Kunjamatsa parla˜

na?

Awk taykamaxa walja jiskt’¨awinakamaruw qhana

˜nch-

t’apxiristamxa ukat sumwa iwxt’apxarakiristamxa. Kunjam-sa uka tuqit parla

˜n qalltasma ukak yati

˜namaxa. Inas akham

lurchisma:

1 Jan axsart’asa qhan saskakma. “M¨

a juk’a axsarayastwaaka tuqit parlt’a

˜nxa..., mayjcha amuyxaspa saraktwa...”

2 Kunatsa jupar jiskt’asir sartax uk qhana˜ncht’ma.

“¿M¨

a jiskt’a jiskt’irismati?, jum uka tuqit awist’itasma ukmuntxa.”

3 Kunsa jiskt’asi˜n muntax uk sa

˜nama. “Ak yati

˜n muntxa...”

4 Jan¨ır parlt’asi

˜n tukuykasaxa, mayan uka tuqit parlt’a

˜na-

takix sarakismawa. “Ukham yaqha jiskt’ax utjitaspa ukha-xa, ¿jiskt’asiskakirismati?”

Kams¨atamsa uk yatxsta ukhaxa, arunakap ist’a

˜nax ma-

yan jiskt’asi˜namatakiw yanapt’

¨atamxa. ¡Yant’ma! Teresa sat

24 marani tawaqux kams¨antix ukhamarakiw qhiparux s

¨ata.

“Kunapachat¨ı mamajamp uka tuqit parlapxta ukhaxa, axsa-

rayasiy¨atwa, ukampis ukham qhana arunakapatxa wal yus-

p¨arta. Kunattix mamajamp parlt’a

˜nax jark’aqasi

˜najatakiw

yanapt’awayitu” siw Teresaxa.

64 Wayn tawaqunakataki

Jiltkasinxa, suma jaq¨ınatakix aka tuqinakatwa

wakicht�asinajaxa:

..............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

Jan yupaychan tuqit aynacht�anatakixa,¿kun luranajas wakisispa?

..............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt�an muntxa?

..............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

Ukat q�axu waynitu, q�axu tawaqita tiempor mantxap-xi ukhaxa, yaqhanakampiw pasaraki. Inas cuerpoma ukatjuma pachpas jan munasksta. Yaqhip waynit tawaqitanaka-xa wali sapakiw jikxatasipxi, ukat awisanakax llakinakam-piw apayasipxi. Ukham jikxatasstaxa, awk taykamamp par-lam jan ukax khitirus atinistax jupar awist�asirakma. ¿Khiti-rus awist�asisma? Jupan sutip aka chiqar qillqt�as

¨ıta.

ı..................................................................................................

¿Kunas juk�amp askixa?Janiw jach�a tans

¨atamasa, ni suma u

˜ntan

¨ıtamasa, ni

suma u˜nnaqt�an

¨ıtamasa wali wakiskir

¨ıkiti, jan ukasti, amuy-

t�asir¨ıtama, chuymamp jan ayna

˜ncht�ayasir

¨ıtama ukat Dio-

sar suma yupaychatamaw juk�ampi wakiskirixa. Ap´ostol Pa-

blox akham sasaw s¨ana: “Waw

¨akasax wawjamaw parl

¨ay

¨a-

ta, amt¨ay

¨atsa, amuyt�

¨ay

¨atsa. Chach

¨axta ukapachasti, taqi

kunatix wawan lura˜nap

¨aki ukx apanukxtwa” sasa (1 Co-

rintios 13:11). Ukhamasti, ¿qhanaw janicha? Jach�¨a

˜nax ja-

niw jil¨ırir tuku

˜nak

¨ıkiti; jan ukasti jil

¨ırjamarakiw parlxa

˜na-

ma, amuyt�xa˜nama ukat jupanakjamaw kunsa lurxa

˜nama.

Ukhamasti, kunjam jaq¨ı˜ns munta ukatak ch�amachasim jan

sinti cuerpomat llakiskamti.Diosax “jaqin chuymapwa” yati, m

¨a arunxa, Diosax ku-

nas chuyman utji ukwa u˜nji, uk amtasipun

¨ıtawa (1 Sa-

muel 16:7). Amuyt�a˜nataki, Sa

´ul sat reyix jach�a tansa suma

u˜nnaqt�an jaq

¨ınwa siwa Bibliaxa; ukampis apnaqirjamasa

jaqjamas janipuniw wal¨ık

¨anti (1 Samuel 9:2). M

¨a tuqitxa,

Zaqueox “jisk�a tansa” jaqik¨ınwa, ukampis jak

¨awip askicha-

˜natakixa wal ch�amacht�asiwayi ukat Jesusan arkiriparuw tu-kuwayaraki (Lucas19:2-10). Kunjamt

¨ı u

˜njawayktaxa, kunja-

mas chuymax ukaw juk�amp wakiskirixa.Chiqpachansa, janiw amtamarjamax jiltkasmati, ni qhi-

parkarakismasa. Ukhamasti, cuerpoman mayjt�¨awinakapar

jan munaska˜nat sipansa, axsarayasiska

˜nat sipansa, sawk-

t�asisaw iyaw sa˜nama. Waynitupta

˜nasa tawaqitapta

˜nasa ja-

niw usunta˜namp sas

¨ıkiti, ukat waljanirakiw jumjam jikxa-

tasipxaraki. Ukhamasti jan sinti llakisimti: misttask¨atawa.

Ukat ukapach pasx¨ata ukhaxa, khusa amuyt�asir chach

¨ax

¨a-

tawa jan ukax khusa amuyt�asir warm¨ıx

¨atawa.

JUTIR YATICH¨

AWI Espejot u˜

nkatasisa jan sum amuyasktaukhaxa, ¿kunjamas jikxatasta? Cuerpomax kunjamasuka tuqitxa, ¿kunjamatsa jan sinti llakiskasma?

66 Wayn tawaqunakataki

˘ Waynituptkasin jan ukax tawaqitaptkasinxa,cuerposa ukat chuymasa mayjt’iwa, ukaryatinuqta

˜naxa, ¿kunatsa ch’am

¨apacha?

˘ ¿Jumatakix kuna mayjt’¨awir yatinta

˜nas juk’amp

ch’amaxa?

˘ Waynituptkasina jan ukax tawaqitaptkasinxa,¿kunatsa Jehov

´a Diosar munasi

˜namax aynacht’aspa?

¿Jan ukham¨a

˜napatakix kuns lurasma?

JUMASTI ¿KAMSASMASA?

7

Jan sumau

˜ntan

¨ıtaj

laykuxa,¿kuns

luriristxa?

¿Cuerpomas unnaqanamasjumatak walikiti?

ıO Jısa O Janiwa

¿Jan lik�intanataki janmanq�xana amtirıtati, jan ukaxsuma untanınataki operayasin

amtirıtati? O Jısa O Janiwa

Mayjt�ayanax amparamankaspaukhaxa, ¿kunanaksa

askicht�asisma? (Rayt�anamawa.)

Sayt�aruCuerpoJanchi

Peso˜Nik�utaAru

INAS nayr¨ır p

¨a jiskt�arux “j

¨ısa” sasin chimpt�aniwaysta,

ukhamarakiw kims¨ır jiskt�anxa kimsa jan ukax jilsa rayt�ani-

wayarakpach¨ata, ukampisa... Mayninakax janiw jumjam

amuyapkpachati. Awisax jan amuyasisaw cuerposat u˜nna-

qasat sinti llakissna. Walja wayn tawaqunakaruxa, guerranuclearat sipansa, c

´ancer usut sipansa, awkis taykas ji-

waskpan ukat sipansa, lik�inta˜nwa juk�amp axsarapxi sasaw

yatxatirinakax sapxi.Chiqpachansa, kunjam cuerpon

¨ıtasa kunjam u

˜nnaqt�a-

n¨ıtasa ukarjamaw juma pachpax munasisma, ukat ukarja-

marakiw mayninakas juma tuqi par-lapxaspa. Tawaqitaptask

¨ana uka

tiempotwa 19 marani Maritza tawa-qux amtasi. “Jil

¨ır p

¨a kullakajax wali

suma u˜ntani tawaqunak

¨apx

¨anwa,

ukat nayasti lik�isitay¨atwa —siw

Maritzaxa—. Yatiqa˜n utanxa na-

yat larusipxapunir¨ınwa. Ukat ti-

yajasa, jisk�a jan y¨aqa

˜n lik�i anu

qalluparjamawa, Chubs [Gor-di] sas sutichirit

¨ana”. Juliarux

niya ukhamarakiw pasatayna,jupax 16 maraniwa. “ ‘Wank�uru

˜nt�asit laka ch�akhani’ sasaw

yatiqa˜n utanxa m

¨a imillax na-

yat larusiri. Janis y¨aqa

˜njam

¨ak-

chixa, ukampis wal chuym us-t�ayiritu. Jichhakamas janiwlaka ch�akhajax gustkituti” siwJuliaxa.

¿K�umar¨

n laykuti, jan ukaxsinti suma u

˜ntan

¨ı

˜n laykucha?

Suma u˜ntan

¨ı˜n muna

˜nax janiw

jan wal¨ıkiti. Chiqasa, Bibliax walja

Walik¨ıskasawa juma

pachpax jan walitu

˜njasisma

68 Wayn tawaqunakataki

suma u˜nnaqt�ani warminakata chachanakatwa parli, sa

˜n

¨a-

ni: Sara, Raquel, Jos´e, David ukat Abigail. Yamas Abisag

sat m¨a tawaqux wali suma u

˜nnaqt�anipun

¨ınwa siw Bibliaxa

(1Reyes1:4).Ukampisa yaqhip wayn tawaqunakax sintiw cuerpopat

llakisipxi. Amuyt�a˜nataki, yaqhip tawaqunakax suma u

˜ntan

¨ı-

˜natakixa juch�us tawaq

¨u

˜nach wal

¨ıspa ukhamwa amuyasip-

xi. Ukatxa, niya ukhamjamarakiw revistanakan warminakaxu

˜nsti. Ukampis uka fotonakax computadorampi askichata-

wa ukat uka warminakax foton mistu˜natakix jan manq�a-

taw sarnaqapxi, ukwa yaqhip tawaqunakax jan amuyapkiti.Chiqpachansa, jumat

¨ı revistanakan u

˜nstki uka warminakar

u˜njasa u

˜nkatas

¨ıta ukhaxa, llakitaw jikxatas

¨ıta. Ukhamaxa,

jan suma cuerponjam amuyassta ukhaxa, ¿kamachasma-sa? Kunjam

¨aktatix uk sum amuyasim jan sinti llakisimti.

Mayjt�ayataKunjam

¨aktantix uk mayjt�a-

yir espejonakaw yaqhip qhatu-nakan utji, inas uka kast espe-jot u

˜nkatasir

¨ısta. Uka espejotxa

awisax jach�a tansa jan ukax jis-k�a jaqi ukhamwa ukan u

˜nkata-

sisma. Ukampis ukax k�arikiwa.Yaqhip wayn tawaqunakax

uka espejotsa u˜nkatasipkas-

pa ukham amuyasipxi, ukat yat-xatirinakas ukham sapxaraki.

‘‘ Jach�a nayranakanıpanxa nayat taqiniw laru-sipxirına.Ukampis naya pachpat larusinwayatiqawayta, ukatxa kunjam chuymanıtsa ukanaktuqit lup�inwa yatiqawayarakta. Kunjamaktixukhampacharuw yatintawayta.

’’(Ambera)

Jan suma u˜ntan

¨ıtaj laykuxa, ¿kuns luriristxa? 69

Suma u˜nnaqt’an

¨ı˜natak

jan manq’apki ukhaxa,cuerpox janaynacht’a

˜natakixa,

janiw lik’xa cuerpotmistuyxiti. Ukatwajank’ak lik’intapxaspasasaw uka tuqityatxatirinakax sapxi.

¿YATIY¨

ATATI? ?

M¨a yatxat

¨awin akaw yatisi: sapa patakatxa, 58 tawaquna-

kawa “pesa˜naj

¨akis ukatx jiljxtwa” sas sapxatayna, ukam-

pis17 tawaqunakakiw chiqpachansa pesopatxa jiljapxatay-na. Yaqha yatxat

¨awinxa akarakiw yatisi: jan lik�

¨ıpki uka

pataka warminakatxa 45 warminakaw lik�intat¨apkaspas

ukham amuyasipxatayna.

Jilapart tawaqunakax jan llakisi˜natwa llakisipxi sasaw ya-

qhip yatxatirinakax sapxi. Chiqas jumat¨ı m

¨a juk�a lik�isit

¨as-

ta ukhaxa, janiw ukanak yati˜nax chuymachkiristamti. Ukha-

m¨achi ukhaxa, ¿kunatsa ukham

¨apachata uk amuyastati?

Awk taykatwa kunjam cuer-pon

¨ı˜n

¨anis uk katuqtanxa. Yaqhi-

panakax janiw lik�intapkaspati,ukat ch�akhanakapas qhanawu

˜njasirakispa. Ukampis juman

cuerpomax lik�isit¨u

˜natak sat

¨as-

pawa. Inas doctorax walik¨ısk-

taw sas siristam ukampis lik�¨ı-

kasmas ukham amuyasisma.Ejercicio lura

˜na ukat amuyt�a-

sis manq�a˜naw yanapt�iristamxa,

ukampis awk taykamatt¨ı lik�isi-

t¨a

˜n katuqstaxa, janiw cuerpom

mayjt�aykasmati.Waynituptaskta jan ukax ta-

waqitaptaskta ukatwa lankhun-taskasmaxa. Tawaqitaptaskiri-

nakax 8% grasa corporal sat¨akis ukatxa, 22% grasa

corporal ukaruw puripxaspa, m¨a arunxa, wal lik�intapxas-

pa. Ukampis jach�¨axapxi ukhax janiw ukham

¨axapxiti. 11jan

ukax 12 marani lik�isitax jach�¨axasax janiw lik�

¨ıxaspati, jan

ukasti suma u˜ntani tawaq

¨uxaspawa. Ukampisa sinti man-

q�atamata ukat jan ejercicio luratamatwa lik�intaskasmaxa.¿K�umar

¨aska

˜nataki jan lik�

¨ı˜nam wakischi ukhasti?

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 10 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 10 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA70 Wayn tawaqunakataki

Jumat¨ı jan lik’inta

˜n

munsta ukhaxa:

˘ Alwax kunat¨ı man-

q’a˜n

¨aki ukwa manq’a-˜

nama. Janit¨ı

manq’k¨ataxa, wali

manq’at awtjataw jik-xatas

¨ıta ukat juk’amp

manq’¨ata.

˘ Jan¨ır manq’kasinxa

m¨a jach’a vaso umwa

uma˜nama. Ukaw m

¨a

juk’a manq’at awtjataapaq

¨atam ukhamatwa

jan walj manq’k¨atati

AKHAM LURASMAXA�

Janiw jilja˜

nam¨

akitiBibliax “suma amuyumpi” sarnaqapxam siwa (1Timoteo

3:11). Ukhamasti jan jan manq�atax sarnaqkamti. Jan sintipesa

˜natakixa, manq�a

˜n

¨aki ukhakwa manq�a

˜nama ukat ejer-

cicionakwa jan jiljas lura˜namaraki.

Jan lik�inta˜nataki mayninakjam qullasi

˜nax janiw ask

¨ıkiti.

Amuyt�a˜nataki, juch�us

¨a

˜nataki pastillanak uma

˜nax m

¨a ratu-

takikiwa ukat cuerpox yatintxi ukhaxa, wasitat manq�at awt-jasxaraki. Uka pastillanak umatatxa, cuerpomat janiw lik�ixmistxaspati, ukatwa lik�intarakisma. Ukatxa, p�iq muytayiris-tamxa, wilamas juk�amp ch�amampiw saraspa, llakimpiwapayasirakisma ukat cuerpomax uka pastillanakaruw yatin-tarakispa. Jump�suyirinakasa diur

´eticas sat pastillanakasa

ukhamarakikiwa.Ukhamasti, suma cuerpon

¨ıska

˜natakisa k�umarak

¨ıska

˜na-

takisa kunatix manq�asi˜n

¨aki ukxa manq�asiskaki

˜namawa

ukat ejercicionak jan jiljas lura˜namaraki. Sapa semana ejer-

cicio lura˜nax wali ask

¨ıniwa. Janiw sint

¨ı˜nap

¨akiti, inas jank�ak

kayut sarnaqchisma jan ukax gradanak mistusma.

¡Usumpirak katuyasiskasma!“Janiw lik�

¨ıxati” sasaw yaqhipanakax “anorexia” sat

usumpix katuyasipxi, uka usuninakax janiw manq�a˜n mu-

napkiti, ukhamatwa manq�atjam jiwasipki. Pusi phaxsi qu-llayaskasaxa, Masamix siwa: “Kunapachatix k�umar

¨axtawa

sasin sapxit¨ana ukhaxa lik�

¨ıkiristsa ukham amuyasiy

¨ata.

Ukat jacha˜n jacha

˜naw wal jutiritu, kunjam

¨akay

¨attix pusi

phaxsi nayrax ukaruw taqi chuym kutta˜n munxay

¨ata” sasa.

Jan amuyka˜nakiw anorexia sat usux katuristamxa. M

¨a

tawaquxa, jan lik�inta˜natakiw manq�a tuqit jarkt�asispa.

=“Jaqix u

˜nnaqakwa u

˜njixa, ukampisa

nayax jaqin chuymapwa yatiraktxa,ukwa u

˜njaraktxa.” (1 Samuel 16:7)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Jan suma u˜ntan

¨ıtaj laykuxa, ¿kuns luriristxa? 71

K�umaranatakixa akanak lura:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Nayatakixa, aka ejercicionak luranawwakisispa:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt�an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

Ukampis amtap phuqasxipanxa juk�amp amtaspa: espejotu

˜nkatasisax lik�

¨ıskak

¨ıtap amuyasispa ukat manq�a tuqit ju-

k�amp jark�t�asi˜nwa amtaspa. Ukxarux juk�amp juk�ampwa

amtaskakispa.... Ukhamatwa cuerpox yatintaspa ukat ukausumpix katuyasispa.

Ukham usunjam amuyassta jan ukax manq�at janawtjkstam ukhaxa, jank�aki yanapt�ayasir saram jan suyt�am-ti. Awkimamp jan ukax taykamamp parlam jan ukax khiti-tix yanapt�kiristamxa jupamp parlma. Aka arunak amtas

¨ıta:

“M¨a amigox taqi horasan munasiripuniwa; llakisi

˜nansti m

¨a

jiljamaw chuymachasi” (Proverbios17:17).

Kunas wali askixaBiblianxa, suma u

˜nnaqt�an

¨ı˜natxa m

¨a juk�ak parli. Chuy-

masax kunjamas ukaw Diosatakix wali askixa (Proverbios11:20, 22).

Absalonat amuyt�a˜n

¨ani, jupax rey Davitan yuqap

¨anwa.

Biblianxa siwa, “janirakiw Absalonar u˜ntata yaqha jaqix utj-

k¨anti, ukham wali suma wayn

¨atapatsti wali jach�a

˜nchata-

rak¨ınwa. Kayut p�iqikamax janipuniw kuna jan walis Absalo-

nanxa utjkanti, jan ukasti jupax wali suma u˜nnaqt�ani

wayn¨anwa” sasa (2Samuel14:25). Ukampis uka waynax al-

jantasiriw tukuwayi. Jach�a jach�a tukutap layku ukhamarakmuna

˜nan

¨ı˜n munatap laykuxa, Jehov

´a Diosan utt�ayat reyi-

paruw jaqsu˜n mun

¨ana. Ukhamasti, Biblianxa janiw Absalo-

natxa sum parlkiti, jan ukasti, jan phinq�ani, aljantiri, u˜nisiri

jaq¨ıtapwa u

˜nacht�ayi.

Ukhamax amtapunim Jehov´a Diosatakix kunjam chuy-

man¨ıtas ukawa wali askixa, janiw kunjam cinturan

¨ıtasa, am-

parar qhawqha ch�aman¨ıtas ukax wakiskir

¨ıkiti (Proverbios

21:2). Suma u˜ntan

¨ı˜n munsta ukax walik

¨ıskiwa, ukampis

suma chuyman¨ı˜namatakiw ch�amachasi

˜nama, ukaw wali as-

kixa. Tiempompixa, mayninakax janiw k�isimirat ( jan ukaxqanllit) cinturan

¨ıtat janicha ukxa u

˜njapk

¨atamti, janirakiw

wali ch�aman¨ıtati janicha uksa u

˜njapkaniti, jan ukasti

kunjamsa Diosar yupaychaskta ukwa u˜njapxani.

JUTIR YATICH¨

AWI Walja wayn tawaqunakaw usuta jan ukaxjan kun lurirjama jikxatasipxi. Jumax ukham jikxatasstaukhaxa, ¿kunjamatsa ukhampachas nayrar sartasma?

Jan suma u˜ntan

¨ıtaj laykuxa, ¿kuns luriristxa? 73

˘ ¿Cuerpomatsa ukat u˜nnaqt’amatsa, jumax

kamsasmasa?

˘ ¿Kunsa suma u˜nnaqt’an

¨ı˜natakix lurasma?

˘ M¨a amigomat

¨ı jan ukax m

¨a amigamat

¨ı jan

lik’inta˜natak jan manq’xaspa ukhaxa, ¿kuns

sasma?

˘ Jumat¨ı sullkan

¨ısta ukhaxa, ¿kunjamsa jupa

pachpa munasi˜napatak yanapt’asma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

JASON sat waynax jichhaw18 maran¨ısk

¨ana, ukhawa, enfer-

medad de Crohn sat purak usun¨ıtaw sasin yatiyxapxatayna,

uka usuxa wal purak k�ichiyi, sapurutjamarakiw mayniruxaynacht�ayi. Inas jumax ukham jan qulla

˜njam usutarak

¨ısta

jan ukax inas jan kun lurirjam usuchjat¨asta. Inas isthapisi

˜na-

sa, manq�asi˜nasa, yatiqa

˜n utar sara

˜nasa, jumatix wali ch�a-

m¨achi.Jaya tiempo usuntayir usun katut

¨asta ukhaxa, katun-

tat jamach�jamaw jikxatasisma. Inas sapak¨ısax wal llakissta.

Diosaruch chuym ust�aypach¨ata sasaw awisax lup�isma, jan

ukax Diosan yant�atach jikxataspach¨ata

sasaw amuyasirakisma. Ukampis Bi-bliax siwa: “Diosasti janiw kuna jan

8

¿Kunatsausut

¨apach

¨atxa?

“Waynituskta ukhaxa, Supermanakasmasukham amuyastaxa.Ukampis kunapachatixusunıtam yatista ukhaxa, akatjamatsa chuyman-kipstxasma ukham amuyasiraktaxa.” (Jason)

(Chikatapax79 janan jikxatasi)

Usun¨ısaxa m

¨a

jamach’jamkatuntataw u

˜njasisma,

ukampis janiwkatuntat

¨ax

¨atati

sistuw Bibliaxa

74

DUSTIN (22 marani)‘‘ Llantanakan sillatakwa sarnaqxatasasin sapxitu ukhaxa, mamajarqhumantasax walpun

jachta. Kimsaqallq maranikıskayatwa.Distrofia muscular sat usun

¨ıtwa, janiw amparanak

aytirjamakti, ukhamax janiw sapajax jariqasirjamakt-sa ni isthapisirmajaktsa, ni manq�irjamaktsa.Ukhamakipansa, kuna luranas utjakipuniwa, ja-niw llakimpix apayaskti ukat ukham kusisitaska-natakix walja bendicionanak katuqta. Yatiyirixmistupuntwa ukat irpir chuymaninakan yana-pirjamarakiw irnaqaskta. Sinti usutasin janiskun lurirjamaxirista ukham janiw amuyaskti.Jehova Diosan luqtirinakapjamax walja lurana-nakan

¨ıtanwa ukat walja razonanakarakiw jut

¨ır

urunak kusisit suyanatakis utjistu. Diosan jut¨ır

pachapax purinxaspa ukwa taqi chuyma suy-t�askta, ukhamat ‘taruja qallunakjam sink�u-sinataki’.’’ (Isa

´ıas 35:6.)

TOMOKO (21 marani)‘‘ Jichhat uksarux insulina sat inyec-cionampikiw jakawiman uchayasxata sasawdoctorax pusi maraniskayat ukhax situ.

Diabetes sat usump nayjam usutanakatakixaazucarax wilan jan sint

¨ınapatak ch�amachasinax

janiw facilakiti. Kunattix manq�an munkta ukhaxa,janiw manq�anajax wakiskiti ukat jan manq�anmunkta ukhaw manq�anajax wakisi. Jichhakama-xa, charatsa amparatsa niya 25.000 kuti inyec-cion uchataxtwa, ukham uchkamix kalluntataxt-wa. Kuntix lurirjamaktxa taqi ukanakwa awktaykajax luran yatichapxitu. Usujarux suma chuy-mampipuniw unjapxir

¨ına, ukat Diosar yupaychanakis ukana-

kar wali askit unjanajatakiw yanapt�awayapxarakitu. JehovaDiosax wali suma Diosapuniwa. Ukatwa ma juk�a k�umarapta-sinxa Jupar yusparanatak sap

¨ur irnaqan qalltawayta.’’

¿Kunatsa usut¨apach

¨atxa? 75

JAMES (18 marani)‘‘Nayjam jaqimpjikisisaxa jilapart jaqinakax janiwka-machans yatipkiti.

Janiw nayjam jisk�a jaqinakax utjkiti.Ukat jaqinakax untarjamapuniw jaqiruxaskitsa unjapxi, ukhamax jan wawarjamunjayasinatakixa jach�a arumpipuniw ar-susta. Ukampis jisk�a jaq

¨ıtajat llakisiska-

nat sipansa, kunjam chuyman¨ıtsa kunsa

lurirista ukwa nayraqat lup�ta. Kusisitakiwsarnaqta. Bibliatsa yatxatapuntwa ukatJehova Diosaruw ch�amap mayista.Ukhamarak familiajas ch�amachapxapu-nituwa. Jehova Diosax t�aqhisin tukjxani ukxa taqi chuymawsuyta. Ukankamasti, akham usutasay sarnaqawaych

¨ıxa, janiw

usujampix jakawix aynacht�ayaskti.’’DANITRIA (16 marani)‘‘ Usutjamapuniw amuyasiyata, sapakuti uman vaso aptkayata ukhaxa wal usutana.

Fibromialgia sat usun¨ıtwa, taqi kunat wali usutapun

¨ıtwa.

Niya ukha marani masinakajjam nayax nayrar sartan munta,ukampis janiw puedxtti. Nayatakix kun luranas ch�amak

¨ıxiwa.

Ikjanakis wali ch�amaxapuniwa. Ukhamakipansa, Jehova Dio-san yanapt�apampix ukham usutpachasaguantasktwa. Ukhamarusa, juk�ampwaprecursor auxiliarjamax yatiyiri mistuwa-yarakta. Ch�amakchisa phuqawaytwa.Kawkikamatix lurirjamaktxa ukhakamawch�amachasta. Chiqpachansa, janiw cuer-pojar sinti wayt�anajakiti, jan ukasti ‘ist�a-najawa’. Ukampis armt�asta ukhaxa, ma-majax amtayapunituwa.’’

ELYSIA (20 marani)‘‘Yatiqan utan nayrax sum yatiqiriyata.Ukampis jichhax janiwni ma lineaksa liyt�irjamakti,awisax llakiw apitu.

S´ındrome de fatiga cronica sat usun

¨ıtaj laykuxa jan ch�a-

maki uka lurananakas wali ch�amaxiwa. Yaqhip urunakax janiwikinatsa sartkti. Ukhamachi ukasa, Bi-blian yatichawiparjam chuyman

¨ınatakiw

ch�amachasta, janipuniw usujampix ati-payaskti. Ma qhawqha jisk�a t�aqaksayliyt�stxa sapurupuniw Biblia liyta, jan liy-t�asirjamaxta ukhaxa familiajat mayniruwliyt�anapataki achikt�asta. Chiqpachansa,walpun familiajar yusparta. Yamas tata-jax nayar unjan laykuxa, Jach�a Tantacha-win ma lurawipsa jaytaniwayataynawa.Janipuniw wali ch�amaw sir

¨ıkiti. ‘Nayata-

kix familiajar unjanaw wali askix’ sasawtatajax situ.’’KATSUTOSHI (20 marani)‘‘Kunapachatix usujax sartituukhaxa,wal warariyitu ukat ukhamarakiw liwnuqitu.Naya jak�anki taqi ukanak jaqtta ukat awisax kunanaksp�akjta ukhamawa.

Phisqa maran¨ıskayata ukhawa, t�uku (epilepsia) usun

¨ıtaw

sasin sapxitu. Yaqhip phaxsinakax paqallq kutiw usujax jaqtji-tu. Ukat walja qullanak sap

¨uru umataj laykuxa, jank�akiw qarja-

rakta. Ukampis janiw nayatak lup�in munkti,jan ukasti mayninakat lup�inaruw ch�ama-chasta. Tama taypinxa, Diosatak sap

¨ur irnaq-

t�ir pa mita masinakajaw wal yanapt�awayap-xitu. Ukat yatiqan utar saran tukuyxasaxa,juk�ampi Diosan Arupat parlir mistta. Chiqa-sa, sap

¨uruw uka usujax t�aqhisiyaskitu.

Ukampisllakita jikxatasta ukhaxa, samara-naruw tirxta, ukat qhip

¨urux walik

¨ıxtwa.’’

¿Kunatsa usut¨apach

¨atxa? 77

MATTHEW (19 marani)‘‘Yatiqirmasina-kamax ‘usut jaqit unt�apxtam’ ukhaxa,janiw respetayasinjamakiti.

Kuna ejercicio luransa kun anatt�ansawal munta, ukampis janiw ukatak

¨ıkti. Lixwi-

jan ma chiq sayt�atap laykuxa, janiw ni sar-tirjamakti. Jan lurirjamakta ukanak luranatsipansa, kunatix nayatakjamaki uka lurana-ruw uchasta, sanani, liyinaruw uchasta. Tan-tachasin Utar saran wal munta, kunattixukanxa janiw khitis usutatajat jisk�achkituti,kunjamaktix ukhamaw ukan sarnaqta. Ukhamaraki, JehovaDiosax kunjam chuyman

¨ıtsa ukatwa munasitu, ukaw wal chuy-

machitu. Chiqpachansa, janis kun luranatakis ask¨ırista ukham-

xa janiwa amuyaskti, jan ukasti yaqha jan walt�awirus saykatki-rista ukham amuyasta.’’MIKI (25 marani)‘‘T�ijnaqt�anax janiw ch�amirıkanti.Ukampis tawaqitaptxayata ukhawa, jank�akis chuyman-kipstxiristsa ukham amuyasiyata.

Comunicacion interauricular satakis ukham chuyma usu-taw yuriwayta, ma arunxa, pachpa chuyma

manqhajanxa ma p’iyaw utji. Ukampis tawa-qitaptxayata ukhakiw usuntan qalltawayx-ta. Operapxitu uka maratxa niya suxtamaraw pasawayxi, ukampis jank�akiw qar-jaskaktxa ukat p�iqiw wal usurakitu. Ukha-makipansa, kunsa jichpachax luriristaukatakiw ch�amachasta. Sanani, Diosata-kix sap

¨uruw irnaqt�askta, chiqpachansa

cartata ukat telefonotwa Diosan arunakapxyatiyaskta. Ukhamaraki, usuntasaxa,

paciencian¨ınsa ukat alt�at chuy-

man¨ınwa yatiqawayta.’’

walimpis yant�kiti, ni khitirus yant�ar puriykarakiti” (Santia-go1:13). Chiqpachansa, jaqjamax usuntakipuntanwa, ukat“horasax jan walt�a

˜nax taqiniruw puri” (Eclesiast

´es9:11).

Ukampis Jehov´a Diosax m

¨a suma para

´ıso utjayani,

ukansti ‘janiw khitis sisxaniti: “Usutatwa” sasaxa’ ukawwali kusiska

˜naxa (Isa

´ıas 33:24). Jiwatanakas jaktanipxani-

wa, ukat paraisonwa utjasipxarakini (Juan 5:28, 29). Uka˜n-

kamasti, ukham usutpachas kusisit¨aska

˜namatakixa, ¿kunas

yanapt�iristamxa?Jan jank�ak aynacht�amti. “Kusisit chuymax jaqin ja-

ka˜napwa sumaptayi” siw Bibliaxa (Proverbios 17:22). Wali

usuntat¨aktan ukhaxa, janiw kusisi

˜njam

¨akisa ni lart�asi

˜nja-

m¨akisa sasin inas yaqhipanakax sapxchispa. Ukampisa, lar-

t�asi˜nasa khitimp parlt�asi

˜nasa ususatxa armt�asiyistaspawa

ukat jaka˜nar wali askit u

˜nja

˜naruw yanapt�arakistaspa. Ukha-

masti, kusisit¨aska

˜natakix kun lura

˜ns munasma uk amtma.

Amtasi˜namawa: kusisi

˜naxa Diosan qullan ajayupan lur

¨awi-

pawa (G´alatas 5:22). Ukhamax Diosan ajayupaw usunak

aguanta˜n yanapt�iristamxa (Salmo 41:3).

Kunanaktı lurirjamakta ukanak luran amtata. “Yati˜n

kanka˜nasti llamp�u chuymanina-

kamp chikawa” siw Bibliaxa (Pro-verbios11:2). Sum amuyt�asa kunamta

˜namatakixa llamp�u chuy-

man¨ı˜naw yanapt�

¨atamxa, m

¨a

arunxa, kunanakt¨ı lurirjam

¨akta

ukanakak amtasaxa janiw janamuyt�asisax kuns lurk

¨atati. Sa-

˜n

¨ani, walik

¨ıskaspa ukhaxa, ¿janit

=‘Janiw khitis sisxaniti: “Usut

¨atwa”

sasa.’ (Isa´ıas 33:24)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

(74 janat juti)

¿Kunatsa usut¨apach

¨atxa? 79

Usunta˜nanakasa

usump t’aqhisi˜nasa ja-

niw Diosan castigop¨a-

kiti, jan ukasti, Adanatjuch katuqatas laykuwukham t’aqhistanxa(Romanos 5:12).

¿YATIY¨

ATATI? ?

ejercicio lurkasma? Cuerpomatakix wali askipun¨ıspawa. Ja-

nit¨ı ukham

¨akaspaxa, janiw hospitalanakanxa usut wayn ta-

waqunakatak ejercicio lura˜nxa wakiyapkaspati. Ukat ejerci-

cio lura˜nax janiw ja

˜nchi tuqit walik

¨ıxa

˜natakik yanapt�kiti, jan

ukasti usutanakarux jan llakisipxa˜napatakiw chuym qhanar-

tayi. Ukhamasti kunas jumatak wali ask¨ıspa uk amuykipt�a-

sim ukat kunanakt¨ı lurirjam

¨aktaxa ukanak amtarakma.

Jan jank�ak chuym ust�ayasimti. Maynix jan amuyt�asi-sa chuymam ust�ayiristam ukhaxa, ¿kamachasmasa? Biblianjikxataski uka arunakar ist�a

˜n

¨ani, ukanx akham sistuwa:

“Jan ist�amti taqi kuntix parlapki ukanakxa” sasa (Eclesiast´es

7:21). Chuym ust�ayataxa janiwy

¨aqa

˜nam

¨akiti ukaw awisax wali

askixa. Ukat juma pachpaw janchuym usuchjayasi

˜natakix jark-

t�asisma. Amuyt�a˜nataki, silla de

ruedas sat¨akis ukan qunuskas-

ma ukhamar maynix visitir ju-taspa, ukat jumar u

˜njasax jan

kamsa˜ns yatkaspa ukhaxa, inas

juma pachpa sawkt�asi˜n qallt-

chisma, akham sasa: “¿Khusasillan

¨ıt janicha?” sasa.

Ch�amacht�asiskakinamawa. Jesusat amta˜n

¨ani. T�aqhi-

sisk¨ana ukhaxa, Diosaruw mayis

¨ına, juparuw atinis

¨ına ukat

walsay ususkch¨ınxa, jut

¨ır urutwa lup�isk

¨ana (Hebreos12:2,

NM). Jupax kuna jan walt�¨awinakan u

˜njaskasas askinak ap-

s¨una (Hebreos 4:15, 16; 5:7-9). Iyaw sasaw yanapt�ayas

¨ınsa

ch�amacht�ayas¨ınsa (Lucas22:43). Jupat llakisiska

˜nat sipan-

sa, mayninakar yanapt�a˜natwa llakis

¨ına (Juan19:26, 27).

Jehov´

a Diosax jumat llakisiwaAnchhitax kunjamaxay jikxatassta, ukampis janiw Dios

nayraqatan janis ask¨ıkasma ukham amuyasi

˜nam

¨akiti. An-

tisasa, jupan chuymap kusisiya˜natak ch�amachasirinakarux

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 13 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 13 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA80 Wayn tawaqunakataki

Usumat sum yati˜naw

jan axsara˜namatakix

yanapt’¨atamxa. Ukha-

masti, kuna usun¨ıtas

uka tuqit sum yatxa-tam ukat kunanakat

¨ı

jan sum amuyk¨ata

ukhaxa, doctoramaruwjiskt’as

¨ıta.

AKHAM LURASMAXA�

wali askitwa u˜nji (Lucas12:7). Jehov

´a Dios pachpaw jumat

llakisi, ukat jumax usutpachas yupaychaskakta ukax wal Ju-par kusisiyi (1 Pedro 5:7).

Ukhamasti, kunanakt¨ı lurirjam

¨akta ukhamarak lura

˜na-

m¨aki ukanakxa jan axsart�asa jan payachasis luraskak-

ma. Yanapt�a munasax Jehov´a Diosar jak�achasi

˜namapu-

niwa. Kunsa munta ukat kunjamas jikxatasta ukxa Jupaxsum yati. Ukampis janiw ukak

¨ıkiti, usum aguanta

˜nama-

takixa ‘jach�a ch�amapsa’ churarak¨ıtamwa (2 Corintios 4:7).

Ukat tiempompixa, usumarux suma chuymampiw u˜njx

¨ata.

Amuyt�a˜nataki, s

´ındrome de fatiga cr

´onica sat usuni Timo-

teo17marani waynaxa, akham siwa: “1Corintios10:13 qill-qatarjamaxa, Jehov

´a Diosax jan aguanta

˜njam t�aqhisi

˜narux

Ukham usutakasas, suma chuyman¨ınajawa,

ukhamasti...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Kunt¨ı lurirjamaktxa uk luranatakiw amta. Sanani:

................................................................................................................................

Maynit¨ı usujat jan wal parlkitani ukhaxa, jan chuym

ust�ayasinatakix akanak lura:

................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt�an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

janiw jaytanukkistaniti. Lurir Diosajaxay ‘aguantask¨ataw’

sasin sischituxa, ukhamasti, ¿khitirak¨ıtsti janiw ukham

¨akiti

sa˜natakisti?” sasa.

Jumax jan usut¨

aksta ukhaxa, ¿kamachasmasa?Jumax k�umar

¨asksta ukhaxa, ¿kunjamatsa usut amigo-

mar yanapt�asma? Kunjamas jikxataspach uk amuyt�asa ukat“jilapurjama munasisa” (1 Pedro 3:8). M

¨a arunxa, jupjam

usuntat jikxatasisma ukhaxa, kunjamak¨ıspas chuymamaxa.

Kunjamsa jupax uka usurux u˜njpacha uk amuyt�am jan chuy-

mamarjamax lup�imti. Nina sat tawaquxa espina b´ıfida sat

jan walt�¨awimpi usutawa, jupasti akham siwa: “Cuerpojax jis-

k�akiwa, ukat silla de ruedas sat¨akis ukanpun qunusta ukat

yaqhipanakax waw¨akiristsa ukham arxayapxitu, ukaw wal

aynacht�ayitu. Ukampisa yaqhipanakax qunt�asisinwa u˜nkat-

t�asa parlxt�ayapxitu. Ukax nayatakix wali askipuniwa” sasa.Ukhamasti, jan aliq u

˜nkatasakix usutanakarux chuyma-

man jisk�achamti, jan ukasti jupanakamp parlt�apxam ukha-matwa yat

¨ıta jupanakax jumjam

¨askatapa. Jan armasim-

ti, arunakamampix yupaych¨awi tuqit “ch�amacht�asmawa”.

Ukham lurasaxa, jumas ch�amachatarakiw u˜njas

¨ıta, kunattix

“maynit mayniru[w]” yanapt�asipx¨ata (Romanos1:11, 12).

82 Wayn tawaqunakataki

˘ Akanak yatisinxa, ¿kunjamsa jan qulla˜njam

usuniru jan ukax inas jan kun lurirjam usun¨ıchi

ukaru yanapt’a˜natakix amuyt’ayiristamxa?

˘ Jumat¨ı jan qulla

˜njam usun

¨ıstaxa,

aguanta˜namatakixa, ¿kunanak lura

˜nsa

amtasma?

˘ T’aqhisi˜nax janiw Diosan castigop

¨akiti, ¿kunatsa

ukham sasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Kunanakasa juma pachpat jan gustktam ukat kunatsa, ukqhanacht�ma.

Kunas juma pachpat gusttamxa ukat kunatsa uk akarqillqt�as

¨ıta.

amuyt’awinakama2JAK¨

AWIN MAYJT’¨

AWINAKA

ı

83

“M¨a amigox taqi horasan

munasiripuniwa; llakisi˜nans-

ti m¨a jiljamaw chuymachasi”

siw Bibliaxa (Proverbios 17:17).Ukham amigonakaw wali aski-xa. Ukampis amigon

¨ı˜nax ch�a-

makiwa, ukat amigonakampsuma apasi

˜nax juk�amp ch�a-

mawa. Kunjamatsa amigonakjikxatasma ukat kunjamatsaamigonakamp suma apasisma,¿uka tuqit janit yatxata

˜n mun-

kasma? 9-12 yatichawinakan-wa suma iwxt�anak jikxat

¨ata.

3AMIGONAKA¿Amigonınax jumatak

wali wakiskiriti?

ıO JaniwaO Ma juk�aO Jısa, wali wakiskiriwa

¿Amigonınaxjumatak ch�amati?

O JısaO Janiwa

¿Wali munatamigomaxutjtamti?

O JısaO Janiwa

¿Kunjam chuymanamigsa muntaxa?

ı ................................................

85

9

Sapakiw jikxatasta,¿kamachiristsa?

Wali suma uruwa, ukampis janiw utan kun luranspuedktati.Ukat amigonakamax kusist�iriw mistu-wayapxi.Wasitampiwa sapak jikxatasxarakikta.Jan jawsawayapktam ukat wal chuym ust�ayasta,

ukampis kunatsa jankamsawayapkpachatamukaw juk�amp jan walı-kiti. Kunatsa jan awis-t�awayapkpachituxa sa-saw lup�iskta, kunpantjataj laykuch jannayampın munapkpa-cha sasa.

INAS aka u˜nkatasin qillqat

¨aki ukham jikxatasir

¨ısta. Mayni-

nakatxa kunas jayarst�aykiristam ukhamwa amuyasisma.Inas parlt�a

˜n munasaxa, khathatt�asis arschisma. Ukhama-

rak inas wayn tawaqu masinakamamp chik¨askasax parl-

t�a˜nsa wal axsarayasirakchisma. ¡Wali ch�am

¨aspaw jaqina-

kamp parlt�a˜naxa!

Aynacht�a˜nat sipansa, ¿kamacht�asmasa? M

¨a qhawqha

yanapt�anaka.˘ 1) Juma pachpaw jan sum amuyaskasmati. Yaqhip

wayn tawaqunakaxa jupanakpachaw sinti jisk�achasipxi.Janis khitis jupamp

¨ı˜n munkaspa ukat janis kun parlt�a

˜n-

sa yatkaspa ukham amuyasipxi. Jumax ukham amuyass-ta ukhaxa, juk�ampwa mayni wayn tawaqunakatxa jithiq-tasma.

Kamachasmasa: kunsa luran yatta uk amuyt�asina-maxa (2 Corintios11:6). Kunjam jaq

¨ıtasa ukat kunsa lura

˜n

yatta ukanak aka chiqar qillqt�as¨ıta. ı ..................................

..................................................................................................

..................................................................................................

Jumax jupanakarjak’achasismawa

Sapakiw jikxatasta, ¿kamachiristsa? 87

Chiqpachansa taqiniw pantjasir¨ıtanxa, ukat wali aski-

rakiwa kuna tuqit ch�amachasi˜nasas wakisi uk yatisi

˜naxa

(1Corintios10:12). Ukampis janiw pantjasi˜n mayakti yatk-

taxa. Kunanaksa lura˜n yatta uk amtasipun

¨ıta ukhaxa, ja-

niw juman payachasi˜nax utjkaniti ukat janirakiw juma

pachpas jisk�achask¨atati.

˘ 2) Axsarayasinaw utjaspa. Wal parlt�a˜n munasktaxa,

ukampis kunapachatix parlt�a˜n

horasax purini ukhaxa, janiwkamsa

˜ns yatktati. Elisa sat 19

marani tawaqux akham siwa:“Axsarayasikipuntwa. Cristia-no tantach

¨awinakan wal parl-

t�apki uka jilat kullakanakar u˜n-

jasax wal musph¨arta, kunattix

janiw nayax jupanakjam parl-t�irjam

¨akti” sasa. Inas jumax

uka tawaqjam jikxatasiraksta, ukat axsarayasikipunismachukham amuyasiraksta.

Kamachasmasa: mayninakax kunjamasipkisa ukyatxatanama. Axsarayasir

¨ıstaxa jan sint llakisimti: ja-

niw wakiskiti taqit sipansa wali wal parlt�ir tuku˜namaxa.

Maynimpiw parla˜n qalltasma. Jorgex akham siwa: “Kunja-

mak¨ısktasa, irnaq

¨awiman walik

¨ıstati sas jiskt�a

˜nax juk�amp

sum u˜nt�a

˜nwa yanapt�iristamxa” sasa.

‘‘ Tama taypinxa ma kullakaw nayan amigajanwal munana, ukampis janiw nayax yaqkayat-ti.Ukat ma qhawqha tiempotwa uka kullakarsum unt�ta, ukhakiw jan amuyt�asirıtajat am-tasiskta. Nayat 25 mara jilakchisa, jichhaxmayni amiganakajjam wali munat amigaja-puniwa.

’’(Marıa)

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IR LIBRONJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR LIBRON

8 UKAT 14 YATICH¨

AWINAKAP U˜

NXAT¨

ATA8 UKAT 14 YATICH¨

AWINAKAP U˜

NXAT¨

ATA88 Wayn tawaqunakataki

Moisesas Jeremiasasukat Timoteos m

¨a juk’

axsarapxir¨ınwa siw Bi-

bliaxa (´

Exodo 3:11, 13;4:1, 10; Jerem

´ıas 1:6-8;

1 Timoteo 4:12; 2 Timo-teo 1:6-8).

¿YATIY¨

ATATI??

Akham lurasmaxa: jan mita masinakamampikix parl-kamti. Biblian qillqatarjamaxa, janiw taqinix mita masina-kapat amigonakanipk

¨anti, jan ukasti walja maranakatwa

apasipx¨ana, sa

˜n

¨ani, Rut warmimpi Noemimpi, Davitam-

pi Jonatanampi ukat Timoteomp Pablompi (Rut 1:16, 17;1Samuel 18:1; 1Corintios 4:17). Amta

˜namapuniwa, parl-

t�asax janiw sapamaki parla˜nam

¨akiti, maynix arst�araki

˜na-

pawa. Ist�at¨a

˜nwa taqinis munapxi. Ukaw wal yanapt�

¨atam-

xa, kunattix janiw parla˜nanxa sapamakix p�iqt�k

¨atati.

Kawk¨ıri jil

¨ır jaqinakar u

˜nt�a

˜ns munasma uk aka chiqar

qillqt�as¨ıta. ı ...........................................................................

..................................................................................................

Jupanakamp parlt�a˜nax wali ask

¨ıspawa, maynimpikis

parlt�ma. Walja cristiano jilat kullakanakasat amigoniy¨ata

ukhaxa, janiw sapakix jikxatask¨atati (1 Pedro 2:17).

˘ 3) Jan suma chuymamp unjana. Taqinir arsutapampchuym ust�ayiri ukat jisk�achiri, ¿ukham wali wal tukur ja-qir u

˜nt�tati? Jan ukaxa, arsutaparjam luraya

˜n muniri ukat

jan jupar ist�a˜n munapki ukanakar jisk�achiri, ¿ukham sinti

suma jaqir tukur u˜nt�tati? (Eclesiast

´es 7:16.) Chiqpachan-

sa, ukham jaqimpi chikachasi˜nxa janiw munkpach

¨atati.

Ukampis ¿janit jumax ukhamtukkpach

¨ata? Bibliax akham

siwa: “Pisi amuyt�anix sint par-li” ukat “wali parla

˜nanxa jucha

lura˜nawa utji” sasa (Eclesias-

t´es10:14; Proverbios10:19).

Kamachasmasa: mayni-nakax kunjamsa jikxata-sipxpacha ukwa amuyt�a-nama (1 Pedro 3:8). Janisayjumax jupanakjam amuyksta-xa, paciencian

¨ı˜namawa, sapa

Sapakiw jikxatasta, ¿kamachiristsa? 89

Kunapachat¨ı parlaskta

ukhax jan jank’ak parla˜n

tukuykamti. Amuyt’a˜nata-

ki, maynitix “kunjamakisdomingox pasawayta” sa-sin jiskt’iristam ukhaxa,janiw “waliki” sasin sa

˜na-

mak¨ıkiti. Jan ukasti kuna-

naks lurta ukwa sumqhana

˜ncht’a

˜nama ukat ju-

parus jiskt’a˜namarakiwa.

AKHAM LURASMAXA �

mayniw chuymapatjam arsunisipkani. Kunanaksa kik-pa amuyapxtaxa ukanakat parlt�ma. Ukat jumax mayjaamuysta ukat uk qhana

˜ncha

˜namax wakischi ukhaxa, suma

arunakampi ukat wali amuyump arst�ma.Kunjam arunakamp parlat

¨a

˜nsa munta ukham parla-

rakma. Bibliax akham sasaw iwxi: “Taqi kunsa amuk lurap-xam jan jumanak pura ch�axwasa” (Filipenses 2:14). Sapakutis jiskhisi

˜na munasksta, mayninakatsa larusisksta, jan

wali arunakampis tuqisksta ukat wali wal tukt�asin mayni-nakar jisk�achasksta ukhaxa, janiw khitis jumar jak�achas-k

¨atamti. Ukampis ‘parlatanakamax sumapun

¨ıni ukat jan

khitirus coler churirjam parlk¨ata’ ukhaxa, janiw jumat ji-

thiqtapkaniti (Colosenses 4:6).

¿Khitimpis amigoskaksnati?Jan mayninakan jithiqtapxa

˜napatakix kunas yanapt�i-

ristamxa uk akan liyt�awaypach¨atawa. Ukampis amuyt�a-

=“Khitit¨ı chura

˜n yatki ukaw juk’amp katuqi.”

(Proverbios 11:25)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Akaw nayr¨ır jan walt’awijaxa:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Jan aynacht’anatakix akanak luran amta:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

sir¨ı˜namawa: kunattix janiw taqinin

amigop¨akasmati. Suma jaqinaka-

rus yaqhipanakax u˜nisipxaniwa

sasaw Jesusax s¨ana (Juan 15:19).

Ukhamasti, janiw wakiskiti taqi-nir munkir jan munkir amigopta-ya

˜naxa.Ukham

¨akipansa, taqinimpis sum apasi

˜natak

ch�amachasma, ukampis janiw jupanak laykux Diosan ya-tich

¨awinakap p�akinta

˜nam

¨akiti. Bibliax qillqask

¨ana uka

tiemponakanxa, Samuel sat waynax Diosar kusisiya˜natak

ch�amachasi˜nwa amt

¨ana. ¿Amtapar phuq

¨anti? “Sarnaqa-

tapasti [Jehov´a] Tatitutakisa, jaqinakatakisa askirak

¨ınwa”

(1Samuel 2:26). Jumatix ch�amacht�as¨ıtaxa, Samueljama-

rakiw jikxatas¨ıta.

JUTIR YATICH¨

AWI Wali munat amigomax akatjamat janwalpun u

˜njxiristam ukhaxa, ¿kamachasmasa?

Juk’ampi yatxata˜

natakix ak¨ır DVD

ntarakisma: Los j´ovenes preguntan...

¿C´omo conseguir amigos verdaderos?,

akax pusi tunka arunakat sipansa jilaarunakaruw wakichasi

Sapakiw jikxatasta, ¿kamachiristsa? 91

˘ Yaqhip cristianonakaxa, ¿kunatsasapak jikxatasipxi?

˘ Jan juma pachpa janwali u

˜njasi

˜namatakixa, ¿kunanaksa

lurasma?

˘ M¨a sullkan

¨ısma ukhax jan sapak

jikxatasi˜napatakixa, ¿kuns sasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

WALI suma amigonakarus ukax pasarakikiwa. Jan jaljta-saw jichh

¨urux sarnaqapxi, ukampis qharurux janiw ni u

˜n-

katasi˜nsa munapkiti. ¿Kunjamatsa suma amigonakax

ukham jan walt�ayasi˜nanakarux akatjamat puripxi?

10

¿Kunjamarak amigojaxukham luritanisti?

“Kerryx amigajanwa ukat janiw autonıkanti, ukatwanayax irnaqawi tukuyasax sapuru aptir sarirıta.Ukam-pis tiempompix irnaqiripakiristsa ukham amuyasta.

”Telefonot parlasisa jan ukax celularat qillqasisaw au-torux mantaniri. Janipuniw yuspart�asinapas utjirıkiti,ukat janiw gasolina alanatakis yanapt’xitanti. Parlata-pas jan walikamakıxanwa. Ma kutixa, ukham aguanta-taj laykuxa, naya pachpatakiw colert�asta.

”Ma uruxa suma arunakampiw ‘janiw aptir jutxamati’sasin sista.Ukatxa janiw jawsanxituti, ukhaw sumpachamuyasxta: automp apnaqayasin laykukiw nayamp sar-naqirıtayna. ¡Walpun chuymx ust�ayitu!” (Nancy)

˘ Kunapachatix Jeremy waynitun amigopax jaya markar(niya 1600 km) sarawayxatayna ukhawa taqi kunas mayj-t�awayxatayna. “Sarawayxasinxa, janipuniw jawsankituti,ukaw wal chuym ust�ayitu” siwa.

˘ Dorisax amigapampix niya phisqa maraw amig¨apx

¨ana,

ukampis janiw nayrjam¨ax

¨anti. “Mayj mayjak

¨ıx

¨anwa, ukat

llakisiyirjamaw parlarak¨ınsa. Chuym ust�ayiri arunakam-

piw parlit¨ana ukat nayatakix wali ask

¨ıki uka contraw par-

larakir¨ına. Ukat kunapachatix uka tuqit parlapxta ukha-

xa, nayax taqit sipansa wal yatir yatiris tukkirista ukat janwali amig

¨akiristsa ukham situ. Ukatxa, ‘jan wali amt

¨awina-

kamampiw p�iqir apantitasma’ sasin situ, ¡ukaw juk�ampichuym ust�ayitu!” siw Dorisaxa.

˘ Glorian amigapax m¨a urukiw jan jupamp parla

˜n mun-

xataynati, kamachpach¨ans ukx janiw yatk

¨anti. “Qalltat-

pachwa sum apasipxay¨ata. Yamas kullakajjam

¨atawa sa-

saw sit¨ana. Akatjamatwa, jan nayamp parla

˜n munx

¨anti,

jan nayamp jikisi˜natakix kunayman parlir

¨ına” sarakiw Glo-

riaxa.˘ Danielampi Laurampixa m

¨a waynxatwa jachjtaya-

sipxatayna. “Danielax sum yatisk¨ana jupamp nayan

93

mistutajxa, ukampis yatkasinwa telefonot wali jaya ju-pamp parliri. Ukhamatwa m

¨a urux jan walt�

¨awin u

˜njasi-

wayta: wali munat amigajax u˜nt�atajampiw sarawayxi, ukat

chachaj¨akasap

¨ana ukas jaytjawayxituwa” siw Lauraxa.

¿Kunatsa?Taqiniw pantjasir

¨ıtanxa, ukhamasti amigomax kun ar-

susas kun lurasas kunapachas chuyma ust�ayakiristam-wa. Jumax ukham khitirus chuyma ust�ayarakir

¨ıpach

¨atawa

(Eclesiast´es7:22). Ema sat m

¨a tawaqitax siwa: “Janiw khi-

tis chiqap jaq¨ıktanti. Awisax amigonakasarux chuymsa us-

t�aysnawa” sasa. May kuna jan walt�ayasi˜nas utjaspa ukha-

xa, m¨a juk�a parlt�asax askichasiwayxakispawa.

Ukampis awisax janiw jachjayasisakix jaljtapkiti. Janukasti, jan pachp amtan

¨ıxapxatap laykuw jayarst�a-

yasxapxi. Amta˜namawa, sapa maratjam-wa kunt

¨ı munkay

¨ata ukax

mayjt�aski ukat amigona-kamanxa ukhamarakiwa.

Ukhamasti, amigomampjan nayrjam sum apasxstaxa,

¿kamachasmasa?

¿Askichapxasmati?Akatjamat wali munat pan-

talonam ch�iyt�asisma ukhaxa,

=“Kawkikamatix puedepkta ukakamax

taqinimpis jumanakax sumankapxam.”(Romanos 12:18)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Kunjamt¨ı isix ch’iyjat

¨akasinsa

ch’ukthapiskaspaxa,ukhamarakiw amigosampix

wasitamp sumankthapsna

¿kamachasmasa? ¿Jaqtxakismati? ¿Jan ukax ch�ukt�asis-macha? Kunjamaruxay ch�iyt�asiwaychi ukat qhawqha va-loranis jumatakix ukarjamaruw u

˜njxasma. Wali munat

¨achi

ukhaxa, ch�ukthapi˜nwa yant�

¨ata. Kunapachat

¨ı m

¨a amigom-

pi jan walt�ayasi˜nax utjki ukhax niya ukhamarakiwa. Kuna-

xay pasawaychi ukat uka amigomax wali munatati janichaukarjamaw amtawayx

¨ata askicha

˜nsa jan ukax janisa.�

Amigomax kun arsusinsa jan ukax kun lurasinsa walchuym ust�ayiristam sa

˜n

¨ani. Inas Salmo 4:4 qillqatarjam lu-

ras askichsna: “Axsarthapipxam, jan [...] juch lurapxamti,iki

˜namansti taqpach chuymamp amuythapisipxam” siwa.

Ukhamasti, jan¨ır amigomar jaytjkasaxa sumwa amuykip-

t�asi˜nama. ¿Jan wali amtampiti amigomax arspacha jan

ukax lurpacha? Payachasstaxa, suma chuymampis lu-raskaspa ukham amuyma. Waljakutis pampachasmawa, kunattix“munasi

˜nasti walja juchanakwa

perdonaraki” (1 Pedro 4:8).Ukat janit jumax m

¨a juk�a ju-

chanirak¨ıkta, ukwa lup�i

˜namara-

ki. Amuyt�a˜nataki: amigomar ja-

niw ars¨utati sasin kuns awist�sta

� Awisax yaqhip amigonakaruxa jaytanuk-xa

˜naw wakisispa. Sa

˜n

¨ani, yaqhipanakax ja-

niw cristianjam sarnaqxapxiti (1 Corintios5:11; 15:33).

‘‘ Jakawijan qhipar jitt�irista ukhaxa,janiw amigonakajarux jan pantjasinapmaykiristti. Juparux wali sum ist�irista ukatpantjasitanakapat unch�ukiskanat sipansayanapt�iristwa. Jichhax yatxtwa, janwalt�awinakar atipjasaw ma amigompixwali sum apastanxa.

’’(Keenon)

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 8 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 8 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA95

Suma amigonakaxa, ja-niw amigopatxa taqikun yatxata

˜n munapki-

ti, jan ukastirespetasipxiwa (Prover-bios 25:17). Ukampisakhitit

¨ı taqi lur

¨awinaka-

par mitisiski ukaxa,janiw amigopampixsum apasxapxaspati.

¿YATIY¨

ATATI? ?

ukhaxa, ¿janit jumax awist�irjamax juchan¨ıkarakta? Jan

ukaxa, ¿kunatsa amigomax jumat larusispaxa? Jumaw janparla

˜nanak jan amuyt�asis parlatatasm

¨anxa (Proverbios

15:2.) Jichhax jiskt�asma: “Amigojamp respetayasi˜najataki-

xa, ¿kunjam¨axa

˜najasa?” sasa.

“¿Janit uka tuqit parlt�ksna?”Janipun kamacha

˜njam

¨axaspa ukhaxa, ¿kamachasma-

sa? Amigomamp parla˜naw wakisispa. Ukampis janiw cole-

rat¨askta ukhax parla

˜nam

¨akiti. Bibliax akham siwa: “M

¨aki

colerasir jaqix nuwasi˜nanakwa utjayi; khititix llamp�u chuy-

man¨ıki ukasti, pachparuwa ch�ujtayi” sasa (Proverbios

15:18). Ukhamasti colerasi˜n pasxipanwa parla

˜nama.

Kunapachatix amigomamp parlir sar¨ata ukhaxa, amta-

punim janiw “˜nanqhat

˜nanqha” kutt�aya

˜nam

¨akiti (Romanos

12:17). Kunatsa jan pachp¨axi uk qhanstayiri ukat sumank-

thapiriw sartaxa, uk janiw arma˜nam

¨akiti (Salmo 34:14).

Kunatsa chuym ust’ayitu sasin ma amigojampparla ukhaxa, akham sasaw parlan qallta...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Amigojatakit¨ı wali colerataskstxa, jupamp

sumankthapinatakiw parlt’a. Ukatakixa...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

97

Lidiax jichha bautisat cristian¨akch

¨ınsa, jupaw nayraqat

ap´

ostol Pablorusa ukat yaqha jilat kullakanakarus qurpach-t’ir

¨ına ukat khuyapt’ayir

¨ına (Hechos16:14, 15). Ukham khu-

yapt’ayasir¨ısaw, jupax uka chiqa chuyman cristianonakam-

pix sum apaspach¨ana. Ukat kunapachat

¨ı ap

´ostol Pablox

Silasamp carcelat mistxapx¨an ukhaxa, ¿kawkirus sarapxpa-

ch¨anxa? Lidian utaparuw sarapx

¨ana (Hechos16:40).

¿Jumasti? ¿Kunjamt¨ı Lidiax lurki ukham lurarakismati?

¿Kunjamslurasma uk yattati? Juk’at juk’atwa qalltasma.Tantach

¨awir sarasaxa taqi jilat kullakanakampis parla

˜nam

¨a-

kaspa ukham janiw amuyasi˜

nam¨akiti. Jan ukasti, sapa tan-

tach¨awinwa m

¨a jilatampikis jan ukax m

¨a kullakampikis

parlt’anatakix ch’amachasi˜

nama. Jan kuna tuqit parla˜

nsyatk

¨ata ukhaxa, jiskt’am jan ukax juma pachpatwa kuns

parlt’asmaxa. Ist’irınamawa. Tiempompix taqinimpiw sumparlt’asxasma. Chiqpachansa, taqiniw suma chuymampiukat munasi

˜namp ist’at

¨a

˜n muntanxa (Proverbios16:24).

Lidiax wali munasiri ukat khuyapt’ayasir¨ıtapatxa, wali suma

amigonakan¨ınwa. Jumat

¨ı jupjam lurasmaxa, ukham suma

amigonakanirak¨ısmawa.

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

Lidia

Chuymatpachwa qhan parla˜na-

ma. Akham sasaw qalltasma:“Jaya tiempow amigjam sar-naqtanxa, ukampis janiw pach-p

¨axiti, ¿janit uka tuqit parlt�ks-

na?” sasa. Kunatsa jan walt�aya-si

˜nax utjawayi uk yatisaxa, sum

parljxapxa˜namatakiw yanapt�

¨a-

tamxa. Ukampis amigomax jan parla˜n munkani ukhaxa,

sumankthapi˜n yant�atam laykuxa janiw jumax llakisx

¨atati.

Tukuyxa˜nataki, ‘yaqhip amigonakax jank�akis apanu-

kuschixa’, ukampis ‘jilat sipansa suma amigox utjapunini-wa’ (Proverbios 18:24). Wali amigonak taypinxa m

¨a juk�a

kuna jan walt�¨awinakas utjapuniwa. Ukampis ukhaman jik-

xatas¨ıta ukhaxa, sumankthapi

˜natakiw ch�amachas

¨ıta. Kuna

jan walt�¨aw utjipansa askicha

˜nar uchas

¨ıta ukhaxa, suma

amuyt�asiri wayn¨atamwa jan ukax suma amuyt�asiri tawa-

q¨utamwa u

˜nacht�ay

¨ata.

JUTIR YATICH¨

AWI Yatiqir masinakamatxa yaqhipanakaxwalja horanakaw Internetat parlasisipki. ¿Kunats ukanparla

˜n wal munapxpacha?

98 Wayn tawaqunakataki

Jan¨ır kuna jan walinak

amuykasaxa, nayraqatxakunt

¨ı amigomax siski

ukwa ist’a˜nama (Prover-

bios 18:13).

AKHAM LURASMAXA�

˘ ¿P¨a amigorux kunanakas jan walt’aykaspa?

˘ M¨a amigomas chuym ust’ayiristam ukham

sa˜n

¨ani. ¿Kuna jan walt’

¨awinakats ukhamak

armt’asisma? ¿Kuna jan walt’¨awits jupamp

parla˜nax wakisispa?

˘ ¿M¨a amigomp jan walt’ayasisax kuns yatiqasma?

˘ Amigomamp chuym jan ust’ayasi˜natakixa,

¿kunanaks lurasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

¿NAYR¨IR jiskt’

¨awirux kamstasa? ¿Jikist�asin parlt�a

˜nat si-

pansa, Internetat parlt�a˜nti jil munta? Janiw jumak

¨ıktati.

Walja wayn tawaqunakaw Internet taypi amigonak jikxatap-xi. Elena tawaqux akham siwa: “Wali khusapuniwa. Inter-netnamxa taqi markan jakasir jaqinakaruw u

˜nt�asma, jan

Internet¨akaspaxa janiw jupanakar u

˜nt�ksnati” sasa. Tammy

sat 19 marani tawaqux Internet tuqit akham sarakiwa: “In-ternetnamxa, kunjam jaqit u

˜nt�ayasi

˜nsa munta ukxa naya

kikpaw sista. Jikisisin parlt�ta ukax janiw ukham¨akiti: kunat-

tix jan jupanakjam¨akstaxa, janiw kamacha

˜njam

¨axisa”.

Qalltankki uka jiskt�anakat parlt�aska˜n

¨ani. ¿Pay

¨ıri ukat

kims¨ıri jiskt�

¨awinakarux kamstasa? Jilat kullakanakamam-

pi parlt�a˜nat sipansa, yatiqir masinakamampit wal parl-

t�a˜n munstaxa, jan llakisimti. Jasmine sat 18 marani ta-

waqux akham siwa: “Kunanaktix jumax pasaskta ukanak

11

Internetat amigjikxata

˜nasti,

¿kuna jan walirakisti?¿Kunjamsa mayninakamp

parlt�asin munta?

ıO Jikist�asa

O Telefonota

O Internetata

¿Jumatakix khitinakampparlt�anas wali askixa?

O Yatiqir masinakamampiO Familiamampi

O Jilat kullakanakampi

¿Kawkinsa parlt�asin walmuntaxa?

O Yatiqan utanaO UtamanaO Cristiano tantachawinakana

99

pasirinakax yatiqa˜n utanwa utji. Ukatwa jupanakamp

¨ıska

˜n

muntaxa” sasa.Ukhamasti, yatiqir masinakamamp Internetat parlt�a

˜nax

walik¨ıskiwa. Tammy tawaqux walja kutiw Internetat parl-

t�ir¨ıta siwa: “Taqiniw Internetankapxiri, ukat janiw qhipara

˜n

munir¨ıkti” sasa.� Natalie sat 20 marani tawaqux amigona-

kapampi parlasi˜natakixa Internetan m

¨a chiq u

˜nstayatayna.

“Yatxat¨awinakax nayrar sartaskakiwa. Sapa kutitjamwa ju-

k�ampi parlt�asi˜nanakax u

˜nstaski. Mayax Internetawa, uka

taypnam parlasi˜nax khusawa” siw Natalie tawaquxa.

Jan walt�¨

awinakar puri˜

naw utjaspa uk amuyt�as¨ıtawa

Yaqhipanakatakix Internetnam amigonak jikxata˜nax

janiw ch�am¨akiti. “Jikist�asin parlt�a

˜nanxa axsarayasi

˜naw

utji, ukampis Internetnam parlt�a˜nax janiw ukham

¨akiti” siw

Nataliexa. Tammy tawaqux ukhamwa saraki: “Internetaxnayjam axsaririnakatakix wali khusawa. Kams

¨atas ukxa

amuyt�asisaw sasma”.Ukampis jan walt�

¨awinakax utjarakiwa. Uka jan walt�

¨awi-

nakar mantaskakisax jan amuyt�asiri jaqjamaw lursna. ¿Waliaxsarka

˜n lugaranak nayras ch�uqantat muytir sarasmati?

Niya ukhamarakiwa, janiw khitis Internetan jan amuyt�a-sisax jan wali lugaranakar mantkaspati.

Amuyt�a˜nataki, ¿kunatsa

Internetan amigo jikxata˜nax

jan ask¨ıki? Elenaxa, jan sum

u˜nt�k

¨ana uka jaqinakampiw

wal Internetat parlt�a˜n munir

¨ı-

na, jupax akham siwa: “Janphinq�an jaqinakampiw Inter-netan jikisisma”. Ukat “awisaxjaniw sumsa parlt�ktati ukhawa,

� Yatiqir masinakampi amigon¨ı˜natxa 17

yatich¨awinwa juk�amp parlasiskani.

100 Wayn tawaqunakataki

Jan wali amtan jaqina-kaxa, jumat m

¨a juk’a

yatisakiw jikxatiristam-xa, ukhamasti janiwInternetnamxa sutim-sa, yatiqa

˜n utaman

sutipsa, telefonomannumeropsa chura

˜na-

m¨akiti.

¿YATIY¨

ATATI??

jan walinak parlta˜n qalltapxi, awisax akham jiskt�anak jisk-

t�asipxi: ¿virgen¨asktati?, ¿lakamp lurir

¨ıtati? ukham axtaska-

˜nanakamp sasipxi. ¡Yaqhipanakax yamas chacha warmi ik-thapi

˜n tuqit parla

˜n

¨ani sasaw sapxi!”.

Inas jumax akham sischisma: “Nayax u˜nt�atanakampi-

kiw Internetnam parlta” sasa. Ukham¨akchi ukhasa, amuy-

t�asi˜namawa. Julietax siwa: “Wali munat amigom

¨askchisa,

janiw walja horanak uka amigomampix sinti parla˜nam

¨akiti,

ukham imillamp yuqallampi parla˜nax janiw ask

¨ıkiti. Walja

tiempo maynimp parlasma ukhaxa, juk�amp juk�amp u˜nt�asi-

˜naw utjaspa ukatxa jan parla

˜nanakwa parlxapxasma.”

‘Jan qhan parlirinaka’Jan wali jaqinakampi chikachasi

˜nax kunatsa jan wal

¨ıki

ukxa sumwa David reyix yat¨ına. M

¨a kutix akham sasaw qill-

q¨ana: “Janiw k�ari jaqinakampix qunt�askti, janirakiw ch�ux

˜na

chuyman [jan ukax jan qhan parlir] jaqinakampis chika-chaskti” (Salmo 26:4).

¿Davitax sisk¨ana ukham jaqinakamp Internetan jikisir

¨ı-

tati? ¿Kunatsa Internetankirinakatxa yaqhipanakax ‘janqhan parlapkpacha’?ı ...............................

....................................

.....................................

¿Nayratch’uqantasiwayasinjan wali lugaranakarsarasmati? Ukhamastijaniraki Internetanxajan wali lugaranakaruxmantamti

¿Jumax ‘qhanti parlaskarakta’? Inas jumax Abigailjamluraskaraksta, akham sasaw arsusi: “Jupanakamp parlt�a-˜natakix jupanakjam jaqiruw tukur

¨ıta” sasa.

Leonorax niya ukhamarakiw k�arisiritayna, ukampismayja tuqita. Jupax siwa: “Mayni tamankir yuqallampiw qill-qasipxir

¨ıta. M

¨a qhawqha tiempotxa, qhawqsa munasipxta

ukwa sasxapxay¨ata. Awk taykanakax computador jak�a pa-

sapx¨ıri ukhax jan katjayasi

˜natakix jank�akiw chhaqtayir

¨ıta.

Janiw amuyapxir¨ıkpach

¨anti, ¿kamisarak13 marani imill wa-

wasti 14 marani yuqallampistimunasi

˜nanakat parlask

¨asti?”

Akanak amuyt�asi˜

namaxaChiqpachansa, Internetax

wal yanapt�asi. Kunayman ma-rani walja jaqinakawa amigona-kapampix Internetnam parla-sipxi. Jumax ukham Internetarmantir

¨ısta ukhaxa, ¿Kunanak

tuqitsa amuyt�asi˜nama? Yaqhi-

panakax akanakawa.˘ Qhawqha tiempos Internetankta uk amuyt�asinama-

wa. Janiw wali ask¨ıki ukanak Internet laykux apanuku

˜na-

m¨akiti, sa

˜n

¨ani, yaqhipanakax janiw sum ikipkiti. “Yatiqir

masinakajatxa, yaqhipanakax kimsa qhantati horaskamawInternetankapxta sasaw sapxi” siw Brian sat m

¨a waynituxa

(Efesios 5:15, 16).˘ Unt�at jaqinakampikiw parlanama jan ukax khitisa

uk sum yatsta ukhakiw jupamp parlanama. Juk�a amuy-

=“Janiw k’ari jaqinakampix qunt’askti,

janirakiw ch’ux˜na chuyman [jan ukax jan

qhan parlir] jaqinakampis chikachaskti.”(Salmo 26:4)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

102 Wayn tawaqunakataki

Kunapachat¨ı

Internetan kuns lurasktaukhaxa, ¿jank’akixaytiempox pasixa? Ukha-masti, qhawqha tiemposukank

¨ata uk amuyt’asim

ukat uka horat jan pasja-simti. Wakischi ukhaxrelojumarus alarmaucharakismawa.

AKHAM LURASMAXA�

t�asir wayn tawaqunakar jikxata˜natakixa,

˜nanqha amtan

walja jaqinakaw Internetan thaqhasipki (Romanos16:18).˘ Internetnam qullqi tuqit parlanatsa, walpun amuya-

sipxata. Khit¨ıtasa kawkins jakasta uk jan

¨ır sum qillqant-

kasawa, amuyt�asi˜nama. Jan ukasti, qullqi apaqayasi

˜naruw

purisma... jan ukax juk�amp jan waliruw purisma (Mateo10:16).

˘ Amigonakamar janır kuna foto apaykasina, jiskt�a-sim fotomanxa Diosan luqtiripjam apsuyatati (Tito 2:7, 8).

˘ Unjasipkasmasa akankaskaspasa ukhamwa parla-nama. Sum parlkasin jan walinak parla

˜n utjawayxaspa

ukhaxa, jank�akiw parla˜n tukuyxa

˜nama (Efesios 5:3, 4).

‘‘ Jan unt�kta uka jaqinakan correonakapsaukat jan parlanax wakiski uka jaqinakancorreonakapsa janipuniw lista de contactossatakis ukarux qillqxatirıkti.

’’(Julieta)

Ma semananxa akha horanakakiwInternetankaxa:.........................................

¿Kunjamsa uk phuqirista?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Jan unt’atampi Internetnam parlat amuyaskaukhaxa, akanak lura:

................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

˘ Internetan kunsa luraskta ukxa, janipun imantkam-ti. Awk taykamar ‘jan qhan parlksta ukaxa’, ¿kunatsaimanttaxa? Kari sat m

¨a tawaqitax akham siwa: “Mamaja-

rux qhanwa awista. Kunsa Internetan luraskta uksa u˜na-

chayaraktwa” sasa (Hebreos13:18).

“Suyt�a˜

nax wali askipuniwa”Amigonakan

¨ı˜n muna

˜nax walik

¨ıskiwa. Jaqinakax amigo-

nakamp jakasiritak lurat¨awa (G

´enesis 2:18). Ukhamasti

amigonakan¨ı˜n muna

˜naxa, chuymamampun utji. Ukampis

amuyt�asisaw ajlli˜nama uk janipuniw armasi

˜nam

¨akiti.

Jumatix Diosan Arupan iwxanakaparjam sarnaq¨ata

ukhaxa, wali suma amigonak jikxat¨ata. Kunjamtix15 mara-

ni m¨a tawaqitax sisk

¨ana ukhama, jupax siwa: “Jehov

´a Dio-

sar munasiri ukhamaraki jumar munasir amigonakar jikxa-ta

˜nax janiw facil

¨akiti. Ukampis jikxatxta ukhaw amuyasxta,

suyt�a˜nax wali askipuniwa” sasa.

JUTIR YATICH¨

AWI Kunjamt¨ı parlatasax mayninakar chuyma

ust’aykaspxa, ukat sipansa jaqxat parlasi˜

nax espadampischhuquntksna ukamp sasiwa. ¿Kunjamats uk chhaqtayxsna?

104 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Jikisisin parla˜nat sipansa, kuna

askinaksa Internetnam parlasax u˜njta?

¿Ukat kuna jan walinaksa u˜njarakta?

˘ Yaqha jaqjam Internetnamu

˜nt’ayasi

˜naxa, ¿kunatsa jan

ch’am¨akpacha?

˘ Qhawqha tiempos Internetankk¨ata uk

amuyt’asi˜namatakixa, ¿kuns lurasma?

˘ ¿Kunapachanakas Internetnamparla

˜nax wakisispa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

12

¿Kunatsa mayninakxatparlasi

˜nax jan wal

¨ıki?

“Ma kutix ma fiestaruw sarta, ukat ma yuqallampiwikintasitayna sasinwa qhipurux taqin parlapxana.¡¿Kamisaraki ukham k�arinak parlxapxanisti?!”(Linda)

“Awisaxa, ‘uka imillampiw unt�asinatak mistusipki’ukham arunak ist�asta, janiw ni uka imillarus unt�kti.Jan sum yatisaw ukhamanak parlapxi, chiqatijanicha uksa janiw jiskt�asipkiti.” (Miguel)

Kunapachat¨ı jaqxat

parliriru ist’kta ukhaxa,jumax yanapiriparuwtukuraktaxa, kunattixjuk’ampparla

˜napatakiw

yanapt’asktaxa.

¿YATIY¨

ATATI??

MAYNIX yaqxat taqpach siw s¨awinakar ist�aspa ukhaxa,

maynin jak¨awipax novel

¨akaspa ukhamwa amuyaspa. Am-

bera sat 19 marani tawaqux siwa: “Usuriwa, walja kutiwwawa apsuyasi, droganakampiw qulljasi ukat droganak alji,ukhamanakwa nayat parlapxatayna. Janiw kamacht�a

˜nja-

m¨axisa. Janipuniw akch�as amuykti, kunatsa ukhamanak

parlapxpacha”.Maynix u

˜nisi

˜natxa, jan kun lakapamp arsusaw jumar

jan wali jaqit u˜nt�ayiristamxa, uksti Internetata ukat celula-

ratwa luraspa. M¨a qhawqha limt�

¨awimpikiw wali yatxata

˜n

munir jaqinakarux jan wali cuentonak jumxat puriyaspaxa.Ukat Internetanxa, jan wali jaqit u

˜nt�aya

˜nataki lugaranakaw

utji. Kunjam jaqisa maynixa uka tuqit qillqatanakaw Inter-netan utji (blogs), ukanxa ancha k�arinakapuniw qillqat

¨axi,

janiw khitis nayaw uk lurta siskaspati.Ukhamaxa, ¿janipunit khititsa parla

˜n

¨akaspa?

¿Mayninakxat parlasksnati?Ukham

¨apachati janicha uk chimpt�

¨ata:

Maynxat parlanax janiw walıkiti.ıO Janiw ukhamakiti O Ukhamawa

¿Kamsasmasa? Paypachaw wal¨ıskaspa. Kawkjan parl-

t�asiskasasa yaqhanakatxa arsupuntanwa, ukax walik¨ıs-

kiwa. Ukat Bibliaxa, “kunatix mayninakataki ask¨ıki” uk

thaqhapxam siwa, m¨a arunxa,

cristianonakarux mayninakatllakisipxam sasaw iwxi (Fili-penses2:4). Chiqasa, ukampixjaniw jaqinakan ch�axwapar mi-tisipxam jak

¨awipat wal yatxa-

tapxam sa˜n munkiti (1 Pedro

4:15). Ukampis mayninakampparlt�asapuniw mayninakatxayattanxa; ukhamatwa khitis ja-

106 Wayn tawaqunakataki

qichasxi khitis wawan¨ıxi uksa yatiraktanxa. Qhan sa

˜n

¨ani:

jupat llakistwa saraksna, ukat janirak jupat m¨a juk�sa arsks-

nasa, ¿ukax waliskaspati?Ukampis ukham parla

˜nanakaxa, siw s

¨awiptxaspawa.

Sa˜n

¨ani, “Pedrompi Anampix sum sarnaqapxaspa” sasin

maynix saspa ukhaxa, mayninakax “Pedrox Anampiw siwa”sasaw parlxapxaspa. “Kuna jan walirakisti” sakismawa,ukampis Pedrompiru Anampiru jiskt�am jupanakax kam-sapxak

¨ıtamsa...

Julia sat18 marani tawaqurux siw s¨awinakax wal t�aqhi-

siyatayna. “Yatista ukhaxa, walpun colert�asta, janich khi-tirus atinisi

˜n

¨axaspa ukham lup�ta” siwa. Jane sat 19 ma-

rani tawaqurux niya ukhamarakiw pasatayna: “Khitimpiwsasatix parlapkatayna, uka yuqallarux janiw jak�achasxtsa.Ukampis mayninakan juchapat ukham lura

˜nax janiw wal

¨ı-

k¨anti, kunattix amigoj

¨anwa. Khitimp parlt�ipansa maynina-

kax jank�akiw kunsa parlxapxi ukax janiw wal¨ıkiti”.

Ukhamanak utjipanxa yaqha tuqitwa parlxa˜

namaUkhamaxa, ¿yaqxat maynir awist�a

˜n munsta ukhax ka-

machasmasa? Uk qhana˜ncha

˜natakixa, jumax auto apna-

qir¨ıkasmas ukham sa

˜n

¨ani. Walja carronak thakin sarasip-

kaspa ukat akatjamat kun pasipan maysa tuqir jithiqa˜naxa

jan ukax mayni auton pasa˜napatak jithiqa

˜nax wakischispa,

jan ukax auto sayt�aya˜namas wakischispa ukhaxa, ¿kama-

ch¨atasa? Jumatix kuna jan walt�

¨awis utji uk sum amuy

¨ata

ukhaxa, jank�akiw kuns lur¨ata.

‘‘ Jan wali parlatajat yatisisinxa, nayanukaruw qhananchayasir jutatayna, ukanwayatiqawayta. Janiw kunat ukham lursmasanjamakansa. Jamasat parlaskanat sipansaqhan sanaw juk�amp askixa, ukamuyawayta.

’’(Paula)

¿Kunatsa mayninakxat parlasi˜nax jan wal

¨ıki? 107

Ukhamarakiw m¨a

parlt�¨awinx pasaspa.

Jaqxat ‘jan walinak’parla

˜nax juti ukhaxa,

qhan maynix amuyas-pa. Ukhaxa jank�akiwyaqha tuqit parla

˜nax

wakisispa. Jan ukasti,maynin sutipwa q�a

˜nuchs-

naxa. Miguel sat waynax siwa: “M¨a

kutixa, ‘uka tawaqux yuqallanakaku

˜nch�ukiski’ sasjamaw arsta, ukat ju-

pax arsutajat yatisitayna. Kunjamtix juta-sin parlawaykitu ukx janipuniw armk

¨ati. Walpun chuy-

ma ust�aypach¨atxa. Uka tuqit sum aruskipxapxta, ukampis

ukham˜nanqhachatajatxa walpun arrepentista, jan walipu-

niw jikxatasta.”Ukhamasti, qhanawa, arunakasax jan walinwa maynir

u˜njasiyaspa. Bibliax akham siwa: “Utjapuniwa parlatana-

kapampi mayniru usuchjirixa” sasa, m¨a arunxa, parlata-

nakasax m¨a espadampjamaw

usuchjaspa (Proverbios12:18).Ukhamasti, jan

¨ır arskasax sum

amuyt�asi˜namawa. Chiqpa-

chansa, ukham suma parlt�as¨ı-

wiru tukuyxa˜nax ch�amak

¨ıs-

pawa. Carolina sat 17 maranitawaqux akham siwa: “Janiwmaynix siw s

¨aw arunak ist�asax

Jaqxat k’arinak parla˜

naxa, m¨

aespadjam

¨aspawa, maynirux jan

walinwa u˜

njasiysna

108 Wayn tawaqunakataki

Maynit¨ı jaqxat parla

˜n

qalltstam ukhaxa,akham sasmawa: “Janiwjupat parla

˜n munkti,

yamas jan akankkipanxajanipuniw parlkiristti”sasa.

AKHAM LURASMAXA�

Yaqha urut¨ı ukham jaqit parlasin munka ukhaxa...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Nayxat jan walinak parlasir ist’as¨ı ukhaxa, ak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

parlatata˜nap

¨akiti. Khitis uk satayna uk jan sum yatisaxa,

k�arinakwa parlaskaspa” sasa. Ukham payachassta ukhaxa,ap

´ostol Pablon aka iwxaparuw ist�a

˜nama: “Samarat jaka-

˜naru munapxam, jumanakan lur

¨awinakamat lup�isipxam”

siwa (1Tesalonicenses 4:11).Ukhamasti, ¿kunjamatsa mayninakan jak

¨awipar jan mi-

tisisax jupanakat llakissna? Khitit parlt�a˜n munsta ukha-

xa, akanakwa jiskt�asi˜nama: “¿Ukham

¨askapunit janicha?

¿Kuna amtampis uk parlta? ¿Jan wali jaqitti u˜nt�apxitas-

pa?” sasa. Chiqpachansa, mayninakxat parlasiri jaqit u˜nt�a-

yasi˜naxa, k�arintat jaqit sipansa juk�amp jan waliwa.

Jumat jan wal parlapxaspa ukhaxa, ¿kamachasmasa?Eclesiast

´es 7:9 qillqatax siwa: “Jan colera

˜nampi ati-

payasimti” sasa. Ukhamasti, kuna jan walt¨awitsa janiw ju-

k�amp jach�aptaya˜nam

¨akiti. Kunjamt

¨ı Bibliax siskixa, “jan

ist�amti taqi kuntix parlapki ukanakxa [...]. Walja kuti-wa jumax mayninakxata jan wali parl[arak]taxa, uksti jumapachpawa sum yatistaxa” (Eclesiast

´es7:21, 22).

Chiqpachansa, k�arix k�arikipuniwa. Ukampis jumat¨ı sin-

ti colert�asisma ukhaxa, juk�amp jan walinwa u˜njasisma. Re-

nata tawaqjam lura˜naw ask

¨ıspa, jupax akham siwa: “Nayat

ukham parlasax walsay chuym ust�ayapkchituxa, janiw par-latanakapar y

¨aqkti. Ukham parlkasax m

¨a qhawqha tiempot

yaqhanak jichh parlxapxani”.�Tukuyxa

˜nataki: ukhamax khiti tuqit jan wali parla

˜n qall-

tapxani ukhaxa, amuyasi˜namawa, yaqha tuqitwa parlxa-

˜nama. Ukat juma contra jan wali arunak ist�as

¨ıta ukhaxa,

jan y¨aqamti, jan juk�amp jach�ar tukuyamti. Kunjam jaq

¨ıtas

ukxa sarnaq¨awimamp u

˜nacht�ayma (1 Pedro 2:12). Ukha-

matwa taqinimpis sum apas¨ıta ukat Jehov

´a Diosan nayra-

qatapansa suma jaqit u˜nt�atarakiy

¨atawa.

� Awisaxa, uka k�arinak u˜nstayirimpi parla

˜naw wakisispa, ukampis wali sum

amuyt�asisa. Awisax janiw ni parla˜nas wakiskaniti, kunattix “munasi

˜nasti walja ju-

chanakwa perdonaraki” (1 Pedro 4:8).

=“Khititix amuyt’ampi juk’a aruki parlki ukaxa,

jupa pachpawa imasiskani, ukampiskhitit

¨ı jan amuyt’asa sinti parlki ukaxa,

jupa pachparakiwa jan walt’a˜naru puri.”

(Proverbios 13:3)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

110 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunapachas maynxat parla˜nax

wakisispa?

˘ ¿Jumxat jan walinak parlir ist’ir¨ıtati?

¿Kunsa jumax ukat yatiqta?

˘ ¿Kunatsa yaqhxat parla˜nax jan wali jaqit

u˜nt’ayiristamxa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

¿Amigomamp jichhaki jan walt’awinkatam amtastati?Ukhamachi ukax qhanancht�ma.

Jan walt’awinkayata ukhax aka qillqat liyt�asamana ukhaxa,¿mayjti amuyasmana? ¿Kunslurasmana?

amuyt’awinakama3AMIGONAKA

ı

111

“Yatiqa˜n utant

¨ı aguantaway

¨axa, taqi yant�anakaruw

saykat¨axa.” ¿Ukham lup�ir

¨ıtati? Chiqpachans ukham

¨as-

pawa. Kunattix yatiqa˜n utanwa, amuy tuqitsa, Diosar

yupaycha˜n tuqitsa, jank�akit aynacht’tanxa janicha uksa

yant�apxistu. ¿Yatiqir masinakaman jan wali amuyuna-kapamp jan apt�ayasisa suma yatich

¨awi katuqa

˜n mu-

nasmati? 13-17 yatichawinakanwa suma iwxt�anakjikxat

¨ata.

4 YATIQA˜

NANAKAMPIYATIQIR MASINAKAMPI

Kuna asignaturan suma nota apsunatakixa,¿wal ch�amachasinamat wakisi?

ıO JısaO Janiwa

¿Yatiqan utan qallasit jikxatasirıtati? O JısaO Janiwa

¿Yatiqir masinakamjam jan walinak luranmunirıtati?

O JısaO Janiwa

112

13

¿Kunjamatsajuk’amp

yatxatiristxa?

A CH’UMI ch�umi (selva) manqhankkasmasa ukhamamuyt�a

˜n

¨ani. Jach�a quqanakan wali alintat

¨atap laykux janiw

lupis sum purjankiti ukat janiw sarta˜njam

¨akisa. Ukampis

akatjamat amuyt�asta, ‘machetempiw misturista’ sasa.Walja yatiqirinakawa ch�umi ch�uminsa jikxatasipkaspa

ukham amuyasipxi. Kunattixa, jurn¨alpachaw yatiqa

˜n utan

jist�antat¨asipki ukat utanakapar kutt�xasax arumkamarakiw

yatxatasipki. ¿Ukhamti jumax jikxatasirakta? ¿Kuna asigna-turas jan ukax kuna materias jumatak wali ch�amaxa? Uk akachiqar qillqt�as

¨ıta.

ı ..................................................................................................

Uka asignaturatakix ch�amachasi˜namaw sasinxa awk

taykamasa yatichirinakamasa walja kutiw sapxpach¨atamxa.

Janiw coleraya˜n laykux sapktamti, jan ukasti ch�amacht�asi-

˜namatakiw sapxtamxa. Janiw yatxatirjam

¨akti sasin amuya-

sisksta ukhaxa, aka iwxt�anakaw “ch�umi ch�umit” mistu˜n ya-

napt�iristamxa:˘ Asignaturanakxa suma chuymampiwa unjanama.

Kuna asignatura jan wakiskirit u˜njsta ukhaxa, juk�amp ch�a-

m¨aniw yatxata

˜naxa. Kunatakis ask

¨ıni uk amuyt�a

˜namawa.

Ap´ostol Pablox akham sasaw s

¨ana: “Uraq qhullirisa, trigo

jawq�surisa cosecha apthapirisa katuqa˜n laykuwa irnaqixa”

sasa (1Corintios9:10).Yapuchirix wali sum achuya

˜natakix wal ch�amachasi.

Ukampis jumax ch�amachasi-tam laykuxa, ¿kuns apthapis-ma? Inas jan uk sum amuyksta.Ukatwa yaqhip asignaturanakyatxata

˜narux jan ch�amachas-

kasmati. Janis yaqhipanakaxyatxata

˜nax wakiskaspa ukham-

wa amuyasma. Ukampis ku-nayman tuqit yatxata

˜naxa, taqi

kun u˜nt�a

˜nwa yanapt�

¨atamxa.

¿Kunjamatsa juk’amp yatxatiristxa? 115

Jumat¨ı suma notanak

apsusi˜natak jan walinak

lurask¨ata ukhaxa, jan

wali jaqitwa u˜nt’ayas

¨ıta

ukat janiw kuns yatiqk¨a-

tati. Ukatxa Diosampsum apasi

˜nwa apt’asi-

rak¨ıta (Proverbios 11:1).

¿YATIY¨

ATATI? ?

Ukhamatwataqi kastajaqinakampis jan axsa-

rasax parlt�¨ata, kunjamt

¨ı

Pablox lurk¨an ukhama,

taqi kasta jaqinakat parla-sax jupax akham s

¨an-

wa: “Jupanakjamaw tuk-ta” sasa (1Corintios9:22).Ukhamaraki sum yatxat

¨a-

ta ukhaxa, sum amuyt�a˜n-

wa yats¨uta ukat ukax jut

¨ırin wali ask

¨ıniwa.

˘ Jan juma pachpat payachasimti. Yatiqa˜n utar sara-

saxa, kun lura˜nsa khust�ayasmaxa ukanakwa yatxatas-

maxa. M¨a kutixa, ap

´ostol Pablox akham sasaw Timoteorux

s¨ana: “Jakatatayxam kuna chur

¨awtix Diosax churktam

[ukxa]” sasa (2 Timoteo 1:6). Chiqpachansa, Timoteoruxtama taypin irnaqa

˜napatakiw m

¨a lur

¨aw churapx

¨ana. Uk

sum phuqa˜natakix ‘jakatataya

˜nap

¨anwa’, m

¨a arunxa, ‘Dio-

sax churkatayna’ uk phuqa˜natakiw ch�amachasi

˜nap

¨ana.

Jan ukax Diosan chur¨awipxa apt�asap

¨anwa. Jumax yatiqa

˜n

utan suma notanak apsu˜natakixa janiw kuna ‘chur

¨aws’ Dio-

sat katuqktati. Ukampis juma pachpax kunayman lura˜nwa

yattaxa. Yatiqa˜n utar sara

˜naxa yatitanakamar juk�amp yat-

xata˜natakiw yanapt�iristamxa, ukat yaqhanakamp yatiqara-

kismaxa.Ukhamasti, ch�amachasiskakim nayrar sartask

¨atawa, jan

aynacht�irjam amuyasimti. Jan wali amuyu jut¨atam ukhaxa,

Ch’umi ch’uminkksnasukham

¨aspaw yatiqa

˜n

utanka˜

naxa. Ukampisnayrar mistu

˜natak

ch’amacht’as¨ıta ukhaxa,mist

¨utawa

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 18 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 18 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA116 Wayn tawaqunakataki

kunatix ask¨ıki uk lup�i

˜naruw uchasi

˜nama. Ukhamwa ap

´ostol

Pablox lur¨ana. Kunapachat

¨ı jaqinakax Pablon parlatanaka-

pat contra parlapx¨ana ukhaxa, akham sasaw s

¨ana: “Parlata-

xax inas jan sum¨akchiti ukampis yatitanakaxax janiw ukha-

m¨akiti” sasa (2 Corintios10:10; 11:6). Pablox kuns jan sum

yatk¨ana ukat kuns sum yat

¨ına ukxa sum amuyas

¨ına.

¿Jumasti? ¿Kunsa sum lura˜n yattaxa uk juma pachpat

yatistati? ¿Jan ukax jan yatirjamakich amuyastaxa? ¿Khiti-rus atinista, janit jupar jiskt�asi

˜nax wak

¨ıkaspa? Kunanaksa

sum yatta ukat kunjamsa askinak apsusma ukxa jupaw sa-rak

¨ıtamxa.

˘ Yatiqanatakix sum wakt�ayasinama ukat ukaruw ya-tintanama. Yatxatanataki ch�amachasi

˜n

¨ani ukhakipu-

niw yatiqsnaxa, janiw yatiqa˜nar

uchasi˜natxa qhispksnati. Yatxa-

tasax janiw jumakix t�aqhisktati,jan ukasti waljanitakix ukhamch�amarakikiwa. Ukampis yat-xa

˜natakix ch�amachasiskaki

˜na-

wa. Ukham lur¨ata ukhax inas

yatxata˜nxa wal munxch

¨ıta.

Yatxata˜natakixa, nayraqat

tiempo apst�asi˜namawa. Yati-

qa˜n utar saraskstaxa, jan arma-

simti, jumatakix yatxata˜naw ju-

k�amp wakiskirixa. Ukhamara-ki ‘laru

˜n horasasa’, thuqnaqt�a

˜n

‘‘ Wayn tawaq masinakajax kamachapxisa ukanakunjta.Yatiqan utar sarkasatix jan sum yatiqanaruchasipkchixa, janirakiw tama taypinsa yatiqa-narux uchasipkaspati.Yatiqan jan munirinakaxa,Bibliat yatxatanatakix ukhamarakiw t�aqhisip-xani, janiw kusisin jikxatapkaniti.

’’(Silvia)

¿Kunjamatsa juk’amp yatxatiristxa? 117

Kunapachat¨ı yatxatk

¨ata

ukhaxa, nayraqat taq-pachwa sum u

˜nxata

˜na-

ma. Ukxarux kunat¨ı

p’iqi˜nch

¨awin u

˜nstki ukar-

jamaw jiskt’asi˜

nama.Ukat liyt’kasax jiskt’ana-kan qhana

˜nch

¨awipwa

thaqta˜nama. Tukuya

˜na-

takisti, kunt¨ı liyt’kta uk

amtasmat janich ukwayant’a

˜nama.

AKHAM LURASMAXA �

horasasa utjiw siw Bibliaxa (Eclesiast´es 3:1, 4; 11:9). Ukha-

masti, mayni wayn tawaqunakjamax k�uchirt�asi˜n muna

˜nax

ask¨ıskiwa.� Ukampis Eclesiast

´es 11:4 qillqatan iwxanakap

amtasi˜namaxa: “Thayar u

˜nch�ukirixa, janiw yapuchkaniti,

ukhamarak qinayar u˜nch�ukirisa, janiw achunak apthapka-

niti” siwa. ¿Ukax kamsa˜nsa muni? K�uchirt�asi

˜nat sipansa

yatxata˜naw juk�amp wakiskirixa. Ukampis jan sint llakisimti,

wakicht�as¨ıta ukhaxa, taqi kunatakiw tiempox utjaskani.

¿Utatak lura˜

nanak churanipkistu ukasti?¿Lura

˜natak churanipktam uka lur

¨awinakxa janit lura

˜n

munxta? Inas Francia markankiri Sandrine sat17marani ta-waqjam jikxatasir

¨ısta, jupax akham siwa: “Kuna asignaturat

¨ı

yatxata˜nax wakisi ukxa, sapa arumaw paya jan ukax kim-

sa horanak yatxata˜najaxa, ukat sabadosa domingosa

� Tiempon¨ıskasax kunsa lurasma ukanakat yatxata

˜natakixa 8 jalja u

˜nxatt�

¨ata.

=“Thayar u

˜nch’ukirixa, janiw yapuchkaniti,

ukhamarak qinayar u˜nch’ukirisa, janiw

achunak apthapkaniti.” (Eclesiast´

es 11:4)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

����������� examenanxa akha nota apsun munta:

..........................................................................................................................

Ukhamasti, juk’amp yatxataskakinatakixakanak lura.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

¿Kunjamatsa juk’amp yatxatiristxa? 119

Kawkhans sum yatxatasma. Utanx ch’u-juk

¨ı˜napawa ukat wakischini ukhaxa, m

¨a

mesanwa yatxatarakisma. Jan televisi´on

naktaykamti ni musicanaks isch’ukkamti.

Kuns nayraqat lura˜

nama. Yatxata˜namaw

wali wakiskirixa, ukhamaxa jan¨ır televisi

´on

naktaykasaw tareanakam tukuya˜natakix

ch’amacht’asi˜nama.

Jan tareanak qhipataki jaytkamti. Kuna-naksa lur

¨ata ukxa wali sumwa wakiyasi

˜na-

ma ukat ukarjamaw phuqa˜nama.

Sumwa wakicht’asi˜

nama. Kuna lur¨awi-

naksa escuelan mayipxtam ukxa, m¨a pape-

laruw qillqt’asi˜nama. Kuns nayraqat lur

¨ata

ukat qhawqha tiempons lur¨ata, ukat lura

˜n

tukuy¨ata ukhaxa, rayt’xa

˜namawa.

Awisax samart’a˜

namawa. Qarjatjam amu-yassta ukhaxa, m

¨a juk’a samart’a

˜namawa,

ukatxa jank’akirakiw taream lurxa˜nama.

Yatitamxa u˜

nacht’ayasmawa. Suma yati-qirix janiw kunt

¨ı yatki ukak u

˜nacht’aykiti,

jan ukasti ch’amachasisinwa yatiqatapxau

˜nacht’ayi. Ukhamasti... ¡jan ch’am laq’xta-

yasimti! Ch’amachasiskakim suma nota-nakwa apsus

¨ıta.

ukhamaraki” sasa. Inas yaqha markanakanxa juk�amp tiem-po yatxata

˜nar uchasipxarakchi. Jumax ukham jikxatassta

ukhaxa, ¿kamachasmasa? 119 janankki uka iwxanakarjamlurma.

Nayrar sartaskakmaDios tuqit yatxata

˜napatakix Pablox akham sasaw Timo-

teorux iwx¨ana: “Ukanak lup�im; uka lura

˜nanakar uchasim;

jilt¨awimax taqitaki qhanpacha

˜napataki” sasa (1Timoteo 4:

15, MT). Jumatix taqi chuyma yatxata˜nar uchas

¨ıta ukhaxa,

nayrar sartatamax qhan¨aniwa.

¿Qalltan kuna tuqitsa parlaskay¨atan uk amtasktati? Ju-

mat¨ı ch�umi ch�umi manqhan jark�antat u

˜njasisma ukha-

xa, kunaymanitwa mistuni˜natak ch�amachasismaxa, inas m

¨a

machetempi yanapt�aschisma. Yatxata˜natakix ukham lura-

rakma.Awk taykamana, yatichirimanawaykatat¨asinaynach-

t�aska˜nat sipansa, akan qhana

˜nchawayapksma uka yanap-

t�anakampi nayrar sarta˜nataki ch�amacht�asma. Nayrar sarta-

tam amuyas¨ıta ukhawa, ch�amachasitamatxa wal kusis

¨ıta.

JUTIR YATICH¨

AWI Yatiqa˜

n utan yatxata˜

nax ch’am¨

akchisa,ukampis jichhax ukan qallasipxaraktamwa. ¿Kamach

¨atasa?

120 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa yatxata˜natakix

ch’ama˜nchasi

˜nama?

˘ Jumatakixa, yatxata˜nasa ukat tareanak

lura˜nasa, ¿kuna horas wakisispa?

˘ Utamanxa, ¿kuna lugaras yatxata˜natakix

askixa?

˘ Kusist’¨awinakat sipansa yatxata

˜naw juk’amp

askixa, ¿ukatakix kuns lurasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

14

Qallasipxitaspa ukhaxa,¿kamachiristsa?

Ukhamat janich uk chimpt�ata:

1.Yatiqan utanxa, ¿aqhachasakitqallasipxtamxa?

ıO Jısa

O Janiwa

2. ¿Llamkt�asakipuniti maynirrespeto faltapxaspa?

O Jısa

O Janiwa

3. ¿Imillanakax qallasipxarakispati? O Jısa

O Janiwa

4.Qallasit unjassta jan ukax jan respetompparlapxstam llamkhapxstam ukhax janiw

kamachkasmasa, ¿ukhamat janicha?O Jısa

O Janiwa

WALJA wayn tawaqunakaw qallasit¨asinxa wal axsarayasip-

xi. Ryan sat waynax siwa: “Kawk¨ır carrottix yatiqa

˜n utar

sarapxir¨ıkta ukanxa, wali t�aqhisi

˜napun

¨ınwa: kunattix wal

sutichjapxir¨ıtu yamas awisax nuwjapxir

¨ıtu kunawa. Tun-

ka phisqan minutokis carronkapxchiy¨atxa nayatakix wi

˜na-

y¨akaspas ukhamir

¨ınwa” sasa. Yaqhipanakax jan respetomp

parlata ukat jan respetomp llamkhataw u˜njasipxaraki. Elsa

sat tawaqux siwa: “Wali u˜nt�ata m

¨a waynawa, m

¨a kutix m

¨a

chiqar jark�katasin jan respetomp llamkhanuqitu. Inamayawjan ukham llamkhistati sas jark�aqasiskta. Sawkasiskiristsaukham amuyitu” siwa.

Yaqhipanakax Internetanwa ukham qallasitax u˜njasipxa-

raki. ¿Jumar qallasipxir¨ıtamti? ¿Jan qallasiyasi

˜nataki ukha-

maraki jan respeto faltayasi˜natakixa yanapt�anakax utjpa-

chati? J¨ısa waljaw utji. Qalltan jikxataski uka jiskt�anakat

parlt�a˜n

¨ani ukhamat m

¨a juk�a qhana

˜ncht�a

˜n

¨ani.

1. Janiwa. Jilapartix˜nanqha arunakampiw qallasipxi.

Axsarayasa, sutichjasa, sawkasisa, chuym ust�ayir arunak ar-susa, taqi ukanakampiw maynirux t�aqhisiyapxi.

2. Janiwa. Jan ukasti awisax phinq�aska˜n arunakampiw

sapxaspa jan ukax jan arska˜n chistenakakwa parliristam-xa, jan ukax jan respetompiwu

˜nkatiristamxa.3. Jısa. Purapatwa qallasi-

˜nax utjaspa.

4.Janiwa.Jark�aqassnawa,uka tuqit jichhax parla

˜n

¨ani.

Qallasitax janiwkutkatasi

˜nam

¨akiti

Qallasitax kamach¨atas uk

u˜nja

˜n laykukiw awisax yaqhi-

pax qallasipxtamxa. Ukha-m

¨achi ukhax Bibliax akham

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 19 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 19 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA122 Wayn tawaqunakataki

Pandillankir yuqallanakjamjan ukax imillanakjam isis

¨ı-

ta ukhaxa, qallasitaw u˜nja-

sisma. Pandillankk¨ana uka

m¨a waynax akham sasaw

s¨ana: “Jan pandillajankka-

sina, mayniru pandillerjamisthapit sarnaqir u

˜njapxir

¨ıta

ukhaxa, wal arknaqapxir¨ı-

ta. Ukat jan n¨anakamp chik

sarnaqa˜n munatap laykuxa,

wal nuwjapxir¨ıta” sasa.

¿YATIY¨

ATATI??

sasaw iwxt�i: “Jan colerasi˜nampi atipayasimti” sasa (Ecle-

siast´es 7:9). ¿Kunatsa? Qallasitax kutkatasma ukhaxa,

juk�amps nin naktaykasma ukham¨aspawa, juk�amp jan wal-

t�¨awinakaruw mantasma (Romanos 12:17). Ukhamasti,

¿kunjamatsa jan kutkatasisax jark�aqasisma?Jan yaqamti. Sawkasi

˜n laykukiw qallasisipktamxa, jan

jank�ak colerasimti. Eliu sat m¨a waynaxa akham siwa: “Awi-

sanakax kuns parlasipkpan janiw y¨aqa

˜nas

¨akiti” sasa. Jan

colert�asitam u˜njasaxa, janiw qallasxapx

¨atamti.

Suma arumpiw parlanama. Kunjamt¨ı Bibliax siskixa:

“Suma arumpi kutt�aya˜naxa colera

˜nxa apaqiwa” sasa

(Proverbios 15:1). Ukhamax suma arunakampi parla-sax maynirus pacienciayasmawa, ukhamaraki, qallasir ja-qix coleraya

˜n laykuw uk lurtamxa, ukhamax jan colerask

¨a-

ta ukhaxa wali ask¨ıniwa. Chiqpachansa, juma contra say-

t�apxi ukhax paciencias¨ı˜nax ch�am

¨aspawa, ukampis ukax

wali askiwa. Proverbios 29:11 qillqatax siwa: “Jan amuy-t�an jaqix m

¨akiwa kunatsa colerasi, ukampis yati

˜nan ja-

qixa colerasi˜napxa m

¨akiwa apanuku” sasa. Ukham suma

arunakamp parlasasa jan co-lerasisasa, khusa amuyt�asir

¨ı-

tamwa u˜nacht�ayta. Ukam-

pis qallasktam uka jaqixa pa-yachasir chuyman

¨ıtapa, jan

kamacht�ir¨ıtapwa u

˜nacht�ayi.

Ukatwa Bibliax akham sis-pacha: “Paciencian

¨ı˜naw aski-

xa, jan axsarir jaqit sipansa;

‘‘ Nuwasinanak utjani uka tuqit yatxsta ukhaxa,jan saramti jan ukax utamar sarxma. Yaqhipana-kax kamachapxanis uk unch�ukiriw qhiparapxiukat jan walt�awinakan unjasipxi.

’’(Jairo)

Qallasipxitaspa ukhaxa, ¿kamachiristsa? 123

Yatiqir masimat¨ı, qallass-

tam axsaraystam ukhaxa,jan jupanakjam

¨amti, jan

ukasti qhana arunakampparlam jan jisk’achayasimtiukat sarxa

˜namawa. Qallasi-

sipkak¨ıtamxa, khitirut

¨ı wa-

kiski ukaruw yatiya˜nama.

AKHAM LURASMAXA �

markanakar katunta˜nat sipansa, juk�amp askiwa jiwasa

pachpa apnaqasi˜naxa” sasa (Proverbios16:32).

Jark�aqasinamawa. Awisanakax inamayaw paciencia-siskasmaxa, ukhamasti jithiqxa

˜namaw wakisispa. Ukata-

kix Proverbios 17:14 qillqatan jikxataski uka iwxar ist�a˜naw

ask¨ıspaxa. “Ch�axwa

˜nata jithiqta

˜nasti juk�ampi askiwa” siwa.

Nuwjirjam¨apxstam ukhax t�ijtxa

˜namawa. Janipun t�ijtxa

˜nja-

m¨akchi ukhaxa, kunjamatsa jark�aqasi

˜namawa.

Qallasıwit yatiyanamawa. Kunas pasasktam ukx awktaykamax yatipxa

˜napawa. Suma iwxt�anakwa churapxiris-

tamxa, inas profesorar awisa˜namatak iwxt�apxiristma. Jan

juk�amp jan walin u˜njasi

˜namatakix awk taykamamp profeso-

ramampiw sum amuyt�asina askichxapxani.Ukhamaxa: jumatix qallasirimar jan y

¨aqk

¨ata ukhaxa, ja-

niw qallasirimax atipk¨atamti. Ukhamasti qallasitax jan cole-

rasimti; aka yanapt�anak sawayapksma ukhamarjam lur¨ata.

Jan respetomp parlapxiristam jan ukax llamkha˜

nmunapxiristam ukhaxa, ¿kamachasmasa?

Jan respetat u˜njassta ukhaxa, chiqpachansa colert�a-

si˜njam

¨aspawa. Ukampis ¿kamachasmasa?

Aka iwxt�anakaw yanapt�iristamxa.

Qallasit¨

asin colerasi˜

naxa,juk’ampsa nin naktaykasmaukamp sas

¨ıspawa

Jan respetomp llamkhan munapxiristam ukhax qha-na arunakampiw parlanama. Jan payachasiyamti: sumaarunakamp “janiwa” sataxa, “iyaw” saskiw sasin sapxaspa,jan ukax “iyaw saniw” sasaw sapxaspa. Ukhamasti amuya-sipxa

˜napatakixa, qhanwa “¡janiw!” sa

˜namaxa (Mateo 5:37).

Phinq�asi˜nas utjaspawa, ukampis janiw larusisasa ni axsart�a-

sasa arsu˜nam

¨akiti, jan ukax jupanakax mayj amuyasipxas-

pa. Ukhamasti qhana arunakamp jan axsart�as arsma; ukawjark�aqasi

˜natakix yanapt�

¨atamxa.

Mayninakansa unjkata. Parlaskay¨atan uka Elsa sat ta-

waquxa ukham lur¨ana, “ ‘¡jan ukham llamkhch�ukistati!’ sa-

sax amigonakapan ist�kataw jach�at tuqitatta” siwa. ¿Ukatkamachpach

¨ansa? Elsax saskakiwa: “Taqpach amigona-

kapaw jupat larusipx¨ana. Ukat walja urunakaw nayar jan

Qallasipxitaspa ukhaxa, ¿kamachiristsa? 125

Jan khitirus larch’ukimti. Jan ukax janiw respetompi u˜n-

japk¨atamti. Bibliax akham siwa: “¿M

¨a jaqisti isipar nina apna-

qaspati jan nakhantayasisaxa?” sasa (Proverbios 6:27). Amta-sipunma: larxayasax ninampis anatkasma ukham

¨aspawa.

Khitimpis sarnaqaskta uk amuyasi˜

namawa. Khitina-kampit

¨ı sarnaqaskta jupanakarjamarakiw jumarux u

˜njapx

¨a-

tamxa. Carla sat tawaqux akham siwa: “Jumat¨ı jan respetaya-

sirinakampi jan ukax taqinimp u˜nt’

¨ata

˜n munirinakampi chika-

chas¨ıta ukhaxa, jupanakarjamarakiw u

˜njapx

¨atamxa” sasa

(1 Corintios 15:33).

Kunjamsa isista uk amuyasi˜

namawa. Jumat¨ı jan cris-

tianjam isis¨ıta ukhaxa, arxayasi

˜n ukat jan respetompi u

˜njaya-

si˜ns munkasma ukhamwa waynanakax amuyapxani. Ukat

ukhampun u˜njapx

¨atamxa (G

´alatas 6:7).

Diosan luqtirip¨

atwa sa˜

namawa. Janit¨ı uk sisk

¨ataxa,

kunt¨ı Bibliax siski uk janiw khitis respetatamxa yatipkaniti.

(Mateo 5:15, 16).

respetomp u˜

njayasi˜

natakix kunanaks janlura

˜nam

¨aki

jak�achasx¨anti, ukampis qhipatxa ‘pampachita’ sasaw situ,

yamas m¨a qhawqha tiempotxa, ukham maynix llamkhch�u-

ki˜n munit

¨ana ukhax arxatituwa”.

Parlatam jan yaqkchi ukhaxa, sarxanamawa. T�ijuka-mas t�ijtxam ukax wali ask

¨ıniwa. Jan t�ijtirjam

¨aksta ukhaxa,

sayt�asim ukax janiw juch¨akiti (Deuteronomio 22:25-27). M

¨a

cristiana kullakax akham siwa: “Kunapachatix m¨a yuqallax

katthapi˜n munitu ukhaxa, taqi ch�amajampipuniw ch�akunta-

wayta ukat t�ijtawayxta” sasa.Awist�asinamawa. Adrienne sat 16 marani tawaqux

akham siwa: “Janiw kamacha˜njam

¨ax

¨ansa, ukhamasti

awk taykajampiw parlapxta, kunattix suma amigot u˜nt�-

kay¨ata uka yuqallaw sintipun llamkhch�ukit

¨ana. Inama-

yaw “jan ukham luristati” sasktsa, ukham luraskak¨ınwa.

Inas anatasiskiristsa ukham jupax amuych¨ına”. Adriennex

= “Kawkikamatix puedepkta ukakamaxtaqinimpis jumanakax sumankapxam.”

(Romanos 12:18)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Maynit¨ı jan wali arunakamp sutichjitani

jan ukax qallasitani ukhaxa...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Jan walt’awinakar jan purinatakixa, akanak luranajawa:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

awk taykapan iwxt�ana-kaparjamaw lur

¨ana. Ju-

marux awk taykamaxyanapt�arakiristamwa.

Yatiqa˜n utan qalla-

sit u˜njasi

˜nasa ukhama-

raki jan respetomp par-lat

¨a

˜nasa, jan respetomp

llamkha˜n munat

¨a

˜nasa

janiw ukhamak¨ıkiti. Ukhamasti taqpach cristianonakaw jar-

k�aqasipxa˜napa, janiw m

¨a cristianos ukhamakix nuwaya-

si˜nap

¨akiti, ni sutichjayasi

˜nap

¨akisa; ukhamaraki jan respe-

tomp arxayatasa jan respetomp llamkha˜n munatasa jar-

k�aqasi˜napawa. Akan qhana

˜ncht�awayapksma ukhamarjam

luram ukhamatwa kuna jan walt�¨awinakarus sum saykat

¨ata.

Jan respetasirjaqinakarux qhana

arunakampiw sa˜

nama

JUTIR YATICH¨

AWI Masinakamax jan wali lura˜

n tuqiruwwiytapxiristamxa, ¿jupanakar jan axsarayasisa saykata

˜n

munasmati?

Qallasipxitaspa ukhaxa, ¿kamachiristsa? 127

˘ Jan juk’amp qallasiyasxa˜natakixa,

¿kunjamsa jan axsariri wayn¨atam

u˜nacht’ayasma?

˘ Jan respetomp u˜njatasa llamkch’ukitasa,

¿kamachasmasa?Ukhaman u

˜njasisma ukhax kuns lurasma

uka tuqinakat amuyt’ma.

˘ ¿Kunatsa jan respetomp parlatasallamkch’ukitasa jan ukhamak u

˜nja

˜nam

¨aki?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

TAQINIWA suma u˜njat

¨a

˜n muntanxa. Ukatwa maynirux ma-

sinakapax jan walin u˜njasiyaspaxa. Amuyt�a

˜nataki: awk tay-

kamatix cristianopxapunch¨ına ukhaxa, machjasi

˜natsa, jan

¨ır

casaraskasa wachuq jucha lura˜natsa yatichapxpach

¨atam-

wa (G´alatas 5:19-21). Ukampis ukp

¨ı jilapart yatiqir masi-

nakamax lurasipkixa ukat ukwa luraya˜n munapxaraktam-

xa. Ukampis ¿kunatsa ukham sarnaqapxpacha uk jiskt�a-sipxpachati? ¿Chuymaparjamat uk lurapxpacha? Janjawa.

15

Jan waliruw wiytapxitu,¿kamachiristsa?

“Yatiqir masinakajax taqi kun lurapxi: tabaco fumapxi,droganak apnaqapxi, yuqallanakax imillakamp sarna-qapxi ukhamaraki imillanakasa... Kuna jan wali lurana-nakarutı wiytapxtam ukanakx qalltan jan walitw unjtaxa,ukampis janiw tiempompix ‘janiw’ sanjamaxiti.” (Eva)

128 Wayn tawaqunakataki

Chiqpachansa, yatiqir masinakan wiytat¨asinwa ukham lura-

sipki. Iyaw sayasi˜n laykuwa, mayninakjam amuyxapxi. Ju-

maxa, ¿jupanakjamat amuyxarakta? ¿Jan ukax jan axsart�a-sach kunti yatkta uk arxatta?

M¨a kutixa Moisesan Aar

´on sat jilapawa, mayninakan jan

wali tuqir wiytat¨asax iyaw sas juch luratayna siw Bibliaxa.

Israelit masinakapaw m¨a dios luraya

˜natakix muyuntapx

¨ana

Exodo 32:1-4). ¿Kunjam jaqitsa parlasktan uk amuyt’tati?Amta

˜n

¨ani, Aaronawa fara

´on nayraqatan Diosan yatiy

¨awi-

nakapxa jan axsart�asa parl¨ana (

´Exodo7:1, 2, 16). Ukampis

israelit masinakapampix atipjayas¨ınwa. Amuyataxa, Egip-

tonkir wali muna˜nan jaqir saykata

˜nat sipansa, israelit masi-

nakapar saykata˜naw Aaronatakix juk�amp ch�am

¨apach

¨anxa.

¿Jumasti? ¿Chiqa yatich¨awinakat arxata

˜nax jumatak

ch�amati? Jan wali lura˜nar wiytataxa, jan axsarayasisa janiw

sa˜nti, ¿munasma? Jan paya-

chasimti: jumax saykatasmawa.Kunsa lur

¨ata ukwa nayraqat

amuyt�asi˜namaxa, ukaw wali as-

kixa. Aka pusi iwxt�anakaw ya-napt�

¨atamxa.

1. Kamachasipkis uk amu-yanama (Proverbios 22:3). Ku-napachas jan walt�

¨awinakax qall-

taspa ukax jilapart amuyasi˜nja-

m¨askiwa. Amuyt�a

˜nataki, yatiqir

masinakamatxa waljaniw fumt�a-sis jutapxaspa. ¿Jumar jak�acha-sisax kamachapxanisa? Cigarro

=“Suma yati

˜nan jaqinakamp chika

sarnaqirixa, suma yati˜nanirak

¨ıniwa; jan

amuyt’an jaqinakamp chika sarnaqiristi,jan walt’a

˜naruwa purirakini.” (Proverbios 13:20)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Jan waliruw wiytapxitu, ¿kamachiristsa? 129

Kunapachat¨ı yatiqa

˜n

utar sara˜n tukuyx

¨ata

ukhaxa, yatiqir masina-kamax juk’anikiw ju-mamp jikist’asasparlxapx

¨ani. Ukat ya-

qhipanakax janiw ni su-tims amtasxapxaniti.Ukampis familiamaxaukat chiqpachansaJehov

´a Diosasax juman

askimatxa llakisipunini-wa (Salmo 37:23-25).

¿YATIY¨

ATATI? ?

fumaya˜n munapx

¨atamxa. Nayra uk amuy

¨ata ukhaxa, ka-

mach¨atasa ukat kams

¨atasa ukatakix wakichat

¨ax

¨atawa.

2. Lup�inamawa (Hebreos 5:14). Taqinin lur¨awiparjam

lurasma ukhaxa, kunjamas qhiparux jikxatasismax ukwajiskt�asi

˜namaxa. Chiqasa, ukham lurasax masinakamampix

m¨a qhawqha tiempokis sum apasismawa. Ukampis ¿awk

taykam jak�ansa jan ukax cristiano masinakam jak�ansakunjamas jikxatas

¨ıta? Yatiqir masinakamar iyaw sa

˜n layku-

kiti, ¿Diosampi sum apasi˜n apt�

¨ata?

3. Amtanamawa (Deuteronomio 30:19). Jichh¨urupasa

qhar¨urupasa jan ukax yaqh

¨urupasa, taqiniw Diosar may-

nix luqtapuninit janich ukxa amta˜napa, ukhamaraki taqi-

niw amtataparjam kunsa iyaw sas katuqa˜napa. Joseyasa

Job chachasa Jesusasa sum amtapx¨ana, ukampis Cainam-

pi Esaumpi Judasampixa jan walirak amtapx¨ana. Jichhax

jumaruw wakt�tamxa, ¿kamach¨atasa?

4. Amtatamaruw luranama. Janiw sinti ch�am¨akiti.

Iyaw sas lurasax kunjamas u˜njasisma, jan iyawskasmaxa

kamacharakispasa uk sum lup�ikipxsta, ukat kamach¨atas uk

sum amtxaraksta ukhaxa, janiw amuyunakam arsu˜nax ch�a-

m¨akaniti. Amtatamarjam luratamax qhiparux wali ask

¨ıniwa

(Proverbios15:23). Jan sinti axsarayasimti, janiw wali jayaparla

˜nax wakiskiti. Janiw s

¨ata ukax walik

¨ıniwa. Janipuniw

iyaw sisk¨atati ukxa, akham arunakampirakiw sasma:

“Janiw uk luranatakix nayar jakhutatati.”“Janiw ukanak lurir

¨ıkti.”

“Kamachtamsa, ¿jan¨ırat

unt�kista?”Jank�akiw qhan arsu

˜nama.

Ukampisa tiempompix janiwjan walinakar wiytxapx

¨atamti.

¿Qallasipx¨atam ukhax kama-

ch¨atasa? Sa

˜n

¨ani, jan iyaw sa-

tam laykux “axsariri” sasin sap-

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 9 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 9 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA130 Wayn tawaqunakataki

Jichh¨urunakanxa

Diosan walja luqtirinaka-pax janipuniw Diosatjithiqtapkiti. Jumax sar-naq

¨awinakapat liyt’asm

ukhaxa, wal yanapt’iris-tamxa.

AKHAM LURASMAXA�

xiristam ukhaxa, ¿kamachasmasa? Ukham sasaw janwalinakar wiytapxarakiristamxa. Ukham sataxa, ¿kamsas-masa? uk aka kimsa tuqit u

˜nja

˜n

¨ani:

˘ Ukhamawsasmawa. Akham sasa: “Chiqas axsaraska-puntwa” sasa. Ukxaruw m

¨a qhawqha arunakamp kunatsa

jan lura˜n muntkta ukxa qhana

˜nchasma.

˘ Jan jiskhisimti. Yaqha tuqstaya˜namawa ukampis kun-

sa amuyta ukxa, qhanwa amuya˜napa.

˘ Lurktam uk lurarakma. Kunatsa jan munkta ukxaqhana

˜ncha

˜namawa ukat amuyt�asi

˜napatakiwa arxaya

˜na-

maraki. Akham sasmaxa: “Jumjam amuyt�asiri jaqix janiwukham lurkaspati” sasa.

‘‘ Niya taqiniw Jehova Diosan Qhananchiripataj ya-tipxi, ukat respetapxituwa. Kuna q�anunakat par-lan munapxi ukhaxa, akham sapxiri: ‘Mike, kuntıparlapxirıktxa uka tuqitwa jichhax parlapxaxa,sarxan munstax sarxasmawa...’ sasa.

’’(Mike)

(Chikatapax135 janan jikxatasi)

Jan wali luranatak wiytapxitani ukhaxa, akham jark’aqas¨ı:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Yatiqir masinakajat¨ı jan walinak luranatak wiytapxitani

ukhaxa, akanak lura:

................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

¿Kunjamsa yant’apxtamxa? Cigarro churapxitu.

¿Kawkins yant’apxiristamxa? Banonakana.

M¨a yatiqir masijat

¨ı akham sitaspaxa: “Aka mayaks fumt’amaya. ¿Axsartacha?”

ukhax akham sasaw qhan arsurista:

QHANA˜

NCHT’¨

AWI: Yatiqir masinakamat¨ı jan wali lura

˜natak wiytasipkak

¨ı-

tam ukhaxa, jank’akiw sarxa˜

nama. Ukan juk’amp tiempo qhiparaskak¨ı-

ta ukhaxa, jupanakax mu˜necoparjamaw jumar apnaqa

˜n munapx

¨atamxa.

Jichhax aka u˜nkatasinkir janaruw qillqt’asi

˜nama.

¿jan walir wiytatax kamachasmasa?

kamachasipkis uk amuya˜

nama

lup

’i˜na

maw

aa

mta

˜na

maw

aa

mta

ma

ruw

lura

˜na

ma

yan

t’¨aw

ina

ka

ukhamaw sasmawa jan jiskhisimti lurktam uk lurarakma

U ˜nacht’ ¨awi

¿Iyaw sirista ukhax kunaspasaspa?

Jehova Diosasa ukat awk tay-kajasa nayampix wali colera-taspawa. Amtasipuniristwa.Jut

¨ırin ukhaman unjasirista

ukhaxa, janiw sanax juk’ampch’amaxaniwa.

¿Janiw sirista ukhaxkamachapxitaspasa?

Inas sutichjapxchitaspa, phin-q’achapxchitaspa. Inas yaqhipyatiqir masinakajax jan parl-

xapxchitaniti, ukampis JehovaDiosaruw kusisiya ukat juk’amp

ch’amachataw jikxatasirak¨ı.

Jark’aqasipuniwa kunattixJehova Diosax ukanakxa unisi-wa ukat tabacox janirakiw cuer-

pojatakix wal¨ıkiti.

Iyaw sasin katuqas¨ı ukhaxa

jan wali luranataki wiytatax jansum jark’aqasir

¨ıtajwa unacht’a-

yaxa. Ukhamarusa, Jehova Dio-sampi sum apasinat sipansa

masinakajamp sum apasinas ju-k’amp wakiskir

¨ıkaspa ukhamwa

amuyapxani.

Nayaxjaniw sasinwa sarxa.

“J¨ısa, axsaraskapunt-

wa. Ukampisa janiwpulmonajan

canceran¨ın munkti.”

“Cigarrillomxajan nayampitukjasimti.”

“Jumjam amuyt’asirijaqix janiw ukham

lurkaspati.”

1

2

3

4

¿Kunjamsa yant’apxtamxa? ı ........................................................

¿Kawkins yant’apxiristamxa? ...........................................................

M¨a yatiqir masijat

¨ı akham sitaspaxa: ı...............................................

ukhax akham sasaw qhan arsurista:

Kams¨atas ukxa, m

¨a familiaramampi jan ukax khitimpit

¨ı sum apasta

jupamp yant’ma.

¿Jan walir wiytatax kamachasmasa?

kamachasipkis uk amuya˜

nama

lup

’i˜na

maw

aa

mta

˜na

maw

aa

mta

ma

ruw

lura

˜na

ma

yan

t’¨aw

ina

ka

ukhamaw sasmawa jan jiskhisimti lurktam uk lurarakma

Aka chiqfotocopi ¨ata

¿Iyaw sirista ukhax kunaspasaspa?

.............................................

.............................................

.............................................

¿Janiw sirista ukhaxkamachapxitaspasa?

.............................................

.............................................

.............................................

Jark’aqasipun¨ıwa

kunattix...

.............................................

.............................................

.............................................

Iyaw sasin katuqas¨ı

ukhaxa...

.............................................

.............................................

.............................................

Nayax...

.............................................

.............................................

.............................................

.............................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

1

2

3

4

133

Hanan´ıas, Misael ukat Azar

´ıas waynanakaxa,Babilonia ja-

k�an Dura sat uraqinkapx¨anwa. Jaqinakax qurit lurat diosaruw

alt�asipx¨ana, ukampis jupanakax sayt�at

¨asipkak

¨ınwa. Uka dio-

sar alt�asipxa˜napataki wiytatasipkchinsa ukat ‘m

¨a parintat

hornoruw jaquntat¨apx

¨at

¨a sasas reyix siskch

¨ınxa, janipuniw al-

t�asipk¨anti. Wali respetompiw Nabucodonosor reyirux “jani-

puniw kunampis Jehov´a Diosar luqta

˜natxa jithiqtayapkitas-

mati” sasin sapx¨ana (Daniel1:6; 3:17, 18).

Taqi kunat sipansa Jehov´a Diosar ist�a

˜nawa juk�amp wa-

kiskirixa, ukxa jupanakax yatipx¨anwa. Wawasipkana ukha-

wa Babilonia markaru apapxatayna. Diosan kamachinakapar-jam jan manq�a

˜n

¨ak

¨ana ukanakxa janiw manq�apk

¨anti, ukha-

matwa jupanakax taqi chuyma Jehov´a Diosar luqtatapxa

u˜nacht�ayapx

¨ana. Ukaw jupanakarux jut

¨ırin juk�amp jan wali

yant�¨awinakar saykata

˜natakix yanapt�ana (Daniel1:6-20). Ya-

tiqir masinakamax jan wal lura˜nataki wiytapx

¨atam ukhaxa,

¿Diosan kamachinakap phuqa˜natakix ukham wakicht�atarak

¨ı-

tati? Jumat¨ı waynitutpach taqi kunan Jehova Diosar taqi

chuyma ist�ata ukhaxa, juk�amp janwalt�awinakar saykata-˜natakix wakichat

¨ax

¨atawa (Proverbios 3:5, 6; Lucas16:10).

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

Kimsa hebreowaynanaka

Qallasiskak¨ıtam ukhaxa, sarxana-

mawa. Walja tiempo ukan qhipar¨a-

ta ukhaxa, juk�ampwa jan walirux wiy-tapx

¨atamxa. Sarxa

˜nam wakischini ukhasa

amta˜namawa, janiw atipayasktati. Kunat-

tix janiw maynin muna˜naparjam lurktati.

Inas jumat larusipxchispa, inas “ya-qhan arupar ist�asaw sarnaqta” sasin sapxi-ristma. Ukampis janiw ukham

¨akiti. Kunatsa

Diosan muna˜nap lura

˜nax wali askix uk juma

pachpaw amuyasi˜nama, ukwa Jehov

´a Dio-

sax muni (Romanos12:2). Janiw khitis mu-˜necjam maynin apnaq

¨ata

˜n munksnati (Ro-

manos 6:16.) Kunatix ask¨ıki ukx arxatapunma.

Chiqpachansa, jan walinak lura˜nar wiytat

¨a-

sinxa, jark�aqassnawa. Ukampis kunt¨ı munktax

uk sum jumax yatistaxa, ukhamasti amuyunakam qhana˜n-

cham ukat jan mayninakamp atipayasimti. Chiqasa, jumawkuns amta

˜namaxa (Josu

´e 24:15).

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Jamasatti jan walinak luraskta?¿Kunatsa awk taykamar sa

˜nax wakisispa?

Wayn tawaq masinakaman arupar ist’¨

ataxamu

˜nec

¨ukasma ukham apnaqapx

¨atamxa

(131janat juti)

Jan waliruw wiytapxitu, ¿kamachiristsa? 135

˘ Aka yatich¨awin u

˜nstki uka pusi iwxt’anakaxa,

¿kunjams yanapt’iristamxa?

˘ Masinakaman jan walinakar wiytatax iyaw sasmaukhaxa, ¿kunas pasaspa?

˘ Jan walinakar wiytapxiristam ukhaxa,¿kunjamanakatsa janiw sasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

16

Jamasatwajan walinak lurta,¿kamachiristsa?

ˇ Machjasina

ˇ Awk taykax jan wali tuqir wiytiritunt�ki uka jaqinakamp sarnaqana

ˇ Jan wali arunakan musicanakisch�ukina

ˇ Jan wali fiestanakar sarana

ˇ Jamasat ma yuqallamp mistuna janukax ma imillamp mistuna

ˇ Wachuq juch lurasipki jan ukaxnuwarasisipki uka peliculanakunch�ukina ukat ukham videojuegossatakis ukanak anatana

ˇ Jan wali arunak parlana

136 Wayn tawaqunakataki

AKA u˜nkatasin jikxataski uka lista liyt�ma. ¿Awk taykamar

jan yatiyasa ukanak lurir¨ıtati? Ukham

¨achi ukaxa, jan wal

¨ı-

tapxa amuyasiskpach¨atawa ukat inas chuymamaxa, m

¨a

arunxa, concienciamax janiw luratamax wal¨ıkiti sisstma

(Romanos2:15). Ukham¨akipansa, awk taykamar arsusma-

xa, kunjamakis jikxatasipxaspa uk amuyt�asax wal axsara-yaspach

¨ataxa. Inas jan arsusi

˜n munksta ukat inas akham

chuymamansaraksta “jan yatisax janiw llakisipkanisa” sasa.Ukampis p

¨a jak

¨awin

¨ıkasmas ukham sarnaqtaxa, ¿janit uk

amuyaskta? ¿Kunanakas ukhamar purt�asiypach¨atamxa?

Janiw sinti jark�at¨

n munktiJilsxasax “chachax awkipsa, taykapsa jaytxaniwa” siw

Bibliaxa (G´enesis2:24). Warminakas ukhamarakiwa. Ukha-

masti, wayn tawaqunakax jil¨ır

¨ıxa

˜nsa, jupanak pachpat amu-

yasxa˜nsa ukat amtxa

˜nsa munapxapuniwa. Ukatwa sinti jar-

k�at¨apkaspasa ukham amuyasax yaqhip wayn tawaqunakax

awkip taykap contrax sayt�apxi, kunattix awk taykax janiwjan amuyt�asisa lur

¨awinakxa luraykiti, janirakiw jan cristia-

nonakatakjam¨aki ukanaksa luraykiti.

Ukat yaqhip wayn tawaqunakax awkip taykapax sintiqhur

¨upkaspa ukham amuyapxaraki. Kim sat m

¨a tawaqitax

akham sasaw s¨ana: “Janipuniw m

¨a peliculsa u

˜ntayapkituti.

Ukat niya taqpach musicanak ist�a˜nwa jark�apxitu” sasa. Jan

wakiskipan jark�atjam amuyasisaxa, masinakapjam sarna-qa

˜n munapxi, kunattix jupanakax jan kunakiw sarnaqapxi.Mayninakamp iyawsat

¨a

˜n laykuw jamasat jan walinak

lurapxi ukwa Tammy sat tawaqux amuyt�ayarakistu. “Yati-qir masinakajjamarakiw jan wali arunak arsu

˜n qallttxa.

Ukhamatwa jupanakjam amuyasiy¨ata. Ukat fuma

˜n qalltta,

ukxarux macha˜naruw purirakta. Ukat jamasatwa yuqalla-

nakampi misturakta, kunattix awk taykajax sintiw jark�apxi-t¨ana, janiw u

˜nt�atan

¨ı˜najsa munapk

¨anti” siw Tammy sat ta-

waquxa.

Jamasatwa jan walinak lurta, ¿kamachiristsa? 137

Niya ukhamarakiw Pete sat wayniturux pasatayna, ju-pasti Jehov

´a Diosan Qhana

˜nchirinakapan yatich

¨awina-

kaparjam yatichat¨anwa. “Janiw nayat larusipxa

˜nap mun-

kay¨atti” siwa. ¿Kunarus ukham axsarayasi

˜napax apt�

¨anxa?

“Taqininsa wali u˜nt�at

¨a

˜nwa munay

¨ata, ukhamaxa, k�ari yu-

paych¨awinakan u

˜nstayat fiestanakanxa, regalo jan katuqa-

˜natakix kunaymanwa parliriy

¨ata” siwa. Qalltanxa jan wakis-

kirinak tuqitsa pantjch¨ınxa, ukampis tiempompix juk�amp

jach�a juchanakaruw purt�as¨ına.

Taqi kunas janiw imantat¨

akitiJan wali lur

¨awinakap imantasa sarnaqir jaqinakax nayra

pachanakatpachsa utjapunir¨ınwa. Bibliarjamax ukhamwa

yaqhip israelitanakax jan wali lur¨awinakapxa imxatapxir

¨ına.

Ukampis Isa´ıas profetax akham sasaw amuyasipxa

˜napata-

kix iwxir¨ına: “¡Ay, kunak

¨ıkani khitinakatix Tatitut imanta-

sipxi ukanakatakixa, jupanakax amt¨awinakap Tatitut

imantapxi, aruma ch�amakanakanwa˜nanqhanak lurapxara-

ki, sapxarakiwa: ‘Janiw khitis u˜njkistuti, janiw khitis amuyki-

ti’ sasa” (Isa´ıas 29:15). Jan wali luratanakapxa Jeho-

v´a Diosaw u

˜njask

¨ana ukat horasaparuw cuenta mayini taqi

ukanakwa israelitanakax janamuyasipk

¨anti.

Ukhamarakikiw jichh¨u-

runakanxa. Luratanakamxaawk taykamat imantkch

¨ıta-

sa, janiw Jehov´a Dios nayra-

qatat imantkasmati. “Janiwkunas Diosan luratanaka-patxa jupat imantaskaspa-ti, taqi kunaw qhanstayata,ukhamarak jist�arata khiti-rutix [cuenta] churka

˜n

¨ani

ukan nayraqatapanxa” siw

138 Wayn tawaqunakataki

Maynix juchan¨ıtapat amu-

yaskani ukhax wali ask¨ıspa-

wa, kunattix ukaw jan walilur

¨awinakapat kutt’ayaspa.

Ukampisa, maynit¨ı jan wali-

nak luraskakini ukhaxa,concienciaparuw jan wal-t’ayaspa. Ukat chuymana-kapax janiw kunsamuykxiti, parintat fierrom-pis naksut

¨akaspa ukham

¨a-

xiwa (1 Timoteo 4:2).

¿YATIY¨

ATATI??

Hebreos 4:13 qillqataxa. Ukhamasti, inamayaw luratana-kamxa imantaskasma. Inamayaw cristiano tantach

¨awina-

kanxa Dios chuymax tukusksna, juchax juchakipun¨ıniwa.

Chiqpachansa, khitinakatix Jehov´a Diosar ‘lakampik yu-

paychki’ uka jaqinakan chuymapax jayankit janich uk Jupaxsum yati (Marcos7:6).

Ukhamaraki, jamasat jan wal sarnaqasaxa Jehov´a Dio-

san chuymap ust�aytaxa, ¿uk amuyastati? “¿Kunjamata?¿Chuym ust�ayaristti?” sasin inas jiskt�assta. Chiqpachansa,llakisiyasmawa. Israelitanakat amuyt�a

˜n

¨ani: sapa kuti Dio-

san Leyinakap p�akintasaxa, “Israelan Qullanaparuw llakisi-yapx

¨ana” (Salmo 78:41). Ukhamasti, ‘chiqapar yatichasina

Tatitur iyawsa˜napatak suma uywat

¨apki’ uka wayn tawaqu-

nakax jan walinak jamasat lurapki ukhaxa, Jehov´a Diosax

wali llakitapuniw jikxataspacha (Efesios 6:4).

Jan ukham sarnaqxamtiJehov

´a Diosaru ukat awk taykamar respet u

˜nacht�aya

˜n

layku, ukhamaraki juma pachpa respetasitam laykuxa, ku-nanakt

¨ı jamasat lurkay

¨ata ukanakxa qhanstayxa

˜namawa.

Inas phinq�achat u˜njasch

¨ıta jan

ukax jan wali luratamat kun-sa katuqch

¨ıta (Hebreos12:11).

Sa˜n

¨ani, awk taykamax ukham

k�arisisa sarnaqatam laykuxa,inas mayanakanx jan confia-xapxch

¨ıtamti. Ukhamasti, ji-

chhax m¨a qhawqha tiem-

pox juk�amp jark�xapx¨atamxa.

=“Khititix juchap imantaskani ukaxa, janiwnayrar sarkaniti, ukampis khititix juchap

arsusisina jaytanukxani, ukastiperdonat

¨axaniwa.” (Proverbios 28:13)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Jamasatwa jan walinak lurta, ¿kamachiristsa? 139

Jan wali luratanakamaxwal

¨ıskaspas ukham jan

u˜njamti, janirak a

˜nchsa

jucha˜nchasimti. Amta-

sipunma, Jehov´a Diosax

juch pampacharakiwa(Salmo 86:5).

AKHAM LURASMAXA �

Ukampis taqi kunat sipansa, suma conciencian¨ı˜naw juk�amp

wakiskirixa. ¿Kunatsa ukham sistanxa?Amuyt�a

˜nataki, familiamampi paseyt�ir sarapxasma. Awk

taykamax janiw jayar sar¨atati sasin iwxapxiristma, ukampis

jan u˜njkataki jumax jaya chiqar saranukuwayxasma. Ukat

akatjamat ch�alla ch�allar jithintasma ukhaxa, ¿kamachasma-sa? ¿Yanapt�a mayi

˜nxa axsarayasismati? ¿“Jan kuns sis-

k¨ati, tuqipxitaspawa” sasmati? ¡Janiwa! Chiqpachansa, taqi

ch�amamampiw yanap mayismaxa.Niya ukhamarakikiwa, jamasat jan walinak luraskstaxa,

yanapaw jank�ak jumatak wakisi. Chiqpachansa, janisay lu-ratanakam chhaqtaykchismaxa, ukampis jak

¨awimxa as-

kichxasmawa. Wali ch�am¨akchisa, yanapt�xa mayi

˜namawa,

jan ukasti juk�amp jan walinakanwa u˜njasisma ukat familia-

‘‘ Janır kun paskipanwa cristianupxtwa sasaxsanaspa ukat cristianjamax kunjamsasarnaqanani uksa qhananchanarakıspawa uknayax sirista. Jan suyasa jank�ak sananiukhaxa, janiw ch�amakaniti.

’’(Linda)

Jamasat jan walinak luraskstxa,¿khitimpis parliristxa?

..........................................................................................................................

Akanakaw chiqanchawi katuqanatakix yanapt’itani:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

marus jan walinwa u˜njasiyarakisma. Taqi chuyma arrepen-

tis¨ıtaxa, Jehov

´a Diosax khuyapt�ay

¨atamwa (Isa

´ıas1:18; Lu-

cas 6:36).Ukhamasti, awk taykamarux kunatix chiq

¨aki uk yatiy-

ma. Kunjamsa jikxatasipxani uksa amuyarakim ukat iyawsasa chiqa

˜nchayasirakma. Tiempompixa Jehov

´a Diosarusa

awk taykamarusa kusisiyarak¨ıtawa. Ukat jumasa, janis ju-

chan¨ıkasma ukham amuyasirak

¨ıta (Proverbios27:11; 2 Co-

rintios 4:2).

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Jumjamt¨ı yatiqir masinakamax

amuyapxaraki? Ukampis ¿amigom¨

aspati?

Jamasat jan walinaklurasa sarnaqaskstaxa, ch’allach’allarus jithintaskasma ukamp sasiwa,ukhamasti jank’akiw yanap mayi

˜nama

Jamasatwa jan walinak lurta, ¿kamachiristsa? 141

˘ ¿Kunatsa yaqhip wayn tawaqunakax jamasat janwalinak lurapxi?

˘ Ukham jamasat sarnaqasaxa, ¿kuna janwalinakansa jikxatasisma?

˘ ¿Kunatsa jan wali sarnaq¨awi jayta

˜nax wali

wakiskirixa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

17

¿Yatiqir masinakajatamigon

¨ı˜

naxjanipunit wal

¨ıki?

“Kunapachatı walja yatiqir masinakajarsum parlt�asir unjta ukhaxa, awisax akhamamuyta: ‘¡Wali amigupxapuniwa! Nayaxukham amigonakanın munarakta’ sasa.” (Jose)

“Nayatakix amigonın amiganınax janiwch�amirıkiti.Ukaw jan askıkanti.” (Marıa)

TAQINIW amigonakan¨ı˜n muntanxa, ukhamat jupanakamp

jan wali tiemponsa suma tiemponsa parlt�asi˜nataki. Jesusas

amigonakan¨ınwa ukat jupanakamp

¨ıskasax wal kusisir

¨ına

(Juan 15:15). Kunapachatix lawar ch�akkatat¨ak

¨ana ukhaxa,

Juan sat wali munat amigopax jupa jak�ankask¨anwa, jupax

‘wali munat discipulop¨anwa’ (Juan19:26-27; 21:20). Walin-

sa jan walinsa jumamp chika sarnaqiri amigonakan¨ı˜n muna-

rakpach¨atawa.

Ukham amigo yatiqa˜n utan jikxatta sasina inas saraks-

ta: inas uka yatiqir masimampix qalltatpach sum u˜nt�a-

sipxsta ukat yatthaptapxaraksta. Jumjam amtanakan¨ıs-

pawa, ukat jupanakamp parlt�a˜nax wali khusarak

¨ıspawa.

Janiw jan wali amigonakaw sa˜njam

¨akaspati (1 Corintios

15:33). “Sap¨uruw jupanakar u

˜njtaxa. Ukat jupanakamp

¨ı-

kasax janiw axsarayasktati. Ukampis tamankir jilat kulla-kanakamp

¨ıkasaxa, awisax wali amuyt�asisaw kunas lura

˜na.

Yatiqa˜n utanxa kuns luraskakismawa” siw Carmen sat ta-

waquxa. Ukhamaraki, inas Luisa sat tawaqjam amuyaraks-ta, jupax siwa: “Jehov

´a Diosan Qhana

˜nchirinakapax janiw

mayj¨aktanti jan ukasti jupanakjam

¨asktanwa uk u

˜nacht�aya

˜n

munay¨ata” sasa. ¿Kamsasmasa? ¿Ukhamanak amuyt�asin

yatiqir masinakamp amigon¨ı˜nax wal

¨ıskaspati?

Sumwa amuyt�as¨ıta

Qalltan siskay¨atan uka Mar

´ıa tawaqurux kunas pasa-

tayna uk amuyt�a˜n

¨ani. Taqinimpis wali parlt�irinwa ukat

jank�akiw amigonaksa jikxatir¨ına. Janiw jan sa

˜n yatk

¨anti.

‘‘ Mayni masinakajjam sarnaqataj layku ukatjupanakjam lurataj laykux amigonakanınax ja-niw ch�amakanti. Ukampis pantjasitajatwa yati-qawayta. Jichhax cristianonakampikiw amigokatxapxta, kunattix jupanakarukiw atinisxta.

’’(Daniel)

¿Yatiqir masinakajat amigon¨ı˜nax janipunit wal

¨ıki? 143

“Taqinimpis sum u˜nt�asi

˜n munay

¨ata. Ukampis juk�at juk�atwa

akapachampix apayasiwayta” siw jupaxa. Niya ukhamara-kikiw Luisa sat tawaqurux pasatayna. “Yatiqir masinakajanamtanakapaw chuymajar mantawayi, ukat jupanakjamawsarnaqxay

¨ata” siw Luisaxa.

Ukax ukham¨askapuniwa. Kunattix maynin wali munat

amigop¨a

˜natakixa, jupjam sarnaqa

˜na, jupjam amta

˜naw wa-

kisi. Ukhamax jan cristian¨upki, jan cristianjam sarnaqap-

ki uka jaqinakamp amigon¨ısaxa, jupanakjamarakiw tukx

¨ata

(Proverbios13:20). Ukatwa ap´ostol Pabloxa, jan cristian

¨up-

ki uka jaqinakampix janiw amigon¨ı˜nasakiti sas akham iw-

x¨ana: “Jan jumanakax Tatitur jan iyawsirinakampix chika-

chasipxamti, jupanakampi chikachasipxasmaxa, m¨a ch�ulla

ch�ulla yuntar u˜ntat

¨apxasmawa” sasa (2 Corintios 6:14).

Ukhamasti, ¿kamachasmasa?Janiw jupanakampix m

¨a juk�sa parlapxa

˜nam

¨akiti, ja-

niw jak�achasipxa˜nam

¨akisa, ¿sasati Pablox sa

˜n munpach

¨a-

na? Janiwa. “Taqi akapachan-kir jaqinakar yatiyir sarapxam”sasin Jesusax sawaykistu ukarphuqa

˜nasatakixa, taqi kasta

ja˜nchini, kunayman sarnaqasiri

ukat kunayman yupaych¨awin-

kir jaqinakampiw parlapxa˜na-

sa (Mateo 28:19, MT).Pablow uka tuqit sum yati-

chawayistu. Mayni jaqinakat si-pansa jupax mayjsa amuych

¨ın-

= “Taqi akanakxa Tatitun arunakap parla˜n

laykuw lurta, ukhamata kuna askinakatixuka arunak parla

˜nanxa utjki ukanak

katuqa˜naxataki.” (1 Corintios 9:23)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

144 Wayn tawaqunakataki

Inas yatiqir masinaka-max religionamat ju-k’amp yatxata

˜n munapx-

chispa. Ukatamuyunakapxa sumwaist’a

˜nama, llamp’u chuy-

mampi ukat wali respe-tompirakiw parla

˜nama

(1 Pedro 3:15).

AKHAM LURASMAXA�

xa, ‘taqinimpiw’ parlt�ir¨ına

(1 Corintios 9:22, 23). ¿Janitjupat yatiqasi

˜nax ask

¨ıkaspa?

Ukhamasti, yatiqir masina-kamampix sumwa apasi

˜na-

ma. Jupanakan amuyunakaprespeta

˜namawa, ukhamatwa

amuyunakam respetapxaraki-ni. Ukampisa, jan parlatanakapxa yatiqasimti janirak jupa-nakjamas sarnaqamti. Kunatsa Bibliarjam sarnaqa

˜n amta-

wayta ukanakxa, horasaparuw respetompi qhana˜ncht�

¨ata

(2 Timoteo 2:25).Chiqpachansa, janiw jupanakjam

¨akapun

¨ıtati, ukax ch�a-

mawa (Juan 15:19). Sa˜n

¨ani: jumax botenkaskasin maynir

umanwarariskiri u˜njasaxa, ¿kamachasmasa? ¿Jumax umar

thuquntarakikismati jan ukax boter makata˜ncha yanapt�as-

ma? ¿Kawk¨ır lura

˜nas juk�amp ask

¨ıspaxa?

Diosan walja luqtiri-nakapaxa, yatiqir masi-nakapan jan axsart’asparlatapatwa Biblianchiqa yatich

¨awinakap

yatiqapxatayna.

¿YATIY¨

ATATI? ?

Ma yatiqir masijampit¨ı wali amig

¨upxsta ukhaxa...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Ma yatiqir masijat¨ı, Bibliat yatichaskta ukar jisk�achani

ukhaxa...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa,¿kuns aka tuqit jiskt�an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

Niya ukhamarakiw yatiqir masinakamax u˜njasipxi. Ji-

wasax Jehov´a Diosan amigonakapjamax jark�aqat

¨atanwa,

ukampis jupanakax janiw jark�aqat¨apkiti (Salmo 121:2-8).

Ukhamasti, jumat¨ı jupanakar yanapt�a

˜n layku Jehov

´a Dio-

san mayitanakap jaytanuk¨utaxa, llakisi

˜naruw purt�as

¨ıta ukat

Diosar yupaycha˜n tuqitsa aynacht�awayxarak

¨ıtawa (Efesios

4:14, 15; Santiago 4:4). Qhispiyasi˜natak boter makatani

˜nwa

niyas yanapt�a˜namaxa, ¿kunjamsa uk lurasma? Jehov

´a Dio-

sar yupaycha˜n yatichasa. Ukham lurasakiwa suma amigo-

tamxa u˜nacht�ayasmaxa, janiw yaqhax utjkiti.

Qutan warariskiriruxa,¿kunjamatsa juk’amp sum

yanapt’sna? ¿Umarthuquntasati jan ukax

katthapisi˜

napatakiyanapt’a jaquntasacha?

146 Wayn tawaqunakataki

˘ Tama taypin amigon¨ı˜nat sipansa, ¿kunatsa

yatiqa˜n utan amigon

¨ı˜nax jan ch’amjam

¨aki?

˘ Jan cristian¨upki ukanakamp walja

tiempo pasa˜naxa, ¿kuna jan walinakarus

puriyiristamxa?

˘ Yatiqir masinakamat¨ı Jehov

´a Diosan

Qhana˜nchirip

¨atam yatipx

¨ani ukhaxa, ¿kuna

askinaksa jikxatasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Yatiqan utanxa, ¿kunas jan walt’awinakamaxa?

Kunjamsa uka jan walt’awinakar saykatasma ukqillqt’asma.

amuyt’awinakama4YATIQA˜

NANAKAMPI YATIQIR MASINAKAMPI

ı

147

“Qullqix janiw ina ch’usat u˜

nstkiti” ukham sasininas awk taykamax sap

¨ur amtayaskstma. Chiqpa-

chansa chiq parlasipki. Ukhamasti, sum amuyt’a-sisaw qullqxa apnaqa

˜nama. Kunattixa, qullqix wali

ask¨ıkchisa, awisax llakinakaruw puriyiristamxa,

amigonakamampis jaljtayiristamwa ukat Diosatsajithiqtayiristamwa, ukatwa wali sum amuyt’asi

˜na-

ma. Chiqpachansa, qullqirux kunjamxay u˜

njch¨ıta

ukhamarjamaw jak¨awimas mayjt’aspa. Kunja-

matsa qullqi tuqitxa sum amuyt’asisma, ukatakiw18-20 yatichawinakax yanapt’

¨atamxa.

5QULLQITUQITA

¿Qullq walt munta?ıO JaniwaO Ma juk’a

O Wal muntxa

¿Qullqi tuqitakti janukax kuna alasin

tuqitakti parlaskta?

O JaniwaO AwisakiwaO Jısa

149

INAS jumax ukham amuyaraksta, ukatwa qullqin¨ı˜nx wal mu-

nasmaxa. Jan ukax inas familiamar yanapt�a˜n munaraksta.

Chiqpachansa, janisay kunatix utan wakiski uk ala˜natakix

qullq churkch¨ıtati, ukampis juma pachpa isi alasi

˜nataki jan

ukax kunanak jumatak alasi˜natakiw qullq munasma, ukha-

mat jan sinti awk taykamaru wayt�a˜nataki.

Janis ukham¨akchixa, qullqix jumatakisa familiamatakis

munasipuniwa. ‘Diosan Apnaq¨awip nayraqat munirinaka-

rux’ Diosaw yanapt�askani sasasay Jesusax sisch¨ınxa, ukam-

pis cristianonakax qullqi jikxata˜natakix ch�amachasipxa

˜na-

18

¿Qullqin¨ı˜

natakixkamachiristsa?

“Auto alasinatakiw qullq muntxa.” (Sergio)

“Qhatur alasir saranxa wal muntxa.” (Lauriena)

“ ‘Alasikirista’ sistwa,wali sumanakapuniwa; ukampisawk taykajax alanatakix janiw qullqinıpkiti.” (Mike)

150 Wayn tawaqunakataki

pawa (Mateo 6:33; Hechos 18:1-3; 2 Tesalonicenses 3:10).Ukhamasti, ¿qullqi jikxata

˜natakix kamachasmasa? Ukatxa,

¿kunjamatsa jan qullqi chuym¨asax qullqin

¨ısma?

¿Kunjamatsa irnaqa˜

n jikxatasmaxa?Awk taykamax jan alirjam

¨apkchi ukat jumax uk ala

˜n wal

munaraksta ukhaxa, m¨a irnaq

¨awwa jikxatasma ukhamat ala-

si˜namataki. Ukampis nayraqat awk taykamamp parlt�ma;

inas jupanakatakix amtatamax wali ask¨ıchini. “Irnaqmay” sas

sapx¨atam ukat autoridadanakan kamachinakaparjam wal

¨ısk-

chini ukhax aka pusi amuyt�¨awinakaw yanapt�iristamxa:

Mayninakaruw yatiyanama. Irnaq¨aw thaqhaski sasin

waljani yatipx¨ani ukhaxa, irnaqa

˜nanakas u

˜nstarakispawa.

Utam jak�ankirinakarusa yatiqa˜n utan yatichirinakamarusa

ukat familiaranakamarusa “trabajo thaqhaskta” sa˜namawa.

Jan chiqak sa˜njam

¨akchi ukhaxa, akham jiskt�asmaxa: “¿Ku-

nansa wayn¨akasas (tawaq

¨ukasas) irnaqapxir

¨ıta?” sasa.

Thaqhanamawa. Periodiconakana, Internetana, qhatu-nakana jan ukax yaqha chiqanakan irnaq

¨awi tuqit letrerona-

kax uchat¨aki ukanak u

˜nxatam ukat “nayaw irnaqirista” sasin

sarakma. Dave sat m¨a waynax siwa: “Ukhamatwa nayax ir-

naq¨aw jikxatta. Periodiconakanwa nayax thaqhaskay

¨ata ukat

nayatakjam¨aki uka irnaq

¨aw jikxatta. Ukat kuns lura

˜n yatta

uka qillqatxa fax sat¨akis uknam apayta ukat telefonotwa jaw-

sarakta” siwa. Jan ukham¨akaspa

ukhaxa, khitis irnaqt�iri munas-kaspa uka jaqiruw sarakisma.

Kunanaksa luran yatta uka-naka qillqt�asim ukat uk laki-rarakma. Khit

¨ıtasa, kunanaksa

khuslura˜n yatta ukat kunanakans

=“Jayra jaqix walwa kunsa muni, ukampis

janiw jikxatkiti; q’apha jaqisti waljay

¨anakwa jikxati.” (Proverbios 13:4)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

¿Qullqin¨ı˜natakix kamachiristsa? 151

Yaqhip chiqanakanxa,sapa patak irnaq

¨awina-

katxa tunka phisqani-kiw jaqinakar yatiyasi.

¿YATIY¨

ATATI? ?

irnaqir¨ıta ukanakwa m

¨a papelar qillqt�asi

˜nama. Jan kun uka

papelar qillqirjam¨aksta ukhaxa, ¿kamachasmasa? Akanak

amuyt�a˜naw yanapt�iristamxa. ¿Tatamas jan ukax mamama-

sa sullkam u˜nja

˜natak jaytawayapxir

¨ıtamti? ¿Yaqha familia-

nakan wawanakap u˜njir

¨ıtati? Ukham

¨achi ukhaxa, suma u

˜n-

jir¨ıtamwa, jan ukax suma phuqir

¨ıtamwa u

˜nacht�aytaxa. ¿Ta-

tamar auto askicha˜n yanapir

¨ıtati? Ukham

¨achi ukhaxa, kuna

talleransa autonak askicha˜n yanaparakismawa. ¿Qillqa

˜n m

´a-

quina jan ukax computadora apnaqa˜n yattati? Jan ukaxa,

¿yatiqa˜n utanxa kuncha amuyumarjam suma lurt�awayasin

churta, ukat yatichirinakamax walik ukham lurtax sapxtam-ti? Ukanak yatisaw irnaqiritak jawsapxiristamxa, ukhamastiwali ask

¨ıspaw ukanak qillqt�asi

˜naxa. Kunanak lura

˜nsa yatta

(curr´ıculo) ukanak qillqt�asisa lakirma. Ukat amigonakamaru-

sa ukat familiaranakamarusa churarakismawa, ukhamat irna-qir thaqhaskirinakar churapxa

˜napataki.

Juma pachpa irnaqan unstayma. Kawkjant¨ı utjaskta

uka chiqanxa kunanaksa munapxaspa ukanakwa amuyt�asis-maxa. ¿Janit kunanak alja

˜nas jan ukax kun lura

˜nasa wakis-

kaspa? Amuyt�a˜nataki, ¿janit jaqinakar yap lura

˜n jan ukax

uta askicha˜n yanapt�a

˜nax ask

¨ıkaspa? Ukhamatwa irnaqt�ata-

satxa m¨a qhawqha qullqi pagt�istaspa. Jan ukax kuna m

´usi-

ca tuka˜n yatsta ukhaxa, ¿janit yatxatapxa

˜napataki may-

ninakar yaticha˜nax ask

¨ıkaspa? Jan ukax isinak thaxsu

˜nwa

yanapt�arakismaxa,janukaxukhamyaqhalur¨awinakwa u

˜nsta-

yasmaxa.Ukalur¨awinakxa janiw khitis lura

˜n munkiti. Ukam-

pis cristianonakax janiw ukham lur¨awinakatxa phinq�asktanti

(Efesios4:28). Ukatxa, amta˜nama-

rakiwa, juma pachpa irnaqa˜na-

takixa, wali q�aph¨a

˜namawa ukat

amuyumarjam kunanak u˜nstaya-

˜naruw ch�amachasi

˜nama ukat wali

k�uchikirakiw ukxa lura˜nama.

Jan pantjasi˜natak m

¨a iwxt�a:

jan¨ır kuna negocior mitiskasasa,

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 21 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 21 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA152 Wayn tawaqunakataki

Janis irnaqirinakjawsapkchixa, yatktaukanak qillqt’asisinxaempresanakaruwjaytani

˜nama.

AKHAM LURASMAXA�

qhawqha qullqis irtasini ukat kunanakas munasini ukanakwasum amuyt�asi

˜nama (Lucas14:28-30). Jan

¨ır kun amtkasaxa,

awk taykamampi parlt�am ukat khitinakas ukham irnaqapxir¨ı-

na ukanakamp parlt�arakma. ¿Impuesto chura˜nati jan ukax

kuna permiso mayi˜nach wakisini? Ukanakxa markamankir

autoridadanakaw yatiyapxiristamxa (Romanos13:1).

¡Aynacht�askarakisma!Mochilas q�ipt�ata, pelotas apt�ata, ukxarux wal-

ja cajanakas apt�ata bicicletat sarta˜n yant�asma

ukhaxa, ¿sumti sartaskasma? Chiqpachan-sa, walja y

¨anak apta

˜n yanatam laykux jaqu-

sismawa. Niya ukhamarak¨ıspawa, kuna ir-

naq¨awin sintipun waykatapxiristam ukha-

xa. Yatiqa˜n utat mistusa irnaq

¨awin ch�am

tukusma ukat jan tiemponipuni sarna-qasma ukhaxa, usuntasmawa ukat no-tanakamas yatiqa

˜n utanxa janiw ask

¨ı-

xaspati. Ukatxa, tantach¨awinakarusa

ukat yatiyirisa janiw nayrjam sarxas-mati ukat janiw Bibliatsa juma pachpaxyatxatxasmati ukaw juk�amp jan wal

¨ıkas-

pati. “Yaqhip urunakax janiw tantach¨a-

winakar sarxti, kunattix yatxatk¨awisa

irnaqk¨awisa wali qarit

¨axapuniy

¨at-

wa” siw Michele sat tawaquxa.

‘‘ Walja yanakanısakiti kusistaxa, ukhamastijaniw chiqpach kusisin jikxatkatati, kunattixkunas alanatakix unstakipunispawa.Ukhamasti kunatix maynin utjki ukampkusisitakıskanwa yatiqanaspa.

’’(Jonathan)

Irnaqarakisma, yatiqa˜

n utarux sararakismaukat cristianjam lur

¨awinakam phuqarakisma

taqi ukanak lura˜

nax ch’amak¨ıspawa

Ukhamasti, jan qullqimp apnaqayasimti. “Khitinakatixajay tuqin aynacht�at

¨apxatap amuyasipxi”, m

¨a arunxa, khiti-

nakatix Diosat wal amtasipxi ukanakaw suma kusisit sarna-qapxi sasaw Jesusax s

¨ana (Mateo 5:3). Ukatxa: “Amuyasip-

xam jumanakatakik taqi kuns muna˜nxata; jaqin jaka

˜napasti

janiw kunatix utjarapki uka walja y¨anakapankkiti” sarak

¨ınwa

(Lucas 12:15). Maureen sat cristiana tawaqux siwa: “Janiwakapach y

¨anak qhipap sara

˜n munkti. Kunattix qullqin

¨ı˜n wal

munirista ukhaxa, Jehov´a Diosarus jaytanukuristwa” sasa.

Ukampis yaqhip markanakanxa, pisinka˜n utjatap layku-

xa, yaqhip wayn tawaqunakax familiapar yanapa˜natakix wal-

ja horanak irnaqapxa˜napaw wakisi. Jumax jan ukham lu-

garan jakaskstaxa, ¿ask¨ıspati walja horanak irnaqa

˜namaxa?

Walja yatxatirinakaxa, semanan 20 horat sipansa jila horanakirnaqa

˜nax janiw ask

¨ıkiti sapxiwa, yamas yaqhip markanakan-

xa waynitunakaru tawaqitanakarusa irnaqaya˜nax juchawa.

Ukat yaqhip yatxatirinakax semanan 8 jan ukax10 horanaka-kiw irnaqapxa

˜napa sapxarakiwa. Thayar katthap

¨ı sas qaris-

ka˜nat sipansa, “m

¨a juk�a samart�a

˜naxa askiwa” sasaw Salo-

m´on sat wali yati

˜nan apnaqirix iwxarak

¨ına (Eclesiast

´es 4:6).

Amtapuni˜namawa, ‘qamiripta

˜n muna

˜naxa’ mayjt�ayiris-

tamwa, tantach¨awinakatsa chhaqasxakismawa ukat yatiyiris

Jank’ak irnaqawi jikxatanatakixa, akanak lura:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Semananxa, nayax janiw .......... horanakat jilxa irnaqkati.

Awkijarus jan ukax taykajarusa,¿kuns aka tuqit jiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

janikiw mistxasmati (Marcos 4:19). Ukampis yatiqa˜n utar sa-

raskasina, irnaqa˜n amtapun

¨ıta ukhaxa, wali sum tiempom

jaljt�ayas¨ıta, ukhamat cristianjam lur

¨awinakamxa nayrarupun

ucha˜nataki. Jehov

´a Diosar jak�acht�asisin yanapt�ap mayt�as-

ma. Jupaw kunayman jan walt�¨awinakar saykata

˜natakisa ju-

par sum yupaychaska˜namatakisa ch�am churask

¨atamxa.

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Sumti qullqim apnaqaskta jan ukaxqullqikich jumar apnaqxtamxa? ¿Kunjamatsa qullqimsum apnaqasma uk yati

˜n munasmati?

¿Qullqin¨ı˜natakix kamachiristsa? 155

Wali sum phayt’irin amparapanxa, m¨a ari cuchillox wali

wakiskiriwa. Ukampisa jan phaya˜n yatirixa, pachpa cuchi-

llompix kharintasispawa. Chiqpachansa qullqix m¨a ari cu-

chill¨ukaspas ukhamawa, kunapachat

¨ı y

¨apar apnaqtanxa

wali wakiskiriwa, ukampis jan walt’¨awinakarurakiw puriyis-

taspa. Ap´ostol Pablox jan qullqi chuyman

¨ı˜natakix wal iwx-

t’atayna. Waljaniw qamiripta˜n munasaxa, amigonakapsa

familiaranakapsa apt’asipxatayna ukat janirakiw Diosam-pis sum apasxapxataynati. Ukham lurasasti ‘pachpa jak

¨a-

winakaparuw t’aqhisi˜nampi yapxatasipxatayna’ (1 Timoteo

6:9, 10). ¿Jumax kuns yatiqasma? Y¨apar qullq apnaqa

˜na-

mawa. Qullqix wakisiriwa, ukampis jan qullqi chuym¨amti.

qullqix wakisiriwa, ukampis jan qullqi chuym¨

amti

˘ ¿Kunatakis qullq munta?

˘ M¨a irnaq

¨awi katuqasma ukhaxa, ¿kuna jan

walt’¨awins u

˜njasisma?

˘ ¿Kunjamatsa qullqi chuyman¨ı˜nar jan

purkasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

¿JANIS qullqin¨ıkasma ukhamti sapa kutis

amuyasta? M¨a qhawqha qullqimp utjiris-

tamxa, ¿uka suma celular alasismati, janukax uka wali suma isi alasismati? Janukax inas Juana sat m

¨a tawaqitjam

jikxatassta, jupax akham siwa:“Awisax amiganakajax walijil

¨akis ukanak lura

˜n mu-

19

¿Kunjamsa qullqijsum apnaqiristxa?

¿Qullqit pist�atjamamuyasirıtati?

ıO JaniwaO Awisakiwa

O Qullqix pist�akipunituwa

¿Jumatak jan alanjamaki ukayanak alirıtati?

O JanipuniwaO Awisaw altxa

O Jısa, alapuntwa

¿Iraqataskipanxa jan wakiskiri-naksa althapiskaktati?

O JaniwaO Awixax altwa

O Jısa, alapuntwa

156

napxi. ¿Ukat kamisarakisti janiw s¨asti? Nayas jupanakamp

kusist�a˜n munarakstxaya. Janiw jich khitisa: ‘Janiw sark

¨ati,

janiw qullqin¨ıkti’ sa

˜n munkaspati” sasa.

Jan utjktam uka qullqit llakisiska˜nat sipansa, ¿qullqim

sumti apnaqasiskta? Awk taykamamp jakaskatam layku-xa, janiw qullqi sum apnaqa

˜najax wakiskiti sasin inas amu-

yaskaraksta. Ukampis amuyt�a˜n

¨ani. Uman tuyu

˜n jan yatka-

saxa, ¿botet qutar thuquntasmati? Maynix “umar thuqunt¨a

ukhapuniw tuyu˜n yatiq

¨axa” saspawa, ukampis ¿janit juk�a

uman tuyu˜n yatiqawaya

˜nax ask

¨ıkaspa?

Niya ukhamarakiwa, kunapachatix awk taykamamp chi-ka jakaskta ukhawa, kunjamas qullqix apnaqa

˜nax ukxa ya-

tiqawaya˜nama, ukhamatwa akapachanxa kunayman t�aqhi-

si˜nanakarux saykat

¨ata. ‘Qullqix jaqirux arxatiwa’, m

¨a arun-

xa, jark�aqiwa sasaw Salom´on reyix qillqatayna (Eclesiast

´es

7:12). Ukhamasti qullqimp jark�aqayasi˜natakixa, kunjamsa

apnaqaskta ukwa amuyt�asi˜nama. Ukhamasti, suma amu-

yump qullqim apnaq¨ata ukhaxa, juma pachpatsa janiw ax-

sarayasx¨atati ukat awk taykamas respetapxarak

¨ıtamwa.

Utanxa kunas wali wakiskirix uk yatiqma¿Kunanakatakis awk taykamax qullq utan irtapxpacha

uk jiskt�ir¨ıtati? Sa

˜n

¨ani, ¿sapa phaxsix qhawq-

sa luzat pagapxpacha? ¿Manq�a wakiya˜na-

takix qhawqsa irtapxpacha? Auton¨ıpxstaxa,

¿qhawqsa ukatak irtarakpacha? ¿Alquilerpaga

˜natakisa jan ukax kuna manu pa-

ga˜natakis qhawqha qullqis irtaspacha?

Jumax m¨a juk�a gastaraktawa uk jan

armasimti, ukhamasti awk taykamat

=“Yati

˜naxa jaqirux arxatiwa, kunjamat

¨ı qullqix

arxatki ukhama, ukampis yati˜n kanka

˜nax

jilankiwa yati˜naniru jaka

˜na churatapata.”

(Eclesiast´

es 7:12)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

¿Kunjamsa qullqij sum apnaqiristxa? 157

saraqxa˜n amtx

¨ata ukhaxa, jumaw taqi uka gastonakxa

phuqx¨ata. Ukhamax qhawqha qullqis irtasi uk yati

˜nax wali

askiwa. Tatamarusa jan ukax mamamarusa qhawqsa gas-tapxi uka factura u

˜nxatt�ayita sasin mayim ukat kunjamsa

pagapxi uk qhana˜ncht�atax sum ist�arakma.

Biblian amuyt�ayiri m¨a qillqatax akham siwa: “Khititix ya-

ti˜nani, ch�ikh

¨ıki ukawa aka arunakxa ist�ixa, ukatsti jikxatiwa

juk�amp yati˜n kanka

˜na, ukhamarak juk�amp suma iwxa aru-

naka” sasa (Proverbios1:5). Amuyt�a˜nataki, Anna sat tawa-

qux awk taykaparuw yanap mayitayna ukat jupax akhamsiwa: “Tatajampiw kunanakatakis qullqix munasi uk sumqillqsu

˜n yanapt�ayasta, qullqi sum apnaqa

˜natakix ukham

sum qillqt�asi˜nax wali askipuniwa” sasa.

Ukat mamapax yaqhanakamp iwxt�arakitayna. “Qhaw-qhar qhawqharus sapa aljirix alji uk amuyt�a

˜nwa yanapt�itu.

M¨a qhawqha qullqimpikiw waljanak althapi, wal musphara-

yitu” siw Annaxa. ¿Kunjamsa uka iwxt�anakax jupar yanap-t�

¨ana? “Qullqij sum jaljt�ayasi

˜n yatiqawayta —siwa—. Wali

amuyumpiw kunatakis qullq irttxa, ukat janirakiw jan amuy-t�asisax manunakarus mantkaraktti. Ukhamatwa kusisitakjakasta” sasa.

158 Wayn tawaqunakataki

¿Kunarus qullq gasttaxa? Jumat¨ı yaqhanakar ya-

napt’a˜natak qullq irtstaxa, arsutamampisa ukat lurata-

nakampisa yaqhanakat llakisitamwa u˜nacht’aytaxa (San-

tiago 2:14-17). Kunapachat¨ı Jehov

´a Diosan markapar

yanapt’a˜nataki qullq irantta ukhaxa, ‘qamirkanka

˜na-

mampiw’ Diosar jach’a˜nchaskta (Proverbios 3:9). Ukam-

pisa, jumat¨ı muna

˜nanakam phuqa

˜natakik qullqim gas-

tasksta ukhaxa, ¿kunsa ukax amuyayaspa?

kunanakatakis qullq irttaxa

Kunjamatsa yaqhipanakax qullqi sinti tukjapxiGastonak phuqa

˜naxa, janis sinti ch�amjam

¨akaspa ukha-

mak¨ıspaw jumatakixa. Chiqpachansa, awk taykamamp chi-

ka jakasksta jan ukax jupanak qullq churasipkstam jan ukaxirnaqasas m

¨a juk�a qullqin

¨ısta ukhaw ukham amuyasismaxa.

Kunattix awk taykamaw chiqpachansa pagasipkixa. Ukat-wa amtamarjamax qullqimxa irtasktaxa. Taqiniw ukham lu-ra

˜n munaspaxa.Ukampis kunapachatix wayn tawaqu masinakamax

qullq gasta˜nar wiytiristam ukhawa jan walt�

¨awinakax utjas-

pa. Ellena sat 21 marani tawaqux siwa: “Tawaq masinakajaxkunanak alasiris walpun sara

˜n munapxi. Ukat mistusax ja-

niw qullqit akch�as llakisipkiti, kusist�a˜natakix gasta

˜napunis-

pas ukham amuyapxi” sasa.Jupanakjam

¨a

˜n muna

˜naxa walik

¨ıskiwa, ukampis jiskt�a-

si˜namawa: “¿Kunatsa qullqi gasttxa, nayat ukham gasta

˜n

muntxa jan ukax mayninakan wiytat¨asi

˜ncha ukham lurtxa?”

sasa. Amigonakapana ukat yatiqir masinakapana respeta-yasi

˜natakikiw ukat qullqiniw sayasi

˜natakikiw walja wayn ta-

waqunakax qullqi gastapxi. Ukampis ¿kunjam amigsamuntaxa? ¿Qullqimak muniri amigo jan ukax jumar muna-sir amigcha? Amuyt�asi

˜namawa, ukham amigonakaxa, qull-

qi tuqitsa jan kunan u˜nja-

siyiristamxa, yamas yaqhatqullq mayt�asisin tukjasi-˜nax janipuniw ask

¨ıkaspa-

ti. Ukhamasti, ¿kunjamatsaqullqim imasismaxa?

Qullqim sumapnaqasi

˜namaxa

Q�al qullqim tukjasi˜nat

sipansa, ¿janit Ellenat yati-qasi

˜nax ask

¨ıkaspa? Ellenax

¿Kunjamsa qullqij sum apnaqiristxa? 159

Amuyt’a˜nataki, jumax

1.000 dolaranak bancotmayt’asisma, ukat sapaphaxsi pagasma ukhaxam

¨a qhawqha maranakatxa

phuqxasmawa, ukampisuka manu paga

˜n tukuyatat-

xa, interesanakamppacha-xa niya 2.000 dolaranakwabancor churxasma.

¿YATIY¨

ATATI? ?

siwa: “Amiganakajamp mistta ukhaxa, qhawqsa gast¨axa

uk nayraqat jakhst�asta. Bancoruw sueldo mayisirix sarta,ukampis qhawqtix munk

¨axa ukhak apsta. Ukatxa alasir sa-

ra˜n munta ukhaxa, janiw qullq tukjir amiganakampisa ni

m¨aki kun alirinakampisa sarkti, jan ukasti iraqt�atanak tha-

qhirinakampiw sarta” siwa.Qullqi mayt�asi

˜n munstaxa aka iwxt�anakaw yanapt�iris-

tamxa:˘ Qhawqha qullqsa mayt�asta ukxa qillqt�asi

˜namawa, ukat

mayt�irix “qhawqhaw manux” sasas qillqasi uksa yati˜nama-

rakiwa.˘ Qullqin

¨ıxasax jank�aki kutt�ayxam jan ukax phuqat-

pach churxma.˘ Kunjamsa qullq mayt�asta ukxa sum amuyt�asi

˜na-

ma. Jan u˜nt�atanakatxa jan mayt�asimti.

˘ Mayt�¨awit inter

´es jan ukaxqullq mayirinakatxa,

jan mayt�asimti. Ukham mayt�asitam lay-kuxa, uka mayatakwa llakisiskasmaxa.

˘ Wali amigom¨askchisa, janipuniw khi-

tis sutimxar qullq mayt�asi˜nap

¨akiti.

Wali qullqin¨ıxasma ukhaxa,

¿jan sintisis qullqi gas-taskakismati? Janiwa.Kunattix jan sint�asisqullq tukjirixa, nayrasch�uqantata aut apnaq-kaspa ukampi sasispa-wa. Jumat

¨ı ukham ap-

Jan amuyt’asisa qullqtukja

˜naxa, nayra

ch’uqantatas autoapnaqkasma ukamp

sas¨ıspawa

160

naqasma ukhaxa, chijiruw pur-t�asisma. Ukhamasti inamayawwalja qullqin

¨ıskasma, janiw ukax

qullq sum apnaqa˜namatakix ya-

napt�k¨atamti.

Ukampis inas qullqim sumapnaqatam amuyassta. Ukam-pis ¿qhawqsa pas

¨ır phaxsix irta-

wayta? ¿Kunatakis irtawayta? ¿Janit sum amtaskta? Akxanqillqat

¨aki uka iwxt�anakaw qullqim sum apnaqasi

˜n yanapt�i-

ristamxa, janiw qullqimpix apnaqayasi˜nam

¨akiti.

1. Qhawqha qullqsa irttax uk qillqasinamawa. Phaxs-pachax qhawqha qullqsa katuqta ukat kun

¨urus katuqta uka-

nak qillqt�as¨ıta. Kunanaksa alasta ukat qhawqhampis alas-

ta ukanak qillqt�asirak¨ıta. Ukatsti qhawqha qullqsa katuqta

ukat qhawqsa irtarakta, ukanak phaxsi tukuyax jakhsus¨ıta.

2. Qhawqsa katuqata ukat qhawqsa irtata uk qillq-t�asinamawa. Ukatakix 163 janankki uka qillqat u

˜nxatt�ma.

Kimsa chiqaw jakthapt�a˜natakix utji, nayr

¨ıriruxa qhawqha

Jan anch gastanatakix akanak lura...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Jan¨ır bancot mayt’askasinsti akanak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

Jan¨ır alasir sarkasaxa,

kunanak ala˜nas wakisi

uk m¨a papelar qillqt’asi-

wayam ukat kunt¨ı

qillt’asiwaykta ukana-kakwa ala

˜nama.

AKHAM LURASMAXA �

qullqsa uka phaxsinkatuq

¨ata uk qillqt�as

¨ı-

ta. Pay¨ıriruxa, kuna-

nakatak irta˜nsa amu-

yaskta uk qillqt�as¨ıta

(pas¨ır phaxsit amuy-

t�a˜naw yanapt�ristamxa). Kims

¨ırirusti, qhawqsa sapa kutix

irtta uk qillqt�as¨ıta ukat pay

¨ırin qillqat

¨akan uksa qillqasirak

¨ı-

tawa.3. Jan sinti gastanatakiwch�amachasinama. Phaxsin-

xa qhawqsa irta˜n amtkay

¨ata ukat sipansa jil irtsta ukat ma-

nunakar mantsta ukhaxa, jan sinti gasta˜natakiw ch�amacha-

si˜nama. Manunakamar phuqam ukat qullqimxa jan inama-

yar apt�amti.Kunjamt

¨ı akan yatiqawayktanxa, sum amuyt�asa qull-

qi apnaqasmaxa, qullqix wali wakiskir¨ıspawa. Chiqpachan-

sa, walja markanakanxa qullqi sum apnaqa˜nax jak

¨awin wali

wakiskiriwa. Ukampis qullqirux kunjamatix u˜nja

˜n

¨aki ukha-

makwa u˜nja

˜namaraki. Matthew sat waynax siwa: “Qullqix

wakiskchisa, yaqha juk�amp wakiskirinakaw utjaraki. Fami-liampi Jehov

´a Diosampiw nayraqatanka

˜napaxa”.

‘‘ Qhawqha gastantix amta-waykta ukhamarjamak qullqirtta ukhaxa, qullq jilt�ayasi-puntwa, kunattix janiw jan wa-kiskirinakxa alkti.

’’(Leah)

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Familiamax janit walja qullqin¨ıki?

Ukham¨

akipansa, ¿kunjamatsa nayrar sartasma?

162 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa awk taykamamp jakaskasax sumqullqim apnaqa

˜n yatiqa

˜namaxa?

˘ ¿Kunanakas qullq jan sumapnaqaykiristamxa?

˘ ¿Kunjamanakatsa yaqhanakar qullqimampyanapt’asma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

phaxsitaki

qhawqsa katuqtxa

qhawqsa gasta˜

namttxa

qhawqsa gasttxa

AWK TAYKAJATA

ı.............................IRNAQASINA

.................................YAQHANAKA

.................................

.................................

.................................

MANQ’A˜

NATAKI

ı ........................... ı ...........................ISITAKI

............................... ...............................TELEFONOTAKI

............................... ...............................KUSIST’A

˜NATAKI

............................... ...............................YANAPT’A

˜NATAKI

............................... ...............................IMASI

˜NATAKI

............................... ...............................YAQHANAKATAKI

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

qhawqhas taqpachaxa

$.................................

qhawqhas taqpachaxa

$..................................

qhawqhas taqpachaxa

$.................................

Aka chiq fotocopias¨ıta

¿Kunjamsa qullqij sum apnaqiristxa? 163

Walja wayn tawaqunakaw trabajo jikxata˜na-

taki ukat jupanakpach yanapt’asi˜nataki jan ukax

familiapar yanapt’a˜nataki anq

¨ax markanakar sar-

xapxi. Yaqhanakax yaqha arunak yatiqiriw sarapxaraki, ya-qhipanakasti jach’a yatiqa

˜n utanakar juk’amp yatxatiriwa jan

ukax jan walt’¨awit mistsu

˜natakiw sarxapxi. Ukat yaqhip jilat

kullakanakasax ukhamarakiwa, kawkhant¨ı Jehov

´a Diosat ya-

tiya˜nax wakiski ukar yanapt’a

˜natakix sarapxaraki. Ukampis

anq¨ax markar sarxa

˜natakix wali sumwa amuyt’asipxa

˜napa.

Ukhamasti, jumat¨ı ukham sara

˜n amtaskstaxa, Bibliat apst’at

aka qillqatanak liyt’am ukat ukarjam amuyt’ma. Aka jiskt’¨a-

winak jiskt’asim ukat m¨a papelar kunt

¨ı qhana

˜nchk

¨ata uk

qillqt’ma. Ukat wali suma amtar puri˜natakix Jehov

´a Diosatwa

yanap mayisi˜nama.

˚ ¿Autoridadanakan kuna mayitanakapsa phuqanajaxa?(Romanos13:1.)

˚ ¿Qhawqha qullqsa anqax markar sarxanatakix wakisispa?(Lucas14:28.)

˚ Kunjamsa naya sapak jakas¨ı ukxa, ¿ jichhjatpachti unach-

t’ayasktxa? (Proverbios13:4.)

˚ Anq¨ax markan jakapxatayna uka suma amuyt’asir jaqina-

katxa, ¿kuna suma iwxt’anaksa katuqtxa? (Proverbios1:5.)

˚ ¿Sarxanajatxa kamsis awk taykajaxa? (Proverbios23:22.)

˚ ¿Kunatsa anqax markar saran munta? (Galatas 6:7, 8.)

˚ Yaqha jaqinakamp jakirist ukhaxa, ¿Jehova Diosar luqtas-kakinajatakix yanapt’apxitaspati? (Proverbios13:20.)

˚ ¿Kuna lurawinakas chijiru, jan wali sarnaqanarujan ukax Jehova Diosat jithiqtanaru puriyitas-pa? (Proverbios 5:3, 4; 27:12; 1Timoteo 6:9, 10.)

˚ Chiqpachansa, ¿anqax markar sarasinxa kunaaskinak jikxatansa munta? (Proverbios14:15.)

¿anq¨

ax markar sarxa˜

naj¨

aspati?

KAWKI markanxay jumax utjassta ukhamarjamawa, khi-tiw pobrexa sasin sasmaxa. Sa

˜n

¨ani, Gregoriox inas pobr

¨ıt-

wa sasin sischispa, ukampis Loyisompit jupampit parlsna-xa, jupax “qamir

¨ıskiwa”. Ukhamasti, familiamax qhawqha

qullqin¨ıskchisa, jumat juk�amp pisinkirinakax utjiwa. Ukam-

pis yatiqa˜n utar sara

˜natak jan suma isimas utjkchi jan ukax

utaman jan umax utjkchi ukhaxa, ukanak yati˜nax inas jan

chuymacht�kch¨ıtamti.

Pisinkir familian jilsuwayapxi uka yaqhip wayn tawa-qunakaxa, janis mayninakjam

¨akaspa ukham jisk�achasip-

xi. Ukatwa jan llakisi˜natakix macha

˜nar uchasipxi jan

ukax droganak umapxi. Ukampis ukham lurasax juk�amp

20

Pisin jakastxa,¿kamachiristsa?

Gregorio sat waynaxa Europa Inti jalsu tu-qin utjasi, ukampis Europa Inti jalanta

tuqinkir waynanakjam isinın muni ukat ju-panakjam radionın ukat televisionanın

munaraki.Wal munatap laykuxa, Austriamarkar saranwa amti.¿Gregoriox “pobrew”

sasmati?ıO Jısa O Janiwa

Uka markatxa, Africa tuqinkir jayamarkanxa, Loyisow familiapamp la-wat lurat ma jisk�a utana jakasiraki.Utap jak�ankir markan utjasirinakjamjakasinwa munaraki, kunattix ukamarkanxa,“wali suman jakasipxi”:umapasa luzapas utji ukhamawa.¿Loyisox pobrıpachati?

O Jısa O Janiwa

Pisin jakastxa, ¿kamachiristsa? 165

Templonxa, Jesusax qullq churirwa qamirinakar u˜

nj¨ana.

Ukat uka jaqinak taypinsti, m¨a pobre ijma warmiruw “pa

jisk’a cobret lurat qullqi” uchir u˜

njarak¨ına (Lucas21:2).

Ukham khuyapt’ayasir¨ıtapatxa, Jesusax sum jupat parli.

¿Kunatsa? Kunattix “mayninakax jilt’¨akis ukatak churapxi.

Aka warmisti pobr¨ekasinwa qawqhatı jakanapatak utjki

ukjpach churi” sasaw s¨ana (Marcos12:44).

¿Jumax ukham amuyunirak¨ıtati? ¿Jumax tiempomsa

ukat qullqimsa Diosar luqta˜

natak chura˜

n munasmati? Kaw-khant

¨ı Jehov

´a Diosar luqta

˜nataki tantachasktan uka uta as-

kichanataki yanapt’asawa uka viuda warmjam lurarakis-ma. Ukatxa, tiempomsa qullqimsa jaqi masimar Diosatyatxatan yanapt’anatakiw churarakisma. Uka viudax juk’i-taks Diosar luqta

˜nataki churkch

¨ınxa, Jehov

´a Diosax

amuy¨anwa ukat wali askitwa u

˜njarak

¨ına. Jumatakix

taqi kunat sipansa Jehov´a Diosar luqta

˜nat

¨ı juk’amp

wakiskirıchixa, Jupax ukhamarakiw jumarux u˜

nj¨a-

tam ukat yanapt’arak¨ıtamwa (Mateo 6:33).

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

Pisin jakasir viuda warmi

aynacht�apxi. Macha˜nar katuyat

¨apki uka jaqina-

katakixa alcoholax “m¨a katarjamawa achjasina

wali usuyasi” uk sum yatipxi (Proverbios23:32).Sud

´africa tuqin utjasiri Mar

´ıa sat m

¨a tawa-

qitax mamapampikiw pisin jakasi, jupasti siwa:“Machjasisin jan ukax droganak umasin jan wal-t�

¨awinakat armt�asi

˜n muna

˜nax inamayaki-

wa, juk�amp jan walinakaruw apt�istaspa”sasa.

Jumax janisay mayni wayn tawa-qunakjam macha

˜naru jan ukax droga-

nak uma˜nar uchaskch

¨ıtaxa, ukampis

jan walt�¨awimat mistu

˜nax ch�am

¨aspa-

wa. Ukhamasti, ¿kawkinsa yanap jik-xatasma? Llakinakax jist�antkistaspa-sa ukhamawa, ukampis Biblian jikxataskiuka iwxt�anakawa, m

¨a llav

¨ıkaspas ukham

qhispiy¨atamxa ukat uka iwxanakarakiw

suma chuymamp u˜nja

˜namatakix yanapt�

¨a-

tamxa. ¿Kunjamatsa? Uk jichhax u˜nja

˜n

¨ani.

Kunatix utjktam ukanakar askit u˜

njmaNayraqatxa, kunatix utjktam ukanakaruw wali askit u

˜n-

ja˜namaxa, janiw jan utjktam ukanakatxa lup�i

˜nam

¨akiti.

M¨a familiax m

¨a amtaki mayacht�at sarnaqapxi ukawa qull-

qin¨ı˜nat sipansa juk�amp khusaxa. Bibliax siwa: “Vaca aycha

u˜nisi

˜nampi manq�a

˜nat sipansa, juk�amp askiwa munasi

˜nam-

pi ch�ux˜nanaka manq�a

˜naxa” sasa (Proverbios15:17). Ukat-

xa, Jehov´a Diosar yupaychir wayn tawaqunakatakix ya-

qha yanapt�aw utjaraki: ukasti cristiano jilat kullakanakapa-wa (1 Pedro 2:17).

Kunanakatix utjktam ukanakarux suma chuymampiwu

˜nja

˜nama. Inas m

¨a jisk�a utanak utjassta, inas isimax thant-

jat¨achi jan ukax watantat

¨achi, jan ukax inas kikpa manq�a-

ki sap¨urus manq�asksta. Ukampis amuyt�asim ¿suma jach�a

Llakinakaxjist’antkistaspasa

ukhamawa,ukampis Biblian

jikxataski ukaiwxt’anakaw m

¨a

llav¨ıkaspas ukhamqhispiy

¨atamxa

Pisin jakastxa, ¿kamachiristsa? 167

utan¨ısakiti jan ukax jila alani isin

¨ısakiti Diosarux sum yu-

paychsna? ¿Jan ukax jila alani manq�anak manq�asakiti k�u-mar sarnaqsna? Janiwa. Ap

´ostol Pablox ukham sarnaqa-

way¨ana, awisax pisin jakas

¨ına, awisasti taqi kunanirak

¨ınwa

(Filipenses 4:12). ¿Kunsa jupax yatiqawayi? “Isisatix utjask-chixa, ukhamarak manq�a

˜nasatix utjaskchixa, ukampix kusi-

sitak¨ıska

˜nasawa” sasaw s

¨ana (1Timoteo 6:8).

Sud´africa tuqin pisin jakasir Eldred sat m

¨a waynitux

siwa: “Ukham pisin jaka˜nxa iyaw sisxtwa, inamayaw taqi

kunan¨ı˜n munasksnaxa” sasa. Yatiqa

˜n utar sara

˜n pantalo-

napax thantjasx¨ana ukhaxa, mamapaw watantt�arap

¨ına. Ju-

pasti saskakiwa: “Awisax jisk�achapxir¨ıtuwa, ukampis walja-

m¨aski ukhax uskusiskir

¨ıtwa, suma t�axst�ataw sarir

¨ıta ukaw

juk�amp wakiskir¨ınxa” sasa.

Juma pachpax juk�ampi munasi˜

namawaJames sat 11 marani waynituxa, mamapamp kullaka-

pamp kunawa m¨a pobre lugaran jakasipxi, ukasti Johannes-

burgo (Sud´africa) marka jak�anki-

wa. Pisinsay qamasipxch¨ınxa, p

¨a

qurin¨ıkaspas ukham

¨anwa, uka-

nakax akanakawa: taqi chuy-maw tiempsa apst�as

¨ına ukat taqi

chuymaw ch�amapampix irnaqt�a-rak

¨ına. Sabadonakampi do-

mingonakampiwa Jehov´a Dio-

san Qhana˜nchirinakapan Tan-

tachasi˜n Utap lura

˜n yanapt�

¨ana.

‘‘ Janisay pisin jakan munxchiyatxa, inamayawpandillanakarus makataskayatxa inamayaw lun-thatasiskayatxa. Mita masinakax ukanakaruwmitisiwayapxi ukat jichhax drogampikiw janukax alcoholampikiw sarnaqxapxi, ukat yaqhi-panakax carcelan katuntatapxiwa.

’’(George)

168 Wayn tawaqunakataki

Janisay walja qull-qin

¨ıkstaxa, ukampis

kunt¨ı Bibliax siski ukha-

marjam sarnaqa˜naw

kusisit jakasi˜nataki ya-

napt’¨atamxa (Filipen-

ses 4:12, 13; 1 Timoteo6:8; Hebreos 13:5).

¿YATIY¨

ATATI??

Ukham yanapt�atap laykux ho-ranakas jank�akiw jal

¨ana siwa.

Ukhamaraki, ukham irnaqataplaykux wal kusis

¨ına ukat jupa

pachpas juk�amp munasirak¨ı-

na. M¨a kutix akham s

¨anwa:

“Tantachasi˜n Uta lura

˜n jurn

¨a-

la yanapt�asax walpun kusista”sasa.

Yaqha lur¨awix akarak

¨ıspa-

wa: utat uta Biblian yatich¨awip yatiyir sara

˜na (Mateo 24:14).

Jehov´a Diosan Qhana

˜nchirinakapatxa walja wayn tawaqu-

nakaw uka lur¨awi phuqirix sarapxi. Ukampis janiw suma ja-

k¨awitak parlapkiti, jan ukasti jak

¨awinakapsa juk�ampwa mu-

nasipxaraki. Chiqpachansa ukham lurasax janiw qullqi jik-xatapkiti, ukampis ¿Jesusax Esmirnankirinakar kams

¨ansa

uk amtasktati? “T�aqhisitamsa, jan kunan¨ıtamsa yatiraktwa,

ukampis janiw jan kunan¨ıkapuntati jan ukasti qamir

¨ısktawa”

sasaw s¨ana. Jan kunan

¨ıtam yattwa sarak

¨ıns

¨a, ¿ukat kunatsa

Jan cigarro fumamti nialcoholampis machjasim-ti; janirak qullqi laykukisanatamti. Familiamant

¨ı

ukham sarnaqasipkchixa,jumat yatiqasipxa

˜napata-

kix suma sarnaq¨awi-

mamp yanapt’ma.

AKHAM LURASMAXA �

Akanakaw nayan utjitu:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Yaqhanakar yanapt’an laykuxa, kunanakat¨ı utjkitu

ukanakampix akanak lurasaw yanapt’a:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

“qamir¨ısktawa” sasax sispach

¨ana? Diosar wali munasipxa-

tap layku. Jesusan luqtas¨ıwipar iyawsasax tiempompix wali

qamirinakapxa˜nap

¨anwa, kunattix jan jiwirinakapxa

˜nap

¨an-

wa (Apocalipsis2:9, 10).

Jut¨ır pachat janipun armt�asimtiQullqin

¨ıska

˜n

¨anisa janisa, Diosan amigop

¨asnawa. Bibliax

akham siwa: “Qamiri jaqisa, pobre jaqisa pachpa jaqikiwa;panpachaniruw [Jehov

´a] Tatitux ucharaki” sasa (Proverbios

22:2). Uk amuyasaxa, waranq waranqa wayn tawaqunakawpobr

¨ıkasas nayrar sartapxi. ¿Kunatsa? Kunattix kusisi

˜nax

janiw qullqinkkiti, jan ukasti Jehov´a Diosamp sum apasitas

laykuw kusisit¨atanxa. Jupaw taqinir katuqi ukat jut

¨ırin suma

uraqin jakasxapx¨ata sarakiwa, ukansti janiw pobr

¨ı˜nax utjka-

niti (2 Pedro 3:13; Apocalipsis21:3, 4).Uka

˜nkamasti, kunatix utjktam ukanak sum apnaqasim

ukat jut¨ır pachat janirak armt�asimti ukat alaxpachar suma

y¨anak imarakma (Mateo 6:19-21). Pisinkir

¨ıkasasa, kusisit

sarnaqasmawa jan ukat payachasimti.

=“Jaqin jaka

˜napasti janiw kunatix

utjarapki uka walja y¨anakapankkiti.”

(Lucas 12:15)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

170 Wayn tawaqunakataki

˘ Kawki markanxay utjasstanxa ukhamarjamawa,khitis pobrexa sasin sisnaxa, ¿kunatsa?

˘ Jan walinakat mistsu˜natakixa, alcoholamp

machjasi˜nasa droganakamp qulljasi

˜nasa jan ukax

yaqha jan wali qullanakamp qulljasi˜naxa, ¿kunatsa

jan wal¨ıkpacha?

˘ Jan a˜ncha pisinka

˜natakixa, ¿kunanaksa lurasmaxa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

¿Qullqi tuqitti pist�atata? ¿Qullq sum apnaqanax jumatakixch�amati? Kunt

¨ı pasktam uk qhanancht�ma.

Aka jaljanxa, ¿kuna iwxt�anakas yanapt�iristamxa?

amuyt’awinakama5QULLQI TUQITA

ı

171

Waynitu tiemponsa tawaqit tiempon-sa kunjam mayjt�

¨awinakas cuerpomansa

amuy¨awinakamansa chuymamansa utjani

ukxa, awk taykamax sum yatipxi, kunat-tix jupanakax waynit

¨u

˜nsa tawaqit

¨a

˜nsa yati-

wayapxiwa. Ukhamasti, jupanakaw ukatiemponxa yanapt�apxiristamxa. Ukampi-sa, inas yanapt�a

˜nat sipansa, juk�ampiks jan

walt�aykiristam ukham amuyaschisma.Ukat inas aka wayn tawaqunakjam sis-chisma:

ı O Tatajas mamajas tuqik tuqisipkitu.

O Tatajax (mamajax) droganakampik qulljasiskijan ukax machak machaski.

O Tatajamp mamajampix sintipuniw tuqisipxi.

O Awkijamp taykajampix jaljtataxapxiwa.

Kunjamatsa ukham jan walt�¨awina-

kankasasa nayrar sartasma ukwa 21-25yatichawinakax yanapt�

¨atamxa.

6AWK TAYKAMA

173

21

Luratajaruxjanipuniw

askit u˜

njapkiti,¿kunatsa?

“Mamajax sintipuniw ma policiakaspas ukhamarknaqirıtu. Kun luram situ uk janır sum tukuyki-panwa, kunsa jan sum lurktxa ukanak thaqtiri.”(Craig)

“Kunatsa iwxsusipkakirıtuwa. Janis apthapt�asinyatkirista ukhamwa awk taykajax amuyapxiri. Es-cuelarakiwa, utarakiwa, tantachawirsaranarakiwa... sintipuniw wayt�xapxirıtu. ¡Janiwkamacht�anjamaxirisa!” (James)

¿AWK TAYKAMARUX janiti kusisiya˜njam

¨aki? ¿Lupam-

pis sap¨uru u

˜nch�ukiskiristam ukhamti amuyastaxa? ¿Awk

taykamatakix kuna luratasa janis ask¨ıkaspa ukhamti

amuyta?

Akırinakatxa, ¿kawkır arunaksa juk�amp ist�ta?

Kamsayasi˜nsa jan munkta, uk aka chiqar qillqt�as

¨ıta.

ı..................................................................................................

Sapa kuti chiqa˜nchat

¨a

˜nasa, sapa kuti iwxat

¨a

˜nasa awisax

janiw aguanta˜njam

¨akiti. Ukampis awk taykamatix jan arxa-

yapkiristamxa, ¿janis munapkiristam ukham janit amuyas-kasma? (Hebreos12:8.) Chiqpachansa, munasisaw ukhamchiqa

˜nchapxtamxa. Kunjamt

¨ı Bibliax siskixa, “m

¨a awkix mu-

nat wawaparux” chiqa˜nchiwa (Proverbios 3:12).

Ukhamasti, awk taykamatix jumat llakisisina ukhama-raki sum sarnaqa

˜namataki iwxaskstam ukhaxa, yusp

¨ara-

˜namawa. Kunattix jumax wayn

¨asktawa ukat kunjamas

jaka˜nax uk janiw taqpach yatktati, ukhamasti jumatakix wa-

kisipuniw kuna iwxt�asa. Jan iwxt�apkiristamxa, ‘wayn tawa-qunakan jan wali lur

¨awinakapampiw’ apayasisma (2 Timo-

teo 2:22).

“¡Janiw kamacht�a˜

njam¨

axisa!”“Chiqpachansa janipunirakiw kuna mutuy

¨awi [jan ukax

kuna chiqa˜nch

¨awi] katuqasas ‘Walikmutuyitux’ sisktanti, jan

ukasti usustuwa” siw Bibliaxa (Hebreos12:11). Chiqpachan-sa, taqiniw chiqa

˜nchatax jan sum jikxatasktanti, ukampis

wayn tawaqunakax juk�amp jan wal jikxatasipxi. ¿Kunatsaukham sistanxa? Kunattix jiltaskasaxa, kunjam jaq

¨ıy

¨atasa

ukwa yatiqaskta, ukatwa kun satas chuym ust�ayasismaxa.Maynixwali munasi

˜nampis chiqa

˜ncht�askch

¨ıtamxa, ukampis

chuymas wali usutaw jikxatasismaxa.

ıO Ikin ut apthapisimaya.O Televisionak unch�ukisktaxa.

O Sinti arumkamaw sarnaqtaxa.O Ancha uruw sarttaxa.

Luratajarux janipuniw askit u˜njapkiti, ¿kunatsa? 175

¿Kunatsa ukham jikxatastaxa? Kunattix mayninakansuma u

˜njat

¨a

˜nwa muntaxa, chiqpachansa awk taykaman

suma wawat u˜nt�at

¨a

˜nwa muntaxa. Ukatwa jupanakan iwxa-

tas jan ukax chiqa˜nchatas jan wal jikxatastaxa.

Ukampis m¨a qhawqha kuti jan wali luratamat chiqa

˜n-

chapxiristam ukhaxa, ¿janiw kuns sum lurkti, janipuniw ku-natakis ask

¨ıkti sasmati? Janiwa. Amta

˜namapuniwa, taqiniw

juchan¨ıtanxa, janiw khitis y

¨aparux kuns lurksnati (Eclesias-

t´es 7:20). Ukat awisax pantjasisaw yatiqtanxa (Job 6:24).Ukampis awk taykamax pantjasitanakamak thaqhaskchiukat janirak suma luratanakam askit u

˜njkchiti ukhaxa, chiq-

pachansa ch�am apaqiristamwa, ukampisa janiw janis kuna-tak

¨ıkasma ukham amuyasi

˜nam

¨akiti.

¿Kunatsa tuqipxtamxa?Awisax awk taykamax sintis qhuruchaskaspa ukhamwa

amuyasisma, ukampis awisax janiw jan wali luratamat¨akas-

pati, inas yaqha tuqinakat coleraskchi. Akanakwa amuyt�a-si

˜nama: ¿mamamax kunayman jan walt�

¨awinakti jichh

¨urux

pasaniwaypacha jan ukax usutacha? Ukatwa iki˜n utamat

¨ı

jan apthapit¨akchi ukhax tuqiristamxa. Ukat awkimaxa, ¿ja-

nit qullqi tuqit llakit¨askpacha? Ukatwa tuqitatiristamxa, uka-

tarakiw parlatanakapampisa ‘usuchjiristamxa’ (Proverbios12:18). Jan juchan

¨ıkipan tuqipxiristam ukhax wal chuym

usuyiristamxa, uk sum amuyapxta. Ukampis kunt¨ı sisktam

uk jan sinti lup�imti, jan ukaxjuk�ampiw chuymamax usuris-tamxa. Armxa

˜natakiw ch�ama-

chasi˜nama. Santiago 3:2 siski

ukaqillqatwaamta˜nama, ukan-

xa siwa: “Taqiniw walja pant-jas

¨ıwinak lurtan, ukampis may-

nitix arsutapanxa jan pantjask-chixa, ukax chiqa jaqiwa” sasa.

176 Wayn tawaqunakataki

Yaqhip awk taykanakaxjaniw wawanakaparuxmunasi

˜namp u

˜njapkiti,

kunattix jupanakan awktaykanakapax janirakiwmunasi

˜namp u

˜njapk

¨anti,

ukatwa ukham¨apxi.

¿YATIY¨

ATATI??

M¨a tuqitxa, awk taykamax awisanakax “janiw suma

awk¨ıkti”, “janiw suma tayk

¨akti” sasaw llakisipxarakispa.

Ukatwa, pantjasitanakamatxa jupanakpach jucha˜nchasip-

xaspa. Sa˜n

¨ani, m

¨a taykax phuchaparuw jan suma nota ap-

susipan tuqispa, ¿kunatsa? Jan suma taykjam amuyasitaplaykuw colert�asispa. M

¨a arunxa, jan suma nota apsupanxa,

jupaw jucha˜nchasispa jan suma yanapt�ir

¨ıtap layku.

Kunjamatsa amukt�asmaxaKunatxay awkimas jan ukax taykamas tuqch

¨ıtam ukam-

pis tuqitax kamach¨atas ukwa yati

˜nama. Chiqpachansa,

janiw kutkatasi˜nam

¨akiti. Proverbios 17:27 qillqatax siwa:

“Yati˜nan jaqinakax juk�akwa parlapxi, ch�ikhi kanka

˜nax

amukt�a˜nawa” sasa. Ukampis ¿kunjamatsa ina ch�usat tuqi-

tax “amukt�asma”, jan ukax kunjamatsa jan kutkataskasma?Aka iwxt�anakaw yanapt�

¨atamxa:

Ist�anamawa. Janis juchan¨ıkasma ukhamxa jan parlam-

ti, jan chikanix arxayasimti. Jan ukasti, aguantasim ukatwali amuyump awkimar jan ukax taykamar ist�ma. Santiagosat Criston arkiripax akham sasaw cristianonakat parlasaxs

¨ana: “Sapa maynis jumanakatxa jank�ak

¨ı˜napaw ist�a

˜nataki,

ukampis janiw jank�aki kunsa parla˜nap

¨akiti ni colerasi

˜nap

¨a-

karakisa” sasa (Santiago1:19). Thithisisa awkimar jan ukaxtaykamar chikani arxayas

¨ıta ukhaxa, janis ist�kasma ukham-

wa amuyapxani. Inamayakich arxayasipkiristam ukhamwaamuyapxani ukat mayampsa uka tuqit arxayasipkak

¨ıtamwa.

Kunatsa askix uk amuyanaruw ch�amachasinama.Awk taykamax qhuruchasis tuqitat

¨atam ukhaxa, kunjamsa

‘‘ Jurnalapuniw mamajampix tuqisipxirıta.Jichhax Biblian iwxanakaparjam luranatakiwch�amachasta.Ukax wal yanapt�itu. Janiwnayrjam unjxituti, jichhax kamsans muni uksaamuyxtwa ukat sum apasxapxta.

’’(Marleen)

Luratajarux janipuniw askit u˜njapkiti, ¿kunatsa? 177

sistam uk jan lup�imti, jan ukasti kamsa˜n muni uk amuyt�-

ma. Akhamwa jiskt�asisma: “¿Ukham¨askapunit janicha?

¿Uka tuqit nayrax tuqiyasir¨ıtti? ¿Ist�a

˜nax ch�am

¨askapuniti?”

sasa. Janis ukhamaw sa˜njam

¨akchixa, ukampis munastam-

wa ukatwa chiqa˜nchtamxa. Jan munasipkiristamxa, janiw

arxaykiristamti (Proverbios13:24).Respetompiw parlanama. Chiqa

˜nchktam ukhaxa, is-

t�askatamxa amuyapxa˜napawa. Kunatsa tuqispacha uk

amuya˜naruw uchasi

˜nama. Amuyt�a

˜nataki, mamamax

akham siristamxa: “Janipuniw cuartom apthapt�asktati.¡Jank�ak apthapinim jan ukaxu

˜nt�it

¨atawa!” sasa. Inasay cuar-

tomax apthapit¨askchi, ukampis inamayaw arxayaskasma-

xa. Inas sum amuyt�asin akham sischisma: “Walikiw mamita,apatatat

¨askapuniwa, apthapis

¨ıwa” sasa. Inas ukat akham

sischisma: “Mamita, ¿a˜nchhitat apthapi

˜naj muntax jan ukax

manq�tasiwayasi˜ncha?” sasa. Chiqa

˜nchataxa, suma aru-

nakampiw parla˜nama, ukhamatwa tatamar jan ukax

mamamar ist�atamxa u˜nacht�ay

¨ata, ukat inas jan juk�amp co-

lerxapxchiniti. Ukampis jan ar-masimti, arsutamarjamaw phu-qa

˜namaraki (Efesios 6:1).Suyt�anamawa. Kun qha-

na˜ncha

˜n munasasa, kunt

¨ı sisk-

tam ukwa nayraqat phuqa˜na-

maxa. “Horasapar amukt�a˜nasti

yati˜n kanka

˜nankiwa” siw Biblia-

xa (Proverbios 10:19). Kunapa-chatix awk taykamax ist�asitamamuyapxani ukhaxa, iyaw sa-saw kuns ist�apx

¨atamxa.

=“Khititix yati

˜nani, ch’ikh

¨ıki ukawa

aka arunakxa ist’ixa.” (Proverbios 1:5)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

178 Wayn tawaqunakataki

Awk taykam chiqa˜n-

chapx¨atam ukhaxa:

˘ Kuna askinakt¨ı juma

tuqi arsupki uk ist’asaxyusp

¨ara

˜namawa.

˘ Kunatsa chiqa˜nchapx-

tam uk jan sum amuyks-ta ukhaxa, jupanakarjiskt’asi

˜namawa.

AKHAM LURASMAXA�

Uka pusi iwxt�anakarjamaxa, kawk¨ıris juk�amp ch�ama-

chasi˜namaxwakisi uk aka chiqarqillqt�as

¨ıta. ı ......................

..................................................................................................

Ch�amachasi˜

nax wali askiwaQurinak thaqhir

¨ısmaxa, kuna jan walt�

¨awinak utjkipan-

sa ch�amachasiskakismawa. Ukampis Biblianxa, aka Uraq-pachankir qurinakat sipansa juk�amp jila valoranitwa parli,ukasti yati

˜nkanka

˜nawa (Proverbios 3:13, 14). ¿Ukat kunsa

yati˜nkanka

˜nan

¨ı˜natakix lura

˜nasa? Proverbios19:20 qillqatax

siwa: “Ist�am suma iwxa arunakaru, chiqach¨awi arunaksa ka-

tuqasirakim; ukhamatwa yati˜nan jaq

¨ıy

¨ataxa” sasa. Chiqpa-

chansa, iwxanakampi ukat chiqa˜nch

¨awimpi katuqa

˜nax ja-

niw ask¨ıkapuniti. Ukampis sapa chiqa

˜nch

¨awitxa kuna yati-

ch¨awinaksa apsusma uk jikxata

˜natakiw ch�amachasi

˜nama,

kunjamtix quri thaqhir jaqix ch�alla ch�alla taypit m¨a jisk�a quri

jikxatkix ukhama. Ukham lur¨ata ukhaxa, suma amuytatata,

yati˜nani ukat amuyt�asir jaqiruw tukx

¨ata. Ukawa kuna qurit

sipansa juk�amp jila valoranixa.

Awk taykajat¨ı mayan tuqipxitani ukhaxa...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awk taykajax luratanakaja janis askit unjkaspa ukhamamuya ukhaxa, akanak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

Ukhamasti, chiqa˜nch

¨awxa

khititsa katuqakipuni˜n

¨aniwa: ji-

chhax awk taykamawa jan ukaxyatiqa

˜n utan yatichirimaw chi-

qa˜nchiristamxa, ukampis ju-

t¨ırinxa jefemaw jan ukax yaqha

jaqinakaw chiqa˜nchapx

¨atam-

xa. Ukhamasti, mayninakan iwxt�a-nakapa ukat awk taykan chiq

¨a

˜nch

¨awina-

kap katuqas¨ıta ukhaxa, khusa yatiqir

¨ıy

¨atawa,

tiempompix irnaq¨awsa churapxak

¨ıtamwa

ukat juma pachpatsa khusakiw amuyas¨ıta. Ukhamaxa,

¿ch�amacht�asi˜nax janit ask

¨ıkaspa? J

¨ısa, wali askiwa.

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Awk taykamax sintit mayitanakampwaykattamxa? Jark’at

¨akstasa, kunjamatsa kusisit

¨asma

ukat kunjamatsa jan sint jark’apxiristamxa uka tuqitwajut

¨ır yatich

¨awin qhana

˜nchasini.

Kunapachat¨ı chiqa

˜nchapk

¨atam ukhax

kuna yatich¨

awinaksa apsusma ukamuyt’a

˜natak ch’amachasim

kunjamt¨ı quri thaqhirix ch’alla

ch’alla taypit quri jikxata˜

natakixch’amachaski ukhama

180 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa awisax chiqa˜nch

¨awinak ist’a

˜nax

jumataki ch’am¨aspa?

˘ ¿Kunatsa awk taykamax luratanakamx jan sumu

˜njkaspa?

˘ Awk taykaman iwxt’anakapat askinakapsu

˜natakixa, ¿kunanaksa lurasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

22

Sintiwmayipxitu,¿kunatsa?

Kunanaksa utan phuqana-matakix wayt�apxtam uk

aka chiqar qillqt�asıta.

ı...........................................

...............................................

¿Jumatakix awk taykamanmayitanakapax askiti? O Jısa O Janiwa

Uka mayitanakatxa,¿kawkır phuqanas

jumatakix ch�amaxa? ...............................................

UTANXA, awk taykapuniw kuns lura˜nasa uk sapxi. Uka lu-

r¨awinakax akanak

¨aspawa: tarea lura

˜nanaka, utan kuna lu-

ra˜nanaka, kuna horasas utar kutt�anipxa

˜nama ukat tel

´efo-

no jawsa˜nata, televisi

´on u

˜nch�uki

˜nata jan ukax computador

apnaqa˜nata. Ukat kunjamsa yatiqa

˜n utan sarnaqapxa

˜nama

janukaxkuna kast amigonaksa ajllipxa˜napa ukanaksa jupa-

nakaw sapxiristamxa.¿Sintipuniti waykatapxtamxa? Ukat inas aka wayn ta-

waqunakjam sischisma:“Janipuniw horasapar utar kutt�ani

˜n munir

¨ıkti, kunattix

masinakajax jayp�ukamaw ukan qhiparasipkiri.” (Allen.)“Khitirus celularat jawsasktxa ukat khitis jawsitu uk an-

chapuniw yati˜

n munapxi. ¡Waw¨

askiristsa ukham u˜

njapxitu!”(Elizabeth.)

“Awk taykajax jan khitimp parla˜

najs munkaspa ukat janamigon

¨ı˜

najs munapkaspa ukham amuyasiy¨

ata.” (Nancy.)Walja wayn tawaqunakax awk taykapan mayitanakap

janis sum phuqapkchixa, akham sasaw amuyapxi: “Janit¨ı

uka may¨ıwinakax utjkaspa ukhaxa, jan walt�

¨awinakapuniw

utan utjaspa” sasina. Ukham wakisir¨ıchisa, ¿awisax kunatsa

phuqa˜nax ch�am

¨apacha?

“¡Janiw waw¨

axtti!”Inas ukham kun lura

˜n jark�atas wali llakit jikxataschis-

ma ukat “janiw waw¨axtti” sasin taqinir yatiya

˜n munchisma.

“Suma jaq¨ı˜napataki ukat amuyt�asir jaq

¨ı˜napatakiw uka ma-

yitanakax yanapt�ani” sasin inas awk taykamaxamuyapxchi.Ukham

¨akipansa, waw

¨askay

¨ata uka pachpa mayitana-

kak¨ıskaspas ukham inas jiltxasinx amuyassta. Ukat inas

chuym ust�ayaschisma, kunjamat¨ı Beatriz tawaqux jikxatas-

k¨ana ukhama. Jupax akham s

¨anwa: “Janiw wayn tawaq

¨up-

kan ukx amtasxapxiti. Janiw kun arsuya˜ns munapkituti, ja-

nirakiw kunsa sapajax amtkiristi... janis tawaq¨ukirist ukham

u˜njapxitu”. Alejandra sat m

¨a tawaqux akham siwa: “18 ma-

182 Wayn tawaqunakataki

ran¨ıxtwa ukampis awk taykajax 10 maran

¨ıkiristsa ukham

u˜njapxitu. ¿Kunatsa jan confiapkpach

¨ıtu?” sasa.

Yamasa, jilanakamarux janis kunats jark�apkaspa ukhamamuy

¨ata ukhaxa, awk taykaman mayitanakapar phuqa

˜nax

juk�amp ch�am¨aniwa. Ukaw Matthew sat waynarux q�axu

wayn¨ask

¨ana ukhax pasatayna, jupax sullka kullakapatsa

primanakapatsa akham siwa: “Imillanakax taqi kuns muna-˜naparukiw lurapx

¨ana” sasa.

¿Jan khitins jark�atat jaka˜

n munasma?Awk taykamar ist�a

˜nax awisax ch�am

¨aspawa. Ukampis

¿chiqpachapunit ukham jaka˜n munta? Jumax wayna ma-

sinakamar jan ukax tawaq masinakamar ukham jakiru

˜nt�pach

¨atawa. Inas jupanakaxa, kuna horasarut

¨ı utar pu-

ri˜n munapki ukhak purisipkchi, kuna isinaks isisi

˜n munap-

xi ukanak uchasipxchi ukat muna˜naparuw amigonakapam-

pix kawkirusa kuna horassarapxaspa. Inas awk tay-kanakapax irnaqasin uk u

˜n-

ja˜natakix jan tiempon

¨ıpkchi.

Ukampis ukham uywatana-kaxa, awk taykaparux phin-q�achiwa, siw Bibliaxa (Pro-verbios 29:15). Kunapachat

¨ı

jan khitin kamskata jilsup-xi ukhaxa, jan respetasirukat jan yaqhanakar y

¨aqiri

ukham¨apxiwa. Ukatwa aka

‘‘ Waynaskta ukhaxa, taqi kunsa yatkasma ukham-wa amuyasta.Ukatwa awk taykamax kun luransjark�apxtam ukhax thitta.Ukampis juman aski-matakiw ukham jark�apxtamxa.

’’(Megan)

Sintiw mayipxitu, ¿kunatsa? 183

Kunapachat¨ı awk tayka-

nakax munasi˜namp mayi-

tanakap wawanakaparphuqayapxi ukhaxa, wa-wanakax kusisit

¨apxiwa,

yatiqa˜n utansa sumwa ya-

tiqapxaraki ukat taqinim-pis sumwa apasipxarakisiw yaqhip yatxatt’at jaqi-nakaxa.

¿YATIY¨

ATATI? ?

pachan ukham jan munasi˜nan jaqinakax utjixa (2 Timoteo

3:1-5).Jupanakjam jaka

˜n muna

˜nat sipansa, ak amtasipunma:

awk taykamax jumar munasitam laykuwa uk maytamxa.Chiqpachansa, ukham lurasinxa, Jehov

´a Diosatwa yatiqasi-

sipki, Jupax s¨anwa: “Nayranakaxax jumaruw u

˜nch�ukisk-

tam, nayaw yatichask¨ama, nayaw amuyt�ayask

¨ama, nayaw

sara˜nam

¨aki uka thak u

˜nachayask

¨ama” sasa (Salmo 32:8).

Ukham¨askchisa, awisax ch�am

¨aspawa. ¿Ukhax kuns lu-

rasma?

Awk taykamamp parla˜

nax wali wakiskiriwaAwk taykamamp parla

˜naxa, p

¨a tuqitwa yanapt�

¨atamxa:

janiw a˜nch jark�xapx

¨atamti ukat confiapktam ukamp k�uchi-

ki jakasi˜namatakiw yanapt�apxarak

¨ıtamxa. ¿Ukham parla-

sat¨ı jan kuns jikxatk

¨ata ukhasti? ¿Kunjamsa parlta ukwa

sum amuyt�asi˜nama? Juman lup�

¨ıwinakam amuyapxa

˜na-

patakisa ukat kunatsa awisas kunt¨ı lura

˜n munkta uk jan

lurayapktamukamuyasi˜namatakisa awk taykamamp parla-

˜naxa wali wakiskiriwa. Jumat

¨ı jach�a jaqjamu

˜njayasi

˜n muns-

ta ukhaxa, jach�a jaqjamarakiw parla˜nama. Ukx kunjamsa

lurasma, ukatakix m¨a qhawqha iwxt�anak u

˜nja

˜n

¨ani.

Jan jank�ak colert�asimti. Awk taykamamp sum parl-t�a

˜natakixa, juma pachpa apna-

qasi˜namaw wakisi. “Jan amuy-

t�an jaqix m¨akiwa kunatsa

colerasi, ukampis yati˜nan jaqi-

xa colerasi˜napxa m

¨akiwa apa-

nuku” siw Bibliaxa (Prover-bios29:11). Kutkatasisa, janq�unayramp u

˜nkatasa jan ukax

thithisax janiw kuns jikxatkas-mati. Kunapachat

¨ı awk tayka-

max kuna lura˜nanakats jark�

¨a-

184 Wayn tawaqunakataki

Janit¨ı awk taykamamp

sint jark’ayasi˜n munks-

taxa, nayraqatxa mayi-tanakar phuqa

˜n yatiqam

ukat phuqirit u˜nt’ayasi-

rakma. Ukhamatwakunt

¨ı lura

˜n munkta uk

lura˜namataki iyaw sap-

x¨atamxa.

AKHAM LURASMAXA�

tam ukhaxa, inas punku tuxtayasa jan ukax kunt¨ı u

˜njta

ukanak p�akjas sarxa˜n munchisma. Ukampisa, ukhamanak

lurasaxa janiw kuns jikxatk¨atati, jan ukasti juk�ampiw taqi

kunats jark�apx¨atamxa.

Kuntı awk taykamax amuyapki uk amuyanaruw ch�a-machasinama. Tracy sat cristiana tawaquxa, mamapampi-kiw jakasi, jupax siwa: “Kunatsa jark�pach

¨ıtu uk amuya

˜na-

ruw tirta” sasa. ¿Uk amuyxasaxa kamsisa? “Suma jaq¨ı˜naja-

takiw yanapt�a˜n munitu” siwa (Proverbios 3:1, 2). Kunt

¨ı awk

taykamax amuyki uk amuy¨ata ukhaxa, jupanakampix sum-

wa apas¨ıta.

Amuyt�a˜nataki, janiw amigonakamampix mistuya

˜n mu-

napk¨atamti. Ukhamasti colerasi

˜nat sipansa, khitirut

¨ı con-

fiapki uka amuyt�asir amigomamp chika sara˜natakiw mayis-

ma. Ukampis ukax janiw jupanakar llakisiykaspati, ukatwajan permis churapkiristamti. Kunatsa jan khita

˜n munapk-

tam uk amuyasma ukhaxa, inas iyaw sapxa˜napatakix parl-

chisma.Mayansa iyawsayasinatakix phuqanamawa. Amuyt�a-

˜nataki, kunapachat

¨ı maynix bancot qullq mayt�asi ukhaxa,

Jumat¨ı manum

tiempopar phuq¨

ataukhaxa, bancox

phuqiritwa u˜

nt’¨

a-tamxa. Niya ukha-

marakiwa, awktaykaman

mayitanakaparut¨ı

phuq¨

ata ukhaxa,confiyapx

¨atamwa.

Sintiw mayipxitu, ¿kunatsa? 185

sapa phaxsiw juk�at juk�at phuqa˜napa. Mayt�asirit

¨ı sapa

phaxsi kunt¨ı chura

˜nap

¨aki uk phuqani ukhaxa, bancox phu-

qiritwa jupar u˜nt�ani, ukat inas jut

¨ırinxa juk�amp mayt�chispa.

Niya ukhamjamarakiwa, jumax awk taykamarux ist�a˜nama-

wa, ist�asawa manutsa phuqaskasma ukham lurtaxa. Jumat¨ı

taqi kunans ist�asita ukhaxa, “arsutapar phuqiriw” sapx¨a-

tamwa awk taykamaxa. Ukampis jumat¨ı sapa kuti jan ist�k

¨a-

ta ukhaxa, jumat payachasxapxaniwa, ukat janiw mayampisiyaw sapk

¨atamti.

¿Awk taykamar jan ist�ksta ukhasti?Awk taykaman mayitanakapar jan phuqa

˜nax utjaspawa.

Ukat inas kuna horat¨ı utar puri

˜nam

¨aki ukarjam jan purk-

chisma, qhawqt¨ı telefonot parla

˜nam

¨aki ukat jiljchisma jan

ukax kunt¨ı utan lura

˜nam

¨aki uka jan lurkchismati (Salmo

130:3). Ukhamasti, awk taykamat¨ı kunatsa uk jan phuqk-

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 3 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 3 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA186 Wayn tawaqunakataki

“¿Kunatsa awk taykajax taqinir jan igualak u˜njapx-

pach¨ıtu?” sas inas jumax ukham jiskt’asir

¨ısta. Chiqpa-

chansa, awk taykamat¨ı igualak taqinir u

˜njaspa ukhaxa,

janiw wal¨ıkaspati. Chiqakanka

˜naxa, janiw taqinir igualak

u˜nja

˜nampi sas

¨ıkiti. Ukhamasti, kunjamsa jil

¨ırinakamarux

u˜njaski uk u

˜nch’uki

˜nat sipansa, kunjamsa jumarux u

˜n-

japxtam uk amuyt’asma. Kunapachat¨ı yanap munkay

¨ata

ukhaxa, ¿ janit jumamp chik¨apk

¨ana? Ukhamasti, ¿taqi

chuymati janiw mayninakarjam u˜njkituti sasma? Ukampi-

sa, awk taykanakax janiw taqpach wawanakapar igualaku

˜njapkiti, kunattix sapa mayniw mayj mayj

¨apxi. Ukwa

Beth sat 18 marani tawaqux amuy¨ana. Jupax siwa:

“Jilajampi nayampix mayj¨apxtwa, ukat sapa mayniru mayj

mayja u˜njapxitaspa uk munapxta. Ukampis janiwa nayrax

ukham amuyir¨ıkti” sasa.

¿mayninakarukit sum u˜

nji?

ta sapx¨atam ukhaxa, ¿kams

¨atasa? Juk�amp jan walt�

¨awinak

jan utja˜napatakixa, ¿kuns lurasma?

Kunatı chiqaki ukwa parlanama. Jan k�arinak par-lamti. Ukham parl

¨ata ukhaxa, mayanxa janiw confiy-

xapx¨atamti. Ukhamasti, kunat

¨ı chiq

¨aki ukxa qhan-

wa awist�a˜nama (Proverbios 28:13). Jan jan

juchanix tukumti, janiraki janis kun¨akas-

pas ukham luratanakamarux u˜njamti.

Amtasipunma, “suma arumpi kutt�aya˜na-

xa colera˜nxa apaqiwa” (Proverbios15:1).

Perdonwa mayisinama. Awk tayka-mar ukham llakisiyatamata ukat chuym us-t�ayatamata jan ukax colerayatamatsa per-

d´on mayisi

˜nax wali wakiskiripuniwa. Ukat

inas jan a˜ncha castigapkch

¨ıtamti. Ukataki-

xa, arrepentisitamax chuymatpach¨a

˜na-

pawa.Kuntı lurkta ukwa katuqarakita (G

´a-

latas 6:7). Castigatax inas awk taykamar

Ma urut¨ı awk taykajan mayitanakapar jan phuqka ukhaxa,

akanak sanajawa:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Phuqirit unt’ayasinatakixa, akanak lurir¨ısta:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

arxayaschisma, yamas inamayat castigat amuyas¨ıta ukhax

juk�amp¨ıspawa. Ukham

¨a

˜nat sipansa, sum amuyt�asim ukat

taqi kuns phuqarakma, ukhamatwa awk taykamax wasitatconfiyapx

¨atamxa.

Kawk¨ır iwxt�anak phuqa

˜natakis juk�amp ch�amachasi

˜na-

ma uk akar qillqt�as¨ıta. ı ........................................................

Amtasipuni˜namawa, awk taykamaw kunt

¨ı lurasktaxa uk

u˜njapxa

˜napa. Chiqansa, “awkiman, taykaman iwxa aruna-

kapa[tsa], ukhamarak yatich¨awinakap[at]sa” Bibliax parliwa

(Proverbios 6:20). Ukampisa, uka mayitanakapax janiw ju-mar t�aqhisiya

˜natak

¨ıkiti. Jan ukasti, khitinakat

¨ı awk tayka-

par respetki ukanakan jak¨awipax sumaruw sarani sistuw

Jehov´a Diosaxa (Efesios 6:1-3).

=“Awkimar taykamar jach’a

˜ncham

[m¨a arunxa respetam] [...]

kusisit¨a

˜namataki.” (Efesios 6:2, 3)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

JUTIR YATICH¨

AWI Awkimasa jan ukax taykamas alcoholakiumaskchi jan ukax droganakampik qullqjasiskchi ukhaxa,¿kuns lurasma?

188 Wayn tawaqunakataki

˘ Awk taykamax sintsa jark’apxiristamukhamxa, ¿kunatsa amuyasisma?

˘ Awk taykaman mayitanakaparuxa,¿kunatsa awisax phuqa

˜nax ch’am

¨aspa?

˘ Awk taykamamp sum apasi˜natakixa,

¿kuns lurasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Awk taykaman chiqa˜nch

¨awinakaparu ukat ma-

yitanakapar kunjamsa ist’a˜nama ukxa, 21 ukat 22

yatich¨awinakanwa yatiqaniwaytaxa. Uka mayita-

nak phuqa˜nat

¨ı jumatak ch’am

¨achi ukat ukanakat

parla˜n munasma ukhaxa, ¿kunjamsa sasma?

˘ Awk taykamax jan kun lurasipki ukhaw jupa-nakampix qhanart’at chuymamp parlasmaxa.

˘ Qhanwa parla˜nama, ukampisa janiw co-

lert’asi˜namakiti, janirakiw chuymamampis

apayasi˜nam

¨akiti. Respetompipuniw parla

˜nama.

Awk taykamax kuna lur¨

awinakams janipun askit u˜

njkchiukhaxa, akhamwa sasma: “Chiqpachansa, taqi kuns sum lu-ra

˜natakiw ch’amachasta, ukampisa kunapachat

¨ı luratanakajaru

jan walit u˜

njapkta ukhaxa, juk’amp ch’amaw nayatakixa. ¿Ukatuqit parlt’snati?”.

Kunjamsa jupanakampix uka tuqit parla˜n qalltasma uk aka

chiqar qillt’as¨ıta.

ı............................................................................................

�M¨

A AMUYT’¨

AWI: Kunt¨ı 21 yatich

¨awin siski uka arunakamp

parla˜n qalltma. Jupanakatakix uka tuqit parla

˜nax janiw ch’a-

m¨akaniti.

Awk taykamax janipuni kawks khita˜

n munapkstam ukha-xa, akhamwa sasma: “Janiw nayat payachasipxa

˜nam munkti,

taqi kunsa sum lura˜

n munta, ¿kuna tuqinakat ch’amachasi˜

najaswakisispa”.

Kunjamsa jupanakampix uka tuqit parla˜n qalltasma uk aka

chiqar qillt’as¨ıta.

ı............................................................................................

�M¨

A AMUYT’¨

AWI: Kunt¨ı may

¨ır libron 3 yatich

¨awipan siski

uk wasitat u˜nakipma, ukan p’iqinch

¨awipax akawa: “¿Kunatsa

awk taykajax sinti jark’apxitu?”. Liyt’xasasti, kunanaksa awktaykamarux jiskt’

¨ata uk m

¨a papelar qillqt’as

¨ıta.

awk taykamamp parla˜

namawa

23

Alcoholak umaski,drogampikiw qulljasiski,

¿kamachiristsa?“Tatajax ‘camioneta askicht�iriw saraskta’ sasinwa

utat mistuwayi, ukat kawkhankataps janiw jurnalpa-chas jupat yatipkayatti. Mamajax telefonotwa jawsi,ukampis jupax janiw jay sankiti.Ukatxa, mistunata-kiw wakicht�asir unjta. ‘Tatamar thaqhiriw sara ’ sasin-wa wali llakt�at situ.”Sapakiw kutt�anxana. ‘¿Tatajax janit jumamp kut-

t�anki? ’ sasaw jiskt�ta.Ukat jupax ‘janiw’ sasaw situ.”Ukspachaw jan wali lurawinakapar kutt�atap amu-

yastxa. Kunattixa... tatajax droganakampiw qulljasi.Utar purinxana ukhaxa, mamajamp nayampisti walillakt�atapuniw jikxatasipxayata.Ukat jupatakix wal-pun colert�asta ukat ma urpachaw jan parlkti.Ukhamluratajatxa janiw sum jikxataskti.” (Karen,14 marani)

UKHAM alcohol thaqhiri jan ukax droganak thaqhiri aw-kin

¨ı˜nasa jan ukax taykan

¨ı˜nasa janipuniw wal

¨ıkiti, ukhaman-

wa waranq waranq wayn tawaqunakax jikxatasipxi. Jumat¨ı

ukhaman jikxatasta ukhaxa, inas uka sarnaq¨awipax juma-

rux phinq�achata, llakita jan ukax colerata ukham jikxata-siystma.

Amuyt�a˜nataki, Margaritan tataparux wali suma jaqit u

˜n-

t�apx¨ana. Chiqpachansa, janiw ukham

¨ak

¨anti, jan ukasti al-

coholar yatintat¨anwa, uta manqhanxa

˜nanqha arunakam-

piw parl¨ana ukat familiaparux kunayman tuqit t�aqhisiyir

¨ına.

Margaritax chuym ust�ataw akham sas amtasi: “Jaqix ‘walisuma awkinipun

¨ıpxtawa’ sasaw sapxir

¨ıtu” sasa.�

Ukhamasti, awkimasa jan ukax taykamasa alcoholar janukax droganakar yatintat

¨achixa, ¿kuns lurasma?�

Kunatsa ukanakar yatintapxiJan

¨ır kamskasas nayraqat kunatsa ukanakar yatintapxi

uk yati˜nasawa. Proverbios1:5 qillqatanxa siwa: “Khititix ya-

ti˜nani, ch�ikh

¨ıki ukawa aka arunakxa ist�ixa, ukatsti jikxatiwa

juk�amp yati˜n kanka

˜na” sasa, m

¨a arunxa, kun lura

˜natakisa

nayraqatxa uka tuqitwa yatxati. Ukhamasti, kunas alcoholaryatinta

˜naxa jan ukax droganakar yatinta

˜naxa ukwa yatxata-

˜nama, kuna kasta jaqinakas ukanakar yatintapxi ukat kunat-sa yatintapxi uk sum yatxata

˜namawa.

Amuyt�a˜nataki, alcoholar yatintat jaqixa, janiw m

¨a qhaw-

qha kutis alcoholamp machjaski uka jaq¨ıkiti, jan ukasti usu-

t¨apkaspas ukhamawa. Chiqpachansa, alcoholampikiw ja-kapxi ukat awisax ukatak lup�isipki. Uma

˜n qalltapxi ukhaxa,

� Awkimat¨ı jan ukax taykamat

¨ı ukham alcoholar yatintat jumar t�aqhisiystam-

xa, yanap thaqha˜namawa. Khitirut

¨ı atiniskta jupampiw parla

˜nama. Jumat

¨ı Jehov

´a

Diosan Qhana˜nchirip

¨astaxa, irpir chuymaninakampiw parlasma jan ukax wali yat-

xatt�at jilatampi jan ukax kulllakampiw parlarakisma.� Aka yatich

¨awin chachanakatwa jil parltanxa, ukatwa alcoholar yatintata jan

ukax droganakar yatintat awkit parltanxa. Ukampisa, akan qhana˜nchaski uka yati-

ch¨awinakaxa, panpachanitakiwa m

¨a arunxa, ukhaman u

˜njasipxi uka warminakata-

kirakiwa.

Alcoholak umaski, drogampikiw qulljasiski, ¿kamachiristsa? 191

janiw jaytirjam¨apkiti. Uma

˜n laykuxa, jak

¨awipsa familiapsa

irnaq¨awipsa apt�asipxiwa.

Inas yaqhip jaqinakan chuymapax alcohol uma˜nar wa-

yuschispa, ukampis llakinakan jan ukax kuna jan walinakanu

˜njasisaw alcoholar yatintapxaspa. Ukat yaqhip alcoholar

yatintatanakaxa janiw jupanakpachax munasipkiti ukatwaukham yatintapxi (Proverbios14:13). Yaqhipanakax alcoho-lar yatintat awk taykanakampi uywataw jilsupxi ukat yaqhi-panakax waw

¨akas t�aqhisitap arma

˜natakiw uma

˜nar puripxi.

Ukat droganakamp qulljasirinakatxa ukham sasirakispawa.Alcoholasa droganakasa juk�amp jan walinakanwa uka

jaqirux u˜njasiyi, amuyupsa ch�amakt�ayiwa ukat janiw

kunjam¨apkitix ukham

¨axapxiti, ukax wali llakka

˜napuniwa.

Ukat qullasipxa˜napatakix doctorar sara

˜napaw wakisi.

Awisax janiw yanapt�kiristamtiChiqpachansa, kunatsa awkimasa jan ukax taykamas

ukanakar yatintapxi uk yati˜na-

xa janiw uka yatintatapx chhaq-taykaniti. Ukampisa, uk yatisa-xa inas jupat m

¨a juk�s khuyapt�a-

yaschisma.Awkimax m

¨a chijir purisaw

kayup p�akjasi ukham sa˜n

¨ani.

¿Janixay jumamp pelot anata-˜natak suykasmatixa? ¿Jan wa-kiskirinak lurasin kayup p�akja-sispasti? Chiqpachansa, jumax

‘‘ Awk taykajax phinq�achata unjasiyakipunita-niwa, ukampisa, Jehova Diosar atinisiskakıukhaxa, jupaw aguantaskakinatakix ch�amchuritani.

’’(Julian)

192 Wayn tawaqunakataki

Biblian ist’a˜na siski

uka aruxa, autoridad¨a-

kaspas ukham respeta˜n

sa˜n muni (Efesios 6:

1, 2). Ukhamaxa, awktaykar respeta

˜naxa, ja-

niw jan wali lur¨awinaka-

par iyaw sa˜namawa sa

˜n

munkiti.

¿YATIY¨

ATATI??

Ezequiasax 25 maran¨ıskasakiw Jud

´a markan reyipjam

utt�ayasiwayi ukatmawakiskiramtawirpuri˜natakiw jikxatas

¨ı-

na: kunakast rey¨ınisa ukamta

˜nap

¨anwa. ¿Awkipan janwali lu-

rawinakapampit wiytayaspach¨ani? Awkipax Diosar kutka-

tasiriAcaz rey¨ınwa. Aka reyixa, juchanakapat janipuniwarre-

pentiskanti, jiwa˜nap

¨akanniukaurusa. Jehov

´aDiosanutapwa

˜nanqhach

¨ana ukat k�ari yupaych

¨awinak utt�ay

¨ana, ukhamaraki

wawanakaparusa sacrificion luqtasin nakhantay¨ana (2 Cr

´oni-

cas28:1-4).Ukampisa,Ezequiasax janiwAcaz reyink�ari chuy-mapamp Jehov

´a Diosar luqta

˜natakix apayask

¨anti. Janirakiw

kunt¨ı awkipax lurk

¨anauk lura

˜napapun

¨ık

¨anti. Janukasti, jupax

Jehova “Tatitumpipuniwasumasarnaqana” (2Reyes18:6).¿Jumatkamsasispasa? ¿Awkimasa janukax taykamasa

chiqa yupaych¨awit jisk�achapxtamti? ¿Qhuru arunakampit

chuym ust�ayapxtma? ¿Kuna jan walirusa yatintat¨apxiti?

Ukham¨akchisa , janiwjumaxuka janwali lurawinakapxa lu-

ranamakiti. Kunjamt¨ı familiapax sarnaqapxatayna ukaxa,

Ezequiasarux janiwkunjam¨a

˜nap

¨akanti ukmayjt�ayk

¨anti.Wali

suma reyipun¨ınwa, “Jud

´a markankir taqi reyinakapatxa jupat

nayra, jan ukax qhipatsa, janipuniw khitis jupjamax utjk¨anti”

(2Reyes18:5).Ukhamasti jupat yatiqasi˜namawa:Familiama-

say jan wal jikxataskchixa, jumat¨ı Jehov

´a Diosampipun sum

sarnaq¨ata ukhaxa, jakawimannayrarsartaskakıtawa.

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

Ezequ´ıas

llakitaw jikxatasisma ukatinas colert�asirakchisma. Kun

lurasay kayup p�akjaschini,ukampisa walipta

˜napkamax ja-

niw jupampix anatkasmati,janirakiw jupat kuns suykas-

mati.Ukhamasti, kunapachat

¨ı awkimas jan ukax

taykamas ukham alcoholaru jan ukax dro-ganakar yatintki ukhaxa, chuymapasa amuyu-nakapasa usuchjat

¨akaspas ukhamaw jikxatasi.

Chiqansa, jupaw ukham¨aska

˜natakix uk lurasi

ukatwa jumax jan amuyt�asis sarnaqatapatxa co-lert�astaxa. Ukham

¨akipansa, jan

¨ır yanap thaqha

˜napkama

ukat walipta˜napkamax janiw suma awkjam phuqa

˜nap suy-

kasmati. Ukhamasti, kuns jupat suyasma uk sum amuyt�asi-˜natakixa, usut

¨akaspas ukham u

˜nja

˜naw yanapt�

¨atamxa.

¿Kuns lurasma?Awkiman walipta

˜napkamsti, lur

¨awinakapamp m

¨a juk’ t�a-

qhisiskak¨ıtawa. Uka

˜nkamasti, ¿kuns lurasma?

Kuntı jan luranamaki uk jan luramti. Amtasipunma,awkimaw ukar yatintatapatxa mistsu

˜napa. “Sapa mayni-

wa lur¨awinakapat llakisi

˜napa” siw G

´alatas 6:5 qillqatanxa.

Ukhamasti, jumax janiw kunjamsa uk jaytaspa ukxat llakisi-˜nam

¨akiti. Janirakiw kuna jan wali lur

¨awinakaptsa arxata

˜n

wakt�ktamti. Sa˜n

¨ani, irnaq

¨awipat jan jaqsut

¨a

˜napatakix janiw

jefeparux imxata˜nataki k�arinak parla

˜nam

¨akiti ukat kunapa-

Awkimax alcoholar jan ukaxdrogar yatintat

¨achixa, kayu

p’akitakaspa ukhamawa,ukhamasti awisax janiw

yanapt’kiristamti

194 Wayn tawaqunakataki

chat¨ı machantat liwisita u

˜nj

¨ata ukhaxa, munkir jan munkir

iki˜nar qatati

˜nax janiw wakiskarakispati.

Yanap thaqham sanamawa. Ukham alcoholar jan ukaxdroganakar yatintatanakax janiw arsusi

˜n munapkiti. Arsusi-

˜napatakixa, warmipa jan ukax chachapa ukat jil

¨ır yuqamp

jan ukax phuchampiw parlapxa˜napa, ukxa kunapachat

¨ı apj-

tayat¨aki ukhaw kunjamsa uka luratapax familiarux jan wal-

t�ayaski ukat kuns lura˜napa uk sum qhana

˜nchapxa

˜napa.

Ukampis aka jiskt�anakar qhana˜nch

¨awinak qillqt�a

˜napax

wali askipun¨ıspawa: “Ukhamak machjasisk

¨a jan ukax droga-

nakamp qulljasisk¨

a ukhaxa, ¿kunas familiajarux pasaspa?Ukat aka jan wali lurawt

¨ı jaytx

¨a ukhaxa, ¿kunas pasarakis-

pa? Yanap jikxata˜

natakixa, ¿kun lura˜

najas wakisispa?”.Colerasin utjchi ukhaxa, sarxanamawa. Kunjamat

¨ı

Proverbios17:14 qillqatan siskixa: “Ch�axwa˜nata jithiqta

˜nasti

juk�ampi askiwa” sasa. Ch�axwat¨ı utjani ukhaxa, jan mitisim-

ti, jan walt�¨awiruw purismaxa. Cuartomar sarxa

˜namawa jan

ukax amigoman utaparuw sarxarakisma. Juk�amp jan walt�¨a-

winakat¨ı utjkani ukhaxa, inas yanap thaqha

˜nax wakischispa.

Colerasitamat jan juchanchasimti. Yaqhip wayn tawa-qunakaxa, ukham alcoholar jan ukax droganakar yatinta aw-kipampi jan ukax taykapam-piw colerasipxi. Ukham cole-rasi

˜nax janiw juch

¨akiti, yamas

kunapachat¨ı yanap ukat mu-

nasi˜n jan katuqapki ukhaxa,

juk�ampwa colerasipxi. Ukatukham colerasitapatxa waljucha

˜nchasipxi. Inas jumax

=“Yati

˜nan jaqix janiw m

¨aki coleraskiti.”

(Proverbios 19:11)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Alcoholak umaski, drogampikiw qulljasiski, ¿kamachiristsa? 195

Jan awk taykamar u˜nis-

kamti, jan ukasti jan walilur

¨awinakap u

˜nisi

˜nama-

wa (Proverbios 8:13;Judas 23).

AKANAK LURASMAXA �

akham amuychisma: “Bibliaxay awk taykar respeta˜naw sis-

chixa” sasa (Efesios 6:2, 3). Inas jumax ukham jikxatasir¨ıs-

ta. Ukampisa, Biblian jikxataski uka kamachixa, ¿kamsa˜ns

munpacha uk yattati? Kunjamat¨ı m

¨a juezaru jan ukax m

¨a

policiar respeta˜namaxa, ukhamarakiw awk taykamarux res-

peta˜nama, ukwa sa

˜n muni. Janiw ukax jan wali lur

¨awinaka-

par iyaw sa˜namawa, sa

˜n munkiti (Romanos 12:9). ¿Ukat

ukham luratanakapat axtasismasti? Ukham jikxatasitamat-xa jan llakisimti. Chiqansa, ukham jan wali qullanakar ya-tintat jaqinakar u

˜nja

˜nax axtaska

˜napuniwa (Proverbios 23:

29-35).Suma amigonakanınamawa. Utan ukham jan walt�

¨awi-

naka utjatapatxa, taqiniw ukhamapxpacha sasinwa amuyas-ma. Ukatwa ajay tuqit yatxatt�at ukat wali kusisit sarnaqiri-nakamp parla

˜nax wali wakiskirixa. Cristiano tamanwa ch�a-

ma˜nch

¨awi ukat yanaps jikxat

¨ataxa, ukat awisaxa utan kuna

jan walt�¨awinakas utji uka llakinakatsa armasismawa (Pro-

verbios17:17). Ukham cristiano familianakampiskasaxa, ja-

Awkijat¨ı jan ukax taykajat

¨ı qhuru arunakamp chuyms

ust’ayitani jan ukax nuwjitani ukhaxa, ak lura...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Yanap thaqhanap muna ukhaxa...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

niw kunjamt¨ı utaman jikxataskta ukham jikxatask

¨atati ukat

kunjam¨apxis suma familianakax uksa amuyarak

¨ıtawa.

Jumatakiw yanap thaqhanama. Khitirut¨ı atinista ju-

pamp parla˜naw yanapt’

¨atamxa. Jan ukax m

¨a irpir chuyma-

nimp parla˜nax walirakispawa. Irpir chuymaninakaxa, “tha-

yat imantasi˜njama samar

¨aw

¨ıniwa, jach�a mathapi thayatsti

jupax imaniwa, wa˜na uraqin uma irpa

˜n q�awanakjama, wa-

saran m¨a jach�a qalan ch�iwip

¨aniwa” ukham

¨apxa

˜napaw siw

Bibliaxa (Isa´ıas 32:2). Ukhamax jupanakamp ist�ayasi

˜nataki

ukat chuymacht�ayasi˜nataki janiw parla

˜nx phinq�asi

˜nam

¨akiti.

Aka suxta iwxt�anakatxa kawk¨ırs nayraqat lur

¨ata, uk aka

chiqar qillqt�as¨ıta.ı .................................................................

Kunjamat¨ı familiamax jikxataski uk inas jan kamacha

˜nja-

m¨akchisa, ukampisa jan a

˜nch llakisi

˜namatakix akanakwa lu-

rasma. Awkimana jan ukax taykaman lur¨awinakap chiqa

˜n-

cha˜n muna

˜nat sipansa, juma pachpaw chiqa

˜nchasi

˜nama.

Ap´ostol Pablox akham sasaw iwxt�

¨ana: ‘Jumanakan kipka

qhispiyasi˜nanakamataki’ ch�amachasipxam sasa (Filipenses

2:12). Aka iwxt�aw suma amtan¨ıskaki

˜namatakix yanapt�

¨a-

tam ukat inas tiempompix awkimasa jan ukax taykamasayanap thaqxchispa.

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Sapa kutit awk taykamax tuqisipxi?¿Kunjamsa ukar saykatasma uk yati

˜n muntati?

Alcoholak umaski, drogampikiw qulljasiski, ¿kamachiristsa? 197

˘ ¿Kunatsa yaqhipanakax alcohol jan ukaxdroganak thaqhapxi?

˘ Awkimat¨ı jan ukax taykamat

¨ı ukhaman

jikxataschi ukhaxa, ¿kunatsa janjucha

˜nchasi

˜nam

¨aki?

˘ ¿Kuna jan walt’a˜nanaksa chiqa

˜nchasma?

¿Kunjams lur¨ata?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Awkimat¨ı jan ukax taykamat

¨ı Biblian kamachinaka-

parjam jan sarnaqxapxani jan ukax tamat jithiqta˜n am-

tapxchi ukhaxa, ¿kuns lurasma?

˘ Jehov´a Diosax, awk taykaman lur

¨awinakapatxa janiw

jumar jucha˜nchktamti uk amtasipunma. Bibliax siwa:

“Taqi maynip¨ı Diosarux lur

¨awinakasat cuenta chura

˜n

¨ani-

xa” sasa (Romanos 14:12).

˘ Khitinakat¨ı suman jakasipxi ukanakampix jan iguala-

simti (G´alatas 5:26). M

¨a waynan tatapax utatwa sarxa-

tayna, uka waynax akham sasaw iwxt’i: “Mayninakar u˜n-

ch’uki˜nat sipansa, kunjamsa nayrar sartasma uk

amta˜namawa. Ukax wali ask

¨ıniw jumatakixa” sasa.

˘ Kunsay awk taykamax lurasipkpan jumax respeta˜na-

mawa. Ukampisa, kun lura˜n mayipx

¨atam ukat uka mayi-

tanakax Diosan kamachinakap jan p’akintayk¨atam ukha-

xa, phuqa˜namawa. Kunapachat

¨ı Jehov

´a Diosax awk

taykar respeta˜naw siski ukaxa, cristianonakarusa ukat

jan cristianonakarusa respeta˜nasaw sistuwa (Efesios 6:

1-3). Kuna jan walsay awk taykamax lurasipkpan ukat ju-mat

¨ı respet

¨ata, ist’

¨ata ukhaxa, Jehov

´a Diosar munasitam-

wa u˜nacht’ayask

¨ata (1 Juan 5:3).

˘ Tamankir jilat kullanakamp sum apasma. Jupanakaxam

¨a famili

¨akaspas ukham

¨apxiwa ukat kunapachat

¨ı llakit

jikxatas¨ıta ukhaxa, jupanakaw chuymacht’apx

¨atamxa

(Marcos 10:30). David sat waynaxa, jilat kullakanakax fa-miliaparux yaqhachapxaspas ukham amuyas

¨ına, kunat-

tix awkipaw Jehov´a Diosat jithiqtat

¨ana. Ukampis janiw

ukham¨akataynati. Jupax siwa: “Janipuniw n

¨anakat arma-

sipk¨anti” sasa. Ukat saskakiwa: “Tamatakix wali muna-

t¨apxay

¨atwa ukwa qhiparux amuyasta” sasa.

Jehov´

a Diosatwa jithiqtapxaspa

198 Wayn tawaqunakataki

24

Awkijamptaykajamp

tuqisipxi ukhaxa,¿kamachiristsa?

Awkimampi taykamamp jumannayraqataman tuqisipxi ukhaxa,

¿kuna tuqits tuqisisipxi?

ıO Qullqi tuqita

O Utan lurawinakata

O Familiankirita

O Jumxata

Kunapachatı ch�axwapxi ukhaxa, ¿kunjamsa jikxatastauk yatipxanap munasmati? ¿Kuns jupanakar sasma?

..................................................................................................

..................................................................................................

199

AWK taykaman ch�axw¨awinakapax wal llakisiytamxa,

ukampis ukanak u˜njasax llakisi

˜njamapuniwa. Jupanakar

munastawa ukat jupanakan yanapt�aps munaraktawa, ukat-wa kunapachat

¨ı tuqisipxi ukhax llakita, chuymas ust�ata

ukham jikxatastaxa. Inas Mar´ıa sat tawaqjam amuychis-

ma, jupax siwa: “Kunapachat¨ı jupanakpach jan respetasip-

xi ukhaxa, nayatakix wali ch�amaw jupanakar respeta˜naxa”

sasa.Uka ch�axw

¨awinakax kunjamas jak

¨awix ukwa u

˜njay-

tamxa: awk taykamaxa janiw kunjamt¨ı jumax jupanakat

amuykay¨ata ukhamapkiti. Ukat uk yatisaxa taqi kunatwa

axsarayasismaxa. Yamas kunapachat¨ı sapa kuti juchikip-

xi jan ukax walja horanak ukham tuqisisipxi ukhaxa, inasjaljtapxaniw sasin amuyxchisma. Mariyax akham saskaki-wa: “Kunapachat

¨ı tuqisipxi ukhaxa, jaljtapxkaspas ukham

amuyta, ukat khitimpis jakir sarx¨a, ukax llakisiyituwa. Ukat

jilanakajat kullakanakajat jaljta˜nax llakisiyarakituwa” sasa.

Ukhamasti, ¿kunatsa yaqhip chacha warmix tuqisipxi?Ukat awk taykamax tuqisi

˜n qalltapxi ukhaxa, ¿kamachas-

masa?

Kunatsa tuqisipxiChiqpachansa, wal munasir chacha warmix pantasi-

tanakapxa llamp�u chuymampiw u˜njapxi (Efesios 4:2).

Ukampis Bibliax siwa: “Taqini jucha lurapxatap laykusti Dio-sampix janiw katuqat

¨apkiti” sasa, ukhamasti awisax pantja-

sitanakapxa tuqisiya˜naruw puriyaspa (Romanos 3:23).

Ukampis “jan wali tiemponaka[nwa]” jakasktanxa, ukamtasipunma, ukatwa chachawarmix ukham jan walt�

¨awin u

˜n-

jasipxi (2 Timoteo 3:1). Jaka˜nax

wali ch�amawa, luzata, umat pa-ga

˜na ukat irnaqa

˜nax ch�amaraki-

wa. Yamas kunapachat¨ı pan-

200 Wayn tawaqunakataki

Paninix wal munasipk-chisa, awisax janiwpachpa amuyun

¨ıpkiti.

¿YATIY¨

ATATI??

pachani irnaqapxi ukhaxa, kunjamsa utan lur¨awinakxa

jaljasipxani ukaw juk�amp llakinakar puriyaspa.Awk taykamax pantjasipxi ukat tuqisipxi ukhaxa, janiw

jaljtapxaniw sa˜n munkiti. Inas awisax jan pachpa amu-

yun¨ıpkchinisa, munasisipkakiniwa.Aka tuqinakat amuyt�ma. ¿M

¨a kutis amigonakamamp isi

alir sarir¨ıtati? ¿Taqinit pachpa color isinak alasipxi? Chiq-

pachansa, janiw ni suma amigonakas pachpa amuyun¨ıpki-

ti. Niya ukham sasirakispaw awk taykamatxa. Inas panpa-chani qullqi tuqit llakisipxchi, ukampisa sapa mayniw qullqapnaqa

˜natxa mayj lup�ipxi. Ukat inas familiarux samart�a-

˜napataki m

¨a chiqar sara

˜natak amtapxchispa, ukampisa sa-

mart�a˜nax kamsa

˜ns muni ukxa, sapa mayniw mayj amuyap-

xi. Inas panpachani sum yatiqa˜nam munapxchispa, ukatxa

awk taykamatakixa kunt¨ı jupanakax sapa mayni jumataki

lup�ipki ukaxa jupanakatakix wali ask¨ıchispa.

Kunjamat¨ı u

˜njktanxa, munasipkchisa, awisax janiw

pachpa amuyun¨ıpkiti. Ukhamakchisa, awk taykar tuqisir is-

t�a˜nasa jan ukax u

˜nja

˜nasa, m

¨a wawatakix janiw wal

¨ıkiti.

Ukhaman u˜njasisma ukhaxa, ¿kuns lurasma?

Akanakwa lurasmaRespetanamawa. Kunapachat

¨ı awk taykamar tuqisir

u˜nj

¨ata ukhaxa, colerasi

˜njamapuniwa. Chiqpachansa, jupa-

nakaw yatiqaska˜n sum sarnaqapxa

˜napa. Jumat

¨ı jan res-

petomp jupanakar u˜njx

¨ata ukhaxa, familiamarux juk�ampiw

llakisiy¨ata. Ukhamasti, ch�am

¨akchisa Jehov

´a Diosaw awk

taykar respeta˜na ukat ist�a

˜n mayistu, uk phuqa

˜naw juk�amp

‘‘ Kunapachatı awk taykajax tuqisipxi ukhaxa,jupanakax juchararapxarakiwa ukatwa jan wal-t�awinipxixa, uk amtanaw wal yanapt�itu.

’’(Kathy)

Awkijamp taykajamp tuqisipxi ukhaxa, ¿kamachiristsa? 201

wakiskirixa (´

Exodo 20:12; Pro-verbios 30:17).

Ukampis jumxat tuqisipxaniukhaxa, ¿kamachatasa? Amuy-t�a

˜nataki, mamamax Jehov

´a

Diosan luqtiripawa ukat awki-max jani. Inas awisax Jehov

´a

Dios tuqit jumax sayt�aschisma kunjamat¨ı mamamax luraski

ukhama (Mateo10:34-37). Ukham¨achi ukhaxa, suma chuy-

mampi ukat respetompipuniw kuns lura˜nama. Ukham

¨asin-

wa inas awkimar Jehov´a Diosar luqta

˜napatak yanapt�chis-

ma (1 Pedro 3:15).Jan mayni tuqitak sayt�asimti. ¿Ukat awk taykamat

¨ı

jan mitisi˜nam

¨aki ukar mitisi

˜namataki wiytapxiristam ukhas-

ti? Jan awkim tuqits ni taykam tuqits sayt�asimti. Walirespetompiw akham sasma: “Mamita jumarux walpun mu-nassma. Papitu jumarux ukhamaraki. Ukampisa janiw ju-manakat mayniruk arxatapkirismati, ukatwa jan walt�

¨awina-

kamar mitisi˜najax jan wakiskaspati” sasa.

Parlanamawa. Kunapachat¨ı jupanakax jiskhisipxi

ukhax kunjamsa jikxatastax uk awk taykamar sa˜namawa.

Ukxa, kunapachat¨ı ist�a

˜n munapki ukhaw kunatsa tuqisita-

nakapax wal llakisiytma, sustjtam ukat awisax inas coler-t�aystam ukanakxa, respetompiw qhana

˜ncht�asma (Prover-

bios15:23; Colosenses 4:6).

202

Awk taykamat¨ı

sapakuti tuqisipxchixa,wali respetompiw yanapthaqhapxam sa

˜nama.

AKHAM LURASMAXA�

Akanakwa jan lura˜

nam¨

akitiJaqichasitanakar iwxt�irıkasmas ukham jan tukum-

ti. Jumax waynjamaxa janiw awk taykamar pantjasitana-kap askichapxa

˜napatak yanapt�a

˜natakix wakicht�at

¨aktati.

M¨a avionankasma ukham sa

˜n

¨ani, ukat apnaqirimp yanapi-

ripampi tuqisi˜n qalltaspa ukhaxa, jumax inas jan kun kama-

chirjam¨asta. Chiqpachansa, kunjamsa apnaqa

˜napa ukxa,

janiw siskasmati janirakiw jumas apnaqkarakismati.Ukhamarakiwa, jumat

¨ı awk taykaman jan walt�

¨awinaka-

par mitisisk¨ata ukhaxa, juk�amp jan walt�

¨awiruw apan-

tasma. Kunjamt¨ı Bibliax siskixa, “Jach�a jach�a tuku

˜nax [m

¨a

arunxa, jan respetasirixa] nuwasi˜nanakakwa apani, ukam-

pis yati˜n kanka

˜naxa llamp�u chuymaninakampiwa” (Prover-

bios 13:10). Awk taykamat¨ı “parlt�asipxanixa”, m

¨a arunxa,

Kunjamat¨ı m

¨a pasajerox avi

´on apnaqiriru

ukat yanapiripar kunjam apnaqa˜

napasauk jan siskaspatixa, ukhamarakiwkunjamsa jan walt’

¨awinakapxa

askichapxaspa ukaxa, janiwawk taykaparux m

¨a wayna

jan ukax m¨

a tawaquxsiskaspati

panpachani jan walt�¨awinakap askichapxani ukhaxa, sum

apasipxani (Proverbios25:9).Jan mitisimti. Chiqpachansa paninir tuqisir u

˜nja

˜nax ja-

niw wal¨ıkiti, ukampisa, ¿mitisisax kuns jikxatata? Munasks-

tasa, jan mitisimti. Awk taykamaw jan walt�¨awinakapx as-

kichapxa˜napa. Jumaxa, Biblian aka iwxt�apar phuqa

˜natak

ch�amachasi˜namawa, ukan akham siwa: “Jumanakan [m

¨a

arunxa, sapa mayni] lur¨awinakamat lup�isipxam” sasa (1Te-

salonicenses 4:11).Jan ch�axwayamti. Yaqhip wayn tawaqunakaxa, awk

taykaparux kunaymanitwa ch�axwayapxi. Ukat kunapachat¨ı

mamapax ‘janiw’ siski ukhaxa, tatapan ukaruw sari ukat ku-naymanwa iyaw sayasi

˜natakix parli. Ukham awkipar parla-

saxa, inas muna˜naparjam lurayapxchini, ukampis juk�amp

jan walt�¨awiruw familiapar puriyaspa.

Jan jupanakjamamti. Piter sat m¨a waynaxa, awkipamp

phuqsusi˜n laykukiw Biblian kamachinakapar p�akintask

¨ana,

kunattix awkipax qhuru arunakampiw familpachar t�aqhisi-y

¨ana. Jupax siwa: “Jupan t�aqhisi

˜napwa munarakiy

¨ata. Ju-

Awk taykajat¨ı tuqisin qalltapxani ukhaxa, ak lura:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Mamajasa jan ukax tatajasa jupa tuqit sayt’ayanmunitani ukhaxa, ak saxa...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

pampix wali thithitapuniy¨atwa, kunatix mamajarusa kulla-

kajarusa nayarus jan walpun u˜njapxit

¨ana” sasa. Ukampisa,

ukham Biblian kamachinakarjam jan sarnaqatap laykuxa,Piter sat waynaxa wal t�aqhis

¨ına. ¿Kuns ukham luratapatx

yatiqsna? Jan wal sarnaqasaxa, juk�amp jan walt�¨awirukiw

pursnaxa (G´alatas 6:7).

Kuna iwxt�anak phuqa˜natakis juk�amp ch�amachasi

˜na-

maxa, uk aka chiqar qillqt�as¨ıta. ı ..........................................

Chiqpachansa, jan tuqisipxa˜napatakix janiw kama-

cha˜njam

¨akiti. Ukampisa, Jehov

´a Diosaw uka llakinak

aguanta˜namatakix yanapt�

¨atamxa, ukxa janiw payachasi

˜na-

m¨akiti (Filipenses 4:6, 7; 1 Pedro 5:7).Kunt

¨ı aka yatich

¨awin iwxt�awayapksmaxa ukarjam sar-

naqa˜natak ch�amachasi

˜namawa. Ukat inas tiempompix awk

taykamax jan walt�¨awinakap askichxapxchispa. Ukat inas

jan juk�amp tuqisxapxchispati.

=“Parlatanakamasti

sum¨a

˜napapuniwa jan khitirus colerchurirjama.” (Colosenses 4:6)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

JUTIR YATICH¨

AWI Awk taykamamp jaljtaspa ukhaxa,¿kunjamsa awkimampikisa jan ukax taykamampikisjakasma?

Awkijamp taykajamp tuqisipxi ukhaxa, ¿kamachiristsa? 205

˘ ¿Kunatsa yaqhip awk taykanakaxtuqisipxi?

˘ ¿Kunatsa jumax jan walt’¨awinakapat jan

juchan¨ıkta?

˘ Awk taykaman sarnaq¨awip u

˜njasaxa,

¿kuns yatiqasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Awk taykap jaljtaspa ukax m¨a waynitutakis jan ukax

m¨a tawaqitatakis janiw wal

¨ıkaspati. ¿Ukhaman jikxatasisma

ukhax kamachasmasa? Akanwa m¨a qhawqha iwxt’anakax

utji.

˘ Jan phuqaskani ukxa jan inamay suykamti.

Ukhaman u˜njasisaxa, inas wastat sumankthapiya

˜n mun-

chisma. Carmen sat tawaquxa akham sasaw amtasi:

“Jaljtasax awk taykajaxa, taqin mistu˜natakiw amtapx

¨ana.

Ukat kullakajamp nayampix jayaruw panipak jayta˜natakix

sarxapxiriy¨ata. Inamayaw uk lurapxta, janipuniw jupanakax

kutt’apkiti”.

Proverbios 13:12 qillqatanxa siwa: “Kuna suyt’¨awinakatix

jan phuqhaskxi ukasti chuyma usuyasi˜nakiwa” sasa. Kunt

¨ı

jan phuqaskani uk jan inamay suykamti. Amtasipunma, kunt¨ı

awk taykamax lurapki ukxa jumax janiw kamachkasmati. Ja-

niw jumax jaljtayktati, ukhamasti wasitat chik¨apxa

˜napatakix

janirakiw kus lurkasmati (Proverbios 26:17).

˘ Jan jupanakarux u˜

niskamti. Ukham awk taykar u˜nisi-

˜nax jan waliruw ap

¨atamxa. Tom sat waynax kunjamsa 12

maran¨ıkasin jikxatask

¨ana ukx akham sasaw amtasi: “Tata-

jampix wali coleratapuniy¨atwa. Ukat janisay u

˜nisi

˜na aru

apnaqktsa, jupamp coleratakiskay¨atwa. ‘Walpun munapxs-

ma’ s¨anwa, ukhamasti ¿kunatsa jaytawayapxitu?”

Ukham¨akchisa, jaljt

¨awinxa janiw “juchani” ukat “jan ju-

chanix” utjkiti. Inas awk taykamax kunjam¨ans jaqichas

¨ıwi-

pax ukat kunatsa jaljtapxi ukxa jan sapkstamti. Inas jupanak-

pachas uk jan sum amuyapkchiti. Ukhamasti, janiw

jucha˜ncha

˜nam

¨akiti, kunattix janiw sum yatktati (Proverbios

18:13). Inas colerasi˜n apanuku

˜nax ch’am

¨achispa, m

¨a tiempo

ukham¨aska

˜nax janiw juch

¨akiti. Ukampisa, u

˜nisi

˜na ukat phuq-

susi˜nwa juk’at juk’at munasma. Ukatwa Bibliax akham sas

awk taykajat¨ı jaljtaspa ukhaxa, ¿kuns lur

¨axa?

206 Wayn tawaqunakataki

iwxt’i: “Chuym ch’amakt’ayasi˜

n jaytanukum” sasa (Salmo37:8).

˘ Sum amuyt’asi˜

namawa. Yaqhip wayn tawaqunakax janjupanak chik jakapki uka awkiparusa jan ukax taykaparusjaniw u˜

nisipkiti, ukampis maysaruw sarjapxi: sintpun ukaawk taykapar munasxapxi. Amuyt’a˜

nataki, m¨

a waynax siwa:“Kunatapun¨ıchi tatajarux walpun munay

¨ata, alcoholar ya-tintat

¨akch

¨ınsa ukat walja warminakampis sarnaqch

¨ınsaukat walja kutis jan

¨ır mamajamp jaljtasax jaytawayapxchi-tusa, ukhampachas walpun munasiy

¨ata” sasa.Ukham munasi

˜nax utjapuniwa. Kunat

¨apachasa, uk ji-chhax u

˜nja

˜n

¨ani. Jila partix taykanakakiw wawanakaparuxu

˜nji ukat chiqancharaki. Ukatxa, jaljtataxa qullqi tuqit ay-nacht’iwa, jaljtapki uka chachats qullq katuqchisa pist’atawu˜

njasi. Ukampisa, tatapar visitt’a˜

nax wawanakatakix kusis-t’a˜

nampi ukat regalonakamp sasispawa. Maysa tuqitsti, ma-mapampi jaka˜

nax walja mayitanak phuqa˜

nampi ukat qullqitjark’asi˜

namp sasiwa. Ukampisa yaqhip wayn tawaqunakaxacristiano taykaparuw jaytjapxi jan cristianotatapampi jakir sarxa˜

nataki, jupam-pix janiw jark’at¨

akiti ukatxa waljaqullqinirakiwa (Proverbios 19:4).Jumat

¨ı uk lura

˜n amtasktaxa,kunas jumatakix askix uk sum

amuyt’ma. Chiqpachansa, sumsarnaqa

˜natakixa chiqa

˜nch

¨awiukat suma iwxt’anakawa wakisi-xa. Kunt

¨ı awkimasa jan ukax tay-kamas churktam uka y

¨anakax

janiw sum sarnaqa˜

namatakiyanapk

¨atamti (Proverbios

4:13).

CHIQPACHANSA, m¨a munasiri awkimp ukat m

¨a munasir

taykamp jaka˜napuniw khusaxa. Kunattix paninitakix wawa-

25

¿Awkijampiki jan ukaxtaykajampiki k’uchiki

jakasiristti?“Kunapachatı awk taykamamp jakkta ukhaxa, cuar-

tonıta ukat sapa kutirakiw issa alarapipxtamxa.Ukampis nayax mamajampikiw jakta, pachpa utanwautjasinajatxa ukat janirakiw kawkir istı munktxa uksalarapkituti. Mamajax ‘janiw qullqix utjkiti, pist�aki-puniwa’ siwa. Jupax irnaqaski ukhaxa, nayax utanwalja lurananakanıtwa janiw mayninakjamakti, mauywatakirists ukham amuyasta.” (Shalonda,13 marani)

208 Wayn tawaqunakataki

nakar yaticha˜nas u

˜nja

˜nas yanapt�a

˜nas janiw sinti ch�am

¨akiti.

“Mayni sapat sipansa paniniw juk�amp askixa, ukhamatwajuk�amp luratas utjaraki” siw Bibliaxa (Eclesiast

´es 4:9).

Ukham jakasir familianakaxa chhaqtaskiwa, ukax walillakka

˜nawa. Amuyt�a

˜nataki, Estados Unidos markan yatxa-

t¨awinakax siwa: ‘Jan

¨ır18 mara phuqkasaw taqpach wawa-

nakatxa, niya chikataw ukham jan awkini jan ukax jan tay-kani jakapxpach

¨ani’ sasa.

Ukham¨akchisa, yaqhip wayn tawaqunakax ukham aw-

kimpiki jan ukax taykampik jakasipxi ukanakax wal phinq�a-chasipxi. Yaqhipanakasti, jan walt�

¨awinak utjipanxa, wali lla-

kitaw u˜njasipxaraki. Jumat

¨ı ukham tatamampiki jan ukax

mamamampiki jakasta ukhaxa, ¿kuna jan walt�¨awinsa u

˜n-

jasta? Kuna jan walt�¨awir saykata

˜nas jumatakix wali ch�a-

max uk aka chiqar qillqt�as¨ıta.

ı..................................................................................................

Ukham¨akipansa, jan awkiman jan ukax jan taykaman

munasi˜nap katuqkasaxa, janiw llakimp aynacht�at wi

˜naya-

tak qhipark¨atati. Chiqpachansa, kunjamsa jan walt�

¨awimar

u˜njta ukarjam

¨axaniwa. Proverbios 15:15 qillqatanxa siwa:

“Khititix llakit¨aki ukatakix taqi urunakasa jan walikamakiwa;

khititix kusisit¨aki ukatakisti jan tukuskiri kusisi

˜nawa”. Ukha-

masti, jan walt�¨awin u

˜njaskasasa, kunjamsa u

˜njta ukarja-

maw jikxatas¨ıta. Jan llakimp atipjayasi

˜namatakix kuns lu-

rasma uk u˜nja

˜n

¨ani.

Jan wali amuyunakampix jan atipjayasimtiQallta

˜natakixa, yaqhanakan jan wali parlatanakapam-

pix jan apayasimti. Amuyt�a˜namataki, awisax yatichirinakaw

awkimpiki jan ukax taykampik jakasir wayn tawaqunakatxjan walinak parlapxi. ‘Jan suma familian

¨ıtapatwa ukham jan

wal sarnaqapxi’ sasaw sapxi. Ukampisa, ¿chiqapunit juma-ru ukat familiamar u

˜nt�i, jan ukax kunt

¨ı ukham familianakat

yaqhipanakax parlapxi ukakch parli?

¿Awkijampiki jan ukax taykajampiki k’uchiki jakasiristti? 209

Biblianxa walja chiqanakanwa wajcha (i˜nu) wawanakat

parli, ukat janipuniw jan walinak jupanakat parlkiti. Janukasti, ukham jan awkini jan ukax jan taykani wayn tawaqu-nakatx Jehov

´a Diosax wal sintisi.�

Maysa tuqitxa, yaqhipanakax jan chuym ust�ayasi˜nama-

takiw uka tuqit parla˜nx axsarayasipxi. Inas jan chuym ust�a-

ya˜namatakix awki, jaqichasina, jaljtana jan ukax jiwana uka

arunak jan parlapkchi. Ukat¨ı jumar jan walt�aykstam ukha-

xa, jan uka tuqit llakisi˜napatakix sum amuyt�asisaw arsu-

tamamp amuyt�aya˜nama. Tony sat 14 maran waynitux ja-

niw awkiparux u˜nt�kataynati, jupax siwa: ‘Yaqhipax jan

¨ır uka

arunakarskasax amukt�xapxiwa’ sasa. ¿Kuns jupax luri? Ju-pax jan arsu

˜n munapki uka arunak arsusaw parlaskaki. “Ja-

niw phinq�askti uk yatipxa˜napwa munta”, sasaw qhana

˜nchi.

Kunjam¨

nap¨

akanti uka tuqit armasmaChiqpachansa, awkimampi taykamampi divorciasipx-

chixa jan ukax jiwxchi ukhaxa, llakita ukat janis kunasutjkaspa ukhamwa jikxatasi

˜njamaxa. Ukampisa tiempom-

pix uka mayjt�¨awir yatinuqta

˜namawa. Bibliax akham sa-

saw iwxt�i: “Janipun jiskt�asimti, ‘¿kunatsa nayra marana-kax ancha sum

¨ana?’” sasa (Eclesiast

´es 7:10). Sara sat ta-

waqitat parlt�a˜n

¨ani. 10 maran

¨ıkana ukhaw awk taykapax

jaljtapxatayna. Jichhax 13 maran¨ısinxa akham sasaw iwx-

t�i: “ ‘Awk taykajamp jakiriskay¨ata ukhax taqi kunan

¨ıristwa’,

sasin jan llakisimti. Jan walt�¨a-

wima utjchi ukhaxa janiw awki-mampik jan ukax taykamampikjakkta ukat

¨akiti. ‘Khitinakatix

awk taykampi jakapxi jupana-kax taqi kunan

¨ıpxiw’ sasax ja-

nirak ukham amuykamti” sasa.

� Deuteronomio 24:19-21 ukat Salmo68:5 qillqatanak Biblian thaqtma.

210 Wayn tawaqunakataki

Awk taykani jakapkiukat jan kuns lurapkiuka wayn tawaqunakatsipansa, utan lura

˜na-

nakax jumarux sumaamuyt’asir

¨ı˜namatakiw

yanapt’¨atamxa.

¿YATIY¨

ATATI??

¡Ukha suma iwxt�ax¨a! Chiqas suma familianakasa, ukham

jan walt�¨awinakan jikxatasipxarakiwa.

Kunjamas m¨a familiax uk sumpach amuyt�a

˜natakixa, re-

monakani m¨a bot

¨ekaspas ukham sa

˜n

¨ani. Taqpach remeri-

nakax ukankaspa ukhax wali askipun¨ıspawa. Ukhamasti,

kunapachat¨ı awkisa janukax taykasa m

¨a familian jan utank-

ki ukhaxa, m¨a remeris jan ukankkaspa ukhamawa, ukha-

masti ukankirinakaw saraskaki˜natakix juk�amp ch�amacha-

sipxa˜napa. ¿Ukampix familiaw jan waliru sarani sa

˜nt mun-

pacha? Janiwa, taqinit¨ı kunt

¨ı lurapxa

˜napaki uk lura

˜nataki

ch�amachasipxani ukhaxa, puri˜nkam nayrar sartaskakiniwa.

¿Kunt¨ı lura

˜nam

¨aki uk lurasktati?

Kunjamsa familiamarux yanapt�asma ukatakix kimsa tu-qit iwxt�apx

¨ama.

Jan anch qullq gastaykamti. Awkimpiki jan ukax tay-kampiki jakasipxi uka familianakaxa, qullqit wal llaki-sipxi. ¿Jumax kunjamsa yanapt�asma? Tony sat waynitut

‘‘ Awkijampi taykajamp jaljtapxi ukhatxa,mamajampix juk�ampwa parlapxta;jichhax sum apasipxta.

’’(Melanie)

Jan awkini jan ukax jan taykanifamiliaxa remonakan jan m

¨a

remerin bot¨

ekaspas ukhamawa.Taqiniw ch’amachasipxa

˜napa,

ukampis sapa maynit¨ı

yanapt’¨

ani ukhaxa, kawkharut¨ı

puripxa˜

nap¨

aki ukaruxpuripxaniwa

parlaskay¨atan ukaxa, siwa:

“Escuelankir masinakajax sapakutiw awk taykapar jila ala-ni isinaka ukat zapatonak ma-yipxi, janit

¨ı kunt

¨ı munapki uk

churki ukhaxa, janiw yatiqi-rix sarapkiti. Nayax janisay jilaalani isiniktsa, q�uma isimpipu-niw sarta ukat utjitu uka isi-naks janiw thantskti. Mamajaxkunti lura

˜napaki uk lura

˜natakix

wal ch�amachasi ukat nayax ja-niw llakisiya

˜n munkti” sasa. Ju-

max kunt¨ı lura

˜nam

¨aki uk lu-

rasax ap´ostol Pablotwa yati-

qasiskta, jupax akham s¨anwa:

“Nayax yattwa kunatix utjkituukampix kusisit

¨a

˜naxa. Yatiraktwa kunj

¨am

¨akitix pobresan

jaka˜n

¨akis ukxa, ukhamarak yatiraktwa taqi phuqt�at jaka

˜n-

sa” sasa (Filipenses 4:11, 12).Ukat kunt

¨ı utan utjtam ukanakxa jan ina ch�usar tukj-

kamti, ukhamatwa qullqi tuqit yanapt�arakisma (Juan 6:12).Rodney sat waynax siwa: “Kunt

¨ı utan utjki ukanak jan p�ak-

ja˜nataki jan ukax jan chhaqaya

˜natak sumpun apnaqta, ku-

nattix yaqha ala˜natakis jan ukax askicha

˜natakisa qullqiw

munasi. Jan khitis radio isch�ukki jan ukax televisi´on un-

ch�ukki ukhax jiwt�aytwa, luz jiwt�ayaraktwa, ukhamatwa janluzat jilxatta

˜napatakix yanapt�ta”.

Yanapt�amach sasmawa. Sapaki uywapki uka awkisajan ukax taykasa, janiw wawanakapar a

˜ncha lura

˜nanak ma-

yipkiti awisaxa janiw ni utan lura˜nanaksa lurayapkiti. Jan

sint llakisipxa˜napatakiw jan kun lurayasa muna

˜napar sar-

naqayapxi. Inas akham sapxchispa: “Wali llakit¨asipkiwa, ja-

niw kuns luraya˜n munkti...” sasa.

JUK’AMPI YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMPI YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRON 4 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRON 4 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA212 Wayn tawaqunakataki

Awkimasa jan ukaxtaykamasa jan lurirja-m

¨akta ukanak mayitap

amuyas¨ıta ukhaxa, wali

respetompiw akanaksasma:

˘ Kunanaksa sapa may-nix lura

˜nap

¨aki uk

papelar qillqt’as qhana-ruw uskt’asi

˜napa.

˘ Ukat wakiskchi ukha-xa, kunt

¨ı sapa maynix

lurirjam¨achi ukarjamaw

lur¨awinakapxa amtaya-

˜napa.

AKHAM LURASMAXA�

Ukhamt¨ı utaman pasaskchixa, inas awkimarusa jan

ukax taykamarusa ukham llakt�at u˜njasax taqi kun mayi

˜n

munchisma. Ukampisa, uk lura˜n munasax juk�ampikiw llaki-

siy¨ata. ¿Yanapt�

¨ama sasin janit siskasma? Kunt

¨ı Tony sat

waynitux lurki uk sum amuyt�ma. “Mamajax m¨a hospitalan-

wa irnaqi ukat unifome uchasi˜napawa—siwa—, ukhamasti

nayaw uka isip plancharapta”. ¿Uk janit warminakak lura-˜nap

¨aki? Tonyx siwa: “Yaqhipax ukham sapxiwa, ukampis

nayax yanapt�a˜natakiw uk lurta” sasa.

Yusparasirınamawa. Ukham yanapt�asasa, awkimaru-sa jan ukax taykamarusa yusp

¨arasinwa chuym qhanart�a-

yasma. M¨a warmix akham sasaw qillqatayna: “Jurnal ir-

naqasaxa, awisax arumanakax wali llakita jan ukax co-lerata ukhamaw utar purta. Ukhapuniw mesax wali suma

=“Janiraki khitis thaqpati jupatakiki ask

¨ıkis

ukxa, jan ukasti kunatix mayninakatakiask

¨ıki uka thaqarakpan.” (Filipenses 2:4)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Jan wali amtawinakajaruxa akanak lurasaw atipja:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Yaqhip jaqinakat¨ı chuymaj jan ust’ayanataki parlan

axsarapxatap amuya ukhaxa, ak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

wakt�ayata ukat phuchajax phayaskir u˜njta”. Ukat saskaki-

wa, “ukatxa yuqajaw jutasin qhumantarakitu”. ¿Kunjamsauka pasatatxa jikxataspacha? “Wal chuym qhanart�ayapxituukat k�uchikiw jikxatasta.”

Uka kimsa iwxt�¨awinakatxa, ¿kawkir phuqa

˜natakis ju-

k�ampi ch�amachasi˜nama? ı ..................................................

Ukham awkimampiki jan ukax taykamampiki jakasaxa,khuyapayasiri, munasiri ukat phuqiri jaq

¨ı˜namatakiw yanap-

t�¨atamxa. Ukampis janiw ukak

¨ıkiti. Jesusax akham sasaw

qhana˜nch

¨ana: “Katuqirit sipansa juk�amp kusisi

˜naniw khitit

¨ı

churki ukaxa” (Hechos 20:35). Jumatakix ‘chura˜nax’ fami-

liamar yanapt�a˜n sa

˜n muni. Jumat

¨ı uk lur

¨ataxa, wali kusisi-

taw jakas¨ıta.

Ukampisa, awisax awk taykamaruw jumamp chik jaka-si

˜nap muntaxa. Ukham

¨akchisa, nayrar sarta

˜n yatiq

¨ata.

Ukwa Sonia sat tawaqux yatiqatayna. “Tatajax jiwk¨ana

ukhaxa, ‘sapa mayniw sum jakasi˜nataki ch�amacht�asi

˜napa’

sasaw maynix situ, uka arunakax wal muspharayitu ukat ja-niw ukham jan walin u

˜njasitajat a

˜nch llakisi

˜najakiti, ukwa

amuyt�ayitu” sasaw jupax amtasi. Jumax ukham amuyara-kismawa. Janipun ak armasimti: kusisit jaka

˜natakixa janiw

kunjamansa jikxatasta ukat¨akiti, jan ukasti kunjamsa jan

walt�¨awinakamarux saykatta ukarjamaruw llakitasa kusisi-

tasa jikxatas¨ıta.

214 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa yaqhip jaqinakax jan awkini jan ukax jantaykani wayn tawaqunakat jan walinak parlapxi?

˘ ¿Awkimas jan ukax taykamas utan lura˜natak

kunatsa yanapa jan maykpach¨atamxa?

˘ Kunt¨ı jumatak lurapki ukanakatxa, ¿kunjamsa

awkimarus jan ukax taykamarus yusp¨arasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Kuna jan walt�awis utaman utji ukat kunatsa jumatakixukar saykatanax wali ch�amax uk aka chiqarqillqt�as

¨ıta.

Aka yatichawi liyt�asaxa, ¿kunjamsa jan walt�aw askichata?

amuyt’awinakama6AWK TAYKAMA

ı

215

Ukham jikxatasstaxa, jan sinti llaki-simti. Kunjamatsa uka amuyunakaruxatipjasma ukxa 26-29 yatichawinakan-wa yatiqaway

¨ata.

7 KUNJAM CHUYMAN¨ITASA

KUNJAM AMUYUNAKAN¨ITASA

¿Akham arsuwinak arsurıtati?

ı O “Qhuru chuyman jaqıtwa ukat janiwapanukunjamakiti.”

O “Janipuniw kunatakis askıkti. Kunsapantjapuntwa.”

O “Llakitakısktwa. Janiw kunas chuymqhanartaykituti.”

O “Parejanınatak lup’iskta.”

O “Yuqall (imill) masinakataklup’iskta.”

216

26

¿Kunjamatsa kusisitsuma jaq

¨ıristxa?

“¿NINAXwali askiw sasmati janicha?” sasin jiskt�apxiristamukhaxa, ¿kamsasmasa? Inas jumax akham sischisma: “Awi-sax jan walinwa u

˜njasiyistaspa awisax askirakispawa” sasa.

Juyphi pacha wali thaya arumanxa, qhiri k�uchun ninampjunt�ucht�asi

˜nax wali ask

¨ıspawa. Ukampis uka pachpa nina-

rakiw jan sum u˜njat

¨asaxa uta nakhantayaspa. Ukapachax

janiw ninarux “askiw” sasax sisxasmati.Niya ukhamarakiw jiwasampix pasaspa. Kunjam jaq

¨ıtan-

sa uk sum amuyt�asisa parla˜n

¨ani ukhaxa, mayninakampis

sum apasi˜n

¨ani. Ukampis jan amuyt�asisa kuns parlatataska-

ki˜n

¨ani ukat kuns lurthapiskaki

˜n

¨ani ukhaxa, jiwaspachatakis

janiw ask¨ıkaspati, mayninakampis janiw sum apasksnati.

Awisax jiwaspach apnaqasi˜nax ch�am

¨aspawa. Inas thithi-

˜nax jan arma

˜njam

¨akchispa. Jan ukax inas awisax llakimp

apt�ayasiraksta. ¿Jan ukham¨a

˜natakix kamacht�asmasa? Aka

iwxt�anakaw yanapt�iristamxa.

Juma pachpaw apnaqasi˜

namaKunapachat

¨ı ina ch�usat t�aqhisiyapxistu ukhax wal chuym

ust�ayastanxa. Ukampis yaqhipanakax colerampiw atipja-yasipxi. Biblianxa ukham jaqinakarux akham arunakampiwu

˜nt�i, “colerasiri jan wali jaqi[naka]” ‘m

¨aki kunatsa coleriri-

naka’ sasa (Proverbios22:24; 29:22). Ukham colerasi˜namp

atipjayasisaxa, maynix kuns arsukispawa jan ukax kuns lu-rakispawa, ukat qhipatakwa chuym liq�isiskaspa. Ukhamas-ti, maynix chuym ust�ay

¨atam ukhaxa, ¿kamachasmasa?

Nayraqatxa, pacienciampiw sum amuykipt�a˜nama. ¿‘Taq-

pach chuymamp amuythapt�asax’janit armkasma?� (Salmo 4:4.)‘Jan walit jan wal kutt�aya

˜nax’ ja-

niw ask¨ıkiti, juk�ampst�ayaspawa,

� Yatiqa˜n utan qallasipxstam ukhaxa, 14 yati-

ch¨awinwa suma iwxt�anak jikxat

¨ata. Ukat wali

munat amigom chuym ust�aystam ukhaxa 10 ya-tich

¨awi u

˜nakipt�arakma.

¿Kunjamatsa kusisit suma jaq¨ıristxa? 219

Sum manq’t’as¨ıta

ukat sum samart’¨ata

ukhaw coleramp janatipayask

¨atati ukat

kusisitaw jakasirak¨ıta.

¿YATIY¨

ATATI? ?

ukwa amta˜nama (1Te-

salonicenses 5:15). Sumlup�ikipt�

¨ata ukat Dio-

sat mayt�as¨ıta ukhaxa,

chuym ust�ayapktam ukaxinas pasawayxchini ukatxa

janiw ukham colerat¨axara-

kismati (Salmo 37:8).Chuymax ususkakstam

ukhaxa, ¿kamachasmasa?“Amukt�a

˜n horasa[sa], parla

˜n

horasa[sa]” utjiw siw Bibliaxa (Ecle-siast

´es 3:7). Khititix chuym ust�ayktam

ukamp parla˜naw ask

¨ıspa. Uk lura

˜nax jan askjam

¨achi ukha-

xa, tatamar jan ukax mamamaruw awist�a˜nama jan ukax yat-

xatt�at jil¨ır amigomarus awist�asirakismawa.

˜Nanqha chuy-

man¨ısina jumar t�aqhisiystam ukhaxa, jan jumax ukham

phuqsusirakimti, jan ukasti munasi˜n chuymamp jupar u

˜nja-

rakma. Aka u˜nkatasin jikxataski uka cuadrow colerasi

˜namp

jan atipjayasi˜natakix yanapt�

¨atamxa.

Ukampis chuym ust�ayapktam uk armxa˜natakix Jehov

´a

Diosar mayisi˜namapuniwa, ukaw wali askixa. Pasawayxchi-

xa janiw kamachksnasa, ukampis chuym ust�ayatax jut¨ırin

kamach¨atas ukwa sum amuyt�asi

˜nama. Colerataki sarna-

qask¨ataxa, colerayktam uka jaqimpis amuyunakamsa chuy-

mamsa apnaqayasiskasma ukham¨aspawa, kunjamt

¨ı anzue-

lo achthapiri chawllax apnaqayaski ukhama. ¿Janit ask¨ıkas-

pa juma pachpa apnaqasi˜namaxa? (Romanos12:19.)

Khititix colerap chuymarimxasiski uka jaqixa,

anzuelo achthapirchawlljamawa: kunattixyaqhampiw apnaqayasi

220 Wayn tawaqunakataki

Jum

ap

ach

pa

pn

aq

asi

˜ na

maw

a¿kun

an

aka

sco

lera

siy

iris

tam

xa?

co

lera

mp

ati

pja

ya

si

˜ na

co

lera

mp

jan

ati

pja

ya

si

˜ na

Aka

cu

ad

rox

ph

uqa

ch

a˜ na

takiw

a

Yatiq

irm

asija

wsa

wka

situ

Qhu

ruar

unak

amp

iwtu

qinu

qaJa

niw

cole

rasi

ykita

spat

iuk

amuy

anap

atak

ixja

niw

yaqk

ati

Kul

laka

jaw

“may

t’ast

wa”

sas

zap

atoj

jam

asat

aap

suta

yna

Nay

ax“m

ayt’a

stw

a”sa

sax

zap

atop

jam

asat

apsu

rak

¨ ıwa

ı..

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

...

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

Cas

tigat

atw

a:ta

tajm

amaj

axja

niw

amig

onak

ajam

pi

khita

nm

unap

kitu

ti

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

...

....

....

....

....

....

....

....

....

....

...

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

...

....

....

....

....

....

....

....

....

....

...

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

¿Kunjamatsa kusisit suma jaq¨ıristxa? 221

Kunjamatsa jan llakisksna“Sapa kutitjamwa juk�amp mayjt�a

˜nar mayjt�a

˜nar purta

ukat sintjamarakiw naya pachpax t�aqhista. Janiw kunaschuym qhanartaykituti. Awisax ikja

˜nkamaw jachta” siw Lau-

ra sat 16 marani tawaqitaxa. Walja wayn tawaqunakawa ja-k

¨awin ukham t�aqhisiyatax u

˜njasipxi. Inas jumax ukham jik-

xatasiraksta. Inas awk taykamasa, amigonakamasa, yatiqa˜n

utan yatichirimasa sinti waykatapxstma; inas cuerpomanaamuyunakaman mayjt�

¨awinak pasasksta; inas kun lura

˜n jan

yatisa llakisisksta..., taqi ukanakaw q�al aynacht�ayiristamxa.Yamas yaqhip wayn tawaqunakax jan llakisi

˜natakix cuer-

poparuw jan walinak lurasipxi.� Jumax ukham¨astaxa, ku-

natsa ukham lurtaxa uk sum amuyt�asi˜namawa. ¿Kunas wal

llakisiytamxa? Kunatix familiamar jan ukax amigonakamarpasaski, ¿ukati llakisiytamxa?

Jan ukham llakisit sarnaqaskaki˜namatakixa awk tayka-

mampiwa parla˜nama jan ukax ‘llakisi

˜nansa m

¨a jiljam chuy-

machaski ’ uka yatxatt�at jil¨ır cristianompiw parla

˜nama (Pro-

verbios 17:17). Liliana sat 16 marani tawaqitaxa, yaqhipcristiana kullakanakaruw awist�asitayna. “Jupanakax jil

¨ı-

rinakjamax wali sum iwxt�apxitu, jichhax amiganakaj¨axi-

wa” siw Lilianaxa.�Dana sat15marani tawaqitarux Diosat ju-k�amp parlir mistu

˜naw yanap-

t�atayna. “Askpun ukham lurt-xa. Janipuniw ukham kusisitaxjikxatasir

¨ıkti” siwa.

� Ukham jaqinakax jupanakpachawa:kharinuqasipxi, ninamp nakharayasipxi,nuwjasipxi, jat�inuqasipxi ukat yaqha ukha-manakamp lurasipxi.� Maynimp ukham parlt�a

˜n axsarayass-

ta ukhaxa, telefonotwa parlasma jan ukaxcartnamwa qillqasma. Chiqpachansa, chuy-mas qhanartata jikxatasi

˜natakixa llakisiykis-

tu uka tuqit maynir awist�asi˜nax askipuniwa.

222 Wayn tawaqunakataki

Kunas pastam ukxa sa-p

¨uruw awk taykamar

awist’a˜nama, janis wa-

kiskirjam¨akchixa awis-

t’asa˜namawa.

Ukhamasti kunapacha-tix kuna jan walt’

¨awis ut-

jani ukhaxa, facilakiwjupanakamp parlt’

¨ata.

Ukat jupanakasa jank’a-kiw ist’apxarak

¨ıtamxa.

AKHAM LURASMAXA�

Ukampis wali llakit¨askstasa, Diosat mayisi

˜nxa jan arma-

simti. Salmo qillqiri Davitaxa, kunayman jan walt�¨awinakwa

jak¨awipanxa pasaway

¨ana, ukat jupax akham sasaw qillq

¨a-

na: “[Jehov´a] Diosar llakinakam katuyam [...], Diosar jaysi-

rin aynacht�a˜napxa, janipuniw jupax munkaniti” sasa (Salmo

55:22). Kunjamas jikxatasta ukxa Jehov´a Diosax sum yati.

Ukhamaraki ‘jupax jumat llakisiwa’ (1 Pedro 5:7). Chuyma-max aynacht�at

¨achi ukhaxa, amtasim “Diosax juk�amp jach�a-

wa chuymasat sipansa, jupasti taqi kunwa yatiraki” (1 Juan3:20). Kunatsa llakista ukxa Jehov

´a Diosax jumat sipansa

juk�amp sum yati ukat chuymacht�arakiristamwa.Llakisi

˜nax jan saraqkstam ukhaxa, usut

¨asmawa, sa

˜n

¨ani,

yaqhipanakax depresi´on sat usumpiw usuntapxi.�Ukham

¨a-

chi ukhax doctoramp u˜njayasiriw sara

˜nama. Walik

¨ısktwa

� Llaki usut juk�ampi yatxata˜natakix may

¨ır libron 13 yatich

¨awipwa u

˜nxatarakisma.

‘‘ Mayniw nayatjam llakisiskana uk yatinawyanapt�awayitu, juparuw wali llakitaskaya-ta ukhax awist�asta.

’’(Jennifer)

Suma chuyman¨ınajatakixa akanakaw ch’amaxa...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Ak lurasaw suma chuyman¨ıristxa:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

sa˜nax janiw wal

¨ıkaspati. Auto apnaqirit amuyt�a

˜n

¨ani, mo-

toran jan walt�¨awip jan ist�a

˜natak jach�at radio tukt�ayasispa

ukhaxa, ¿uka jan walt�¨awi askichaspati? Janiwa. Niya ukamp

sasirak¨ıspawa amuk aguantasi

˜naxa. Juk�amp usuntasma-

xa. Ukhamasti yanapt�ayasirix sara˜namawa. Janiw phinq�asi-

˜nam

¨akiti. Ukham depresi

´on usump jan ukax ukham yaqha

usunakamp katut¨apk

¨ana uka walja wayn tawaqunakaw doc-

toramp yanapt�ayasisax uka usunakat mistuwayapxi.¿Kuns aka yatich

¨awin yatiqawaytanxa? Kunjam jaq

¨ı-

tansa ukax ninjam¨aspawa. Amuyt�as

¨ıta ukhaxa, jumatakix

wali ask¨ıniwa; colert�as

¨ıta jan ukax chuymamamp apt�ayas

¨ı-

ta ukhax jan walt�a˜nanwa u

˜njasisma ukat mayninakarus t�a-

qhisiyarakismawa. Ukhamax juma pachpa apnaqasim ukawwali askixa. Awisax pantjasi

˜nanakax utjapuniwa, inas arsu-

tamat jan ukax luratamat qhipatak arrepentisch¨ıta, ukampis

paciencian¨ı˜namawa. Tiempompix sum juma pachpax apna-

qasx¨ata, janiw colerampis chuymamampis atipjayask

¨atati.

=“Jan

˜nanqhampix atipjayasimti,

ukatsipan˜nanqharux askimpi atipjam.”

(Romanos 12:21)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Sinti chiqapar lura˜

n munir jaq¨ıtati?

¿Kunjamatsa pantjaskasas paciencian¨ısmaxa?

224 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa Diosax colerasi˜namp jan

atipjayasi˜nam munkpachaxa?

˘ Colerasi˜namp atipjayasisaxa, ¿kuna jan

walt’¨awinakarus purtaxa?

˘ ¿Kunjamatsa llakisi˜nanak

jaytanukusmaxa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

AKA jiskt�anakarut¨ı mayarus “j

¨ısa” sasin chimpt�awaystaxa,

inas janipun pantjasi˜n munir jaqinakjam

¨asta. Taqi kuna sum

lura˜n munsta ukax wali askiwa.

Chiqpachansa, Biblianxa ‘kunsasum lurki’ uka jaqinakatxa sumparli (Proverbios 22:29). Ukha-masti, ¿kunas jan wal

¨ıkixa? Ya-

qhipanakax janipuniw m¨a juk�sa

pantjasi˜n munapkiti, sinti chiqa-

par lura˜nwa munapxi.

Javier sat 19 marani waynaxyatiqa

˜n utar sara

˜n niy tukuyasax

27

¿Kunatsasinti chiqaparlura

˜n munir

jaq¨ıpach

¨atxa?

Examenanakan jan jilanota apsutam laykuxa,

¿walt chuym ust�ayasta?

ıO Jısa

O Janiwa

Kunapachatix ma pant-jasitam unxatayapxtam

ukhaxa, ¿janis kunatakiswalıkasma ukhamti

amuyasta?O JısaO Janiwa

¿Kunatsa jan amigo-nakanıkta, jan

pantjasipxanapti munta?O JısaO Janiwa

¿Kunatsa sinti chiqapar lura˜n munir jaq

¨ıpach

¨atxa? 225

Jehov´a Diosax jan pant-

jasir¨ıkchisa, ukampis

janiw sinti chiqapar lu-ra

˜nas wayt’kistuti, ju-

pax amuyt’iriwa.Juchan jaqinakjamaxakunjam

¨atansa ukxa

sum yatistu.

¿YATIY¨

ATATI? ?

“Pantjasiristcha” sasaxkunsa jan lurktaxa, ukatuqitwa lup’i

˜nama. Kuna-

pachkamas lurasmaxaukwa amta

˜nama ukat

ukarjam phuqa˜natakiw

ch’amachasi˜nama.

AKHAM LURASMAXA�

kunjamas jikxatas¨ına uk akham sas arsu: “Examenan jan

jila nota apsusaxa, jan wali yatiqir¨ıkiristsa ukham amuyasi-

y¨ata. Piano yatichapkit

¨ana ukansa ukham amuyasirakiy

¨at-

xa. Kunjamt¨ı ‘pianista profesionalax’ tukt�kixa, ukham tu-

ka˜nwa munay

¨ata” siwa.

Sinti chiqapar lura˜n munir jaqixa, janiw Diosar sum yu-

paychkaspati. Amuyt�a˜nataki, tama taypinxa m

¨a waynaru

akham sasaw sapxaspa: “Aka waynax yatiqaska˜naw” sasa.

Ukat juparukis taqinis u˜nch�ukiskaspa, janis m

¨a juk�s pant-

jasi˜nap

¨akaspa ukhamwa amuyasispa. Chiqasa, jilat kulla-

kanakax ukham wayn tawaqunak utjipanxa wal kusisipxi.Ukampis uka waynat

¨ı “suma cristianot” u

˜nt�ayasi

˜n layku,

taqi kuns sinti chiqapar lura˜natak ch�amachasini ukhax janiw

kusisit chuymamp luqtxaspati. Ukham jikxatasisax yanapt�-wa mayi

˜napa, ukampis yaqhipanakax “suma cristianot” u

˜n-

t�ayasi˜n laykux janiw yanap mayipkiti. Yamas jan “suma

cristian¨u

˜n” puedxasax inamayas ch�amachasiskaspa ukham

amuyasipxaspa, ukat jayta˜narus puripxaspawa.

Ukham amuyu kunjamatsa apanuksnaJanipun akch�as pantjasis lura

˜nax utjkaspasa ukham-

wa yaqhipanakax amuyapxi.Ukampis janiw ukax ukham

¨a-

kiti, pantjasi˜nax utjakipuni-

wa. Bibliax qhanpachwa sixa:‘Taqiniw juch lurapxixa’ sasa(Romanos 3:23). J

¨ısa, taqi-

nis pantjasir¨ıtanwa. Taqi kun

sinti chiqapar lura˜n muna

˜na-

xa, “thuqtasinxa jamach�jamaw

‘‘ Kun sum luranataki ch�amachasinaxaskiwa, ukampisa sinti chiqapar luranmunanax janiw askıkiti.

’’(Megan)

226 Wayn tawaqunakataki

Ap´

ostol Pablox kunjamans uk sum yatisına. Ukatwajan kun imt’asax akham ars

¨una: “Aski luran munkta ukaxa,

nayanxa˜

nanqhakwa jikxatta” sasa. Ukampis jupax sumajaq

¨ınwa, taqi kuns sum lura

˜nwa munir

¨ına. Ukatwa akham qill-

q¨ana: “Chuymax manqhinxa Diosan leyiparu wal munta”

sasa. Ukhamasti, ¿kunatsa “˜

nanqhakwa jikxatta” sasax sispa-ch

¨ana? “Naya kipkanxa mayaw utjitu, kuntix nayax munkta

uka contrawa, ukasti janchixankkis uka juchan muna˜

napawa,ukan katuntatarak

¨ıtwa” s

¨anwa. Chiqpachansa, pantjasitana-

kapaw llakisiy¨ana, ukatwa akham jach’at s

¨ana: “¡Kunakıkta

nayaxa! ¿Khitis uka˜

nanqha janchin muna˜

napatxa qhispiyita-ni?” sasa (Romanos7:21-24).

¿Jumax ukhamarakit jikxatasta? ¿Pantjasisax llakistati?Pablox ukhamarakiw awisax jikxatas

¨ına. Ukampis taqinir

qhispiya˜

n layku Criston jiwatapat yatisaxa: “Dios maynikiwJesucristo tuqi luraspaxa. Chiqpachansa nayax yuspagart-wa” sasaw s

¨ana (Romanos7:25). Jupatakix Jesucriston luq-

tas¨ıwipax wali suma regal

¨ukaspas ukham

¨anwa . Ukatwa

akham s¨ana: “Diosan Yuqaparu iyawsatax laykukiw

jakasktxa, nayar munasinwa jaka˜

napa naya layku ap-t’asiwayi” sasa (G

´alatas2:20). Pantjasitamat llakissta-

xa, qhispiyawitwa amtanama. Cristox juchan jaqi-nak laykuw jak

¨awip apt’asiway

¨ana, janiw jan ju-

chaninak laykuxa, uk janipun armasimti.

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

Pablo

Kunjam lura˜naptix munkta jan ukham luratap

laykuxa, ¿janit jupamp parlxta? Suma jaqinak¨asipkchisa,

ukampis ¿kunatsa jan jak’achasipkpach¨atamxa? ¿Janit

sint¨ıkpach

¨ata? Bibliax akham iwxi: “Jan sinti suma jaqi

tukumti, janirak sinti yati˜nanis tukumti. ¿Kunatsa juma

pachpax aynacht’ask¨ataxa?” sasa (Eclesiast

´es 7:16).

J¨ısa, taqi kun sinti chiqapar lura

˜n munir jaqixa,

‘aynacht’iwa’. Ukham amuyun¨ısax mayninakarus

jayarst’ayiwa ukhamatwa jan amigonakan¨ıkaspati.

“Janiw khitis maynin jisk’achat¨a

˜nxa munkiti. Sinti

chiqapar lura˜n munir jaqinakarux u

˜nt’twa, jan

y¨aqa

˜nanakatakwa amigonakapsa apt’asipxi” siw

Amberaxa.

janipun m¨

a juk’sa pantjasi˜

n munasaxa,¿amigonakan

¨ısmati?

jalt¨axa” sa

˜n

¨akaspa ukham

¨aspawa. Inamayaw maynix ch�a-

machasiskaspa, ukampis pantjasi˜nax utjakipuniwa.

Ukhamaxa, sinti chiqapar lura˜n munir jaq

¨ısta ukhaxa,

¿kamachasmasa? Aka iwxt�anakaw yanapt�iristamxa:Khitinakas chiqpachansa nayrar sartapxix ukwa sum

amuyt�asinamaxa. ¿Taqinir atip¨a sasati inamay qariskta?

Biblianxa ukham ch�amachasi˜narux “thayarusa katthap

¨ı”

sapkaspa ukhamaw siwa (Eclesiast´es 4:4). Chiqpachansa,

m¨a qhawqhanikiw taqinir atipa

˜narux puripxi. Ukampis ku-

napachat¨ı maynix jach�ar puriski ukhaxa, jank�akirakiw ya-

qhax u˜nstxaraki. Ukhamasti, nayrar sarta

˜natakixa, janiw

mayninakat jil¨a

˜nax wakiskiti, jan ukasti ch�amasarjam suma

lura˜nar uchasi

˜naw wakisixa (G

´alatas 6:4).

Kunanaktix lurirjamakta ukanakak amtanamaxa.Kuna amt

¨awi phuqa

˜n munasasa, kunanaksa lurirjam

¨ata jan

ukanakak amtamti, jan ukasti kunanaksa jan lurirjam¨akta

uksa amta˜namarakiwa. Alt�at chuyman

¨ı˜namawa ukat kuna-

228 Wayn tawaqunakataki

naksa lurasma uksa sumwayatisi

˜namaraki, ukaw lura

˜njam

amt¨awinakar puri

˜namatakix yanapt�

¨a-

tamxa. Ap´ostol Pablox akham sasaw iwxt�

¨ana: “Taqiniru[w]

sapxsma: jan maynis jupa kipkatxa lup�pati kuntix lup�i˜n

¨aki

ukat juk�ampxa” sasa (Romanos12:3). M¨a arunxa, kuna am-

t¨awinaksa ch�amamarjam lurasma ukat kunanaksa jan lur-karakisma ukwa amuykipt�asi

˜nama. Sum lura

˜natakix taqi

chuymaw ch�amacht�asi˜nama, ukampis janiw sinti “chiqapa-

rupuni” lura˜nxa amta

˜nam

¨akiti.

Sinti chiqaparlura

˜n muna

˜naxa,

jamach’jam thuqtasjalta

˜n muna

˜namp sasiwa

Sintipuni naya pachpa k’umis¨ı ukhaxa akanak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Mayninakar sinti k’umitaj amuyas¨ı ukhaxa akanak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

˘ Janipun phuqasirjam¨akipansa, ¿kuna

tuqitsa jak¨awinam ch’amachasiskta?

˘ Jehov´a Diosax janiw janipun pantjasi

˜nas

suykiti, uk amuya˜natakixa, ¿Bibliat kawk

¨ır

jisk’a t’aqanakas yanapt’awaytamxa?

˘ Sinti chiqapar lura˜n munirinakatxa,

¿kunatsa jaqinakax jithiqtapxi?

˘ Pantjas¨ıta ukhaxa, ¿jichhat aksarux

kamach¨atasa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Jan lurirjamaxasax jan colerasimti. Jan lura˜njam

¨aki

ukanak lura˜naruw uchasisma, sa

˜n

¨ani, m

´usica tuka

˜nwa yan-

t�asma. Ukampis jan tukirjam¨axasax jan colerasimti. Pant-

jasstaxa, lart�asim ukaw yanapt�¨atamxa. “Laru

˜n horasa[w]”

utji siw Bibliaxa (Eclesiast´es 3:4). Pantjas

¨ıta ukhax ukham

chuyman¨ı˜naw yanapt�

¨atamxa, yatiqkasax pantjasi

˜nax utja-

puniwa. Chiqasa, kuna luratas jan sumar mistki ukhaxa, lla-kisi

˜njamawa. Ukampis jan wali amuyunak apanuku

˜namata-

ki ch�amacht�asim ukat jan sinti juma kikpax k�umisimti.Jan armasimti: Jehov

´a Diosax janiw “janipuni pantja-

simti” siskistuti, jan ukasti “sum phuqham” siwa (Colo-senses 4:17). Ukhamasti, sum phuqa

˜nataki ch�amachas

¨ıta

ukhaxa, janisay chiqapar lura˜njam

¨akchinixa, ukampis juma

pachpatxa kusisitaw jikxatas¨ıta.

=“Ukampis aka uraqinxa janiw khitis aski

jaqix utjkiti, janipun juch lurasa askiluririxa.” (Eclesiast

´es 7:20)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

JUTIR YATICH¨

AWI Jichha tiempo jaqinakatakix chachapurawarmipura chika

˜nax askit u

˜njat

¨axiwa. Yuqall (imill)

masimat lup’i˜

nax utjchi ukhaxa, ¿kamachasmasa?

230 Wayn tawaqunakataki

CHACHAPURA warmipura sarnaqa˜nat parla

˜nxa nayrapa-

chax wal axsarayasipxir¨ına, ukampis jichha tiempon janiw

ukham¨axiti. Ukham sarnaq

¨aw contra parlirinakarux yamas

jisk�achapxiwa. Niya taqiniw jupa contrax sayt�apxaspa. Amysat 16 marani tawaqitax siwa: “Chachapura warmipura sar-naqapxi ukax janiw nayatakix akch�as wal

¨ıkiti, ukatwa m

¨a

kutix m¨a tawaq masijax akham sas jiskt�itu: ‘¿ukhamarakti

yaqha kasta ja˜nchininakarux jisk�achta? ’ sasa.

Muna˜napar sarnaqa

˜n munir jaqinaka taypinwa jakastan-

xa, ukatwa walja wayn tawaqunakax chachapura warmipurasarnaqa

˜nanakarux mitisipxi. Beatriz sat 15 marani tawaqi-

tax siwa: “Yatiqir masinakajatxa, yaqhip tawaqunakax ‘ta-waq masinakajampiw sarnaqapxta’ sapxiwa; yaqhipanakasti‘chachampiraki warmimpirakiw sarnaqapxta’ sapxarakiwa,ukat yaqhanakax ‘khitimp

¨ıpas’ sapxarakiwa”. Kawk

¨ır yati-

qa˜n utant

¨ı Cristina sat 18 marani tawaqux yatiqaski ukan-

xa niya ukhamarakikiw pasatayna: “P¨a tawaq masijaw ‘na-

yampiska˜n

¨ani’ sas situ. Ukat maynix ‘m

¨a imill masimamp

28

Yuqall (imill) masijataklup’isktxa,

¿kamachiristsa?“Waynituskayata ukhaxa,waynit masinakajat

lup�inakiw p�iqijaru jutaskiri.Ukampis janiwukax walıkaspati sasaw amuyasirakirıta.” (

´Oscar)

“Ma amigajampix pa kutjamaw jamp�atisipxta,ukampis yuqallanakax gustaskarakituwa, ukatwa(bisexual) chachar warmir munirıpachatcha sasamuyayata.” (Sara)

Yuqall (imill) masijatak lup’isktxa, ¿kamachiristsa? 231

sarnaqa˜nax kunjam

¨apachas uk yati

˜n munasmati’ sasin m

¨a

qillqata churitu” siw Cristinaxa.Ukham amuyunak jichha tiempon utjxatap laykuxa, inas

akham lup�sta: “¿Juch¨askapunpachati? Yuqall masijatakwa

lup�iskta jan ukax imill masijatakwa lup�iskta, ¿kamach¨asa?

¿Homosexual sapkis uka jan wali jaq¨ıpach

¨atti?”.

Chachapura warmipura wachuq jucha lura˜

natxa,¿Diosax kamsisa?

Jichh¨urunakanxa, walja jaqinakampi k�ari yupaych

¨awi ir-

pirinakampiwa ukham sarnaqa˜nax walik

¨ıskaspas ukham

amuyapxi. Ukampis Bibliax qhanwa uka tuqit parli. Kunapa-chatix Diosax chachampi warmimpiru aka Uraqir uskk

¨ana

ukhaxa, chacha warmikiw wawan¨ı˜natakix chikthapipxa

˜napa

sasaw s¨ana (G

´enesis1:27, 28; 2:24). Ukhamasti, qhan

¨aski-

wa, Bibliarjamax chachapura warmipura wachuq juchan sar-naqa

˜naxa jach�a juchawa (Romanos1:26, 27).

Bibliax janiw jichha tiempotak¨ıxiti sasaw yaqhip jaqina-

kax sapxi. Ukampis ¿kunatsa ukham amuyapxpacha? ¿Mu-na

˜naparjam lura

˜n laykukich ukham parlapxpacha? Walja

jaqinakatakixa, Diosan arunakapax janiw amuyunakaparja-m

¨akiti ukatwa Bibliarux jan y

¨aqapkiti. Ukampis jiwasax ja-

niw ukham jan suma amuyt�¨awinakampix apayasi

˜nas

¨akiti.

Yuqall jan ukax imill masimatak lup�iskasma ukhaxa, ¿ka-machasmasa? ¿Homosexual sapkis ukham jan wali jaq

¨ıxpa-

ch¨atati? Janiwa.Kunapachat

¨ı tawaqurmuna

˜nas waynar mu-

na˜nas ukat chacha warmjam

sarnaqa˜n muna

˜nas walpun jil-

xataski uka tiemponktawa ukamta

˜nama, ukapachax akatja-

matakwa ukham amuyunakaxp�iqir jutaspa. Yuqall jan ukaximill masimat lup�i

˜n jutstam-

xa, janiw homosexual sapkisuka jan wali jaq

¨ıktati. Ukham

232 Wayn tawaqunakataki

Inas jan wali amuyuna-kax jan p’iqit chhaqta-ya

˜njam

¨akchispati,

ukampis jan uka amuyu-nakamarjam lura

˜natakix

ch’amacht’asismawa.

¿YATIY¨

ATATI??

amuyunakax tiempompixchhaqxaniwa. Uka

˜nka-

masti, sumwa amuyt�asi-˜nama, janiw uka jan walimuna

˜nanakampix atipja-

yasi˜nam

¨akiti. Uka jach�a

juchar jan purt�asi˜namata-

kixa, ¿kamachasmasa?Jehova Diosaruw ya-

nap mayisinama. Davitax akham sasawmayis

¨ına: “Diosay, u

˜nakipitaya, chuymaxar u

˜nantam, naya-

rux yant�itaya, lup�itanakax u˜nt�arakim, nayatix

˜nanqha tha-

kin sarnaqiristxa, chiqa thakinjamay irpasita” sasa (Salmo139:23, 24). Ukham mayis

¨ıta ukhaxa, Jehov

´a Diosax ch�am

chur¨atam ukat “samara

˜napa” churarak

¨ıtamxa, uka samara-

˜nax taqi amuyunakaruw atipi ukaw ‘chuymamsa, amuyumsaimani’. Ukhamatwa, Diosan ‘jach�a ch�amapampix’ jan waliamuyunakamxa atipj

¨ata (Filipenses 4:6, 7; 2 Corintios 4:7).

Jan wali amuyunakxa p�iqimat apsunamawa (Filipen-ses 4:8). ¿Kunjamatsa? Sap

¨uru Biblia liyisa. Qullan Qillqata-

nakax amuyumarusa chuymamarusa walpun yanapt�aspa-xa, uk jan jisk�achamti (Hebreos 4:12). Ra

´ul sat m

¨a waynax

akham siwa: “Jan wali amuyunak jutitu ukhaxa, ak¨ır qillqata-

nakwa liyt�ta, 1 Corintios 6:9, 10 ukat Efesios 5:3, DiosanArupax wali ch�aman

¨ıskapuniwa”.

Janipun pornografıa satakis ukanak untamti, janirakchachapura warmipura sarnaqan tuqit parlirinakarus is-t�amti (Colosenses 3:5). Jan walinak amtayirinakatxa jar-k�aqasi

˜namapuniwa. Sa

˜n

¨ani, pornograf

´ıa sat

¨aki ukanakxa

Chacha warmi sarnaqa˜

n tuqixa,akapachan jan wali amuyunakapampitiapayasipxani jan ukax Diosan Arupanjikxataski uka aski mayitanakarjamachsarnaqapxani ukxa sum wayntawaqunakaxa amtapxa

˜napa

Yuqall (imill) masijatak lup’isktxa, ¿kamachiristsa? 233

janipuniw u˜nta

˜nam

¨akisa ni u

˜na

˜nam

¨akisa, yaqhip peliculana-

katsa ukat televisionan u˜nstki ukanakatsa amuyasi

˜namawa,

ukatxa moda tuqit parlir revistanakansa ukat ejercicio lurirjaqinakat parlki uka revistanakansa juk�a isin jaqinakaw utjiukanakatsa amuyasi

˜namarakiwa. Q�a

˜nu amtanakxa p�iqimat

apsum ukat suma amuyunak lup�ma. M¨a waynitux siwa: “Yu-

qall masijat lup�i˜na p�iqir jutitu ukhaxa, Biblian kawk

¨ır qillqa-

tatix nayatak sum¨aki uka tuqitwa lup�ta” sasa.

Yaqhipanakax sapxakispawa: “Janiw ask¨ıkiti uka iwxa-

nakaxa, maynix ukham amuyunakan¨ıchi ukhaxa, kamacha-

rakispasti, chuymaparukiw ist�xa˜napa” sasa. Ukampis jan

wali amuyunakampix janiw atipayasi˜nam

¨akiti siw Bibliaxa.

Nayr¨ır cristianonakax jakapk

¨ana uka tiemponxa, chachapu-

ra warmipura sarnaqiri jaqinakaxa, jan wali jak¨awinakap-

xa apanukxapx¨anwa ukat cristiano tamaruw makatxapx

¨a-

na (1Corintios 6:9-11). Jumax jupanakjam atiparakismawa.Jan payachasimti, chuymaman muna

˜naparux atip

¨atawa.

Yuqall jan ukax imill masim muna˜nax jan saraqkstam

ukhaxa, ¿kamachasmasa? ¿Kunas juchaxa? Chachapura janukax warmipura sarnaqasma ukaw jach�a juchaxa. Ukhamaxjan ukar purimti. Khititix taqi chuyma jan ukham sarnaqa

˜na-

taki amtki ukaxa atipjaspawa.Akham uka tuqit amuyt�a

˜n

¨ani.

M¨a jaqix nuwasi

˜n munir chuyma-

n¨ıspaw jan ukax ‘m

¨aki kunatsa co-

lerasir¨ıspawa’ (Proverbios 29:22).

Nayrax Bibliat jan¨ır yatiqkasa-

xa, m¨a juk�a chuym ust�ayatax

jank�akisa qhuruchasir¨ıch

¨ınxa,

ukampis jichhax janiw ukhama˜na-

p¨axiti ukwa yatiqawayxi. Ukampis

=“Nayarux yant’itaya, lup’itanakax u

˜nt’arakim,

nayatix˜nanqha thakin sarnaqir

¨ıstxa, chiqa

thakinjamay irpasita.” (Salmo 139:23, 24)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

234 Wayn tawaqunakataki

Kunjam¨a

˜napas m

¨a

chachax uk amuyt’a-˜natakixa, Jesusan sar-naq

¨awipat yatxatt’ma

(1 Pedro 2:21). Jupaxch’amani ukat muna-siri ukham

¨anwa.

AKHAM LURASMAXA�

¿janipuniw m¨a juk�as colerasi

˜napax utjxaniti sasat sisna?

Janiwa. Awisax colerasispawa, ukampis qhuruchasi˜nana-

katsa nuwasi˜nanakatsa Jehov

´a Diosax kamsis uk yatisax jan

chuymapamp atipayasi˜natakix ch�amacht�asiskakiniwa.

Nayrax chachapur warmipur sarnaqa˜n amuyunakan

¨ıch

¨ın-

sa, jichhax Biblian yatich¨awinakapat yatiqxchi uka jaqinaka-

rux niya ukhamarakiw pasaspa. Inas awisax ukham amu-yunakax p�iqipar jutchispa. Ukampis Jehov

´a Diosax kamsis

uka tuqit uk yati˜naw ukham amuyunakar atipa

˜n yanapt�ani.

¡Ch�amachasiskakma!Inas aka waynitjam jikxataschisma: “Amuyunakaj mayj-

t�aya˜natakiw wal ch�amachasta; Jehov

´a Diosarux mayisi-

raktwa; uka tuqit parlir walja arst�¨awinakwa ist�arakta, ukat

Diosan Arupsa liyiraktwa. Janiw kunamp lura˜ns yatxti” siwa.

Jumax ukham jikxatassta ukhax chiqansa ukham amu-yunakar atipa

˜nax wali ch�am

¨aniwa. Ukampis Diosampi su-

manka˜n munasaxa, mayitanakaparuw phuqa

˜nama ukat wali

Chachapura warmipura sarnaqanaruxa, ¿kunatsa Bibliaxjuchaw sixa? sasin jiskt’apxitani ukhaxa, akham sawa:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Bibliax sintiw jark’i sasin maynix saspa ukhaxa,akham sasaw amuyt’ayirista:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

ch�am¨akchisa, jan wali sarnaq

¨awinakar jan puri

˜natakix ch�a-

machasi˜namawa. Jan armasimti, ch�amachasitamatxa Jeho-

v´a Diosax yatiwa, ukat jupar munasirinakarux khuyapt�ayi-

wa (1 Juan 3:19, 20).� Jupar ist�¨ata ukhax bendic

¨ıtamwa.

Chiqpachansa, khitinakat¨ı kamachinakapar ist�i ukhaxa, wal-

ja “askinakwa” jikxatani (Salmo19:11). Kunayman jan wali-nakan phuqantat akapachansa, kusisitaw jakasirakisma.

Ukhamasti, Jehov´a Diosar atinisim ukat jan wali amuyu-

nak contrax sayt�asiskakma (G´alatas 6:9). Biblian aka suma

iwxt�apar phuqa˜natak ch�amachasim: “Jan wali lura

˜nanaka-

rusti u˜nisipxarakim, sum

¨akis ukrak lurapxam” sasa (Roma-

nos12:9). Ch�amachasiskak¨ıta ukhax jan wali muna

˜nanakax

pasawayxaniwa. Jumatix jan wali amuyunak contra wal say-t�as

¨ıta ukhaxa, Diosan jut

¨ırpachapanwa wi

˜nayataki jakas

¨ıta.

� Kawk¨ır cristianot

¨ı q�a

˜nunak lura

˜naru jan ukax wachuq juchar purchi ukax tama

taypin irpir chuymaninakampiw yanapt�ayasi˜napa (Santiago 5:14, 15).

‘‘ Aka nanqha pachax jan wali amuyananakaruwpuriyitu, imilljamat yuqalljamacha sarnaqax uksapantjasiyituwa. Jichhax warmipura sarnaqawina-kar wiytir jaqinakarusa ukat kunanakatix uka tu-qir wiytki ukanaksa apanukxtwa.

’’(Ana)

JUTIR YATICH¨

AWI Imillanak (jan ukax yuqallanak) tuqitak lu-p’iskstaxa, ¿kunjamats ja

˜nchiman muna

˜napar apnaqasma?

236 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa Bibliax chachapura warmipur chika˜narux

juchaw sispachaxa?

˘ ¿Ukham sarnaq¨awinakar jan puri

˜natakix kunanaks

lurasma?

˘ Kunjamt¨ı Diosax chachapura warmipura

sarnaqa˜narux u

˜njki ukham jumax u

˜njaraksta ukhaxa,

¿uka jaqinakarux u˜nistawa sa

˜nt munpacha?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

29

¿Kunjamatsaimillanaktuqit jan

lup’xiristxa?

“JURN¨

ALAS imillanak tuqitak lup�iskta. Jupanakat lup�i-˜najatakix janiw ni u

˜nja

˜najas wakiskiti. Janiw arma

˜njam

¨aki-

ti. ¡Awisax janiw kunas suma lura˜njam

¨akiti!” siw Michael

sat waynaxa.¿Ukhamarakit jumax jikxatasta? Imillanak tuqit lup�i-

˜nas aynacht�aya

˜n munapkiristam ukham inas amuyass-

ta. Michael waynax akham sasaw arsusi: “Ukhamanak lu-p�isax jan amuyt�asir jaqjamaw sarnaqsna. Awisax sumau

˜nnaqt�ani tawaqu jak�at u

˜nja

˜natakixa wasitampiw auto sa-

ya˜nanakansa qhatunakansa muyttxa” sasa.Pareja muna

˜nax janiw jan wal

¨ıkiti. Diosaw chacha

warmirux munasipxa˜napatakix aka Uraqir uskuwayatay-

na, jupaw wawan¨ıpxa

˜napatak ikthapi

˜nsa uchawayatayna,

ukampis chacha warmjam jaqichatanakakiw ukxa lurapxa-˜nap

¨ana. Ukhamasti, sap

¨aski uka waynax jan ukax tawaqux

ukham muna˜nanakan

¨ıchi ukaxa, janiw jan wali jaq

¨ıkas-

pas ukham sa˜n munkiti, ukat jupax jucharuw purini sasax

janirakiw sisksnati. Jumatix suma q�uma sarnaqa˜

n amt¨

a-ta ukhax amtatamax phuqasiniwa. Ukampis ukham sumsarnaqa

˜natakix ja

˜nchin muna

˜nanakapxa jumaw apnaqa-

˜namaxa, janiw apnaqayasi

˜nam

¨akiti. ¿Kunjamatsa?

Suma amigonakanınamawa. Yatiqa˜n utan yatiqir ma-

sinakamatix imillanak tuqit jan ukax yuqallanak tuqit par-la

˜n qalltapxani ukhaxa, jan mayjat u

˜nt�ayasi

˜natakix inas

jupanakamp parla˜natak ukankaskakchisma. Ukham lura-

˜nax janiw ask

¨ıkiti, juk�amp ch�am

¨aspaw amuyunak arma

˜na-

xa. Inas akham jiskt�aschisma:“¿Ukhamax kamacha

˜naj

¨aspa-

sa? ¿Sarxa˜naj

¨aspati?” sasa.

J¨ısa. ¡Janiw axsarayasi

˜nam

¨aki-

ti! Wali walis tukkasma ukhamjan amuyapxa

˜napatakisa ukat

jan larusipxa˜napatakisa, ku-

nayman tuqitwa jithiqxasmaxa.

238 Wayn tawaqunakataki

Kunanakxay wal lu-p’isksta ukham jaq

¨ıra-

kiy¨atawa ukat ukarja-

marakiw kuns lur¨ata

(Santiago 1:14, 15).

¿YATIY¨

ATATI??

Kawkır peliculanakatix ukat kawkır musicanakata-kix wachuq juchar wiytki ukat jithiqtanamawa. Mu-sicanakatsa peliculanakatsa janiw taqpachax jan wal

¨ıkiti.

Ukampis jichha tiemp u˜nstaski ukanakax jan walirupuniw

chiqpachans wiytaski. ¿Ukat Bibliax kamsistusa? “Ukatp¨ı

taqi kunatix q�a˜nuchkistaspa ukatxa jithiqta

˜nasaxa, ukatsti

q�uma sarnaqa˜nasawa ja

˜nchisansa, ukhamaraki ajayusan-

sa. Diosar axsarasarakiw juparux taqi katuyasxa˜nasaxa.”

(2 Corintios7:1.) Ukhamasti, kuna lart�a˜nanakatix jan wali

tuqir wiytki ukanakxa apanuku˜namawa.�

Masturbaci˜

nax kunatsa jan wal¨ıkixa

Yaqhip wayn tawaqunakax masturbacisawa, m¨a arun-

xa, chhuxurasi˜nap llawq�jasisaw ja

˜nchin muna

˜nanakap t�a-

kuyasi˜n munapxi. Ukampis ukham lura

˜nax juk�amp jach�a

juchanakaruw puriyaspa. Bibliaxa, jan janchin muna˜na-

pamp atipjayasipxa˜napatakixa akham sasaw cristianona-

karux iwxi: “Jan khitis yaqhampi wachu-qa juchan sarnaqpati, janirak q�a

˜nu

lur¨awinaksa lurpati, janirak ja

˜n-

chipan muna˜nanakapsa, ni jan

wali amtatanakapsa lurpati”siwa (Colosenses 3:5). Chiq-pachansa, ukham llawq�-jasisaxa t�akuya

˜nat sipansa

juk�ampiw ‘janchipan muna-˜nanakapxa’ jilxattayapxi.

� Kunanaksa kusist�a˜natakix lursna

ukax 8 jaljanwa juk�amp yatxatasiskani.

¿Venenat manq’a manq’asmati?Ukhamax janirakiw wachuq jucharwiytir amuyunakxa p’iqimarapanta

˜nam

¨akiti

Ukhamaraki, ja˜nchin muna

˜napan esclavop

¨akasmas

ukhamaw masturbacisax tukusma (Tito 3:3). Ukhamasti,¿kunjamatsa ukham lura

˜nxa armasma? Nayraqatxa, may-

niruw awist�a˜

nama. Walja maranak ukham lur¨awi jan lura-

˜natak ch�amachasiri m

¨a cristianox akham siwa: “Wayn

¨as-

kay¨at ukhaxa, janiw khitirus uka jan wali luratajat yatiya

˜n

munkay¨atti. ¡Kunatakpunsa jan awist�asir

¨ıkpach

¨ata uk wal-

pun amtasta! Uka juchajatxa walja maranakaw conciencia-jax jucha

˜nchit

¨ana, ukatx janiw jaqi masinakajampis sum

apasir¨ıkti, janirakiw Jehov

´a Diosampis sum apaskay

¨atti”

siwa.¿Janit khitimpis parlt�a

˜njam

¨aki? ¿Janit tatamamp jan

ukax mamamamp parlt�a˜nax ask

¨ıkaspa? Jan ukax tama

taypin yatxatt�at cristianompiw parlt�asma. “M¨a llakijaw ut-

jitu uk awist�a˜n munsma” sasaw qalltasma.

Andr´es sat m

¨a waynituxa tam u

˜njir m

¨a jilatampiw parl-

t�apxatayna, ukat “askpun parlt�apxtxa” siwa. “Awist�as-kay

¨ata ukhaxa, jachas nayra-

nakapanx jalthap¨ınwa —siw

Andresaxa—. Ukat awist�a˜n

tukuyta ukhaxa, ‘Jehov´a Dio-

sax wal munastam’ sasaw situ.Ukat ‘janiw jumak

¨ıktati’ sa-

rakituwa. Ukat ‘jan lura˜natak

amtamarux phuqasktat janichukxa awist�it

¨atawa ukat Bibliat

apst�at qillqatanaksa thaqhani-rap

¨ımaw’ sasaw sit

¨ana. Ukat

‘‘ Kunapachatix jan wali munananak lup�inqalltta ukhaxa, yaqha tuqit lup�inaruw uchastaukat janchin munananakapax pasxaniw sasawwasitat wasita nayapach sasta.

’’(Scott)

240 Wayn tawaqunakataki

Jan masturbaci˜natak

ch’amachasisksta ukatwasitamp jalantstaukhaxa, ¡jan ayna

˜nch-

t’amti! Kunas ukham janwalirux puriytamxa ukamuykipt’asim ukat janwasitamp lura

˜natakix

ch’amachasiskakma.

AKHAM LURASMAXA�

jupamp parlt�asaxa, awisax jalant¨asa, janipuniw ja

˜nchin

muna˜napampix atipayask

¨ati sasaw amtawayta” siwa.

Mariosti tatapampiw parlarakitayna, ukat tatapax sumist�atayna ukat “waynit

¨ukasax nayax ukham jan walinwa

u˜njasirakir

¨ıta, ukampis arma

˜nax ch�amir

¨ınwa” sasaw sara-

kitayna. Mariox siwa: “Tatajax qhan awist�asax wal ch�a-macht�it

¨ana. Jupatix jaytawaychixa, nayax jaytarakirist-

wa sasaw amuyt�asirakta. Kunjamsa ist�itu uk u˜njasax

chuymaj ch�allxtayasta ukat wal jachaqt�asta” siwa.Janiw Andresamp Mariompikix ukhaman u

˜njasipk

¨an-

ti. Ukhamasti, jupanakax ukham lurasi˜nxa armapx

¨anwa,

jumax armarakismawa. Wasitampsa jalantaskam jumaxch�amachasiskakim atipjask

¨atawa.�

Jan jan wali amuyunakampix apnaqayasimtiAp

´ostol Pablox akham s

¨anwa: “Nayax janchixan

muna˜naparux t�aqhisiytwa jaysayasiraktwa [jan ukax

� May¨ır libron 25 ukat 26 yatich

¨awinakapanwa uka tuqitxa juk�amp yatxat

¨ata.

Imill tuqitak jan ukax yuqall tuqitak lup’iskatajamuyas

¨ı ukhaxa, ak luraxa...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Kunapachatix yatiqir masinakajax jan wali chuymamp kunsaparlapxani jan ukax jan wali arunak parlapxani ukhaxa, ak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

muna˜najaruwa apnaqarakta]” sasa (1Corintios 9:27). Jan

wali amuyunak jut¨atam ukhaxa, ¿janit Pablot yatiqasi-

sa ja˜nchin muna

˜napar esclavjam apnaqa

˜nax ask

¨ıkaspa?

Ukham¨akipansa, jan wali amuyunakax jutaskak

¨ıtam ukha-

xa, ejercicio lura˜naw yanapt�iristamxa. “Janchin ejercicio

lura˜nax kunatakis askiwa” siw Bibliaxa (1 Timoteo 4:8).

Inas jan sinti t�ijusa sarnaqa˜nax ask

¨ıchispa jan ukax yaqha

ejercicionaks lurarakismawa.Chiqpachansa, alaxpachankir Awkisaw yanapt�iristam-

xa, jupat janipun armt�asimti. “Kunapachatix jan wali mu-na

˜nanakax jutitu ukhaxa, Diosaruw yanap mayista” siw

m¨a waynaxa. Chiqasa, janiw Diosax m

¨a milagr

¨ukaspas

ukham ukanak armt�asiyk¨atamti. Ukampis yanapt�apampi-

xa, yaqha tuqinakatwa lup�xarakismaxa.

=“Lup’ipxam, taqi kunatix sum

¨aki

yupaycha˜natak

¨ıki ukanakata.”

(Filipenses 4:8)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

242 Wayn tawaqunakataki

˘ Tawaq muna˜nasa jan ukax wayn muna

˜nasa,

¿kunatsa wal¨ıskixa?

˘ ¿Kunatsa ja˜nchin muna

˜nanakapxa

apnaqa˜nama?

˘ ¿Kuna kast kusist’¨awinakas janchin jan wali

muna˜nanakap lup’iyiristamxa?

˘ Kunapachatix yatiqir masinakamax jan walichuymampi parlapxi jan ukax jan walinakparlapxi ukhaxa, ¿kunatsa sarxa

˜namaxa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

Aka yatichawin yatiqawaykta ukarjamaxa, ¿kuna tuqitch�amachasinamas wakisi? ¿Ukat kunjamas jikxatasta?

Aka jaljan liyt�awaykta ukhamarjamaxa, ¿kunjamsa jichhaxch�amachas

¨ıta?

amuyt’awinakama7KUNJAM CHUYMAN

¨ITASA KUNJAM AMUYUNAKAN

¨ITASA

ı

243

Jichh¨urunakanxa, tiempon

¨ıpki uka wayn

tawaqunakatakix kunayman lura˜nanakaw utji.

Ukampis inas jumax jan walja tiempon¨ıkaraks-

ta, ukhamasti m¨a juk�a tiempon

¨ısax kun lura-

˜nas wakisispa uk amuyt�asi

˜namawa. Ukampis

tiempon¨ıkasax kuna lura

˜narus uchas

¨ıta ukxa

sum amuyt�asi˜nama, kunattix luratamarjama

ukat isch�ukitamarjamaw kuns amuyxasma.Uka tuqit sum amuyt�asi

˜nwa 30-33 yatichawi-

nakax yanapt�istani.

8TIEMPON¨IKASA

Televisionatakisamusicatakisa anatt�anatakisaanatan videonakatakisa jan

ukax yaqha ukhamanakatakisa¿qhawqha tiemps apst�asta?

ıO Ma juk�aO Sapurun ma juk�akiO Sapurun walja

horanaka

Kunjams kusist�ata ukatakixa,¿khitisa jan ukax kunas

wiyttamxa?

O MasinakamaO Awk taykamaO Televisiona

245

30

¿Anatt’a˜

natak videonakaxwalik

¨ıskpachati?

“ANATT�A˜

NATAK videonakax wali khusapuniwa. Kunattixjan axsart�asaw kunt

¨ı jan lura

˜njam

¨aki ukanak lurasmaxa”

siw Brian sat waynaxa. Ukat Debora tawaqutakix uka anat-t�a

˜nanakax wali askirakiwa, ukampis “tiempo apaqawa ukat

ukanakar yatintxarakismawa” sasaw jupax s¨ana.

Kunt¨ı wali amuyt�an jaqinakax u

˜nstayapki ukanak

u˜nacht�aya

˜natakikiw uka videonakaxa sasaw yaqhipax sap-

xi. Ukampis jumatakix inas juk�amp ask¨ıchi. Kunattix uka

anatt�a˜nanakax janiw chuyma mayak qhanart�ayktamti ni

kun lurirjam¨atas ukaks u

˜nacht�aykaraktamti, jan ukasti ya-

qhip anatt�a˜nanakax matem

´atica tuqitsa liyt�asi

˜n tuqitsa

ukat yaqha tuqinakatsa yanapt�arakiristamwa. Ukat jichhau

˜nstir anatt�a

˜natakwa yatiqir masinakamax parlasipkaspa,

jumat¨ı ukamp anatt�arakstaxa uka tuqit arst�arakismawa.

Chiqansa, taqi uka anatt�a˜nanakanxa muna

˜njamana-

kaw utji ukat yaqhipax walik¨ıskiwa. Ukampis cristianona-

kax uka anatt�a˜nanakx amuyumpiw ajllipxa

˜napa. ¿Ku-

natsa?

Anatt�a˜

nanakanxa kuna jan walinakas utjaspaYaqhip anatt�a

˜nanakanxa jan walinakaw utji. Ja

˜nchin

lur¨awinakaparuw wiytistaspa, m

¨a arunxa, Diosan nayraqa-

tapanx uka lur¨awinakax juchawa (G

´alatas 5:19-21).

Adri´an sat18 marani m

¨a waynax akham sasaw wali u

˜n-

t�at m¨a anatt�a

˜natxa saraki: “Ukanxa pandillanakan sarna-

qirinakaw nuwasipxi, droganakapnaqapxi, jan walinak parlap-xi, q�a

˜nunak lurapxi ukat nu-

wasisax walja wila wart¨awiw

u˜njasi” sasa. Ukat yaqhanakan-

xa layqasi˜nas wali ask

¨ıkaspas

ukham u˜nacht�ayapxi. Ukam-

pis jichha u˜nstir anatt�a

˜nana-

kanxa juk�amp jan walinakwa

¿Anatt’a˜natak videonakax walik

¨ıskpachati? 247

Internetan anata˜na-

nakar yatintat jaqina-kar yanapt’a

˜natakiw

m¨a qulla

˜n utax 2006

maranxa´

Amsterdam(Pa

´ıses Bajos) sat mar-

kanxa jist’arasiwayi.

¿YATIY¨

ATATI? ?

u˜nstayapxi. Ukatxa maynix yaqhanakampi Internetnam-

wa anatt�aspa, nayrax janiw ukanakax utjir¨ık

¨anti, ukat-

wa ukanakax ask¨ıkaspas ukham u

˜njasiraki. Santiago sat

19 marani m¨a waynax akham siwa: “Pachpa computadora-

matwa anq¨ax markankir jaqinakampix atip atipa wal anat-

t�asma” sasa.Internetan jichhak u

˜nstki (juegos de rol en linea) uka

anatt�a˜nanakarux walpun sarapxi. Ukanxa, sapa anatiriw

computadoran m¨a anatt�ir (avatar) u

˜nstayi, uka anatt�iri-

xa, jaqi, animala, jan ukax jaqir u˜ntat animalanakaspawa.

Uka anatt�irinakax janis chiqpach¨apkchisa chiqas aka

Uraqin jakapkaspa ukham u˜njasi, kunattix utanaka-

sa autonakasa alja˜n jan ukax thuqhu

˜n utanakasa

wachuq juch lura˜n utanakas utjarakiwa. Ukampis

anatirinakax anatt�asipki ukhax purapats Inter-netnam qillqasipxarakispawa.

Ukat ukham anatt�a˜nanakanxa, jan wali ja-

qinakaw utji; lunthatanaka, q�a˜nu lurir war-

minaka, jaqi jiwayirinaka ukat ukham janchuyman jaqinakaw utji. Anatirinakax kunt

¨ı

chiqpach jak¨awin jan lurkaspa ukanakwa lurap-

xi. Computadora m¨a qhawqha limt�asakiw may-

nix computadoran u˜nstki uka jaqisiturux wachuq

juch lurayapxi ukat anatirinakpachas q�a˜nu lu-

ra˜nar wiytir axtaska

˜n arunaks qillqasipxaraki-

wa. Ukat yaqhipasti, wawa u˜ntani jaqisitunaka-

ruw computadoranxa wachuq juch lurayapxi.Ukham q�a

˜nu lur

¨awinak anata

˜nar tukuyapxa-

tap u˜njasaxa, yaqhip jaqinakax wali llakita

ukat colerata ukhamaw jikxatasipxi.

Anatt�a˜

nanak ajlli˜

namawaInas yaqhipax ukham nuwasi

˜nana-

kan jan ukax q�a˜nu lur

¨awinakan phu-

248 Wayn tawaqunakataki

qantat anatt�a˜n videonak anatasax “anata

˜nakiwa” sapxchis-

pa, janis jan walir puriyir¨ıkaspa ukhama. Ukampis ukax

janiw chiq¨akiti, jumax amuyasi

˜namawa.

Diosan Arupax akham siwa: “M¨a waynan [jan ukax ta-

waqun] chiqa sarnaqatapaxa, luratanakapatwa u˜nt�asi”

sasa (Proverbios 20:11). Maynix jan walinakampi anatas-kaspa ukhaxa, ¿Jehov

´a Dios nayraqatan chiqapti sarna-

qaskaspa? Ukatxa nuwasi˜nanakampi anatirinakax nuwasir

jaqiruw tukupxaraki sasaw uka tuqit yatxatir jaqinakax sap-xi. Ukat ukham anata

˜nanakax televisionat sipansa juk�amp

ch�amaniw jan walir wiyta˜natakixa, sasaw uka tuqit yatxat-

t�at jaqinakax sapxaraki.Kuna jan walirus nuwasi

˜nanakampi, q�a

˜nu lur

¨awina-

kampi phuqantat anatt�a˜n videonakax puriyistaspa uk

amuyt�a˜n

¨ani. Q�a

˜nu umsa umksna ukamp sasiwa. Inas

qalltanxa q�a˜nu um umasax wa-

likjamaki amuyasisksna, ukam-pis qhipatakwa usut

¨atas amu-

yassna. Q�a˜nu um wal umasax

purak usuyassna, ukat juk�ampjan waliruw purt�assna. Ukha-masti, sapa kuti nuwasi

˜nanaka

jan ukax q�a˜nunak luraskirinak

u˜nch�ukisk

¨ata jan ukax anatas-

k¨ata ukhaxa, janiw kuns sum

amuyx¨atati, m

¨a arunxa kuna-

tix wal¨ıki ukat kunatix jan wal

¨ı-

ki ukxa janiw sum amuyx¨atati,

‘‘ Walja anatt�an videonakaw jan walinak parlansa,nuwasinsa jan ukax q�anu lurawinakar yatinuqtan-sa yatichistu.Ukat uka jan walinakarux walikıkas-pas ukham unjxaraksna. Maynix wali amuyumpiwkun anatt’an munasas ajllinapa.

’’(Amy)

¿Anatt’a˜natak videonakax walik

¨ıskpachati? 249

Jan¨ır anata

˜n qalltkasa-

xa, kuna tuqitsa ukaanata

˜n videox parli, ati-

pa˜natakix kun lura

˜nasa

ukanak m¨a papelar qillq-

t’asi˜namawa. Ukatxa

uka qillqt’asitanakampiukat aka yatich

¨awin Bi-

blian iwxt’anakaparja-maw sum amuyt’a

˜nama.

Ukhamatwa m¨a suma

amtar purisma.

AKHAM LURASMAXA �

ukhamatwa uka jan walinakaki lura˜n munask

¨ata ukat uka-

kiw chuymar jutask¨atamxa (Efesios 4:19; G

´alatas 6:7, 8).

Kunjamsa suma anatt�a˜

nanak ajllsnaAwk taykamax anata

˜n videonakampi anatayapxakiris-

tamsa ukham sa˜n

¨ani, ukampis ¿kunjamsa suma anatt�a

˜na-

nak ajllisma?¿Ukat kunjamsa qhawqha tiempo anata˜nas

wakisispa uk amuyt�asisma? Ukatakix akham jiskt�asi˜na-

maw wakisispa:“¿Jehova Diosax nayat kamspachasa?” Salmo 11:5

qillqatax akham siwa: “Tatitux [aski jaqirus, jan wali ja-qurus] u

˜nch�ukiskiwa,

˜nanqha lura

˜n munirinakarusti wal-

pun u˜nisi” sasa. Ukat layqasi

˜nanak tuqitxa

akham sasarakiw Bibliax wali qhanamtayistu: “Kawk

¨ıri jaqinakatix

ukham lurapki ukanakax axtasi-yapxiwa” sasa (Deuteronomio18:10-12). Ukhamasti Jehov

´a Dio-

san amigop¨a

˜n munstaxa Am

´os

5:15 qillqatarjam sarnaqa˜nama-

wa, ukanx akham siwa: “¡Janwal

¨ıki ukxa u

˜nisipxam!” sasa.

=“¡Jan wal

¨ıki ukxa u

˜nisipxam!”

(Am´os 5:15)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Nuwasi˜

nanakampi, q’a˜

nu lur¨

awi-nakampi phuqantat anatt’a

˜n

videonakax jan waliruw puri-yistaspa. Liquidos t

´oxicos

sat¨

aki uka umanaksa ap-naqksna ukamp sasiwa,qalltanxa walikjamak

¨ıs-

pawa ukampis qhipatak-wa usut

¨atas amuyassna

250 Wayn tawaqunakataki

“¿Uka anatt�ananakax jan walinakarut wiytitaspa?”M

¨a tuqitxa akham jiskt�asi

˜namaw wakisispa: “Uka anata

˜n

videompi anatt�a˜naxa, ¿wachuq juchat jithiqta

˜n yanapt�i-

taspati?” sasa (1 Corintios 6:18). Chiqansa chacha warmimunasi

˜n tuqit parlaskir jan ukax ukham u

˜nacht�ayir anat-

t�a˜nanakax janiw kunatix ask

¨ıki, wal

¨ıki ukanak amuya

˜nxa

yanapt�k¨atamti (Filipenses 4:8).

“¿Qhawqha tiempos anatata?” Inas m¨a anatt�a

˜nax

ask¨ıskchispa, ukampis wali tiempo apaqaspawa. Inas ana-

ta˜n laykuki wali wakiskirinak apanukusksta, ukhamasti uk

yati˜natakix qhawqha horas anata

˜n yatta uk qillqt�asi

˜nama-

wa, ukat kunas anata˜nat sipansa nayranka

˜napa uk amta-

˜namarakiwa (Efesios 5:16).

Chiqansa, janiw khitis tareanak jan ukax utan lura˜nanak

phuqasapunix jakkaraksnati,anata˜nax muna

˜njamapuniwa,

ukampis ‘laru˜n horasa’, ‘kusisinka

˜n horasasa’ utjapuniwa

sasaw Bibliax qhana˜ncharakistu (Eclesiast

´es 3:4, Qullan

Ma amigox nuwasinanakani jan ukax q’anu lurawinakanphuqantat videomp anatt’anani sitani ukhaxa akham sa...

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Akkha tiempokiw semanan anatt’axa: ..............................

Jan jiljanatakix ak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

Arunaka, 1997). “Kusisinka˜na” sasa jaqukipat

¨aki uka aruxa

t�ijunaqt�a˜na ukat anata

˜na sa

˜n muni. Ukhamaxa, televisi

´on

jan ukax computadora u˜nkatat qunuska

˜nat sipansa, ¿janit

kuna t�ijunaqt�a˜n anatt�a

˜nanakar sara

˜nax wakiskaspa?

Amuyt�asis ajlli˜

namawaChiqansa, jumax sum anata

˜n yatsta ukhaxa, anatt�a

˜n vi-

deonakax wali muna˜njam

¨aspawa. Ukampis uka tuqit wal

amuyasi˜namawa. ¿Kunatsa ukham sistanxa? Uk amuyt�a-

˜n

¨ani, ¿kuna asignaturasa jumatakix jan ch�am

¨aki? ¿Jumata-

kix uka asignatura yatiqa˜nax wali askixaya? Chiqansa, m

¨a

asignaturas jiwasataki wali ask¨ıki ukhaxa, wali sum yati-

qa˜njamawa, janiw armasi

˜njam

¨akiti. J

¨ısa, anata

˜n videona-

kampix niya ukhamarakiwa, ukatwa akham jiskt�asi˜nax wa-

kisispa: “¿Kawk¨ır anatt�a

˜n videonaksa nayax wal muntxa?

¿Ukat sum sarnaqa˜n tuqitxa kunsa yatiqtxa?” sasa.

Ukhamasti wali amuyumpiw kun anata˜nsa ajlli

˜nama, ja-

niw masinakar ist�a˜nakix wakiskaspati. Bibliax akham siwa:

“Kuntix Diosatakix ask¨ıki uk yatiqa

˜n munapxapunim” sasa,

ukhamasti ukarjam amuyt�asi˜namapuniwa (Efesios 5:10).

JUTIR YATICH¨

AWI M´

usica ist’a˜

nax walik¨ıskiwa, ukampis

¿jumax musicakti isch’uki˜

n munaskta?

252 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Anatt’a˜n videonakax amuyumarus

chuymamarus kamachiristamsa?

˘ Kuna anatt’a˜n ajlli

˜natakisa, ¿kunatsa sarnaqa

˜n

tuqit Jehov´a Diosan kamachinakaparjam

amuyt’asi˜nasa?

˘ Sullkamax ukham jan wali anatt’a˜nanakar

wali yatinuqtat¨aspa ukhaxa, ¿kunjamsa

amuyt’asi˜napataki yanapt’asma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

31

usica isch’uki˜

naruxa,¿kunjams u

˜nja

˜naj

¨aspa?

¿Jumatakix musicaxwakiskiripuniti?

ıO Ist�araktwa, ukampis janiw

sinti wakiskirıkitiO Wali wakiskiripuniwa, janiw

jan musicampix jakirjamakti

¿Kunapachas jumaxmusica ist�ta?

O Thakin sarkasaO Yatiqaskta ukhaO Kun lurasas ist�akipuntwa

¿Kuna kasta musicas jumata-kix wali sumaxa? ¿Kunatsa? ..............................................

...................................................................................

TAQINITAKIS m´usica ist�a

˜nax muna

˜njamapuniwa, ukham

chuymani yurit¨atanwa. Ukat yaqhipax musicampipuniw ja-

kapxi. Ambera sat 21 marani m¨a tawaqux akham siwa: “Jan

m´usica ist�asax janiw jakirjam

¨akti. Kunsa musicampipuniw

lurtxa, phaykasasa uta q�umachkasasa yatiqkasasa ukat kunlurkasas m

´usica ist�akipuntwa” sasa.

M¨a musican notanakapaxa kutin kutini m

¨a tonadarjam

suma wakicht�atawa, ukampis musicax janiw aliqa notana-kak

¨ıkiti, jan ukasti chuymar purt�kiriwa. Kunjamatix “hora-

sapar” arsuta m¨a arux chuym qhanart�aykistuxa, ukhama-

rakiw m¨a suma musicax chuyms qhanart�ayistaspa (Prover-

bios15:23). Jessica sat16 marani m¨a tawaqitax akham siwa:

“Awisax sapakiwu˜njasta, ukampiswal ist�a

˜nmunktaukam

´u-

sica ist�asax chuym qhanarayastwa, ukampis janiw nayakixukham u

˜njaskti” sasa.

¿Sapa kutis ukatakti tuqisisipki?Inas jumax m

¨a kasta m

´usica wali sum isch�uksta, ukam-

pis awk taykamax janiw uk isch�ukiya˜n munapkiristamti.

M¨a q�axu waynitux siwa: “Tatajax sap

¨urupuniw akham tuqi-

tu: ‘¡Amukt�ayma!, uqaraptayit¨atawa’ sasa”. Inas ukham tu-

qitax wal colerassta, awk taykamax m¨a jisk�a jan walitak-

sa wal tuqisipkaspa ukhama. M¨a tawaqitax akham saraki-

wa: “Jupanakax nayjam wayn tawaq¨upk

¨ana ukhaxa, ¿janit

tatapampi mamapampix jupanakjam tuqisipkarakpach¨a-

na?” sasa. Ingrid sat 16 marani m¨a tawaqitax akham sasaw

wali llakita saraki: “Jil¨ırinakax nayra tiemponsa jakasipka-

kispa ukhamawa. ¡Kuna musict¨ı

ist�apkta ukanakax wali sumawa,uk amuyasipxaspa ukhaxa, wali-pun

¨ıspawa!” sasa.Uka tawaqitan arunakapat

amuyt�a˜n

¨ani. Jil

¨ırinakax janiw ji-

wasjam amuyapkaspati, ukatjiwasas janirakiw jupanakjam

254 Wayn tawaqunakataki

Jumax wal ist’a˜n

munkta uka musica-nakax jan wal

¨ıtap ya-

tiskpach¨atawa,

¿ukatti awk taykamarjan ist’aya

˜n munkta?

¿YATIY¨

ATATI??

amuyksnati. Ukampis janiw ukana-kat sapa kuti awk taykampi tuqi-siska

˜nax wakiskaspati. Ukhamas-

ti, kunanakas jupanakan chuyma-pan utji ukanak amuya

˜natakiw

ch�amachasi˜nama ukat juman

amuyunakamsa qhana˜ncha

˜na-

marakiwa. Ukat Biblian yati-ch

¨awinakap sum u

˜njapx

¨a-

ta ukhaxa, purapat respe-tasi

˜nax janiw ch�am

¨akaniti.

Chiqansa, kunatsa awk tay-kampi tuqisi

˜nax utji uk amuya

˜nwa Bibliax yanapt�

¨atma. Awi-

sax may maya muna˜nakiw utjaspa ukat awisax kunatix Dio-

san Aruparjamax jan wal¨ıki ukanaksa Bibliaw qhana

˜ncha-

rak¨ıtamxa. Uk sumpach amuyt�a

˜natakixa 1) ist�a

˜n munkta

uka musicaxa, ¿kuna tuqitsa parli? Ukat 2) ¿qhawqha tiem-po ist�a

˜nas wakisispa? Ukhamasti, nayr

¨ır jiskt�at qallta

˜n

¨ani.

Kuna tuqitsa parliKunjamatix jan wali manq�anakat amuyastanxa, ukha-

marakiw m´usica tuqitxa amuyasi

˜nasa. ¿Janixay thujsan-

tat manq�a m¨a juk�sa munkasmatixa? Chiqansa janiw khi-

tis munksnati, usuntayistaspawa. Ukampis suma manq�anakwal munaskstanxa, musicampix janiw ukham

¨axiti. Est

´eban

sat m¨a waynax akham siwa: “¿Kunatsa suma tonadani mu-

sicanakax q�a˜nu lur

¨awinakatpuni parlapxpacha?” sasa.

Inas jumax akham sissta: “Tonadak ist�a˜n muntxa. Kuna

tuqits uka musican parlasipkpana” sasa. Ukampis amuyt�a-˜n

¨ani, maynixa, ¿kunjams veneno churiristamxa? ¿M

¨a k�allk�u

umar kitantasati churiristamxa, jan ukax m¨a muxsa umar

¿Thujsantat manq’ax m¨

a juk’akis janwalt’ayistaspaxaya? Jan walinakatparlir musicanakax ukhamarakiwa

M´usica isch’uki

˜naruxa, ¿kunjams u

˜nja

˜naj

¨aspa? 255

wakicht�asacha? Diosar yupaychir Job sat tatax akham s¨an-

wa: “Jinchux arunakxa ist�iwa, kunj¨amtix laxrax manq�an su-

m¨atap katjixa ukhama” sasa (Job12:11). Ukhamasti, muxsa

umar u˜ntasita tonadanakaruw jan wali arunakampi uchapxi,

ukanakampi “qulljasi˜nax” janiw wal

¨ıkaspati. Ukampis uka

jan walinakat amuyasi˜natakixa, m

¨a musicax kunjam suti

˜n-

chatasa, kunjam ‘arunakanisa’ ukanak u˜nxata

˜naw wakisis-

pa. ¿Kunatsa? M¨a tonadan jan walinakatwa parlaspa, ukha-

matwa jan walinaksa amuysna jan ukax lursna.Chiqansa, jichh

¨urunakan u

˜nstir musicanakanxa, q�a

˜nu

lur¨awinakata, nuwasi

˜nanakata, droganak apnaqa

˜nanakata

ukanakatak parlasipki. Ukampis uka tuqit parlir musicana-kax walik

¨ıskaspa ukham amuysna ukhaxa, juk�at juk�atsa ve-

nent�asisksna ukham¨aspawa.

Kawk¨ır m

´usica ist�a

˜nsa ajlli

˜nama

Inas masinakamax jan wali musicanak ist�a˜namatak wal

wiytapxiristma. Ukampis janiw jupanakaki uka jan walir wiy-tapktamti, jan ukasti musicat jakirinakax wal ukanak kunay-man tuqit jaqinakar munayapxi. Radio tuqisa, jan ukax tele-visi

´on ukat Internet tuqisa kunaymanmusicanakwa alja

˜nata-

kix u˜nstayapxi, ukat walja qullqi

apsu˜natakix wali ch�ikhi aljirina-

kampiw jaqinakar munayapxi,ukhamatwa jaqinakan amuyup-sa maysar u

˜ntayapxi.

Ukat masinakan jan ukaxukham aljirinakan wiytatakikuna musicsa isch�ukx

¨ata ukha-

xa, jupanakan esclavoparuw tu-k

¨utaxa (Romanos 6:16). Ukat

=“Jinchux arunakxa ist’iwa, kunjamtix laxraxmanq’an sumatap katjixa ukhama.” (Job 12:11)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

256 Wayn tawaqunakataki

Kuna kasta musicanakt¨ı

awk taykamax ist’apkiukanak ist’a

˜namaraki-

wa, ukhamatwa jupana-kax kuna kast jan ukaxkawkir musict

¨ı jumax is-

t’a˜n munkta ukxa amu-

yapxarakini.

AKHAM LURASMAXA�

Davitax janiw musicxa aliqaki isch’ukir¨ık

¨anti, jan ukasti

jupaw suma musicanak tukansa machaqat apsu˜

nsa yat¨ına.

Ukat juparakiw m´usica tuka

˜nanaksa lurasir

¨ına (2 Cr

´onicas

7:6). Jupax wali sum tukir¨ına, ukatwa Israel markan reyipax

‘nayatak tukarapita’ s¨anxa (1Samuel16:15-23). Iyaw sa-

saw Davitax sar¨ana, ukampis wali suma musicanak tukasax

janiw jach’a jach’a tukkanti, ukat janirakiw musicampisapnaqayask

¨anti. Jan ukasti Diosaruw jach’a

˜nch

¨ana.

¿Jumax m´usica ist’a

˜nsa tuka

˜nsa walt munarakta?

Inas Davitjam sum tuka˜

nxa jan yatkstati, ukampis jupat ya-tiqasinamawa. Janiw musicxa jak

¨awiman nayraqatar ucha-

˜nam

¨akiti. Ukat janirakiw jan walinaksa lura

˜nam

¨akiti ni amu-

yasi˜

nam¨akisa, Diosan sutipwa jan walit u

˜njayasma.

Chiqansa jakawin kusist’anatakiw sum musicanak tukt’as-ma. Suma music tukt’a

˜nasa machaqat apsu

˜nasa Diosan ma

aski churawipawa (Santiago1:17). Davitax ukhamatwaJehov

´a Diosar kusisiyarak

¨ına. ¿Jumax ukhamti lurarak

¨ıta?

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

David

257

Niya phisqa maran¨ıkasax janikiw walja kasta

manq’anak munir¨ıkpach

¨atati, ukampis jichhax janiw

ukham¨axiti. ¿Kunatsa ukham

¨apacha? Yaqha kasta

manq’anak mallt’asax ukanakwa munxtaxa. Musicam-pix niya ukhamarak

¨ıspawa. M

¨a kasta musicanak

ist’a˜nat sipansa, yaqha kastanakwa ist’arakisma.

Ukatakix m´usica tuka

˜n yatiqa

˜naw yanapt’iristam-

xa. Ukhamatwa jan u˜nt’at

¨aki uka musicanaksa

jikxatarakisma, ukax jumataki wali askirak¨ıspawa.

Ukampis inas akham sischisma: “Janiw tiempox utjkiti,¿kawkitsa aps

¨uxa?” sasa. Inas televisi

´on jan ukax ana-

ta˜n videonak arma

˜nax wakischispa, ukhamatwa tiempo

apsusisma. Yaqhip wayn tawaqunakax akham sapxiwa,uka tuqit amuyt’a

˜n

¨ani.

“Nayatakix m´

usica tuka˜

nax wali kusiska˜

nawa; ukhamatamuyunakam u

˜nacht’aya

˜nax wali askiwa. Ukat jan u

˜nt’at

musicanak tuka˜

n yatiqta, jichhax yaqha kasta musicanakist’a

˜n jan ukax tuka

˜n munaraktxa.” (Brian, 18 maraniwa,

jupax guitarra, bater´ıa ukat piano tuka

˜n yati.)

“Maynix kun sum tuka˜

n munasas wal yatsu˜

napawa. Chi-qansa wali ch’am

¨aspawa. Ukampis sum tukxta ukhaxa

wali kusiska˜

nawa.” ( Jimena, 13 maraniwa, jupax violin tu-ka

˜n yati.)

“Awisax llakit jikxataskta ukhaxa, guitarra tuka˜

naw ya-napt’itu. Chuym qhanart’ayir suma musicanak tuka

˜nax

wali askiwa.” (Vanesa, 20 maraniwa, jupax guitarrampi,pianompi ukat clarinetempi tuka

˜n yati.)

“ ‘Nayax janipuniw jupjam jan ukax khayjam sum tuka˜

nyatiqk

¨ati’ sir

¨ıtwa. Ukampis yatiqa

˜nkamaw ch’amachasta.

Ukat jichhax m¨

a tonada sum tukt’asax janiw sumaki jikxa-taskti, jan ukasti khitinakatix sum tukapki ukanakatxawal muspharta.” ( Jacob, 20 maraniwa, jupax guitarra tu-ka

˜n yati.)

¿janit yaqha m´

usica ist’a˜

nax ask¨ıkaspa?

258 Wayn tawaqunakataki

janipuniw akapachampi muna˜naparjam apnaqayasipxa

˜na-

m¨akiti sasaw Bibliax amtayistu (Romanos12:2). Ukhamas-

ti, ‘amuyt�asi˜namawa’, m

¨a arunxa kunatix wal

¨ıki, jan wal

¨ıki

ukxa u˜nt�a

˜namawa (Hebreos 5:14). Ukampis ¿kunjamatsa

ukanak yati˜nax suma musicanak ajlli

˜n yanapt�istaspa? Uka

tuqit jichhax amuyt�a˜n

¨ani.

Sum unxatt�ata. Chiqansa, tapa u˜nxatt�asa-

kiw kuna tuqits parli uk amuyt�sna ukat alja˜na-

tak u˜nacht�ayapki ukanakats amuyt�araksnawa.

Ukat jan isininakani, nuwasirinaka, k�a˜nu lu-

ririnaka u˜nstani ukhax amuyasi

˜namawa,

ukat layqasi˜nanakatsa amuyasi

˜namara-

kiwa: uka musicanxa ukham jan wali-nakatwa parlarakispa.

Sum ist�ata. ¿Kuna tuqitsaparli? ¿Chiqapunit uka m

´usica

ist�a˜n munta, ukat uka arunak

kutin kutini arsu˜n munarak-

ta? ¿Kunt¨ı amuykta jan ukax

kunjamt¨ı cristianjam sarnaqa-

˜nam

¨aki, ukarjamati parlaski?

(Efesios 5:3-5.)Kunjamt�aytamsa uk amuy-

t�ata. Felipe sat m¨a waynax akham

siwa: “Isch�ukta uka musicanakax lla-kisiyituwa” sasa. Ukat inas maynix akhamsarakchispa: “Chiqansa, ukham musicanakax janiw taqi-nir llakisiykaspati ni jan walinaksa amuyaykaspati” sasa.Ukampis jumax kunjamakis jikxatasta uka tuqit amuyt�asi

˜na-

mawa. ¿Jumax isch�ukta uka musicanakax llakisiytamti janukaxkusist�aytamcha? ¿Janwalinakti amuyxta? ¿Awisaxuka

‘‘ Kunapachatı ma musicax jan walinak parlxiukhax jank�akiw jiwt�ayxta. Jan ukham lurasaxuk ist�an munaskakiristwa.

’’(Carmen)

M´usica isch’uki

˜naruxa, ¿kunjams u

˜nja

˜naj

¨aspa? 259

musicanakan utjki uka jan wali arunakti arsu˜njam

¨axi? (1Co-

rintios15:33.)Janiw mayninakat armasinamakiti. ¿Juma isch�ukkta

uka musicanakat awk taykamax kamsapxpachasa? ¿Ukatjilat kullakanakasti? ¿Ukanak ist�asax kusist�apxaspati, janukax mayjt�asipxaspacha? Ukat jan wal

¨ıkchi ukhaxa, yaqha-

nakar sum u˜njatas laykux ukanak apanukxa

˜nasawa, ukha-

matwa amuyt�asir¨ıtassa u

˜nacht�aya

˜n

¨anixa (Romanos15:1, 2).

Ukhamasti uka amtanakampi suma musicanak ajll¨ıta

ukhaxa, yanapt�asismawa ukat sumaraki Diosampis apasis-ma. Jichhax yaqha tuqit amuyt�araki

˜n

¨ani.

Qhawqha tiempos isch�uk¨ıta

Kunjamt¨ı u

˜njktanxa, m

¨a suma manq�ar u

˜ntasita suma

musicanak ajlli˜nasawa. Ukampis aka aski arunakat amtasi-

˜nasarakiwa, Bibliax siwa: “Misk�i jikxat

¨ata ukax, jan jila

˜nch-

jasa manq�amti. Jila˜nchjasa manq�

¨ata ukasti waq�aqjas

¨ıtawa”

sasa (Proverbios25:16). Chiqansa, kunjamt¨ı yatktanxa, mis-

k�ix wali qull¨aspawa, ukampis jiljsna ukhax usuntayistaspa-

wa. Ukhamaxa, ¿kunsa uka tuqit yatiqtanxa? J¨ısa, kuna as-

kinakatsa amuyumpi kusist�a˜nasawa, janiw jilja

˜nas

¨akiti.

Ukampis walja wayn tawaqunakaw musicanakamp ap-naqata jakapxi. Qalltan parlaskay

¨atan uka Jessica sat tawa-

qux akham siwa: “Kawkinsa musicxa isch�ukikipuntwa, Bi-bliat yatiqkasas isch�ukipuntwa. Ukhamatwa juk�amp amuyt-xa sasaw tatajampir mamajampir sistxa, ukampis jupanakaxjaniw ukham

¨akit sapxituwa” sasa. ¿Ukham arunak ist�ir

¨ıtati

jan ukax jumas ukham sir¨ıtati?

Ukat jumax musicampipuniti jakta janicha, uk yati˜nata-

kix aka jiskt�anakar qhana˜ncht�a

˜namawa:

¿Sap¨

uru qhawqha horanakas m´

usica isch�uktxa?ı ..............................................

¿Musicanak ist�anatakix qhawqsa phaxsin qullqi gasttxa?

..............................................

260 Wayn tawaqunakataki

¿Ukham isch�ukisax janikit familiajampis sum apasxta?Kunjamatsa askichasma uk aka chiqar qillqt�as

¨ıta.

..........................................................................................................

..........................................................................................................

¿Kun lura˜

najas wakisispa?M

´usicax walja tiempo apaqstam ukhaxa, jan a

˜ncha is-

ch�ukxa˜natakiw kun lura

˜ns amta

˜nama. Jurn

¨ala audifonon

uchantata sarnaqa˜nasa, jan ukax utar purisa jank�ak radio

naktaya˜nas janiw wal

¨ıkaspati, jan ukasti ukanak arma

˜nata-

ki ch�amachasi˜namawa.

Ukatxa, amuyt�asim awisax musicanak jan ist�a˜nax wali

ask¨ıspawa. Sa

˜n

¨ani, jan musicampix juk�amp sumwa kun-

sa yatiqasma. Est´eban sat waynax saskakiwa: “Kunapachat

¨ı

maynix jan musicampi yatiqki ukhaxa juk�amp askiwa, walisum yatiqaspa” sasa. Ukhamax tareanakam jan m

´usica is-

ch�ukisa lurasma ukhaxa, wali ask¨ıspawa, ukhamatwa kunt

¨ı

yatiqaskta uks juk�amp sum amuyarakisma.Ukat Diosan Arupsa Bibliat apst�at qillqatanaksa liyt�ara-

kismawa. Jesusat amta˜n

¨ani, kunapachat

¨ı Awkipat mayisi

˜na

Akhamatwa qhawqha tiempos m´

usica isch’ukta uk amuyas¨ıxa:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Masinakax jan wali musicanak isch’ukiyan munapxitaniukhaxa, akham sawa:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

ukat lup�i˜n mun

¨ana ukhaxa, kawkintix jan kunas uxki uka

ch�us¨awjanakaruw sarir

¨ına (Marcos1:35). ¿Jumax ukhama-

rakit Diosan Arupxa liyta? Jan ukham¨akchi ukhaxa, jumata-

kix Diosampi wali sum apasi˜nax wali ch�am

¨aspawa.

Wakiskirinak ajlli˜

namawaMusicax Diosan suma chur

¨awipawa, ukampis amuyasi-

˜nasawa. Jan Marlene kikp

¨amti, jupax siwa: “M

¨a qhawqha

disconak jaqtja˜najawa, uk yatisktwa; ukampis wal ukanak is-

t�a˜n muntxa...” sasa. ¿Kuna jan walinsa u

˜njasiski uk amuy-

tati? Jan jumax ukham pantjasirakimti. Janiw kunt¨ı ist�k

¨a-

ta ukarjamax jan walinak amuya˜nam

¨akiti, ni ukanakampikis

apnaqayasi˜nam

¨akiti. Kunjamt

¨ı cristianjamax sarnaqa

˜nas

¨aki

ukarjamapuniw music ajlli˜nama. Ukat Jehov

´a Diosaruw ya-

ti˜na mayisirakisma, ukhamat suma amtanakar puri

˜nataki,

maysa tuqitxa, jumjam suma amuyuni masinakampiw chika-chasirakisma.

Inas m´usica ist�asax askinjam jikxataschisma jan ukax lla-

kinakatsa armaschisma; ukampis musicax tukusxi ukhax lla-kinakax utjaskakiwa. Ukat janiw amigonak lantix kuna mu-sicas utjkaspati. Ukhamax m

´usica isch�uki

˜nax janiw taqi ku-

nat sipansa nayranka˜nap

¨akiti. Suma musicanak ist�a

˜nax wali

sum¨aspawa, ukampis janiw jilja

˜nam

¨akiti, amuyasi

˜namawa.

JUTIR YATICH¨

AWI Kusist’a˜

nax muna˜

njamapuniwa. Ukampis¿Biblian kuna yatich

¨awinakapas tiempon

¨ıkasin askinak

lura˜

n yanapt’iristamxa?

262 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa suma musicanakakiist’a

˜namaxa?

˘ M¨a m

´usica ist’a

˜nax wakisispati janicha, uk

amuya˜natakixa, ¿kunas yanapt’iristamxa?

˘ Yaqha kasta musicanak ist’a˜natakixa,

¿kunsa lurasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

32

¿Kunjamatsakusist’iristxa?

Ukhamat janich uk chimpt�ata:

Biblianxa,...

... anatt�anax juchaw siwa.ı

O Jısa O Janiwa

... taqi peliculanak jan ukax televi-sionan utji uka wakichawinak

unch�ukinax juchaw siwa. O Jısa O Janiwa

... thuqt�anax juchaw siwa. O Jısa O Janiwa

SAP¨

URUW kunsa utan lurpach¨ataxa ukat tareana-

kamsa lurarakpach¨atawa, ukat s

´abado ukat domin-

go uru purinxi ukhaxa, kun lura˜natakis ch�amamax ut-

jaskakiwa. Inas “wayn tawaq¨u

˜nax wali askiwa” sissta

(Proverbios20:29). Ukat jichhax wal anatt�a˜n jan ukax

kun lurasin kusist�a˜n munpach

¨ataxa.

Inas masinakamax akham sapxchispa: “Biblia liyi-˜nax janiw kusisi

˜njam

¨akiti, kusisi

˜natsa jark�kaspa ukha-

mawa” sasa. Ukampis ¿ukax ukham¨apachati? Kuna tu-

qitt¨ı aka yatich

¨awi qalltan parlkay

¨atanxa uka tuqit Bi-

bliax kamsis uk mayat mayat amuyt�a˜n

¨ani.

˘ Anatt�anax juchawa.Janiwa. 1Timoteo 4:8 qillqatanxa, Bibliax akham siwa:

“Janchin ejercicio lura˜nax kunatakis askiwa” sasa. “Ejercicio

lura˜na” siski uka arunakaxa kunjamatix yaqhipax t�ijunaqap-

xi jan ukax t�iskunaqapxi ukham sa˜n muni, uka tuqitwa Pa-

blox parlask¨ana. Jichh

¨urunakanxa kunayman anatt�a

˜nana-

kaw utji; inas t�ijunaqt�sna, jan ukax bicicletatsa t�ijunaqt�snaukat pelotsa kayumpi jan ukax amparampis anatt�araksna-wa, ukat yaqhanakax utjarakiwa. Ukhamatwa ejercicionaklursna, ukatxa kusist�araksnawa.

¿Ukhamax cristianonakax kunsa anatt�asipkakispati?“Janchin ejercicio lura

˜nax kunatakis askiwa” sasinxa Pablox

sarak¨ınwa: “Ukampis Dios chuym

¨a

˜nawa juk�ampi taqi kuna-

takis askixa, akapachan jaka˜natakisa ukhamarak jutiri urun

jaka˜natakisa” sasa. M

¨a arunxa kunas jiwasatakix nayranka-

˜napa ukwa amuyt�ayistu, chiqansa jiwasax Diosaruw nay-raqat yupaycha

˜nasa ukat jupar kusisiya

˜nasarakiwa. Ukat

kun anatt�a˜n amtasas Diosar jach�a

˜ncha

˜npunwa muntanxa.

Ukampis aka kimsa jiskt�anakaw juk�amp amuyt�ayistani:1. ¿Chijir puriyirjamanatanati? Juma pachpaw uka tuqit

amuyt�asi˜nama, janiw masinakamaruki ist�a

˜nam

¨akiti, inas ju-

panakax jan sum amuyt�asin wali ask¨ıkaspas ukham par-

lapxchispa. Jumaw yatxata˜nama. Sa

˜n

¨ani: ¿Jan chijir puri

˜na-

takix kun lura˜nas wakisi? ¿Ukat jan chijir puri

˜natakix kun

JUK’AMP YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IRJUK’AMP YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR

LIBRO 37 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATALIBRO 37 YATICH¨

AWIP U˜

NXAT¨

ATA264 Wayn tawaqunakataki

apasi˜nas jan ukax kunjam wakichasi

˜nas munasi? ¿Ukham

anatirinakax usuchjasipxiti? Ukat inas taqi anatt�a˜nanakan-

xa kuna chijirus puri˜njamapun

¨ıchi, ukampis ¿kuna amtam-

pis ukham anatapxi? ¿Jiwa˜nar purirjamati anatapxi?

Jak¨awix Diosan chur

¨awipawa, janipuniw uk armasi

˜nas

¨a-

kiti. Nayra Israel markanxa khititix chijir puriyasin yaqharjiwayk

¨ana ukhaxa taripataw u

˜njasi

˜nap

¨ana, ukham sasaw

Moisesax katuqk¨ana uka Leyinxa yatich

¨ana (

´Exodo 21:29;

N´umeros 35:22-25). Ukhamasti, israelitanakax jan chijir

puripxa˜napatakix wal amuyt�asipxa

˜nap

¨ana (Deuteronomio

22:8). Jichh¨urunakanxa, ukhamarakiw cristianonakax amu-

yapxi, jak¨awxa wali sum u

˜njapxa

˜napa.

2. ¿Kuna kasta jaqinakampis chikachas¨ıxa? Inas suma

anatt�ir¨ısta, ukhamax masinakamasa jan ukax yatichirina-

kas m¨a equipor manta

˜namwa munapxaspa. Ukat inas ju-

max yatiqa˜n utan m

¨a equipor manta

˜n munarakchisma.

Marcos sat m¨a cristiano waynax akham siwa: “Ina ch�usa-

taksa tatajampi mamajampix m¨a equipor jan mantaya

˜n mu-

napkitaspa ukham amuyasir¨ıta” sasa. Ukampis awk taykar

uka tuqit sapa kuti parlaska˜nat sipansa, m

¨a equipor man-

tasax kuna jan walinakansa u˜njasisma uka tuqit amuyt�asi-

˜namawa. Ukatxa, jan clasenakax utjki ukhaw yatiqiris janukax anatiris sara

˜n yatipxi. Ukat jumax walt�ay

¨ata ukhaxa,

¿Kunjamatsa kusist’iristxa? 265

juk�ampiw anataya˜n munapx

¨atamxa. Ukat jan walt�ayx

¨ata

ukhaxa, juma pachpaw juk�amp yatiqa˜narux ch�amachas

¨ı-

taxa. Maysa tuqitxa, pachpa equipon anatir masinakampiyatinuqta

˜njam

¨aspawa, kuna laykutix atipasax taqiniw kusis-

t�apxi ukat atipayasisax taqinirakiw llakisipxi.Ukhamasti akham jiskt�asi

˜namawa: “¿Diosan kamachi-

nakaparjam jan sarnaqir masinakampi walja tiempo chika-chasi

˜nax ask

¨ıspati?” (1Corintios15:33). “¿Kunatix ask

¨ıki uk

anatt�a˜n laykuki apt�asi

˜nax wakisispati?” sasa.

3. ¿Qhawqha tiempos munasini ukat qhawqha qullqismunasirakini? “Ask

¨ıkis ukpin ajllipxa

˜nama” sasaw Bibliax

yatichistu (Filipenses1:10). Ukhamasti uka arunakarjam sar-naqa

˜natakix akham jiskt�asi

˜namawa: “¿Tareanak lura

˜natakis

jan ukax tantach¨awinakaru ukat Diosan arunakapat yatiyir

sara˜natakis janit tiempox utjxaspa? ¿Qhawqha qullqis mu-

nasini? ¿Uk lura˜nax wakisispati?” sasa. Ukhamatwa kunas

jumatakix wali wakiskiri ukxa amuyt�asisma.

˘ Taqi peliculanak unch�ukinasa, televisionan utjkiuka wakichawinak unch�ukinax juchawa.

Janiwa. Biblianxa akham sasaw cristianonakar iwxt�i:“Kunatix ask

¨ıki ukana katxarupxam. Taqi jan walinakat sa-

266 Wayn tawaqunakataki

raqtapxam” sasa (1Tesalonicenses 5:21, 22). Chiqansa, ja-niw taqi peliculanakas jan ukax televisionan utjki uka waki-ch

¨awinakas uka arunakxa p�akintkiti.�Awisax munat masinakampi kuna peliculanak u

˜ntt�a

˜nas

wali muna˜njam

¨aspawa. Uka tuqitxa akham sasaw Sud

´africa

markan jakasir Lucy sat m¨a tawaqux s

¨ana: “M

¨a pel

´ıcula u

˜n-

tasi˜n munasaxa, kawk

¨ırimpitix sum apasipkta uka tawaqu-

ruw jawstxa ukat yaqhanakarus yatiyapxaraktwa” sasa. Ukatawaqumpi amigonakampapix niya jayp�

¨uxi ukhaw u

˜ntasir

sara˜n yatipxi. Ukat awk taykapax jupar irptir sarapxi ukha-

xa taqiniw jupanakamp chika manq�t�asiri sarapxi.Chiqansa, televisionas peliculanakas jichhakiw u

˜nstas-

ki, ukampis kunt¨ı nayra tiemponakan lurapxir

¨ık

¨ana ukwa

ukanakan u˜nacht�ayapxaraki, m

¨a arunxa kunayman sarna-

q¨awinakata, cuentonakat parlapxi. Ukat Jesusas ukham sar-

naq¨awinakat parlkasax chuymar purt�kirwa wali sum parlir

¨ı-

na. M¨a kutixa, Samaria markan jakasir m

¨a suma chuyman

jaqitwa parlatayna, wali muspharka˜n parlatayna, ukampis

walja askinakwa yatiqaraksna (Lucas10:29-37).Jichh

¨urunakanxa, ukhamarakiw peliculanak lurir jaqi-

nakax kuna sarnaq¨awit parlasas kunaymaninak yaticha

˜n

munapxistu. Uka peliculanakan parlapki uka jaqinakax ji-wasjamarakis sarnaqapkaspa ukham lura

˜natakiw ch�ama-

chasipxi. Ukampis wali qhuru jaqinaka, mich�anaka jan ukaxjaqi jiwayirinaka ukham jan wali jaqinakaruw wali “askit” u

˜n-

t�ayapxi. Ukhamax amuyasi˜nasawa. Ukham m

¨a jan wali ja-

qir arxatsna jan ukax q�a˜nunak lurir m

¨a qhuru jaqir aski-

naksa lurkaspa ukham amuysna ukhaxa, janiw wal¨ıkaspati.

� Juk�amp yatxatt�a˜natakixa may

¨ır libro, 36 yatich

¨awi u

˜nxatt�

¨ata.

=“Jumax [wayn tawaqu] kusisim, [...] k’uchikisarnaqarakim [...]. Chuymamax kawk

¨ırutix

sara˜n munki, nayramas kunt

¨ı u

˜njki ukar

sararakim; ukampis amtasim taqi ukanakatxaDiosar cuenta chura

˜nam

¨aniwa.” (Eclesiast

´es 11:9)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

¿Kunjamatsa kusist’iristxa? 267

Ukhamaxa, ¿jark�aqasi˜natakix

kamachasmasa?Ukat m

¨a pel

´ıcula jan ukax

televisi´on u

˜nta

˜natakisa akham

jiskt�asi˜nasawa: “¿Khuyapt�a-

yasir suma jaq¨ı˜nti yatichita-

ni?” (Efesios 4:32). “¿Jan ukaxmaynin chijir purt�asitapat larusi

˜ncha yatichitani?” (Prover-

bios17:5.) “¿Kunat¨ı jan wal

¨ıki uk ‘u

˜nisi

˜nt’ yanapt�itani?” (Sal-

mo 97:10.) “¿Jan ukax ‘˜nanqha’ jaqinakaruch arxatayitani?”

(Salmo 26:4, 5.)Inas yatxatt�atanakax m

¨a peliculatx wali sumaw sasipk-

chisa, ukampis jan walinakaw utjaspa. ‘Jan amuyt�asiri jaqi-kiw taqi kuntix sapki ukaruxa iyawsi.’ (Proverbios14:15.) Chi-qansa, yatxatt�atanakax kunt

¨ı amuyapki ukanakwa parlapxi.

Ukat akanakaw utjani sasa u˜nacht�ayapki ukanakax janiw

taqi kunatix u˜nstkani ukanakxa u

˜nacht�ayapkarakiti, suma

sumanakaki u˜nacht�ayapxi. Claudia sat m

¨a tawaqitax siwa:

“Khitinakas uka peliculan sarnaqapxi ukanakat yatxatt�a˜na-

mawa. Ukhamatwa kunsa u˜ntas

¨ıta ukxa

sumpach amuyt�asisma” sasa.Ukat jumjam Bibliat yati-

chat wayn tawaqunakaruw

Masinakampi kusist’asktaukhaw akatjamat m

¨a jan

walir puriya˜

n munapxiris-tamxa, kunjamat

¨ı m

¨a sol-

dadorux samart’askipanakatjamatkatjsnaxa

ukhama

268 Wayn tawaqunakataki

Phaxsin m¨a kuti familian

kusist’a˜natakiw awk tay-

kamar arxayasma, ukam-pis janiw televisi

´on

u˜nch’uki

˜natak

¨ı˜nap

¨akiti.

AKHAM LURASMAXA�

jiskt�asirakisma. Ukampis jupanakatakix kunat¨ı askjam

¨aki

ukakwa sapxiristamxa, ukhamasti kuna jan walinakas utjiukanak qhan jiskt�a

˜namawa: ¿nuwasi

˜nat utji, q�a

˜nunakti lu-

rapxi jan ukax layqasi˜nanakach utji? sasaw jiskt�a

˜nama.

Maysa tuqitxa, awk taykaruw jiskt�asirakisma. Vanesax siwa:“Nayax tatajampir mamajampir jiskt�asipuntwa. Ukat jupa-nakatakix waljam

¨aski ukhaxa, u

˜ntasir sartwa” sasa.

Ukhamasti peliculanaka jan ukax televisionan utji ukawakich

¨awinak u

˜nta

˜natakix sumwa amuyt�asi

˜nama. ¿Kunat-

sa? Kuna laykutix kunxay u˜ntasch

¨ıta ukarjamaw kunjam

chuyman¨ıtas ukxa u

˜nacht�ay

¨ata, m

¨a arunxa kunas jumata-

kix wali aski ukwa u˜nacht�ay

¨ata (Lucas 6:45). Maysa tuqitxa,

sum ajllisax kunjam jaqinakampis sarnaqa˜n munta, kunjam-

sa parl¨ata, ukat q�a

˜nu lura

˜nanakat kunsa amuyta ukanakwa

u˜nacht�ayarak

¨ıta. Ukhamax sum ajlli

˜namawa.

˘ Thuqt�anax juchawa.

Janiwa. Janiw taqi kasta thuqt�a˜nanakax juch

¨akiti,

ukhamwa Bibliax u˜nacht�ayi. Israelitanakax Egipto markat

mistusin Wila quta makatasax wal kusisipx¨ana, ukat Ma-

riampi mayni warminakampix kusisi˜nat thuqt�apx

¨ana (

´Exo-

do15:20). Ukat herencia tukuntir waynax tatapan ukar kut�-k

¨ana ukhaxa, ‘musicampi thuqu-˜nampiw’ utj

¨ana sasaw Jesusax

sarak¨ına (Lucas15:25).

Jichh¨urunakanxa niya ukha-

marakiwa. Walja chiqanakan-wa wayn tawaqunakasa ukat jil

¨ı-

rinakas thuqt�a˜n yatipxi, kunsa

amtapxi ukhaxa, amigonakampi

‘‘ Nayax wal thuqt�an munta, ukampis thuqu-nax janiw taqi kunat sipansa askıkapunitisasaw awk tayakajax yatichapxitu.Chiqansa,uka arunakapax wal yanapt�itu.

’’(Tina)

¿Kunjamatsa kusist’iristxa? 269

Israelitanakax Diosarchiqpach yupaychap-k

¨ana ukhaxa musica-

nakampi thuqt’asisawwal kusist’apxir

¨ına

(Salmo 150:4).

¿YATIY¨

ATATI? ?

jan ukax familiaranakampiw thuqt�asipxi. Chiqansa, fiesta-nak lura

˜nax janiw juch

¨akiti, ukampis janiw jilja

˜nas

¨akiti, amu-

yasi˜nasawa, ‘jan walinak luras kusist�a

˜naxa’ janiw wal

¨ıki-

ti, juchaw sasaw Bibliax qhana˜nchi (G

´alatas 5:19-21, NM).

Isa´ıas sat profetax akham sataynawa: “¡Ay, kunak

¨ıkani ju-

manakatakixa alwatpach sartasin machasipkta, ukatsti jani-raki arumkama uka uma

˜nxa apanukupki ukanakatakixa. Ju-

manakan jach�a manq�¨awinakamansti arpa, c

´ıtara, tambor,

ukhamarak pinkillo uka musicanakakiw utjaski, ukhamarakiwalja vinompi macha

˜nataki; ukampis janiw amuyapktati Ta-

titun luratanakapxa” sasa (Isa´ıas 5:11, 12).

Uka fiestanakanxa ‘walja vinompi machantasisaw’ janwalinak thuqupxir

¨ına. Wali alwat qalltasaw arumt�ayapxir

¨ına.

Ukatxa janis Diosax utjkaspa ukhamaw jan walinak lurap-xir

¨ına. ¡Ukatwa Diosax jupanakar jucha

˜nch

¨ana!

M¨a masimax thuqu

˜naw utjani sas m

¨a fiestar jawst�iristam

ukhaxa, ¿kamachasmasa? Jan¨ır iyawskasax akham jiskt�a-

si˜namawa: “¿Khitinakas ukankapxani? ¿Kunjam sarnaqirit

Escuela equipon anatayan munapxitani ukhaxa,akham sawa...

.........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Masinakampi ma pel´ıcula untaska, ukat jan walinak

unstani ukhaxa ak lura:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

u˜nt�at

¨apxisa? ¿Khitis uka fiesta wakichi? ¿Khitis sarayani?

¿Awk taykajax khita˜n munapxitaspati? ¿Kuna kasta musi-

kampis thuqupxani?” sasa. Walja kasta thuqt�¨awinakax jan

walinakaruw wiyti, q�a˜nu lur

¨awinak munayistaspa. Ukampis

¿ukham thuqusasa yaqhanakar ukham thuquskir u˜nch�uki-

sasa ‘wachuq juchat jithiqtasmati’? (1Corintios 6:18.)Ukampis m

¨a thuqu

˜n utar sara

˜namataki arxayapxiristam

ukhaxa, ¿kamachasmasa? Rub´en sat m

¨a waynat amuyt�a

˜n

¨a-

ni, jupax jan¨ır cristian

¨ukasaw ukar sarir

¨ıtayna, ukat siwa:

“Jan wali musicanak uchasinwa jan wal thuqupxi. Uka uta-nakarux jan wali amtampikiw niya taqinis sarapxi” sasa.¿Kuna amtampisa? Kunjamt

¨ı uka waynax siskixa, yaqha-

nakamp ikintasi˜n laykukiw ukar sarapxi. Ukat Jehov

´a Dio-

san Qhana˜nchirinakapampi Bibliat yatiqxasax akham siwa:

“Uka utanakax janiw cristianonakatak¨ıkiti” sasa.

¿Kunatsa amuyasi˜

nasa?¿Kunapachas m

¨a soldadorux akatjamat katjsna? ¿Ch�ax-

wankaski ukhati jan ukax masinakapampi samarapki ukha-cha? Masinakapampi samart�asipki ukhaw katjapxaspaxa.Jiwasampix niya ukhamarakiwa. Inas maynix escuelansa jan

¿Kunjamatsa kusist’iristxa? 271

ukax irnaq¨awinsa jan walinak luraya

˜n muniristma, ukampis

jumax uka chiqanakanxa wali amuyumpiw sarnaqtaxa, jan-k�akiw iyaws

¨awimsa jan ukax suma sarnaqir

¨ıtamsa u

˜nach-

t�aytaxa. Ukampis masinakampi kusist�askta ukhaw sumamuyasi

˜nax ch�amaspa, ukhaw jan walir puriyapxiristamxa.

Inas yaqhipaxa, ukham fiestanakansa Biblian yatich¨awi-

nakaparjam sarnaqatam u˜njasax jumat larusipxchispa. Ukat

yaqhipax cristiano awk taykan¨ıkasaw ukham sawkasi

˜n ya-

tipxi. “Jumakiw ukham sarnaqtaxa, jach�a jach�aw tuktaxa”sasaw jumat larusipxaspa. Ukampis jupanakax janiw chuy-manakapan sum amuyxapxiti, ukatwa ukham sawkasipxas-pa (1Timoteo 4:2). Ukhamasti janiw jupanakampi atipayasi-˜nam

¨akiti, jan ukasti ‘amuyt�asir suma chuyman

¨ı˜nataki’ ch�a-

machasiska˜namakiwa (1 Pedro 3:16, MT).

Chiqansa, janiw jupanakar ist�a˜nax wakiskapunispati, jan

ukasti Jehov´a Diosaruw nayraqat ist�a

˜nasaxa. Ukat aski

amuyunakam jan ist�a˜n munapkani ukhaxa, inas ukham jan

wali amigonak jayta˜nax wakischispa ukat yaqha amigonak-

wa thaqarakisma (Proverbios 13:20). Chiqpachansa, juma-ruw sarnaqa

˜n tuqit suma amuyunakam arxata

˜nax wakt�tam-

xa, kusist�kasinsa arxata˜namapuniwa, ukxa janipuniw arma-

si˜nam

¨akiti (Proverbios 4:23).

JUTIR YATICH¨

AWI Aka qhipa urunakanxa pornograf´ıa

sat¨

akis ukanakax walipuniw utjxi, janiw nayraxukham

¨ak

¨anti. ¿Jark’aqasi

˜natakix kamachasmasa?

272 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa cristianonakax chijir purirjam jananatapxa

˜nap

¨aki?

˘ M¨a pel

´ıcula u

˜nta

˜nax wakisispati janicha uk

amuyt’a˜natakixa, ¿kunas yanapt’iristamxa?

˘ ¿Cristianonakatakix kuna kasta thuqt’a˜nas

walik¨ıskaspa?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

33

¿Pornograf´ıa u

˜nch’uki

˜nax

kunatsa jan wal¨ıki?

¿Qhawqha kutis ukhamjan walinakax

unsttamxa?

ıO Janiw ma kutisa

O Ma qhawqhaki

O Walja kuti

¿Kawkinsa unjta? O Internetana O Yatiqan utana

O Televisionana O Yaqha chiqana

¿Ukat kuns lurta? O Jank�akiw maysar untta

O Ma juk�aki yatin layku unjta

O Jayaw unch�ukta, ukat juk�ampthaqtxa

273

KUNAPACHAT¨I awk taykamax jumjam wayn tawaq

¨usip-

k¨ana ukhaxa, q�a

˜nu lur

¨awinak jan ukax jan isininakar u

˜nja

˜n

munir jaqinakax jayanakaruw thaqhir sarapxir¨ına. Ukam-

pis jichhax janiw ukham¨axiti, uka jan walinakax kawkinsa

utjaskakiwa, jiwasarus utasan thaqkistaspa ukhama. Ukat19 marani m

¨a tawaqux akham siwa: “Awisax kun thaqhiris

janukax qullqix bancon kunjam¨aski uk yatxata

˜natakis Inter-

netar mantta ukhax m¨a akatjamat uka jan walinakax u

˜nsta-

ni” sasa. Chiqansa walja kutiw ukax pasi. M¨a kutix 8 ma-

ranit 16 maranakani waynitunakaruw uka tuqit jiskt�apxa-tayna, ukat sapa tunkatxa, maynikiw jan u

˜njkataynati ukat

niya taqiniw tareanak lurkasa uka q�a˜nu lur

¨awinak u

˜njapxa-

tayna.Chiqansa, ukanakax kawkinsa utjaskakiwa, ukhamax

inas jumax akham jiskt�asta: “¿Ukanak u˜nch�uki

˜nax sinti jan

walipun¨ıpachati?” sasa. J

¨ısa ukhamawa. Ukanakax jan wa-

lipuniwa. Khitinakatix jan isini ukat q�a˜nunak lurasipki uka-

nakax wali phinq�aw ukanak lurapxi, ukat u˜nch�ukirinakas

ukham jan wali jaqitwa u˜nt�ayasipxaraki. Ukatxa wachuq ju-

charuw wiytistaspa. Ukampis yaqha jan walinakaw utjaraki.Yaqhipax ukar wali yatintat

¨apxiwa, janiw jaytirjam

¨apkiti,

ukat kunayman jan walinakan u˜njasipxi. Juliot amuyt�a

˜n

¨a-

ni, jupax 14 marawa uk jayta˜natakix wal ch�amachasitayna,

ukat akham siwa: “Janis uka jan walinak u˜nta

˜n munxst-

xa, ukampis kunanakt¨ı u

˜njkta ukanakax chuymar jutas-

kakiwa. Ukat ukanak u˜nja

˜n

munatajasa janirakiw chhaq-kiti... Uk arma

˜natakix sap

¨u-

ruw ch�amachasta. ¡Uka janwali axtaska

˜nanak qalltat-

pach jan u˜njiriskay

¨ata ukha-

xa,walipun¨ısp

¨anwa! Walik

¨ıs-

kaspas ukham amuyir¨ıta...

¡Ukampis, akham jan amuy-

274 Wayn tawaqunakataki

Uka jan wali lur¨awinak u

˜n-

ch’ukirinakaxa, No´e tiem-

pon alaxpachat saraqanir˜nanqha angelanakjamawlurapxaraki, ukanakax ukajan walinakaki munasipk

¨a-

na (G´enesis 6:2).

¿YATIY¨

ATATI??

t�asir¨ıtsti! Inas yaqhipatakix uka lur

¨awinakarux q�a

˜nu,

axtaska˜na, jan wali, juchaw sapxchi, chiqansa ukham jan

waliwa. Janiw kuna askis utjkiti. Janiw m¨a juk�as askis utjki-

ti” sasa.

Juma pachpat amuyt�asi˜

namawaM

¨a akatjamatsa awisax uka jan walinakax u

˜nstiristam

ukham amuyt�a˜n

¨ani. ¿Jan mayampi u

˜nstani

˜napatakix kuns

lurasma? Nayraqatxa, kunjamatsa ukat kunapachas u˜ns-

ti uk amuyt�a˜namawa. Ukhamax aka tuqinakat amuyt�a

˜na-

mawa.¿Masinakat celularamar jan ukax Internetan utjki uka

correomar ukham fotonak apayanipxi? Ukham¨achi ukha-

xa, jan u˜njasa apsxa

˜namawa.

¿Internetar mantta ukhaxa, uka kasta wakich¨

awinakatu

˜nstani? Jan mayampi u

˜nstani

˜napatakix kuna arunaksa

thaqa˜natakix qillqantta ukxa wal amuyasi

˜namawa.

¿Kunjamatsa jan ukax kawkinsa jan isininaksa, q�a˜nu lu-

raskirinaksa u˜njta?

ı..................................................................................................

..................................................................................................

¿Jan mayampi u˜nja

˜natakix kun lura

˜nas wakisispa? Kun

lura˜nsa amtta uk akar qillqt�as

¨ıta.

..................................................................................................

..................................................................................................

=“Aka uraqin jucha lura

˜nanakax [...] jan

utjxpanti: jan khitis yaqhampi wachuqajuchan sarnaqpati, janirak q’a

˜nu lur

¨awinaksa

lurpati, janirak ja˜nchipan muna

˜nanakapsa,

ni jan wali amtatanakapsa lurpati, [...](ukasti idolonakarus yupaychksnaukhamarakikiwa).” (Colosenses 3:5)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

¿Pornograf´ıa u

˜nch’uki

˜nax kunatsa jan wal

¨ıki? 275

Ukanakar yatintat¨

axasaxa, ¿kuns lurasma?Jan munkasa akatjamat ukham jan walinak u

˜nja

˜nax

may¨aspawa, ukampis sapakuti jan ukax u

˜nja

˜n munasa-

puni thaqha˜nax janipuniw wal

¨ıkiti. Ukanak u

˜nch�ukipuns-

ta ukhaxa, arma˜nax wali ch�am

¨aniwa. ¿Kunatsa wali ch�a-

maxa? Amuyt�a˜n

¨ani, m

¨a juch�us ch�ankhampi amparat chi-

nuntapxiristam ukhaxa, janiw t�aqja˜nax ch�am

¨akaspati;

may jiyt�asakiw t�aqjasma. Ukampis ¿walja kuti muyun-tayapxiristam ukhax t�aqja

˜njam

¨aspati? Chiqansa, t�aqja

˜nax

wali ch�am¨aspawa. Jan isininak jan ukax q�a

˜nu luraskiri-

nak u˜nch�uki

˜nax niya ukhamarakiwa. Walja kuti u

˜nch�uk

¨ıta

ukhaxa,walja kutis ukham ju-ch�us ch�ankhampi muyunta-yapkiristam ukham

¨aspawa.

Ukampis kunjamatsa uka janwalit jararasisma uk jichhaxamuyt�a

˜n

¨ani.

Ukanak unch�ukinax janwalipuniwa. Chacha war-mi munasi

˜nax Jehov

´a Dio-

san m¨a suma chur

¨awipawa,

Pornograf´ıa

nch’uki˜

naxjuk’at juk’atsa˜

nach’antkiristamukhamawa, walja

kuti u˜

nch’uk¨ıta

ukhaxa, jararasi˜

naxwali ch’am

¨aspawa

276 Wayn tawaqunakataki

Uka jan walinaka jan u˜ns-

tani˜napatakix computa-

doramaruw jark’aqirinakucha

˜nama. Ukat ukham

jan wali correonak apaya-nipx

¨atam ukhaxa, janiw

jist’ara˜nam

¨akiti.

AKHAM LURASMAXA�

ukampis Supayax jan waliruw ukanakxa u˜ntayi. Ukanak

amuya˜nax kunatix jan wal

¨ıki ukanak ‘u

˜nisi

˜n’ yanapt�

¨atamxa

(Salmo 97:10).Kuna jan walirus puriyistaspa. Ukham jan walinak u

˜n-

ch�ukir chacha warminakas jaljta˜naruw puripxi. Jan isini

u˜nstanipki jan ukax q�a

˜nunak lurasin u

˜nstanipki uka jaqina-

kax phinq�aw ukanak lurapxi, ukat u˜nch�ukirinakas phinq�a-

rakiw u˜nch�ukipxi. Kunt

¨ı Bibliax “ch�ikhi jaqix jan walt�a

˜na

u˜njasinxa jaltxiwa” siski ukax chiq

¨askapuniwa (Proverbios

22:3). Ukham jan walinak u˜njasaxa, kuna jan walinakarus

purisma uk aka chiqar qillqt�as¨ıta.

ı..................................................................................................

Jan mayampsa untxanatak amtanamawa. Job satsuma chuyman jaqit yatiqasi

˜namawa, jupax akham s

¨anwa:

“Nayax maya amtasta [...]: Janipuni soltera tawaqunakaru-sa [munapaya

˜na]” sasa (Job 31:1). ¿Jumax ukham amtara-

kismati? Ukatakiw aka m¨a qhawqha amuyt�anakax yanap-

t�¨atamxa:

Janiw sapak¨ıkasinxa Internetar manta

˜nam

¨akiti.

Jan walinakax u˜

nstani ukhaxa jank�akiw jiwt�aya˜

nama.Mayampi ukar purisax amuyt�asir m

¨a amigompiw parl-

t�asma.

Jan isininak jan ukax q’anu luraskirinakjan unch’ukinatakix akanak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

¿Kunjamatsa uka jan walinakat jark�aqasirakisma? .........

..................................................................................................

..................................................................................................

Diosat yanap mayisma. M¨a Salmo qillqirix akham sa-

taynawa: “Janikiy inamay y¨anakar u

˜ntayistati” sasa (Sal-

mo119:37). Chiqansa Jehov´a Diosaw yanapt�a

˜n muntamxa,

ukat atipa˜namatakiw ch�am chur

¨atamxa (Filipenses 4:13).

Yaqhar yatiyanaw wakisispa. Uka jan wal arma˜natakix

amuyt�asir m¨a jil

¨ır amigompi parlt�a

˜naw askirak

¨ıspa (Prover-

bios17:17). Khitirus yatiyasma uk aka chiqar qillqt�as¨ıta.

ı..................................................................................................

Ukampis janipuniw payachasi˜nam

¨akiti, jumax uka jan

walir atipasmawa, m¨a arunxa armasmawa. Ukat m

¨a kuti jan

u˜nch�ukk

¨ata ukhaxa,m

¨a nuwas

¨ıwinsa atipkasma ukham

¨ani-

wa. Ukhamasti atipasax Jehov´a Diosaruw jumar yanapt�ata-

patxa yusp¨ara

˜nama. Ukat uka jan walinak jan u

˜nch�ukx

¨ata

ukhaxa, Jehov´a Diosaw wal kusisini, uk amta

˜namarakiwa

(Proverbios27:11).

‘‘ JanırBibliat yatiqkasax unt�at taqi kasta droganakmallt�ta.Ukampis ukanakat sipansa nayatakix janisininak unch�ukina, q�anu luraskirinak unch�ukinarmanax wali ch�amapunınwa. Jan Jehova Diosanyanapapampix janiw armiriskatti.

’’(Julio)

278 Wayn tawaqunakataki

˘ Pornografiax askinakxa jan waliruwtukuyi, ¿kunatsa ukham sasma?

˘ Sullkamax ukham jan walinaku

˜nch’ukiskaspa ukhaxa, ¿kunjamsa

yanapt’asma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

¿Tiempon¨ıkasax kunsa jumax wal luran yatta?

¿Kunatsa ukanakax wali munanjama?

Jakawin kusist�anat sipansa yaqha askinakaw utji, uka tuqitsullkamar amuyt�ayan munasaxa, ¿kamsasmasa?

amuyt’awinakama8TIEMPON¨IKASA

ı

279

Ukhamasti, Diosar juk�amp jak�achasi˜nwa

34-38 yatichawinakax yanapt�¨atamxa, ukat ya-

tiqatarjam sarnaqa˜nsa, kunsa akat uksarux lu-

r¨ata uk amta

˜nsa yanapt�arak

¨ıtamwa, ukhamatwa

wali sum jakasisma.

9DIOSAR JAK’ACHASI˜

NTUQITA

¿Jumatakix kunas wali ch�ama?

O Bibliat yatiqana

O Sapuru Diosar mayisina

O Diosan arunakap yaqhanakar ukat unt�atmasinakar yatiyana

O Biblian kamachinakap amuyt�ana

Kunatı jumatakix ch�amaki ukampix kunsluran munta ukwa aka chiqar qillqt�asıta.

................................................................................

ı

281

34

¿Biblianyatich

¨awiparjamapunit

sarnaqa˜

naj¨

aspa?Pa tawaqu masimampis recreon manq�t�asiskasma

ukham sanani, ukat ma waynaw unstani, jupax ji-chhakiw escuelamar jutaski.Maynix akham sistamwa: “¿Yattati?, Sergiox wal

muntamxa.Qhanarakis sarnaqaskixa. Mayj unch�uk-tamxa. ¡Ukat jumarukiw unch�ukisktamxa!” sasa.Ukat maynırix akham sasaw jinchu jak�at saraktam-

xa: “¡Jupax janiw khitimpıkisa! Jumankanapapuni-wa” sasa.

¿AWISAX jumat ukham larusipxir¨ıtamti? Inas ukham sawka-

sitax payachasir¨ısta. Doris sat m

¨a tawaqux ukhaman u

˜njasi-

tayna, ukat siwa: “Biblian kamachinakapax taqi kun lura˜nat-

sa jark�kitaspa ukhamamuyasir¨ıta. Yatiqirmasinakaxkunslu-

rapxakirinwa, ukatwa jupanakjam¨a

˜n wal munir

¨ıta” sasa.

Sum amuyt�asi˜

namawaJaniw jan walir purisapunix yatiqa

˜nas

¨akaspati. Yaqhana-

kax jan walinak lurasax kuna jan walurus puripxi uk u˜njasin

yatiqasi˜nasawa, ukhamwa Bibliax amuyt�ayistu. Asaf sat m

¨a

jaqit parlt�a˜n

¨ani, jupax salmonak qillqatayna. Diosan kama-

chinakapax taqi kun lura˜natsa maynir jark�kaspa ukham ju-

pax amuyatayna. Ukampis sum amuyt�asx¨ana: Diosar jan is-

t�irinakax kunjamsa jakapxi, kuna jan walinsa u˜njasipxi ukwa

Ukampis jumax uk yattawa. ¡Jichhakiw utapan ma fies-ta wakichatayna, ukat uka fiestar saranamwa Sergioxmunana! Ukat jumax janiw sistawa, ukampis kunjama-kis uka fiestar sarasax jikxatasisamana ukwa amuytaxa.Ukat maynır tawaqux jank�akiw akham sistamxa:“¡Jan unt�atanıkiriskayata ukhaxa, nayaw jupampıski-

ristxa! Jan akch�as pachasisaw jupampi sarxiristxa” sasa.Ukat mayj unkatasaw pachasisjam akham jiskt�arak-

tamxa:“¿Jumastı? ¿Kunatsa jichhakamas sapakıskta? Janira-

kis khitimpis sarnaqktatixa” sasa.¡Ukham jiskt�tamstı! Chiqansa, inas jumax ukham ami-

gonın munasksta, ukampis jaqichasinataki wakichataxa-ta ukhakam suyanamawa, janiw khitimpis ukhamaki sar-naqaskatati sasin sapxtamxa.Ukat mayni tawaqux jank�akiw akham saraki: “Kunatsa

jan khitimpis sarnaqta ukxa nayaw yatta, ¿yupaychawi-maxaya?” sasa.Ukat inas kunjamatsa chuym yatitu sasin saraksta.“¡Ay aka tawaqu!, Bibliakistı, ¿janit awisax ma juk�aksa

kusist�kasma?” sasaw larusisjam sapxaraktamxa.

¿Biblian yatich¨awiparjamapunit sarnaqa

˜naj

¨aspa? 283

amuyatayna, ukatwa uka jaqinakax “llust�a” thakin sarnaqap-xi sasa qillqatayna (Salmo73:18).

Ukhamasti, uka amuyumpi aka wayn tawaqunakan sar-naq

¨awinakapat amuyt�a

˜n

¨ani, jupanakax Diosar jan ist�asaw

jan¨ır jaqichat

¨akasina wachuq jucha lurapxatayna.

˘¿Kunatsa jumax Diosat jithiqtasin ukham sarnaqirıta?Doris: “Taqi masinakajaw u

˜nt�atanakapamp sarnaqapxiri

ukat wali kusisitas jikxatasipkaspa ukham amuyir¨ıta. Jupa-

nakax jamp�att�asipxi, qhumantt�asipxi ukhaxa, ukham lura˜na

munarakir¨ıta, nayax saparst�atas u

˜njaskirista ukham amu-

yasir¨ıta. M

¨a waynamp

¨ı˜n nayax mu-

nir¨ıta ukat kunjamakis uka waynam-

pix sarnaqirista sasaw walja tiempowlup�ir

¨ıta, ukhamasti sap

¨urutjamaw uka

waynar wal jak�achasi˜n munir

¨ıta”.

Miguel: “Ikintasi˜n tuqit parlir qill-

qatanak u˜nir

¨ıta, ukat ukham wakich

¨a-

winak televisionan u˜njir

¨ıta. Ukat walja

tiemporakiw masinakajampix uka tu-qit parlir

¨ıta, ukhamasti uk lura

˜nax kunjamak

¨ıpachas uk wal

yati˜n munir

¨ıta. M

¨a tawaqumpi sapaki jikxatasisax wal llamk-

t�a˜nsa jamp�att�a

˜nsa munir

¨ıta, ukampis janiw juchar purk

¨ati

sasaw amuyasir¨ıta”.

Andres: “Internetan q�a˜nu luraskirinak jan ukax jan isini-

nak u˜nch�ukir

¨ıta. Machiriy

¨atwa ukat Bibliar jan y

¨aqir wayn

tawaqunakampiw fiestanakar sarir¨ıta”.

Teresa: “Jan¨ır jaqichaskasin ikintasi

˜nax jan wal

¨ıtap yatiy

¨at-

wa, ukampis janis sinti juch¨akaspa ukham amuyir

¨ıta. Janiw

khitimpis ikintasi˜n munir

¨ıkti. Ukampis jan wali amtanakaw

atipitu. Chuymax q�al qalaritu, jan phinq�aniw tukuwayta”.

˘ ¿Ukham sarnaqasax kusisiyatati?Doris: “Qalltanxa kusisi

˜njam

¨anwa. Taqi kun muna

˜na-

jar lurasasa masinakajan katuqatas wal kusistxa. Ukampis

284 Wayn tawaqunakataki

Jehov´a Diosampi

sum apasi˜nxa m

¨a

qhawqha minuto-nakwa apt’asisma;ukat mayampi sumapasi

˜natakix mara

maraw munasispa.

¿YATIY¨

ATATI??

m¨a juk�a tiempokiw ukham sarnaqta. Jan waliw chuymajan

jikxatasta, q�a˜n

¨ukiristsa ukhama. Ukhamaw q�uma chuy-

man¨ı˜nsa virgen

¨a

˜nsa apt�asta”.

Andres: “Juk�at juk�atwa jan wali lur¨awinakampix atipa-

yasta. Ukampis chuymajan jan walirakiw jikxatasta, ay-nacht�kiristsa ukhama”.

Teresa: “Wachuq juchar purt�asisaw tawaqjam sumsarnaqasi

˜nxa apt�asta. U

˜nt�atajampix wali sum jakas

¨ıxa sa-

y¨atwa. Ukampis jan walirukiw puripxta, wali chuyma ust�a-

taw jaljtapxta. Walpun amtasta, Jehov´a Diosar kunatsa jan

ist�kpach¨ata sasaw arumanakas iki

˜nan wal jachir

¨ıta”.

Miguel: “Jiwat¨akiristsa ukham amuyasir

¨ıta. Jan walinak

lurasax kunarus yaqhanakarus puriyta ukxa janiw lup�i˜n mu-

nir¨ıkti, ukampis lup�i

˜njamapun

¨ıriwa. Kusist�a

˜n laykukiw jaqi

masir jan walinak lurta, ukaw llakisiyir¨ıtu”.

˘ Ma waynas jan ukax ma tawaqus Biblian kamachi-nakapax janiw kunsa lurayasirjamakiti saspa ukhaxa,¿kunsa jupar sasma?

Teresa: “Diosan kamachipar ist�askakim ukat ukar respe-tirinakamp chikachasirakma. Ukat kusisitakiw sarnaqas

¨ıta”.

Doris: “Janiw maynix jupa pachpataksa, muna˜nanaka-

pataksa lup�i˜nap

¨akiti. Yaqhanakaruw jan walin u

˜njasiysna.

Ukat Diosar jan ist�asax jiwas-pachaw jan walir pursna”.

Andres: “Jan¨ır sum amuy-

t�asir¨ısax wali sumsa masina-

kamax muna˜naparjam sarna-

qapkaspa ukhamwa amuys-na. Ukat jumax jupanakjamsarnaqa

˜n munaraktaxa. Ukat-

wa khitinakampis sarnaqa˜n

¨ani

‘‘ Jan walinak lurasin chiqanchayasisax usu-yasismawa, ukampis jan walinak imantataukhax wal chuymax usutamxa.

’’(Sandra)

¿Biblian yatich¨awiparjamapunit sarnaqa

˜naj

¨aspa? 285

¿Jumax sullkan¨ıtati?

Ukhamax Bibliarjam sar-naqa

˜nax kunja askisa

ukxa kunjamsa qhana˜n-

chasma uk amuyt’ma.Iyaws

¨awimat yaqhanakar

parlasaw sum amx¨asisma.

AKHAM LURASMAXA �

ukxa sum ajlli˜nasa. Jumat

¨ı Jehov

´a Diosar taqi chuym atinis

¨ı-

ta ukhaxa, walja jan walinakatwa qhisp¨ıta”.

Miguel: “Jehov´a Diosatxa p

¨a suma chur

¨awi katuqtan-

xa, suma chuyman¨ı˜na ukat jaqjam suma u

˜njat

¨a

˜na. Ukampis

ja˜nchin muna

˜nanakapampi atipayasisa ukanak apt�asisax

jan waliruw purt�assna. Jan walinakan u˜njasisax arsusi

˜na-

mawa. Awk taykamar jan ukax yaqha amuyt�an jil¨ır jaqiruw

kunjamsa jikxatasta ukxa yatiyasma. Ukat jan walinak lura-sas jupanakampiw jank�aki parlt�a

˜nama, ukhamata jank�aki

askichxa˜nataki. Jehov

´a Diosan muna

˜naparjam sarnaqasax

wali sumaw chuymaman jikxatas¨ıta”.

¿Diosan kamachinakapax askisatakit janicha?Jehov

´a Diosax ‘kusisir Diosawa’, ukat jumax kusisita ja-

kasirakisma ukwa muni (1 Timoteo 1:11, NM; Eclesiast´es

=“Nay

¨atwa Tatitu Diosamaxa, nayasti kunatix

jumatakix ask¨ıki ukwa yatichsma.” (Isa

´ıas 48:17)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Biblian yatichawinakapax kunatsa wali aski uksum yatiqan munta. Ukatwa ak lura...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Diosar jan ist’irinakjam chuymajan sarnaqan muna ukhaxa,akwa lura...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

Asaf jaqix ma jan walinwa u˜njas

¨ına. Wal-

janiw Diosan kamachinakaparjam jan sarnaqasaxsumakjamaki sarnaqasipx

¨ana. Ukhamasti, Diosan ka-

machinakaparjam sarnaqa˜nax askipun

¨ıpachati sasaw paya-

chasx¨ana. Ukatwa akham sas m

¨a q’uchu qillqatayna: “¡Ina-

mayakiw chuyma q’umachasitaxaxa! ¡Inamayakiw ampara-nakax

˜nanqhat jariqasitaxasa!” sasa. Ukampis sumpach

amuyt’asisinxa, janiw ukham amuyx¨anti. Uka jan wali jaqi-

nakax ma juk’a tiempotakikiw ukham sumjam sarnaqapxi,ukwa amuyasitayna. Ukampis ¿kunjamas Asaf jaqix jikxa-taspach

¨ana? Akham sasaw Jehov

´a Diosar s

¨ana: “Jumamp

chik utjasax janiw kuns aka uraqin munkti” sasa (Salmo73:3, 13, 16, 25, 27).

Inas jumax ukham jikxatasirakir¨ısta. Inas Diosan kama-

chinakaparjam sarnaqa˜nax inamay

¨akaspa ukham amuyir

¨ıs-

ta. Ukampis Asafat yatiqasi˜namawa, ukat wali sum amuy-

t’asinamawa. Jehov´a Diosan kamachinakap p�akintasax

kunjamsa jan wali sarnaqirinakax jikxatasipxi uk amuya˜na-

mawa. ¿Chiqapunit sum jakasipxi? ¿Kunjamatsa kusisit jik-xatasipxpacha uk janit Diosar yupaychasax amuykpach

¨a-

tanxa? Wali sum uka tuqinakat amuyt’¨ata ukhaxa, Asafja-

marakiw amuy¨ata, jupax akham s

¨anwa: “Nayasti Diosaruw

jak’achası, ukaw nayarux kusisiyitu” sasa (Salmo73:28).

YATIQASKA˜

N SARNAQ¨

AWINAKA

Asaf

287

11:9). Chiqansa Biblian utjki uka kamachinakax askima-takiwa. Inas wali jark�xasit

¨akasmas ukham amuyaschisma.

Ukampis jan walinakatwa jark�aqtamxa, kunjamatix autonxam

¨a cinturonax jan usuchjasi

˜nasataki jark�aqkistu ukhama.

Ukhamax jan payachasisaw Bibliar atinisi˜nama. Ukat

ukarjam sarnaqa˜n amt

¨ataxa, janiw Jehov

´a Diosaruki kusi-

siyk¨atati, jan ukasti walja suma askinakwa katuq

¨ata (Isa

´ıas

48:17).

Diosankamachinakapax

jiwasanaskisatakiwa,

ukatwa janwalinakatjark’aqistu

JUTIR YATICH¨

AWI Kunjamatsa jumax Diosan amigop¨

asma,uk yatxata

˜n

¨amawa.

288 Wayn tawaqunakataki

˘ Diosar jan ist’asax jan waliruw pursna,ukampis ¿jan walinakar purisapuniti ukyatiqa

˜nas

¨aspa?

˘ Doris, Miguel, Andr´

es ukat Teresa wayntawaqunakan arunakapatxa, ¿kuns yatiqta?

˘ ¿Kunatsa yaqhipax Biblian kamachinakapaxjark’x

¨asistuw sapxixa, ukat ukax kunats jan

chiq¨aki?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

35

¿KunjamatsaDiosan

amigop¨ıristxa?

Diosampi sum apasinax wali askiwa, ukwaGabriel sat ma waynitux jan walin unjasisax amu-yatayna. Akham sanwa: “Awkijax12 maranıskayatukhaw jaytawayapxitu.Tatajan kutt�anxanapatakiwma arumax wali jaya Jehova Diosar mayista” sasa.Wali llakitaw Biblia liyin qalltana.Ukat ma chiq

jikxatatayna, ukanxa akham sasaw qillqirix Jeho-va Diosar sana: “Jumaruw jan arxatirin jaqinakaxmakhatxapxtam, jumaw wajchanakan yanapiripa-taxa” sasa (Salmo10:14).Uka arunakaw jupar walchuymachatayna, ukat akham saskakiwa: “JehovaDiosas yanapt�am siskitaspa ukhamwa liykasaxamuyasta, Awkijatapsa amtaykitaspa ukhama. Ja-niw ukham yaqha suma awkix utjkaspati” sasa.

289

INAS jumax uka waynitjam jikxatasiraksta. Ukampis jani-puniw ak arma

˜nam

¨akiti: Jehov

´a Diosaw juman amigom

¨a

˜n

muni, m¨a arunxa, wali sum jupampi apasisma, ukwa muni.

Arupax akham siwa: “Diosar jak�achasipxam, jupasti juma-nakarux jak�achasirakiniwa” sasa (Santiago 4:8). ¿Amuyta-ti? Inas jupax jan u

˜nja

˜njam

¨akchi jan ukax jiwasat sipan-

sa wali jach�¨achi. Ukampis jupan

amigop¨asna ukwa muni.

Ukampis janirakiw Diosampixina ch�usataki sum apaskaraksna-ti. Jan ukasti ch�amachasi

˜nasawa.

Amuyt�a˜n

¨ani, inas utan m

¨a pan-

qar sum uywasir¨ısta. Uka panqa-

ran sum jilta˜napatakis jan ukax

jan jiwara˜napatakisa, ¿kunas mu-

nasi? Nayraqatxa kawkir ucha˜nas

wakisini uk amuyt�a˜nawa, ukat tiempoparjamaw umamp

warxatt�a˜nasaraki. Janiw ukhamaki jaytjkasmati. Diosampi

sum apasi˜nax niya ukhamarakiwa. Ukhamax jupampi ju-

k�amp sum apasi˜natakixa, ¿kun lura

˜nas wakisispa?

Bibliat yatiqa˜

namapuniwaKunjamt

¨ı yatktanxa, khitinakatix sum apasipki uka-

nakax parlt�asipxapuniwa ukat purapat ist�asipxaraki.

Diosampi sum apasi˜

nax m¨

apanqarar u

˜ntatawa: sum

jilta˜

napatakix sumu

˜nja

˜nasawa

290

Aka libro liyisaxakan utjki uka sumayatich

¨awinak ist’askta-

xa, ukanakax Bibliatapst’atawa, ukhamat-wa Jehov

´a Diosax ami-

gop¨a

˜nam munatapxa

u˜nacht’ayi (Juan 6:44).

¿YATIY¨

ATATI??

Diosampi sum apasi˜n munasax ukham lura

˜nasarakiwa.

Ukampis ¿kunjamatsa Diosar ist�asma? Arupa, m¨a arun-

xa, Biblia liyi˜namawa ukat sum yatxata

˜namarakiwa (Salmo

1:2, 3).Inas jumatakix yatiqa

˜nax jan muna

˜njam

¨akchi, wali ch�a-

m¨akaspas ukhama. Chiqansa

televisi´on u

˜nch�uki

˜nasa masina-

kampi kun luraska˜nas jan ukax

anatt�a˜n videonakampi anata-

˜nas juk�amp ask

¨ıkaspa ukham-

wa amuyasma. Ukampis Dio-sampi sum apasi

˜n munasax kunt

¨ı Arupanx siski uk ist�a

˜na-

mawa.Chiqansa, Bibliat yatiqasax janiw amjayasisin jiwk

¨atati.

Inas jumatakix libronak liyi˜nax wali ch�am

¨achi, ukampis wali

sumwa Bibliat yatiqasma. Ukatakix tiempo apst�asi˜nama-

wa. Ukampis ¿kawkitsa tiempo aps¨uta? Laura sat m

¨a ta-

waqut yatiqasisma, jupax akham siwa: “Kunt¨ı lura

˜naj

¨aki

ukanakatakiw tiempo apst�asta. Sapa alwaw iki˜nat sartasin

Bibliat m¨a jalja liytxa” sasa. Ukampis Mar

´ıa sat 15 marani

m¨a tawaqitax mayj luraraki, jupax akham sarakiwa: “Sapa

arumaw jan¨ır ikintkasax Biblia liytxa” sasa.

¿Jumax kunapachas Bibliat yatiq¨ata? Nayraqat 292 ja-

nan utjki uka chiqwa u˜nxatt�asma. Ukat jumax kuna horas

30 minutonakaki Diosan Arup liyt�asma ukwa aka chiqarqillqt�as

¨ıta.

ı...........................................................................................................

‘‘ Wawakasinxa sapurus pachpakjamaki Diosatmayisiskirıtxa.Ukampis jichhax kuna askis janukax kuna jan walis sapurunjam pasitu ukanakatmayistxa. Niyakixay urunakax may mayachixa,janiw pachpaki sapurux mayiskti.

’’(Eva)

¿Kunjamatsa Diosan amigop¨ıristxa? 291

Sap¨urun pusi jananak

Biblia liyisax m¨a

maranakwa tuksusma.

AKHAM LURASMAXA �

1. Biblian utjki uka sarnaq¨

awinakatxa kawk¨ıris jumata-

kix muna˜

njama uk thaqtma.Uka sarnaq

¨aw sum amuya

˜natakix Jehov

´a Diosar yati

˜n mayisi-

˜namawa.

2. Amuyumpiw liy¨ıta. Janiw jank’aki liyira

˜nam

¨a-

kiti. Kuna tuqitsa parlaski uk amuyt’a˜namawa,

wal ch’amachasi˜namawa: sa

˜n

¨ani, kunas kama-

chaski uk u˜

njkasmasa, khitinakat¨ı parlki uk

ist’kasmasa, kuna suma q’aphinaksa mukt’-kasma, jan ukax manq’anaksa mukt’kasmaukham amuya

˜namawa. Ukhamatwa wali sum

yatiq¨ataxa.

3. Jiskt’asi˜

namarakiwa. Liyi˜n tukuyasax

akham jiskt’asi˜namawa:

˘ ¿Kunatsa Jehov´

a Diosax Arupan-xa uka tuqit qillqaypach

¨ana?

˘ ¿Khitinakatsa yatiqasirista,ukat khitinakatsa jan yatiqasi

˜na-

akaspa?

˘ ¿Kuna yatich¨

awis n¨

atakix utji?

˘ ¿Bibliax kunsa Jehov´

a Diosatukat luratanakapat yatichitu?

4. Diosar mayisi˜

namawa. Kunsayatiqta ukat kunjamsa ukarjamsarnaqa

˜n munta ukanak Jehov

´a

Diosar sa˜namawa. Ukampis Bi-

bliata, m¨a arunxa, Qullan Qillqa-

tanakapat yusp¨ara

˜n janiw arma-

si˜nam

¨akiti.

Biblia sum u˜

nt’a˜

namawa

“Arunakamax sarnaq¨

awixatakqhanawa, thakixan qhantirira-

kiwa.” (Salmo 119:105)

Ukampis janiw tiempoki apst�asi˜nam

¨akiti. Chiqansa,

qalltanxa Bibliat yatiqa˜nax wali ch�am

¨aspawa. Inas Jezreel

sat11 marani m¨a waynitjam u

˜njasirakchisma, jupax akham

siwa: “Nayatakix yaqhip chiq amuya˜nax wali ch�amawa”

sasa. Ukampis janiw ukharuki jayta˜nam

¨akiti. Amta

˜nama-

puniwa, Bibliat yatiqasax taqinit sipansa wali suma Ami-gomaruw ist�asktaxa. Ukat janiw ch�am

¨axaniti, jan ukasti

Jehov´a Diosat yatiqa

˜nax wali muna

˜njam

¨axaniwa. Ukat wal

ch�amachas¨ıta ukhax wali sumwa yatiqasma, wali askinak-

wa jikxatarakisma.

Diosar mayisi˜

namapuniwaJupar mayisisarakiw Jehov

´a Diosampix parlt�astanxa.

Chiqansa ukham parlasi˜nax jupan m

¨a aski chur

¨awipawa.

Amuyt�a˜n

¨ani: jupampix kuna horasa, m

¨a arunxa, arumas

urus parlt�asiksnawa. Jehov´a Diosax kunapachas ist�akistu-

wa. Ukat wal ist�a˜n munistu. Ukatwa Biblianxa akham sis-

tu: “Taqi kunsa Diosar sapxam oracionana, mayipxam yus-pagarapxarakim” sasa (Filipenses 4:6).

Ukhamasti, kuna llakimatsa jan ukax jan walt�¨awimatsa

Diosarux yatiyarakismawa. Ukampis yusp¨ara

˜namarakiwa.

Kunapachat¨ı m

¨a amigox jiwas layku kuns luri ukhaxa, yus-

p¨ara

˜nasawa. Ukat Jehov

´a Diosaw taqi amigonakat sipansa

jumarux wali askinak churtamxa (Salmo106:1).Kunanakatsa Jehov

´a Diosar yusp

¨arta ukanak aka chi-

qarqillqt�as¨ıta.

ı ..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

=“Kusisi

˜nan

¨ıpxiw khitinakatix ajay

tuqin aynacht’at¨apxatap amuyasipxi

ukanakaxa.” (Mateo 5:3)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

JUK’AMP YATXATA˜

NATAKIX MAY¨IR LIBRONJUK’AMP YATXATA

˜NATAKIX MAY

¨IR LIBRON

38 UKAT 39 YATICH¨

AWINAKAP U˜

NXAT¨

ATA38 UKAT 39 YATICH¨

AWINAKAP U˜

NXAT¨

ATA293

Ukat awisanakax sinti jan walinakan llakita u˜njas

¨ıta jan

ukax wal axsar¨ata ukhaxa, ¿kuns lurasma? “Diosar llaki-

nakam katuyam, jupasti ch�aman tukuy¨atam, Diosar jaysi-

rin aynacht�a˜napxa janipuniw jupax munkaniti.” (Salmo 55:

22.)

294 Wayn tawaqunakataki

¿Jumatakix janipunit tiem-pox Diosar mayisi

˜natakis

Bibliat yatiqa˜

natakis utjki?Ukampis kunas nayranka-˜napa uk amuyt’a

˜namawa,

ukaw yanapt’¨

atamxa.

Uk amuyt’a˜

ani: M¨a balde aptasin jach’a qalanakampi

phuqantasma. Ukat ch’alla phuqara˜napkam phuxtuntara-

kisma. ¿Kunas utji? J¨ısa: baldex qalampi ch’allampi phuqan-

tatawa.

Jichhax qalsa ch’allsa apsusma, ukat wasitat apan-tasma. Ukampis ch’alla nayraqat uchasma ukhaxa, ¿kunaskamachani? Janiw taqpach qalanakax mantirjam

¨axaniti.

Kuna laykutix ch’allwa nayraqat waranttaxa.

¿Kunsa yatiqsna? Chiqansa, kunatix jisk’anak¨aki, m

¨a

arunxa kusist’a˜nanakampi jak

¨awisar phuqantaya

˜n

¨ani ukha-

xa, wali wakiskirinakaw jilt’xani, m¨a arunxa kunatix Dio-

samp sum apasi˜n yanapkistu ukanakaw jilt’xaspa. Ukatwa

Biblianxa “ask¨ıkis ukpin ajlli[pxam]” sistuxa (Filipenses

1:10). Jichhax, jumat¨ı ukham lur

¨ata ukhaxa, kunanakat

¨ı

Jehov´a Diosar jak’achaykiristam ukanakatakix tiempox utj-

xaniwa ukat kusist’a˜natakis tiempox utjaskarakiniwa.

Ukhamax kunatix jach’¨aki, m

¨a arunxa wakiski uk nayraqat

thaqhapxa˜n

¨ani.

kunasnayraqatanka

˜napa

Kuna llakinakatsa Diosar mayisi˜n munta ukanak aka

chiqar qillqt�as¨ıta.

ı ...........................................................................................................

..........................................................................................................

Juma pachpaw amuyt�asi˜

n yatiqarakismaUkampis Diosampi sum apasi

˜n munasax yaqha tuqitwa

amta˜nasaraki. Davitax m

¨a q�uchu qillqkasaw akham s

¨ana:

“Yant�apxam, u˜njapxarakim, Tatitun munasir kanka

˜napa”

sasa (Salmo 34:8). Jupax m¨a jan walin u

˜njas

¨ına, uka tuqit

amtasaw ukham qillqpach¨ana. Niyapuniw Sa

´ul sat reyix

jupar jiway¨ana. Ukampis jan jiwa

˜natakix yaqha u

˜nisirina-

kap taypiruw imantas¨ına. Filistea markar imantasiriw sa-

r¨ana, ukampis jank�akiw jupanakax katjxapx

¨ana. Akan ji-

wayapxapunitaniw sasaw sispach¨ana. Ukampis qhisp

¨ınwa.

¿Kunjamatsa qhisp¨ın uk yattati? Ch�ikhi amuyumpiw luqhi-

rat¨akaspas ukham tukutayna (1Samuel 21:10-15).Ukampis Davitax janiw jupa pachpas qhispiyaskaspas

ukham amuyask¨anti, kunjamt

¨ı uka q�uchu qalltan siski-

xa, Jehov´a Diosan qhispiyatapwa amuy

¨ana, ukatwa akham

Bibliat juk’amp sum yatiqanatakix akanak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Diosar sapakuti mayisinatakix akanak lura:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

s¨ana: “Tatituruw nayax art�asta, jupasti taqi llakinakat irpsu-

tu” sasa (Salmo 34:4). Ukhamasti pachpa sarnaq¨awipat

amuyt�asaw jupax akham satayna: “Yant�apxam, u˜njapxara-

kim, Tatitun munasir kanka˜napa”� sasa.

Inas awisax Jehov´a Diosas sum u

˜njaskiristam ukham

amuyasir¨ısta, ukanakat amtasinwa aka manqhar qillqt�as

¨ı-

ta. Janiw wali musphara˜njam lur

¨awinak

¨a

˜nap

¨akiti; awisax

wali askinakwa janis kun¨akaspa ukhamaki u

˜njtanxa, uka-

nakwa qillqt�asma.ı ...........................................................................................................

..........................................................................................................

Ukhamasti sapa mayniw Diosampi sum apasi˜natakix

ch�amachasi˜nasa, inas cristiano awk taykan uywata jilsu-

waysta, ukampis jumaw ch�amachasi˜nama. ¿Ukhamti lu-

raskta? ¿Jichhat qalltask¨ata? Ukhamasti, aka yatich

¨awiw

Jehov´a Diosampi sum apasi

˜natakix yanapt�

¨atamxa. Aru-

panxa akham sistuwa: “Mayipxam, Diosax churapx¨atam-

wa; thaqapxam, jikxatapxarak¨ıtawa” sasa (Mateo7:7).

� “Yant�apxam, u˜njapxarakim” siski uka arunakxa akham sasaw yaqhip Bibliana-

kanxa jaqukipapxatayna: “Yant�apxamaya, ukat u˜njapx

¨ata” ukat “sarapxam ukat

amuyapx¨ata” (La Nueva Biblia Latinoam

´erica, 1992; La Sagrada Escritura, nota).

JUTIR YATICH¨

AWI ¿Diosat jaqinakamp parla˜

nax jumatak ch’a-mati? ¿Kunjamsa Biblian yatich

¨awinakapar arxatasma?

296 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Bibliat wali sum yatiqa˜natakix kuns

lurasma?

˘ ¿Kunatsa Jehov´a Diosax pantjasir jaqinakan

mayisitap ist’a˜n munpacha?

˘ ¿Kunjamatsa Diosar juk’amp summayisisma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

36

¿Kunjamatsa Diosariyawsataj arxatiristxa?

¿Kunatsa jumax yatiqirmasinakar Bibliat arxayan

jan munkasma?

ıO Janit Biblia sum unt�kta

O Larusipxitaniw sasat axsarayasta

O Janit kunjam qalltansa yatkta

¿Kunapachas jumatakixBibliat parlt�anax jan

ch�amakaspa?

O Maynimpi sapapur parlt�kasina

O Taqinin unjkata nayraqatanparlanaki ukha

O Ma qillqat tuqi

Yatiqir masinakamatxa,¿khitis Biblia tuqit ist�an

munaspa? ...............................................

INAS masinakamax anatt�a˜n tuqitsa isisi

˜n tuqitsa jan ukax

wayn tawaqunakampi sarnaqa˜n tuqitsa ukat yaqha ukha-

manakat wal parlt�asipxchi. Ukampis janikiw Diosat parla˜n

munapkiti. Ukat uka taypin jumax Dios... sasma ukhaxa, ta-qiniw amukt�apxaspa.

Jupanakax Diosan utjatap yatisipkiwa, ukat iyawsasip-karakiwa, ukampis Dios tuqit parla

˜n phinq�asipxiwa. Janis

khitis uka tuqit yati˜n munkaspa ukham amuyapxi.

¿Jumax kamstasa?¿Jumatakix masinakamar Diosat parla

˜nax wali ch�ama-

ti? Chiqansa, janiw khitis yaqhachat¨a

˜nsa larusit

¨a

˜nsa munk-

tanti. Ukampis ¿Diosat parlatax taqinipunit ukham laru-sipxaspa? Janiwa. Waljaniw akham jiskt�asipxi: “¿Kunatsaakapachax jan walin u

˜njasi? ¿M

¨a urux sumakit jakasxsna?”

sasa. Ukhamax inas masinakamax uka tuqit jumampi par-la

˜n munapxchispa, awisax jil

¨ırinakar uka tuqit arxaya

˜nxa

axsarapxiwa.Ukampis jupanakar yupay-

cha˜n tuqit parla

˜nax ch�am

¨as-

pawa. Inas pantjask¨acha jan

ukax jan walitcha u˜njayask

¨a

sasa axsarasksta. Ukampisukhamapun

¨ıniw sasax janiw

lup�i˜nam

¨akiti. Diosat

parla˜nax m

´usica tuka

˜n

yatiqa˜namp sasiwa. Qalltan-

xa wali ch�am¨aspawa. Ukat

urut urutjamwa sapa kuti yati-qasax sumt�ayxasma. Ukam-pis ¿kunjamatsa qalltasma?

Dios tuqit yaqhanakar arxaya˜

naxm

´usica tuka

˜namp sasiwa: sum

tuka˜

natakis yatsu˜

nasawa

Qallta˜nax janiw ch�am

¨akapuniti. Inas yatiqa

˜n utanxa

kuna yatiy¨awi tuqitsa parlapxchispa, ukhamaxa, ¿janit ju-

max kunjamt¨ı Bibliax siski uka tuqit arst�karakisma? Jan

ukax mayni sapampis uka tuqit parlt�arakismawa. Ukampisjumatakix ch�amak

¨ıskaspa ukhaxa, yaqha wayn tawaqunak-

jamaw lurarakisma, Bibliat apst�at qillqatanakwa qhanaruchasma, ukhamata mayninakan u

˜njapxa

˜napataki. Chiqan-

sa yaqhipax jiskt�apxiristamwa, ukhamatwa jupanakampiparla

˜n qalltasma.

¿Taqi akanakatxa kawk¨ıris jumatakix wali aski?

ı..................................................................................................

¿Yaqha tuqitti masinakampi parla˜n qalltasma?

..................................................................................................

..................................................................................................

..................................................................................................

Ukat tarea lura˜nataki churapx

¨atam ukhaw Biblia tuqit

qhana˜ncht�arakisma. Sa

˜n

¨ani, monot juttan sasaw yatichap-

xi, ukat jumar uka tuqit qha-na

˜ncht�am sapxiristam ukhaxa,

¿kamachasmasa? ¿Kunjamatsataqi kun Luririr iyawsatam arxa-tasma?

Taqi kunas Diosan luratawa,uk arxata

˜namawa

Ryan sat m¨a waynax akham

siwa: “Monot jutat¨atan sasaw

m¨a urux parla

˜n qalltapxi. Janiw

nayar utan ukham yatichapkitu-ti. Ukat chiq

¨akapunispas ukham

‘‘ Yatiqan utanxa jiwasakiw Diosanarunakapatxa yatichsna.

’’(Iraida)

¿Kunjamatsa Diosar iyawsataj arxatiristxa? 299

Kunapachat¨ı masinaka-

mar Diosat parl¨ata ukha-

xa, kunjamsa jupanakaxu

˜njapxtam uk amuyas

¨ı-

ta. Axsaras axsarasjamparlasma ukhaxa, saw-kasipxiristamwa. Ukam-pis jupanakjam janaxsart’as qhan ars

¨uta

ukhaxa, respetapx¨a-

tamwa.

AKHAM LURASMAXA �

parlapx¨ana. Janiw ukhamaki qhipara

˜njam

¨ak

¨anti” sasa.

Ukat Raquel sat m¨a tawaqux niya ukham saraki: “Estudios

Sociales yatichiriwa, monot jutat¨atanwa siski uka tuqit yati-

qapx¨ata sasin sapxitu ukat nayax wal chhijtayasta; ukha-

masti nayax uka tuqit kunjamsa amuyta uk jupar qhana˜nch-

t�a˜naw wakis

¨ına” sasa.

Ukat yatiqa˜n utan ukham

yatichapxi ukhaxa, ¿kunjama-kis jumax jikxatasta? Chiqansa,“taqi kuns ina ch�usat” Diosax‘luratayna’, uk jumax yattawa(Apocalipsis 4:11). Taqi kunasm

¨a Luririn wali suma lurt�ata-

puniwa. Ukampis libronakanxa,monot jutat

¨atan sasaw yatichi

ukat yatichirinakax ukhamwa sapxaraki. Ukhaman u˜njasi-

sax inas jumax akham sista: “Nayax janiw khit¨ıktsa juk�amp

yati˜naninakar ‘janiw ukham

¨akit sa

˜natakixa’ ” sasa.

Ukampis janiw axsara˜nam

¨akiti. Chiqansa janiw juma

sapaki uka yatich¨awinakatxa k�ar

¨ıtap u

˜nacht�ayktati. Ciencia

tuqit yatxatt�atanak taypinsa waljaniw ukar jan iyawsapkiti,ukat yatichirinakampis jan ukax yatiqirinakampis ukhama-rakiwa, waljaniw jan iyawsapkiti.

Ukampis taqi kunas Diosan lurat¨atap u

˜nacht�aya

˜natakix

Biblia sum u˜nt�a

˜namawa. Ukat jan m

¨a chiqansa uka tuqit

parlir jikxatk¨ata ukhaxa, janiw jiskhisiska

˜nax wakiskaspati.

Uka tuqit m¨a qhawqha u

˜nacht�

¨awinak u

˜nja

˜n

¨ani.

Ciencia tuqit parlir libroxwaljamillonmillonmarana-kaw aka Uraqis Intis utjxi, sasaw yatichapxi. Aka Uraqisukat kunatix alaxpachanakan utjki ukanakasa jan

¨ır Diosax

=“Janiw nayax [suma yatiy

¨awinakat] p’inqaskti,

ukasti Diosan ch’amapawa taqi iyawsirjaqinakar qhispiya

˜nataki.” (Romanos 1:16)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

300 Wayn tawaqunakataki

Chiqapunit jaqix monotjutat

¨atanxa sas jiskt’a-

tax janiw yatichirinakaxkamsa

˜ns awisax yatip-

kiti, ukham yatichapxi-tu sasakiw sapxi.

¿YATIY¨

ATATI??

aka Uraqin kuns lura˜n qalltk

¨an ukhax utjxapun

¨ınwa sasaw

Bibliax qhana˜nchi. Ukhamax walja mill

´on mill

´on marana-

kaw aka Uraqix utjxpacha (G´enesis1:1).

Janipuniw aka Uraqix suxta ununaki luraskaspati sa-saw yatichirix saraki. Janiw m

¨a chiqansa Bibliax p

¨a tunka

pusini horanakani urunakan Diosax lur¨ana siskiti.

Jaqinakas animalanakas nayrax mayjapxanwa, tiem-pompiw mayjar tukuwayxapxi sasaw kunayman tuqitunacht�ayapxi. Sapa kasta animalaruw Diosax ‘kast kas-ta’ luratayna, jaqirus ukhamaraki, ukwa Bibliax yatichi(G

´enesis 1:20, 21). Janiw jak

¨awix ina ch�usataksa qalltas-

pa, jan ukax Diosas m¨a sapa celulataki taqi kun utjaykaspa

ukham Bibliax yatichkiti. Ukampis m¨a ‘kasta’ animalanakat-

xa walja kastaw utji. Ukampis janirakiw Biblianxa janis ukaxchiq

¨akaspa ukham u

˜nacht�aykiti, m

¨a arunxa m

¨a “kasta” ani-

malatsa walja kastaw utjaspa.Ukanak yatisax kunjamsa m

¨a yatichirirus jan ukax yati-

qir masirus akham satax qhana˜nchasma uka amuyt�

¨ata:

“Monota jutatatanwa, ukwa ciencia tuqinxa unacht�a-yapxi.” ı .................................................................................

..................................................................................................

Jan axsarasawDiosariyawsatamxaarxatasma

¿Kunjamatsa Diosar iyawsataj arxatiristxa? 301

“Janiw Diosaxutjkiti, kunt¨ı u

˜njkta ukakiw nayatakix utji.”

..................................................................................................

..................................................................................................

Kunt¨ı Bibliat yatkta ukaxa, chiq

¨askapuniwa

Inas jumax wawatpach m¨a cristiano familian jakass-

ta, ukhamax taqi kunas Diosan lurataw sasaw amuyasma.Ukampis niyakixay jichhax juk�amp amuytatasxstaxa, “amu-yumpi” Diosar yupaycha

˜namawa,m

¨a arunxa, kunatsa iyaw-

s¨awimax chiq

¨askapuni uk sumamuyt�asi

˜namawa (Romanos

12:1, MT). Ukhamasti akham jiskt�asi˜naw wakisispa: “¿Ku-

natsa nayax Diosapuniw taqi kuns luri sistxa?” sasa. Samsat14 maran m

¨a waynitut amuyt�a

˜n

¨ani, jupax pachpa cuer-

pop u˜nxatasakiw sumamuyt�asir

¨ına, ukat akhamsiwa: “Wali

muspharka˜n lurt�atawa, ukat m

¨a suma relojur u

˜ntataw taqi

kunas sum unxti. Janiw monot jutasax ukham¨aksnati” sasa.

Julia sat16 marani m¨a tawaqitax sarakiwa: “Nayax diabetes

usun¨ıtaj yatista ukhaxa, kunjamas cuerposax uk yatiqa

˜na-

Yatiqir ma masijampiw Bibliat parlan munta.Ukatakix ak lura...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Kunatsa Diosar iyawsta sas jiskt’atax akham sawa...

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

ruw ch�amachasta. Yaqhip chiqanakax wali muspharka˜na-

puniwa. Ch�ankharax (pancrea) wali jisk�akiwa, purak qhip¨a-

xankiwa, ukampis wali muspharka˜nwa irnaqi, ukhamatwa

wilas jan ukax yaqhanakas sumak¨ıski” sasa.

Kunatsa jumax m¨a Luririw utji sista uka tuqit kimsa aka

chiqar qillqt�as¨ıta.

1. ........................................................................................

2. ........................................................................................

3. ........................................................................................

Diosar iyawsatam u˜nacht�aya

˜nsa, jan ukax taqi kunas

Diosan lurataw sa˜nsa janiw axsara

˜nam

¨akiti, ni phinq�a-

chatas u˜njasi

˜nam

¨akiti. Kunt

¨ı jaqinakax jichhaki yatxatapki

ukarjamaxa, jaqix m¨a wali yati

˜nani Diosan luratapun

¨ıskiwa.

Sum amuya˜n sipanxa, monot jutat

¨atanwa sisna ukha-

xa, janis amuyt�asir¨ıksna ukham

¨aspawa, ukampis taqi kunas

maynin lurataw sa˜nax janiw ukham

¨akiti. Ukhamax amuyt�a-

si˜namawa, monot jutat

¨atanwa sasinxa, jan khitin luratas ina

ch�usatak utjksna ukarus iyawsksna ukham¨aspawa. Ukam-

pis jumax ch�ikhikanka˜nampi sumpach amuyt�

¨ata ukhaxa,

Diosar iyawsatam arxata˜nax janiw ch�am

¨axaniti.

JUTIR YATICH¨

AWI Jumjam wayn tawaqunakaw bautisasipxi.¿Jumax bautisasi

˜nataki wakichat

¨axaraktati?

¿Kunjamatsa Diosar iyawsataj arxatiristxa? 303

˘ ¿Kunatsa Dios tuqit parla˜namax

wakisipuni?

˘ Taqi kunas Diosan lurat¨atapxa, ¿kunjamsa

masinakamar qhana˜nchasma?

˘ Lurir Diosamar yusp¨aratamxa,

¿kunjamatsa u˜nacht’ayasma? (Hechos 17:

26, 27.)

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

¿KUNJAMTIX Bibliax yatichki ukarjamati sarnaqta?¿Diosan amigop

¨a

˜natakiti ch�amachasisktaxa? ¿Biblian

yatich¨awinakapatxa yaqhanakar yatiytati? Ukham

¨a-

chi ukhaxa, inas jan¨ır bau-

tisat¨akasax bautisasi

˜n mu-

nasksta. Ukampis chiqpa-chapuniti wakichat

¨axta uk

amuyt�asi˜namawa. Ukat

aka qalltan utjki uka amuy-t�anakar kunjamsa chimp-

37

¿Bautisasxiristti?

Chiqat janicha uk chimpt�ata:

Taqi cristianonakaw bautisasipxanapa.ıO Chiqawa

O Janiwa

Maynix juchar atipanatakiwbautisasinapa.

O Chiqawa

O Janiwa

Bautisasinax qhispiyasinan qalltapawa. O Chiqawa

O Janiwa

Jan bautisaskaxa, janiw Diosax cuentamaykitaniti.

O Chiqawa

O Janiwa

Masinakajax bautisasxapxiwa,ukhamasti nayax bautisasinajarakiwa

O Chiqawa

O Janiwa

304 Wayn tawaqunakataki

Maynix bautisasxi ukhaxa,qhispi

˜nataki ‘se

˜nalat

¨akas-

pas’ ukhamawa (Ezequiel9:4-6).

¿YATIY¨

ATATI??

t’awayta ukarjamaw wakichat¨axtati janicha ukxa amuyt�a-

sirakisma.

˘ Taqi cristianonakaw bautisasipxanapa.

Chiqawa. Ukham lurapx¨ata sasaw Jesusax arkirina-

kapar s¨ana (Mateo 28:19, 20). Chiqansa, jupa pachpaw

ukham bautisas¨ına. Ukhamasti, Cristor arka

˜n munasax

bautisasi˜namarakiwa, ukampis sumpach amuyt�asx

¨ata

ukat chiqapuni bautisasi˜n mun

¨ata ukhaw bautisasxasma.

˘ Maynix juchar atipanatakiw bautisasinapa.

Janiwa. Kunapachat¨ı maynix bautisasxi ukhaxa,

Jehov´a Diosar jak

¨awip katuyasitapwa u

˜nacht�ayi. Ukat

kunjamt¨ı Arupan yatichki ukarjam sarnaqa

˜n munasaw

maynix Jehov´a Diosar katuyasi. Ukhamasti, janiw maynix

jan wali amtanakapar atipa˜natakiki bautisaskiti.

˘ Bautisasinax qhispiyasinan qalltapawa.

Chiqawa. Kunjamt¨ı Bibliax siskixa, bautisasi

˜nax wali

askipuniw qhispiyasi˜nataki-

xa (1 Pedro 3:21). Ukampisa,maynix bautisaski ukhaxa, ja-niw taqi jan walinakat qhisp-kapunispati, janiw ukhamsa

˜n munkiti. Chiqansa, Jeho-

v´a Diosar munatas laykuwa

ukat wi˜nayataki jupar taqi

=“Jumanakax Diosarux jakkir ofrendjamayluqtasipxam, Diosar kusisiykiri luqtata.Ukawa Diosatakix ajayu tuqin chiqpach

Diosar servi˜naxa.”

(Romanos 12:1)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

¿Bautisasxiristti? 305

Yupaycha˜n tuqitxa, ta-

mankir kawk¨ır jilatasa

jan ukax kullakasa ya-napt’itaspa sasaw awktaykamar jiskt’asisma(Hechos 16:1-3).

AKHAM LURASMAXA �

chuyma luqta˜n munataslaykuw bautisasi

˜nasa (Marcos12:

29, 30).

˘ Jan bautisaskaxa, janiw Diosax cuenta maykitaniti.

Janiwa. Santiago 4:17jisk�a t�aqax akham siwa: “Khiti-tix [m

¨a arunxa, bautisatas jan bautisatas] aski lura

˜n yat-

ki ukatsti janirak lurkiti ukaxa, juch luraski” sasa. Ukha-masti sum amuyt�asi

˜namawa: ¿Kunt

¨ı Diosax jumat mayki

uk yattati? ¿Kunjamsa sarnaq¨ata uk amuyt�asirjam

¨axtati?

Ukham¨achi ukhaxa, inas wakischispa awk taykamampi

jan ukax amuyt�asir m¨a cristianompi parlt�a

˜na. Jupanakaw

bautisasi˜natak yanapt�apxiristamxa.

˘ Masinakajax bautisasxapxiwa, ukhamasti nayaxbautisasinajarakiwa

Janiwa. Jumaw bautisasi˜nxa amta

˜nama (Salmo

110:3). Ukampis Jehov´a Diosan Qhana

˜nchiripax kunjam-

sa sarnaqa˜napa ukat jumax ukham sarnaqirjam

¨atati uk

‘‘ Nayax bautisatatwa, uk amtanax askinakluran yanapt�itu, ukatxa jan walinakatsaamuyasiraktwa.

’’(Noemı)

(Chikatapax 310 janan jikxatasi)

Bautisasinatakix Bibliatwa aka tuqinakat juk’ampyatxatt’an munta:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

¿Bautisasi˜

nax kuns u˜

nacht’ayi? Umar chhaqantasax jiwkas-mas ukhamawa, m

¨a arunxa nayra jan wali amtanaksa jan

ukax lur¨awinaksa apanukkasma ukhamawa. Ukat umat kut-

sunxta ukhaxa, jaktkasmas ukhamarakiwa, m¨a arunxa Diosan

muna˜nap lura

˜natakis jakxasma ukhama.

¿Jehov´

a Diosar jak¨

awi katuyasi˜

nax kun sa˜

ns muni? Janiwmuna

˜namarjam sarnaqxtati ukat Jehov

´a Diosaruw jak

¨awims

katuyxaraktaxa, m¨a arunxa jupaw uywirim

¨axi, uk sa

˜n muni

(Mateo 16:24). Ukampis jan¨ır bautisaskasaw Jehov

´a Diosar

mayisi˜nama, ukanxa “juman muna

˜namwa taqi kunat sipansa

nayraqat phuq¨axa” sasaw sa

˜nama.

¿Jan¨ır bautisaskasax kun lura

˜nas wakisispa? Kunjamt

¨ı Bi-

bliax yatichki ukham sarnaqa˜namawa, ukat Diosan arunaka-

patsa yaqhanakar yatiya˜namarakiwa. Ukat Jehov

´a Diosampiw

sum apasi˜namaraki, ukatakix Bibliat yatiqa

˜naw wakisi ukat ja-

nirakiw Diosat mayisi˜n armasi

˜nam

¨akiti. Janiw mayninakan ja-

riyatakix Diosar luqta˜nam

¨akiti, jan ukasti jumaw amta

˜nama.

¿Bautisasi˜

natakix qhawqha maran¨ı

˜najasa? Qhawqha ma-

ran¨ıskamsa, nayraqatxa amuyt’asir

¨ı˜namawa, m

¨a

arunxa Jehov´a Diosar katuyasi

˜nax kun sa

˜ns

muni uk sum amuya˜namawa.

Bautisasi˜

n munirista, ukampis awktaykajax suyt’aya

˜n munapxitaspa

ukhaxa, ¿kamachiristsa? Bi-blian kamachinakaparjam

sum sarnaqa˜namatakix

tiempow munasini sapxa-ni ukhaxa, ist’a

˜namawa,

ukat Jehov´a Diosampi

juk’amp sum apasi˜na-

takiw ch’amacht’asis-kaki

˜nama (1 Samuel

2:26).

bautisasi˜

natakix akanakwa jiskt’asipxi

307

Chiqapunit bautisasi˜natakix wakichat

¨axta janicha uk

amuyt’asi˜nwa akxan u

˜nstki uka jiskt’anakaw yanapt’

¨a-

tamxa. Ukampis jiskt’anakxar utjki uka Bibliat apst’atqillqatanak nayraqat liyt’

¨ata.

¿Jehov´a Diosar atinistati? ¿Kunjamsa uk u

˜nacht’ayta?

(Salmo 71:5.)

ı..................................................................................................

..................................................................................................

¿Kunatix wal¨ıki, jan wal

¨ıki ukxa sumti amuyta?

¿Kunapachas ukham lurir¨ıta? (Hebreos 5:14.)

..................................................................................................

..................................................................................................

¿Diosat mayisipuntati?...........................................................

¿Kuna tuqinakatsa Diosar mayisi˜n yatta?

¿Parlatamax Jehov´a Diosar munasitamti u

˜nacht’ayi?

(Salmo 17:6.)

..................................................................................................

..................................................................................................

¿Kuna tuqinakatsa Diosar juk’amp sum mayisi˜n

munasma?

..................................................................................................

..................................................................................................

¿Sap¨urut Bibliat yatiqta, janicha?

(Josu´e 1:8.)

..................................................................................................

¿Sapaki Bibliat yatiqkasax kuna tuqitsa yatxatta?

..................................................................................................

..................................................................................................

¿bautisasi˜

nti amtaskta?

308 Wayn tawaqunakataki

¿Bibliat sapaki sum yatxata˜natakix kunanaks lurasma?

..................................................................................................

¿Sumti Diosan arunakapatxa jaqinakar yatiyta?(Sa

˜n

¨ani: ¿Bibliax kunt

¨ı yatichki ukanakxa, sumti yatichirjam

¨ata? ¿Yatiqa

˜n

munirinakar wasitat tumpt’tati? ¿Maynirukis Bibliat yaticha˜n munasmati?)

O Jısa O Janiwa

¿Awk taykamax jan mistupki ukhasa jumax jaqinakaryatiyir sartati? (Hechos 5:42.) O Jısa O Janiwa

¿Jaqinakar sumpach yatiya˜natakix kunanaksa lurasma?

(2 Timoteo 2:15.)

..................................................................................................

..................................................................................................

¿Tantach¨awinakar sarapuntati, jan ukax yaqhip

tantach¨awinakat qhiparxaktacha? (Hebreos 10:25.)

..................................................................................................

¿Uka tantach¨awinakan arst’tati?

..................................................................................................

Awk taykan tantach¨awinakar sarasmaw sataxa, ¿sapakis

uka tantach¨awinakar sartati? O Jısa O Janiwa

¿Jumatakix Diosan muna˜nap lura

˜nax muna

˜njamati?

(Salmo 40:8.) O Jısa O Janiwa

Inas awisax masinakan kun luram satas jan lurir¨ıkstati,

¿uk amtastati? (Romanos 12:2.)

..................................................................................................

¿Jehov´a Diosar munasiskaki

˜namatakix kunsa lurasma?

(Judas 20, 21.)

..................................................................................................

Amigonakamas jan ukax awk taykamas Jehov´a Diosar

jan luqta˜n munxapxaspati ukhaxa, ¿jumax Jehov

´a Diosar

luqtaskakismati? (Mateo 10:36, 37.) O Jısa O Janiwa

sum amuyx¨ata ukhakiw bautisasxas-

maxa (Eclesiast´es 5:4, 5).

Bautisasisax janiw nayrjamsarnaqx

¨atati

Bautisasisax janiw nayrjam jakx¨atati,

ukampis walja bendicionanakaw utjaraki-ni. Ukatxa kunt

¨ı lur

¨aw sas Dios nayraqa-

tan arsuwayktax ukanak phuqa˜namawa,

chiqansa ukanak phuqa˜nax ch�amak

¨ıs-

pawa.¿Niyat bautisasx

¨ata? Ukham

¨achi ukhaxa,

wali kusiska˜nawa. Jehov

´a Diosar taqi chuyma luqta

˜nasa,

jupataki sap¨urunjam jaka

˜nasa wali askipuniwa (Mateo 22:

36, 37).

(306 janat juti)

Bautisasi˜

nax jaqichasi˜

nampsasiwa, ukhamasti maynixsum amuyt’asi

˜napawa

JUTIR YATICH¨

AWI Kunjamatsa jak¨

awiman wali askinaklurasma.

310 Wayn tawaqunakataki

˘ ¿Kunatsa bautisasi˜nax jan anatasi

˜n

¨aki?

˘ ¿Kunatsa yaqhip wayn tawaqunakax janwakichat

¨apkasin bautisasipxi?

˘ ¿Kunatsa yaqhip wayn tawaqunakax Jehov´a

Diosar katuyasi˜natakisa bautisasi

˜natakisa

walja tiempo suyasax pantjasipxi?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

WALI jaysa auto thak-nam sara

˜nam

¨akaspa

ukham amuyt�a˜n

¨ani.

Nayraqatxa kawknam sara˜nas wakisispa ukxa m

¨a mapa

u˜nxatt�asax amuyt�asismaxa. Chiqansa, kunjamas jut

¨ırin ja-

kas¨ıta uk amta

˜nax niya ukhamarakiwa. Michael sat m

¨a

waynax m¨a Betel utan irnaqi, ukat akham siwa: “Jak

¨awin-

xa kunayman lura˜nanakaw utji” sasa. Ukampis jan pantja-

si˜natakixa, ¿kun lura

˜nas wakisispa? “Mayniw kun lura

˜nsa

sum amtxa˜napa” sasaw Michael waynax saraki.

Kawkir puri˜n

¨akaspas ukhamwa kun lura

˜nsa amta

˜na-

ma. Jan amuyt�asisa kawks sarakisma ukhaxa, janiw kawki-rus purkasmati. Ukhamasti kawkir puri

˜natakisa, m

¨a arun-

xa kun lura˜natakisa m

¨a mapa u

˜nxatt�asinsa amuyt�askasma

ukham lura˜namawa. Ukhamatwa Proverbios 4:26 qillqatan

siski ukarjam sarnaq¨ata, ukanxa akham siwa: “Sum amu-

yasim kawkharutix takt�tax uka chiqxa” sasa.Jut

¨ır maranakanxa, wali wakiskirinakat m

¨a amtar puri-

˜naw wakisini, Diosar yupaycha

˜n tuqitsa irnaqa

˜n tuqitsa

38

¿Jak¨

awijankuns lur

¨axa?

“Yatiqan utar sarkasax janiwjutıri urunakat llakisirıkti.Ukampis niya tukuyanampı-xayat ukhakiw kunjamas ja-kasıxa sasa llakthapista, ir-naqan tuqitsa ukat qullqituqitsa.” (Alex)

¿Jak¨awijan kuns lur

¨axa? 311

ukat jaqichasin jan ukaxfamilian

¨ı˜n tuqitsa m

¨a

amtar puri˜naw wakisini.

Ukatakix kunsa jak¨awin

munta ukwa wali sumamuyt�asi

˜nama. Ukampis

m¨a wakiskiriw jak

¨awin utji,

janipuniw uk arma˜nam

¨akiti.

“Diosamat amtasim”Chiqpachapuni

kusisita sum jakasi˜n

munsta ukhaxa, Salom´on sat nayra apnaqirin arunakap is-

t�a˜namawa, jupax akham s

¨anwa: “[Wayn tawaq

¨ukasin] ju-

mar irnuqir Diosamat amtasim” sasa (Eclesiast´es12:1). M

¨a

arunxa, jak¨awiman kun lura

˜n amtkasasa, kunatix Diosar

kusisiyki ukwa nayraqat thaqha-˜nama.

¿Kunatsa? Akham sasawApocalipsis 4:11 jisk�a t�aqaxqhana

˜nchi: “Tata, nanakan Dio-

saxa, jumax ask¨ıtawa jach�a

˜n-

ch¨awi, gloria, ukhamarak muna-

˜nan

¨ı˜na katuqa

˜natakixa. Jumaw

taqi kuns ina ch�usat lurtaxa,muna

˜namatarakwa taqi kunas

jakaskaraki, juman uskutarakiwa” sasa. J¨ısa, alaxpachansa

aka Uraqinsa taqiniw Diosar man¨utanxa. “Jaka

˜nsa, sama

˜n-

sa, taqi kunanaksa” Jupaw churtamxa, ukhamaxa, ¿janit

Ch’am jan ina ch’usarapt’asi

˜natakix

a amtan¨ı

˜namawa

312 Wayn tawaqunakataki

Kunjamatix radiostelevisionas luzampiaqtixa, ukhamarakiwcristianonakax Diosarluqta

˜natakix qullan

ajayutak¨ıtanxa

(Hechos 1:8).

¿YATIY¨

ATATI??

jumax yusp¨arkta? (Hechos17:25.) Ukhamasti, Jupatak kun

lura˜nsa munpach

¨atawa.

Ukhamwa Jehov´a Diosan Qhana

˜nchiripa walja wayn

tawaqunakax lurasipki. Wal Jehov´a Diosar yusp

¨arapxi ukat

sap¨urjamaw jupataki irnaqapxi. Jumax kuns lurarakisma

uk amuyt�a˜n

¨ani.

Precursor regularjamaw irnaqt�asma. Ukhamatwawalja tiempo jaqinakar yatiyir sarasma. Ukhamatarakwajuk�at juk�ata Bibliat yaqhanakar sum yaticha

˜nsa yatiqara-

kisma.Kawkintı yanapax munaski ukharuw sarasma. Kaw-

kint¨ı Diosan Apnaq

¨awipat yatiyirinakax wal munaski ukha-

ruw sarasma. Jan ukax yaqha aruni jilat kullakanakax tan-tachasipki ukarus yaqha aru yatiqasax sararakismawa,ukat yaqha markar kunaw sarasma.�

Misionerjam sarana. Jumaxa wali wakicht�at precur-sorjam irnaqt�asksta, ch�amas utjaskarakchi ukat k�u-mar

¨asksta ukhaxa, yaqha mar-

kan Diosan arunakapat yatiyirsara

˜namatakiw m

¨a wakich

¨a-

wi katuqasma, ukhamatwawali kusisit sum jakasi

˜n jikxa-

tasma.Betel utan irnaqana. Jeho-

v´a Diosan Qhana

˜nchirinaka-

pan sucursalapan yanapt�iriw

� 164 janan utjki uk u˜nxatt�

¨ata.

‘‘ Awk taykajax wal muspharayitu.Yatiqaskan-wa wali sum sarnaqapxi, qullqit pist�ataswalja maranakaw taqi chuyma Diosar luqta-sipki, ukampis sapurjam Diosatak irnaqana-jatakiw wal ch�amachapxirıtu.

’’(Jarrod)

¿Jak¨awijan kuns lur

¨axa? 313

Khitis Diosarsap

¨urjam walja tiempo

luqtaski ukampiw parl-t’asma. Kunatsa ukhamlura

˜n amtpacha ukat

kuna bendicionanaksakatuqpacha ukanak jisk-t’a

˜namawa.

AKHAM LURASMAXA �

314 Wayn tawaqunakataki

Kawk¨ırsa jumax lura

˜n munasma ukwa chimpt’

¨ata. Ukat

ch’usawjaruw jumax kunjamt¨ı jikxataskta ukxa qillqt’asis-

ma, jan ukax yaqha amtanaksa qillqt’asirakismawa.

Yatiyir sara˜

natakiıO Juk’ampwa sapa phaxsin irnaqa

˜n munta ........ horanakaw

yatiyir sar¨axa

O Sapa phaxsiw .......... qillqatanak jaqinakar chur¨axa

O Iyaws¨awijxa Bibliampiw qhana

˜nch

¨axa

O Sapa phaxsiw ........ yatiqa˜n munirinakan ukarux kutt’

¨axa

O Bibliat mayniruw yatich¨axa

Yaqhanaka: ..............................................................................

..............................................................................................

Bibliat yatiqa˜

nataki

O Sap¨uruw ....... jananak Bibliat liy

¨ıxa

O Taqi tantach¨awinakatakiw wakichas

¨ıxa

O Aka tuqinakatwa Bibliat juk’amp yatxatt’a˜n muntxa:

..............................................................................................

..............................................................................................

Tama taypin nayrar sarta˜

nataki

O M¨a kutis sapa tantach

¨awin arst’apun

¨ıwa

O M¨a jil

¨ır jilatampi jan ukax kullakampiw parlt’asi

˜n munta

juk’amp jupar u˜nt’a

˜nataki

O Chuymankipstat jan ukax usuntat jilat kullakaruw tump-t’ir sara

˜n muntxa

Yaqhanaka: ..............................................................................

¿Kuna urusa akanak qillqt’astxa? ........................................

Kunjamakis aka amtanakampix phuqaskta uk yati˜

natakixsapa suxta phaxsiw ak u

˜nxatt’

¨ata. Ukat wakisini ukhax ya-

qhanakwa qillqt’asisma jan ukax pachparuw mayjt’ayasma.

¿jichhax kuns lur¨

axa?

sarasma, yaqhipa markanakanxa, Bibliat apst�at qillqata-nakwa lurapxi ukat yaqha markanakar apayapxi.

Yaqha markan irnaqt�ir khitataw sararakisma. Kaw-kintix Tantachasi

˜n Utanaka, Jach�a Tantachasi

˜n Utanaka

ukat sucursalanak lurasiski uka markanakaruw yanapt�irsarasma.

Escuela de Entrenamiento Ministerial ukar sarana.Sapak

¨ısksta ukat irpir chuymanjam jan ukax jupanakan ya-

napiripjam irnaqt�asksta ukat Diosan Aruparjam sum sar-naqasksta ukhaxa, kunjamas m

¨a tamax apnaqasi

˜napa uka

tuqitwa m¨a wakich

¨awi katuqasma, ukat sum arst�a

˜n tuqit-

sa ukhamaraki. Ukat tukuyx¨ata ukhaxa, yaqha markan ya-

napt�a˜namatak kunaw irpapxiristamxa.

Jumax kuns lur¨

ataDiosatak sap

¨urjam irnaqt�a

˜nax wali askiwa, walja bendi-

cionanakwa katuqasma. Ukampis nayraqatxa sum amuy-t�asi

˜namawa. Akhamwa jiskt�asisma: “¿Kunat

¨ı jaka

˜nataki

munaski ukanaka kunjamat jikxata˜nsa yatti?” sasa.

Kelly sat m¨a tawaqux precursor

¨a

˜n

mun¨ana ukat uka amtaniw m

¨a irnaq

¨a-

wi thaqh¨ana. Ukat “kunanakatix mu-

naski ukanak alt�asi˜natakikiw m

¨a irna-

q¨awi jikxatta, ukhamat sap

¨urjam Dio-

sataki irnaqa˜najataki” sasaw s

¨ana.

=“Yant’apxarakita, nayaw jumanakaru

alaxpach ventananak jist’aranisina waljabendicionanak apayanipx

¨ama jilarkiriraki.”

(Malaqu´ıas 3:10)

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Juk’amp yatxatt’a˜

natakixa Los j´ovenes

preguntan... ¿Qu´e har

´e con mi vida?,

siski uka video u˜

njasma, DVD ukadiscox kimsa tunkatsa jila

arunakatwa utji

Ukatwa yatiqa˜n utar sarkasax may lura

˜n yatiqatayna,

ukhamatwa uka amtapa phuqa˜natakix yanapt�asitayna.

Ukat akham sasaw wali k�uchiki saraki: “Taqi kunat sipan-sa, nayax sap

¨urjam Diosatak irnaqa

˜n wal qallta

˜n munir

¨ıta.

Uk lurasax janipuniw amtasktti” sasa.

Yaqhanakampi yanapt�ayasi˜

namarakiwaJan u

˜nt�at yaqha chiqanakan saraskasma ukhaxa, kaw-

kir puri˜natakis jiskt�asismawa. Ukat jak

¨awin kun lura

˜n amt-

kasas ukham jiskt�asi˜naw wakisirakispa. M

¨a arunxa, ya-

qhanakaruw jiskt�asisma. Ukat kunapachat¨ı maynix suma

iwxanakar ist�i ukhaxa, ‘sumakiw amtanakapax phuqasi’(Proverbios20:18, NM).

Nayraqatxa awk taykamaruw jiskt�asisma. UkampisDiosan kamachinakaparjam sarnaqir ukat amuyt�asir jilat

Juk’ampiw yatiyir saran muntxa, ukatwa ak¨ır jilatar jan ukax

kullakar jiskt’as¨ı...

..........................................................................................................................

Awkijarus jan ukax taykajarusa, ¿kuns aka tuqitjiskt’an muntxa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

¡akanak lur¨

a!

ı

kullakanakaw sum amuyt�ayarakiristamxa. Betel utan ir-naqt�ir Roberto sat m

¨a waynax akham siwa: “Tamasankir

jan ukax jak�a tamanakankir jil¨ır jilat kullakanakax kunja-

mas sarnaqapxi uk amuya˜nasawa” sasa.

Ukampis taqinit sipansa Jehov´a Diosaw suma amtana-

kar puri˜namsa ukat wali kusisit jakasi

˜namsa muni. Ukha-

masti juparuw mayisi˜nama, jupaw ‘kun

¨akitix muna

˜napaxa

uk amuya˜naru’ yanapt�

¨atamxa, jut

¨ırin sum jakasi

˜namataki

(Efesios 5:17). Kunjamt¨ı Proverbios 3:5, 6 jisk�a t�aqax siski

ukhampun lura˜namaxa, ukanxa akham siwa: “Tatitur taqi

chuymamampi katuyasim; juman ch�ikhi kanka˜namarukix

jan alkatasimti. Taqi lur¨awinakamanxa Tatitutxa amtasipu-

nim, ukatsti jupax chiqa thakinjamwa irpask¨atam” sasa.

¿Jak¨awijan kuns lur

¨axa? 317

˘ ¿Jumax kun lura˜natakis khus

¨ata?

˘ ¿Kunjamatsa ukampix Jehov´a Diosar

yupaychasma?

˘ Aka yatich¨awinxa Diosar sap

¨urjam luqta

˜n tuqitxa

walja amtanakatwa parlasiwayi, ukampis ¿jumaxkawk

¨ırsa munasma?

JUMASTI, ¿KAMSASMASA?

¿Kuna jan walinakas yupaychan tuqit amtanakajar janphuqaykitaspa?

Uka jan walinakar atipanatakixa, ¿kun luranas wakisispa?

amuyt ’awinakama9DIOSAR JAK’ACHASI˜

N TUQITA

ı

318

P’IQI˜

NCHA JANA

¿Suma chach¨

aspati? 39

¿Suma warm¨ıspati? 40

¿Kunsa jan yatiyapktamxa? 49

¿Jan walir wiytatax kamachasmasa? 132,133

Phaxsitaki 163

¿Anq¨

ax markar sarxa˜

naj¨

aspati? 164

Awk taykamamp parla˜

namawa 189

Juma pachp apnaqasi˜

namawa 221

¿Bautisasi˜

nti amtaskta? 308, 309

¿Jichhax kuns lur¨

axa? 314

wakichasi˜

natakyanapt’anaka

Juk’amp yatxatanatakix aka chiqanwa jikxatata:www.jw.org/ay

¿Juk�amp yatjjatan munasmati?Jehova Diosan Qhananchirinakaparuw www.jw.org/ay

sat cheqar qellqasma.