kuantum teorÝsÝ felsefe ve tanri · kuantum teorisiyle evrenin 'objektif indeterminist'...

KUANTUM TEORÝSÝFELSEFE

veTANRI

CANER TASLAMAN

Ýstanbul Yayýnevi2008

KUANTUM TEORÝSÝ, FELSEFE ve TANRI

Sayfa Düzeni:Ayþe Ergül

Baský ve CiltSeçil Ofset

100. Yýl Mah. Mas-sit Matbaacýlar Sitesi4. Cad. No:77 Baðcýlar - ÝSTANBUL

Ýstanbul Yayýnevi 2008

ISBN: 978-975-8727-07-0

Ýkinci Baský

GENEL DAÐITIMSÝDRE YAYINCILIK VE DAÐITIM

Prof. Kazým Ýsmail Gürkan Cad. No:9 Caðaloðlu-ÝST.Tel: (0.212) 519 62 72 - Fax: (0.212) 513 73 86

www.sidre.nete-mail:[email protected]

Elim bir trafik kazasýnda kaybettiðimiz

Deðerli kardeþim KEREM AYDINLAR’a

Önsöz ..................................................................................................................................................................... 9

Giriþ ...................................................................................................................................................................... 11

1. BÖLÜM: KUANTUM TEORÝSÝ ORTAYA KONULMADAN ÖNCE

- Bölüm Tanýtýmý .................................................................................................................................... 25- Mikro Seviyeye Dair Ýlk Görüþmeler: Atomculuk ..................................... 25- Aristoteles Fiziði ve Kopernik, Kepler, Galileo ............................................ 29- Newton Fiziðinin Hakimiyeti .............................................................................................. 34- Ýlk Bilimsel Atom Modelleri ................................................................................................ 38

2. BÖLÜM: KUANTUM TEORÝSÝNÝN

TANITIMI VE FELSEFÝ ANALÝZÝ

- Bölüm Tanýtýmý .................................................................................................................................... 41- Kuantum Teorisinin Ortaya Konuþu ve Çift Yarýk Deneyi .............. 42- Bohr'un Atom Modeli ve Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ........................................... 47- Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden Hareketle Felsefi ve Teolojik ................. 51- Kuantum Teorisinin Farklý Yorumlarý ..................................................................... 57

1- Bilimsel Realizm .................................................................................................................. 572- Araçsalcýlýk (Aletçilik) ................................................................................................ 593- Kritikçi Realizm ..................................................................................................................... 61

- Kritikçi Realizm ve Bilim-Din Ýliþkisi ....................................................................... 63

ÝÇÝNDEKÝLER

- Heisenberg'in Belirsizlik Ýlkesi ve Farklý Yorumlanýþ Þekilleri ... 671- Cehaletimizden Kaynaklanan Belirsizlik .................................................. 692- Deneysel ve Kavramsal Sýnýrlýlýklarýmýzdan Dolayý .................... 703- Objektif Ýndeterminizm Olarak Belirsizlik ............................................ 73

- Objektif Ýndeterminizm ve Metafizik Tercihler ............................................. 76- Bütünsellik ve EPR ........................................................................................................................ 80- Bell Teoremi, Yerel Olmama ve Aspect Deneyleri ................................... 84

3. BÖLÜM: TANRISAL ETKÝNLÝK VE KUANTUM TEORÝSÝ

- Bölüm Tanýtýmý ...................................................................................................................................... 91- Tanrýsal Etkinliðin Sýnýflandýrýlmasý .............................................................................. 92

1- Tanrý'nýn Yoktan Yaratmasý Olarak ................................................................... 94 2- Tanrý'nýn Muhafaza Etmesi Olarak ................................................................... 953- Tanrý'nýn Oluþumlarý Gerçekleþtirmesi Olarak................................... 964- Tanrý'nýn Mucizeleri Gerçekleþtirmesi Olarak .................................... 97

- Kuantum Belirsizliklerinin Tanrýsal Etkinlikle Belirlenmesi.............. 98- Kuantum Boþluklarý ve Tanrýsal Etkinlik ........................................................... 102- Nancey Murphy ve Buridan'ýn Eþeði ......................................................................... 105- Kaos Teorisi, John Polkýnghorne ve Tanrýsal Etkinlik ........................ 111

4. BÖLÜM: MUCÝZELER, DOÐA YASALARI VE KUANTUM TEORÝSÝ

- Bölüm Tanýtým .................................................................................................................................... 121- Mucizeler Sorunu ve David Hume .............................................................................. 122- Mucizeler Sorununa Doðru Yaklaþým Belirlemek ..................................... 130- Mekanik Evren ve Mucizeler ............................................................................................ 134- Doða Yasalarýna Farklý Felsefi Yaklaþýmlar ..................................................... 138

1- Düzenci Yaklaþým .............................................................................................................. 139

2- Araçsalcý Yaklaþým ............................................................................................................ 1413- Zorunlulukçu Yaklaþým ............................................................................................... 1434- Olasýlýkçý Yaklaþým ............................................................................................................ 145

- Baþtan Müdahale ve Mucizeler ....................................................................................... 150- Kuantum Belirsizliklerinin Belirlenmesiyle Mucize .............................. 155 - Teolojik Agnostisizm ve Metodolojiden Ontoloji Üretme ............. 161

5. BÖLÜM: KÖTÜLÜK SORUNU, ÖZGÜR ÝRADE SORUNU VE

KUANTUM TEORÝSÝ

- Bölüm Tanýtýmý .................................................................................................................................. 169- Kötülük Sorununun Özgür Ýrade Sorunuyla Ýlgisi ..................................... 170- Kötülük Sorunu ve Ontoloji ................................................................................................ 175- Determinizm ve Özgür Ýrade ............................................................................................. 182

1- Katý Determinizm .............................................................................................................. 1822- Ilýmlý Determinizm ........................................................................................................... 1853- Libertaryan Yaklaþým ..................................................................................................... 188

- Dualizm ve Zuhur Etme ile Özgür Ýradenin ................................................... 191 - Kuantum Teorisine Farklý Yaklaþýmlar ve Özgür Ýrade ........................ 196- Tanrý'nýn Bilgisi ve Özgür Ýrade ....................................................................................... 202- Özgür Ýrade Sorununu Çözemememizin Bazý Sebepleri ................... 210- Gözlemcinin Rolü, Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ve Özgür Ýrade ............. 215

Sonuç ............................................................................................................................................................... 223

Kaynaklar .................................................................................................................................................. 239

Bütün evren atomlardan, atomlar ise kendilerini oluþturandaha ufak parçacýklardan meydana gelmiþtir. Modern bilimdeatom seviyesindeki dünyayý açýklayan kuantum teorisidir. Buteori bilgisayar, lazer, nükleer santral gibi günümüz dünyasýnýnvazgeçilmez birçok icadýnda oynadýðý rolle baþarýsýnýispatlamýþtýr. Kuantum teorisi, modern bilim açýsýndan vazgeçil-mez, teknoloji üretiminde bu kadar baþarýlý olmasýna karþýndoða bilimlerinin geri kalan bütün teorilerine -çok önemli husus-larda- aykýrý unsurlar barýndýrmaktadýr. 'Ýndeterminizm' ve'uzaktan etkileme' gibi ontoloji açýsýndan önemli iddialarýn dilegetirildiði doða bilimlerinde baþka bir teoriye rastlamak müm-kün deðildir. Kuantum teorisi doða bilimlerinin metodolojisindehakim paradigma olan 'indirgemeciliðin' ve 'gözlemciningözleme etkisizliðinin' mümkün olmadýðýný da göstermiþtir.

Evren görüþümüzde, ontolojide ve epistemolojide bu kadarsarsýcý iddialarýn dile getirilmesine sebep olan kuantum teorisi,genelde felsefe için olduðu gibi bu kitabýn odak konusu olan dinfelsefesinin sorunlarý açýsýndan da önemli olmak durumundadýr.17. yüzyýldan 20. yüzyýla dek Tanrýsal etkinlik, mucizeler, kötülükve özgür irade gibi sorunlar hakkýnda hep evrenin 'determinist'bir yapýda olduðu apriori doðru kabul edilerek -günümüzde debu yaklaþýmý benimseyenler çoktur- görüþler oluþturulmuþtur.Kuantum teorisiyle evrenin 'objektif indeterminist' yapýdaolduðu savunulmaya baþlandýðý için determinizm çerçevesindedeðerlendirilmiþ bu sorunlarýn baþtan ele alýnmasý gerekmek-tedir. Bu kitapta, kuantum teorisinin, asýrlardýr süren bu sorun-larla ilgili tartýþmaya nasýl girdiði gösterilirken, kuantum teori-sinin bu sorunlar açýsýndan öneminin abartýldýðý yaklaþýmlar daeleþtirilecek, ayrýca kuantum teorisinin farklý yorumlarýnýn farklýfelsefi ve teolojik sonuçlarý olduðu da gösterilmeye çalýþýlacaktýr.

Kitabýn 1. bölümünde, kuantum teorisi ortaya konulmadan

ÖNSÖZ

önce felsefe ve bilim tarihindeki, konumuz için önemli gördü-ðümüz görüþ ve geliþmeleri aktardýk. 2. bölümde, kuantum teo-risinin hem bilimsel hem de bilim felsefesi açýsýndan deðer-lendirmesi yapýldý, ayrýca yeri geldikçe din felsefesi ile ilgilisorunlar da ele alýndý. Ýlk iki bölüm, daha sonraki üç bölümdeüzerinde yoðunlaþýlan din felsefesinin sorunlarýna zihinlerihazýrlamaktadýr. 3. bölümde Tanrýsal etkinlik, 4. bölümde muci-zeler, 5. bölümde kötülük ve özgür irade sorunlarý üzerindeodaklanýldý ve kuantum teorisinin bu sorunlar açýsýndan önemi'abartýlmadan ve küçümsenmeden' belirlenmeye çalýþýldý. Ayrýca,yeri geldikçe, bu sorunlar hakkýnda kuantum teorisiyle ilgilihususlar dýþýndaki görüþlerimiz de açýklandý.

Bu kitabýn hazýrlanmasýnda, yaptýðýmýz tartýþmalarla, yazdýk-larýmý okumalarýyla ve önerdikleri kaynaklarla birçok kiþininkatkýlarý oldu. Bu þahýslarýn her birine ve de özellikle deðerlidostlarým Emre Dorman, Rahim Acar, Mecit Demir ve AliEngin Uygur'a minnettarým. Kapaðýn tasarýmýný yapan R2D2reklam ajansýnýn sahibi Görkem Öztürk'e de teþekkürlerimisunuyorum. Ayrýca, bu kitabýn konusuyla ilgili önemli çalýþma-larý olan birçok deðerli düþünürle tanýþmama vesile olan, fikiralýþveriþi için gerekli ortamý oluþturan ve kaynaklara eriþmemdeyardýmcý olan Cambridge Üniversitesi'ndeki Faraday Institute'ada teþekkürü bir borç bilirim. Bu kitabý okuyan siz deðerliokurlarýma da ilginizden dolayý teþekkür ediyor; eleþtirilerinizi,yorumlarýnýzý ve önerilerinizi, kitabýn arka kapaðýnda yazýlý olaninternet adresine göndermenizi rica ediyorum.

KUANTUM TEORÝSÝ, FELSEFE ve TANRI10

Bilimle dinin1 birbirleriyle uzlaþtýrýlamaz þekilde çeliþkiliolduðu görüþünü savunan pek çok kiþi bulunmaktadýr. Her nekadar Tertullianus'a atfedildiði gibi "Saçma olduðu için inaný-yorum"2 diyerek din adýna böylesi bir yaklaþýmý savunanlarolduysa da, genelde bu yaklaþýmý ateistlerin benimsediðisöylenebilir. Pozitivizmin babasý Auguste Comte, teolojik vemetafizik inançlarý, evrimsel sürecini tamamlamamýþ toplum-larýn ve zihinlerin bir ürünü olarak görmüþtü ve tarihsel evrimsürecinde bilimin bunlarýn yerini alacaðýný iddia etmiþti.3

Comte'un 'tarihin evrimi' hakkýndaki öngörüsü doðru çýkma-dýysa da, günümüz ateistlerinin en ünlüsü Richard Dawkinsgibi birçok ateist, bilimin, dinlerin yerini almasý gerektiðinisavunmakta ve Comte'un hayalinin gerçekleþmesini arzuetmektedirler. 4

GÝRÝÞ

1 Bu kitapta 'din' ifadesiyle -aksi belirtilmedikçe- özellikle üç tektanrýlý dinolan Yahudilik, Hýristiyanlýk ve Ýslamiyet kastedilmektedir.2 Tertullianus'un aslýnda akla da önem verdiðine dair izahlar olsa da, akýlla(dolayýsýyla aklýn en sofistike ürünü bilimle) çeliþen bir din anlayýþýný dinadýna benimseyen anlayýþ, en çok ona atfedilen "Credo quia absurdum"(Saçma olduðu için inanýyorum) sözüyle özdeþleþtirilmiþtir. Bakýnýz:Robert Sider, "Tertullian: On the Shows", Journal of Theological Studies, no:29 (1978), s. 345. Diðer yandan, bu sözün aslýnda Tertullianus'a ait olmadýðýda söylenmiþtir. Fakat bu sözün, onun deðilse bile düþüncelerini ifade ettiðigenel kanaattir: Hüsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-FelsefeMünasebeti, Hü-Er Yayýnlarý, Konya (1999), s. 238. 3 Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslarý, çev: Erkan Ataçay, Sosyal Yayýnlar,Ýstanbul (2001), s. 32-33. Comte, 'üç hal kanunu' ile bilimsel aþamanýn,ilahiyatçý ve metafizik aþamalarýn yerini alacaðýný ve sonuncu aþama olanbilimsel (pozitif) aþamanýn sabit ve kesin durum olacaðýný söylemiþtir:Murtaza Korlaelçi, Pozitivizmin Türkiye'ye Giriþi, Hece Yayýnlarý, Ankara(2002), s. 84-88.4 Dawkins, tüm kitaplarýnda 'dine' karþý 'bilim' ile savaþmaktadýr. Örnekolarak bakýnýz: Richard Dawkins, The God Delusion, Black Swan, Berkshire(2007).

Bilimle dini çeliþkili gören yaklaþýmlarýn sonucunda, bilimadýna veya din adýna 'karþý kampý' eleþtiri bombardýmanýnatutan birçok yazýya veya konuþmaya tanýklýk etmiþsinizdir.Bunlara karþýn, bilimle dinin tamamen farklý alanlar olduðugörüþüyle, böylesi bir çatýþmanýn durdurulabileceðini ve buçatýþmanýn tamamen anlamsýz olduðunu düþünenler devardýr. Genelde bu görüþü savunanlar, bilimin, olgularýnnedensel iliþkileriyle alakalý olduðunu, dinin ise hayatýn anla-mýný ve amacýný öðrettiðini; bu yüzden, bu iki alanýn birbir-lerini tamamladýklarýný ve birbirlerinden baðýmsýz, ayrý alan-lar olduklarýný söylemektedirler.5 Diðer yandan, birçok düþü-nür ise Tanrý'nýn yarattýðý evreni inceleyen bilim ve Tanrý'nýngönderdiði din arasýnda çeliþki olamayacaðýný ve ayný kaynaðadayandýklarýndan dolayý bunlarýn arasýnda bir irtibatýn olma-masýnýn düþünülemeyeceðini dile getirmiþlerdir. Ýslam düþün-cesinin önemli simalarýndan, 12. yüzyýlda yaþamýþ olan ÝbnRüþd'e göre din ile bilim arkadaþ ve süt kardeþtir.6 Günü-müzün Hýristiyan bilim adamý ve teoloðu John Polkinghorneise bilim-din arasý iliþkiyi, benzer þekilde kuzen iliþkisi olaraktasvir etmektedir.7

Din felsefesi açýsýndan bilimle dinin iliþkisinin nasýlkurulmasý gerektiði önemli bir sorundur. Bu iliþkinin nasýlolabileceðini göstermek için son 10-20 yýllýk sürede birçoksýnýflamalar teklif edildi. John Haught 4'lü, Ted Peters 8'li,


5 lan Barbour, When Science Meets Religion, Harper Collins, New York(2000), s. 11-12.6 Aslýnda Ýbn Rüþd din ve felsefe demiþtir, ama onun felsefe ile kastý 'bilim'denen faaliyetleri de kapsamaktadýr. Bakýnýz: Ýbn Rüþd, Faslü'l Makal, çev:Bekir Karlýða, Ýþaret, Ýstanbul (1992); Hüseyin Sarýoðlu, Ýbn Rüþd Felsefesi,Klasik, Ýstanbul (2003), s. 203-220.7 John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology, SPCK, Londra (2007),s. 15.

Willem Drees 9'lu, lan Barbour ise 4'lü bir sýnýflamayýönerdiler.8 Bu sýnýflamalar; bilimin biyoloji, fizik gibi farklýalanlarý, felsefenin fizik felsefesi, bilim felsefesi, din felsefesigibi farklý dallarý ve tüm çeþitliliði ve kompleksliðiyle teolojiarasýnda, disiplinler arasý bir çalýþmayý gerekli kýlan bilim-diniliþkisi konusunu ele almayý kolaylaþtýrýcý nitelikte olduðu içindeðerlidir. Diðer yandan bu sýnýflamalar, bilim ve din gibi çokkompleks olgularý çok genelleyici nitelikte olduklarýndanönemli yanýlgýlara da sebep olabilmektedir. Bilim-din konu-suna giriþ mahiyetinde çalýþmalar için bu sýnýflamalar yararlýolacaktýr ama daha derinlemesine çalýþmalarda bu sýnýfla-malarýn yanýltýcýlýðýnýn faydalarýndan fazla olabileceðini düþü-nüyoruz.

Bilimle dinin arasýnda bir çatýþma olup olmadýðýyla ilgilibir soruya verilmesi gerekli ilk cevap "Hangi din ve hangibilimden bahsediyorsunuz" þeklinde bir soruyla olmalýdýr.'Bilim' veya 'din' gibi genelleyici ifadelerin birçok zaman yanýl-týcý olabildiðine dikkat etmek gerekir. Örneðin bu kitabýnkonusu olan kuantum teorisi, modern bilimin en temelteorilerinden biri olmasýna ve birçok teknoloji ürünününicadý ve geliþtirilmesi bu teori sayesinde gerçekleþmesine, buteorinin baþarýsý bilimsel alanda tartýþmasýz bir þekilde kabuledilmesine raðmen; ilerleyen sayfalarda göreceðimiz gibi, buteorinin geliþtirilmesine katkýda bulunan bilim insanlarýndanbaþlayarak birçok kiþi, bu teorinin nasýl anlaþýlmasý gerektiðihususunda ortak bir kanaate ulaþamamýþlardýr. Her bir dininiçinde mezheplerin ve farklý düþünürlerin, birçok teolojik

GÝRÝÞ 13

8 lan Barbour, a.g.e., s. 4. Bu sýnýflamalarýn en ünlüsü olan lan Barbour'unönerdiði 4'lü sýnýflamaya göre bilim-din iliþkisi: 1- Çatýþma (Conflict), 2-Baðýmsýzlýk (Independence), 3- Diyalog (Dialogue), 4- Entegrasyon(Integration) baþlýklarý altýnda incelenebilir.

meseleyi birbirlerinden farklý deðerlendirdikleri de göz önün-de bulundurulmalýdýr. Örneðin tektanrýcý dinlerin teolojileriiçerisinde özgür irade sorununa farklý yaklaþýmlar olmuþtur.Bu farklý yaklaþýmlardan, insanýn özgür iradesi olmadýðýnýveya determinizmle özgür irade arasýnda bir çeliþkibulunmadýðýný (baðdaþýrcýlýðý/ýlýmlý determinizmi) savunan-lar, bu kitabýn konusu olan kuantum teorisinin, indeterministyorumuna; libertaryan bir özgür irade yaklaþýmýný benimse-yen bir teolojik görüþe sahip olanlardan, muhtemelen daha azilgi duyacaklardýr. Bu ise dinlerin, indeterminist yorumaolumsuz yaklaþtýðý þeklinde kesin bir hükme varmamýza sebepolmamalýdýr; çünkü tektanrýcý dinlerin teolojilerinde bukonuyla ilgili farklý görüþler ifade edilmiþtir. Kýsaca deðindiði-miz bu sebeplerden dolayý 'din' ve 'bilim' diye genellemeleryapýlýrken çok dikkatli olunmasý gerektiðini düþünüyoruz.

Her bir bilimsel teoriyi diðerlerinden baðýmsýz olarak elealarak -bütün bilimsel görüþler adýna genellemelerden müm-kün olduðunca kaçýnarak- ve bu teorileri bilim ve bilim felse-fesi açýsýndan irdeleyerek iþe baþlamanýn faydalý bir yöntemolduðunu düþünüyoruz. Ardýndan, bu teorilerle dinler ara-sýndaki iliþkiyi belirlerken, dinlerin arasýnda ve kendi içle-rinde olan farklýlýklarý da göz önünde bulundurmamýz gerek-mektedir. Böylesi bir yöntemin, bilim-din iliþkisi çalýþýlan tümkonulara uygulanmasý mümkündür. Fakat kuantum teorisisöz konusu olunca, bu yaklaþým daha da önem kazanmak-tadýr. Çünkü kuantum teorisinin formüllerini kabul edipdeðerli bulan birçok ünlü bilim insaný, bu teoriyi birbirle-rinden çok farklý þekillerde yorumlamaktadýrlar. Ayný bilim-sel teorinin felsefi veya teolojik açýdan farklý yorumlanmasýsýkça rastlanan bir olgudur, fakat rahatlýkla denebilir ki hiçbirbilimsel teorinin bilimsel yönü, kendisini kabul edenlerce,


kuantum teorisinde olduðu kadar farklý yorumlanmamýþtýr.Bu farklý yorumlarýn olduðu hususlar ise evrene determi-nizmin hakim olup olmadýðý gibi, tam da felsefi açýdan çokkritik noktalardadýr. Einstein gibi kuantum teorisinin deter-minizme uygun bir þekilde yorumlanmasýný isteyenlere karþý,Heisenberg gibi kuantum teorisinin evrende 'ontolojikindeterminizm'in varlýðýný gösterdiðini söyleyenler de vardýr.Bu teorinin, felsefi yorumlarýný ve dinle iliþkisini deðerlen-direnlerin, bu teorinin yorumlarý arasýndaki ciddi farklýlýklarýmutlaka bilmesi gerekir. Felsefi veya teolojik açýdan deter-minist bir evren görüþünü benimsemekte bir sakýnca görme-yenler, kuantum teorisinin Einsteincý yorumuna daha yakýnolabilecekken; felsefi ve teolojik yaklaþýmlarýyla indeterministbir evrenin daha uyumlu olduðunu düþünenler, Heisenbergçibir yaklaþýma daha çok sempati duyabilirler. Bu da özelliklekuantum teorisi çalýþýlýrken 'hangi bilim' ve 'hangi din' sorula-rýný sormanýn önemini ve bunlara verilecek farklý cevaplaragöre kuantum teorisi ile dinler arasý iliþkinin farklý þekillerdedeðerlendirilebileceðini göstermektedir. Heisenbergçiyaklaþýmý benimseyen bir kiþi -fizik çevrelerinde bu yaklaþý-mýn daha çok benimsendiðini söyleyebiliriz- bilimin indeter-minizmi desteklediðini söyleyecektir ve bu kiþinin 'hangibilim' sorusuna cevabý 'evrende indeterminizmin varlýðýnýgösteren bilim' þeklinde olacaðýndan, kuantum teorisiyledinler arasýndaki iliþkiye yaklaþýmý Einsteincý yaklaþýmý be-nimseyen birinden önemli þekilde farklý olacaktýr. Hem bili-min içinde, hem de çeþitli dinlerin teolojileri içinde, her gö-rüþün üstünde fikir birliði olmadýðý ve birçok yorum farkýylakarþý karþýya olduðumuz unutulmamalýdýr. Bilimin de din gibihermenötik9 bir yönü bulunduðunu göstermek, bu çalýþmanýn

GÝRÝÞ 15

9 'Hermenötik' ifadesi, yorum sanatý ya da yorum tekniði anlamýndakullanýlmaktadýr. Mantýðýn yargýnýn bir aracý olmasý gibi, hermenötik deyorumun ve anlamanýn bir aracýdýr: Zeki Özcan, Teolojik Hermenötik, AlfaBasým Yayým Daðýtým, Ýstanbul (2000), s. 9-10.

hedefleri arasýndadýr.10

Belli bir sýnýflamaya baðlý kalmadan, bilim-din iliþkisindekiher konuyu kendine mahsus özellikleriyle ele almanýn faydalýolduðunu düþünüyoruz; bu kitap da böylesi bir yaklaþýmlayazýlmýþtýr. Fakat bu kitapta, belli bir sýnýflamayý tamamenbenimsemesek de, bahsedilen sýnýflamalardaki bilimle dininarasýna hiçbir irtibata izin vermeyen duvarlar ören yaklaþým-larýn, yanlýþ olduðunu göstermeye çalýþtýk. Ayrýca hem bilim-sel teorilere hem de farklý teolojilere karþý, aþýrý þüphecilikleeleþtirel olmayan safça bir realizm arasýnda itidalli bir yolutemsil eden 'kritikçi realist' yaklaþýmýn, bilim-din iliþkisi elealýnýrken, en saðlýklý yaklaþým olacaðýný göstermeye çalýþtýk.Aslýnda bilim ve din alanýndaki konularýn çoðunu birbirlerin-den baðýmsýz olarak ele almak mümkündür: Satürn'ünhareketlerini veya karýncalarýn haberleþmesini veya asitlerinözelliklerini inceleyen bilim insanlarý ile nasýl dua edileceðiniveya yalan söylememeyi veya baðýþlayýcý olmayý konu edinendin insanlarý, kendi alanlarýndaki konulara odaklanýrlarkenbilimle dini birbirleriyle hemen hemen hiç irtibatlandýrmadançalýþmalarýný sürdürebilirler. Diðer yandan bilimle din aynýevren hakkýnda yargýlarda bulunur. Dinlerde 'Tanrý'nýn yarat-masý' çok temel bir inanç olduðu için, evrenin ve canlýlarýnkökeniyle ilgili bilimsel teoriler ele alýnýrken, dinlerde'Tanrýsal etkinlik' ile ilgili inanç söz konusu olduðu için, doðayasalarýnýn iþleyiþiyle ilgili teoriler ele alýnýrken; bilimle dininhiçbir irtibatýnýn olmayacaðýný düþünmek ve aralarýndaaþýlmaz duvarlar olduðunu iddia etmek mümkün olamamak-


10 Bilimin de hermenötik bir yönü bulunduðu görüþü için bakýnýz: StephenHappel, "Metaphors and Time Asymmetry: Cosmologies in Physics andChristian Meanings", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J.Isham, Quantum Cosmology and The Laws of Nature içinde), The Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (1999), s. 108-109.

tadýr. Bazýlarý, Wittgenstein'ýn 'dil oyunlarý'11 ile ilgili görü-þünden esinlenerek, din dilinin ve bilim dilinin tamamenfarklý dünyalara ait olup irtibatlandýrýlamayacaðýný; dola-yýsýyla dinle bilim arasýnda bir iliþkiden bahsedilemeyeceðinisavunmuþlardýr. Oysa bu dünyayý bütünlüðü içinde algýlarýzve din diliyle bilim dili ayný dünya hakkýnda konuþtuklarýn-dan, aralarýnda hiçbir irtibata izin vermeyen hayali duvarlarolduðunu düþünmek yanlýþ olacaktýr. Modern psikoloji insanþuurunun bir bütün olduðunu göstermektedir ve din de bilimde insan þuurunun tecrübeleri içerisindedir; 'din ayrý bilimayrý' diyerek bilim ile din arasýndaki iliþkiyi yok saymakmümkün deðildir.12

Bu kitabýn en temel gayesi kuantum teorisinin felsefiaçýdan ve de özellikle din felsefesinin sorunsallarý açýsýndandeðerlendirilmesidir. Bu yüzden kuantum teorisinin bilimselyönünün de -konumuz için gerektiði kadar- bilinmesi ve bilimfelsefi açýsýndan konumuz için önemli olacak hususlardairdelenmesi gerekmektedir. Bunu kitabýn baþlarýnda gerçek-leþtirdikten sonra, din felsefesinin Tanrýsal etkinlik, mucize,özgür irade gibi sorunlarý açýsýndan bu teorinin ne ifadeettiðini belirlemeye geçeceðiz. Bu kitapta, ne bir fizikkitabýnda olduðu gibi kuantum teorisine dayanarak elektron-larýn yörüngeleri veya lazer ýþýnlarý hakkýnda matematiksel

GÝRÝÞ 17

11 Wittgenstein ikinci dönem felsefesinde, dilin ontolojik mahiyetini, birincidönemdeki Tractatus isimli eserindeki yaklaþýmýndan çok farklý bir þekilde elealýr ve dille oyun arasýnda analoji kurarak 'dil oyunu' (language game) tabiriyledili betimler. Bu yaklaþýma göre bir oyunun kurallarý sadece ait olduðu oyuniçinde anlamlý olduðu gibi, konuþulan dil de sadece ait olduðu sistem içerisindeanlamlýdýr. Bakýnýz: Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations, çev: G. E.M. Anscombe, Blackwell Publishing, New York (1997).12 Mehmet S. Aydýn, Din Felsefesi, Ýzmir Ýlahiyat Fakültesi Vakfý Yayýnlarý, Ýzmir(1999), s. 269-270.

hesaplarýn nasýl yapýlacaðýnýn gösterilmesine, ne de belli birmezhebin teolojik görüþünü doðrulamak için kuantumteorisinin kullanýlmasýna çalýþýlacaktýr. Fakat kuantum teo-risinin bilimsel kýsmý, amacýmýza hizmet edecek kadar ince-lendikten sonra; Tanrýsal etkinlik, mucize, özgür irade gibi dinfelsefesinin önemli sorunsallarýna, bu teorinin ne gibi açý-lýmlar getirebileceði veya bazý düþünürlerin iddia ettiði gibigerçekten de bu konulara yeni açýlýmlar getirip getirmediðitespit edilmeye çalýþýlacaktýr. Bunlar gerçekleþtirilirken 'doðalteoloji' yapmak bu kitabýn yaklaþýmý deðildir, yani kuantumteorisine dayanýlarak teolojik bazý hükümlerin 'ispatlandýðý'iddia edilmeyecektir.13 Fakat lan Barbour'ýn ifadesiyle'doðanýn teolojisi'nin (theology of nature)14 yapýlmasýnýn, yanibinlerce yýllýk teolojik tartýþmalarýn bilimdeki yeni geliþme-lerin ýþýðýnda ele alýnmasýnýn, bilimin gösterdiði doða tasav-vuruna uygun þekilde bazý teolojik yaklaþýmlarýn þekillen-mesinin ve ateizmin dine karþý 'bilim'i kullanarak yaptýðý bazýeleþtirilere cevap verilmesinin mümkün olduðu gösterilmeyeçalýþýlacaktýr.

Teoloji adýna, sadece, daha önceden savunulmuþ olanteolojik argümanlarý destekleyecek sonuçlar çýkarmak için-doðal teolojide olduðu gibi- bilime ilgi duyulmamalýdýr,bilimle uyumlu bir teoloji oluþturma, teoloji içinde tarihboyunca dile getirilen farklý fikirlerden bilime uygun olanlarý


13 Bunu söylerken 'doðal teoloji'ye karþýt bir tavrýmýzýn olduðusanýlmamalýdýr. Tam aksine, önceki çalýþmalarýmýzda modern bilimin,yeniden formüle edilmiþ bir doðal teolojiyi özellikle 'tasarým delili'konusunda destekleyeceðini savunduk. Bakýnýz: Caner Taslaman, EvrimTeorisi, Felsefe ve Tanrý, Ýstanbul Yayýnevi, Ýstanbul (2007), 4. bölüm; CanerTaslaman, Big Bang ve Tanrý, Ýstanbul Yayýnevi, Ýstanbul (2006), 10. bölüm.14 lan Barbour, Issues in Science and Religion, Harper and Row Publishers,New York (1971), s. 453-454.

tespit etme de teolojinin ilgi alanýnda olmalýdýr. Dinlertarihin akýþýna karþý daha dirençlidir, diðer yandan bilimselbilgi birikimseldir. Öyle ki günümüzün bir lise öðrencisi bileGalile'den daha iyi fiziði bildiðini iddia edebilir. Bilimlerdekisürekli deðiþiklikler, deðiþmez hakikatlere deðer veren dinle-rin, bilimlere soðuk bakmasýna sebep olabilir. Bunda birhaklýlýk payý vardýr, ama yine de ne teoloji ne de bilimlerinkendisiden ayrýldýklarý felsefe, evren hakkýnda bilgiler sunanbilimlerin verilerine sýrtlarýný dönebilirler. Bilimlerin verile-rine olabildiðince temkinli yaklaþmak gerekmektedir, nitekimbu kitapta kuantum teorisinin belli bir yorumu tamamenbenimsenmeden farklý yorumlarý gösterilmeye çalýþýldý. Fakathakikati arayan insanýn bilimin de felsefenin de teolojinin dekapýsýný çaldýðý unutulmamalýdýr; bu alanlarýn, yöntemleri vebirçok zaman objeleri olan konular farklý olsa da hakikateulaþma ideali noktasýnda amaçlar ortaktýr.15 Bu alanlarýnkesiþim noktalarýnda -temkinli ve mütevazý bir þekilde- tümbu alanlarla uyumlu hakikatin nasýl olabileceði keþfedilme-ye/gösterilmeye çalýþýlmalýdýr. Belli noktalarda kesiþenbilimin ve dinin, bu noktalarda çeliþmediði bir anlayýþoluþturmak, insan psikolojisinin gereðidir; teoloji de buihtiyacý görmezden gelemez.

Bu kitapta ele alacaðýmýz kuantum teorisinin, modernbilimin mikro dünya hakkýndaki en önemli teorisi olduðunubaþtan bilmeliyiz. 20. yüzyýlda ortaya konan bu teorinin mikrodünyadaki otoritesine karþý, makro düzeyde en önemli teoriizafiyet teorisidir ve bu teori de 20. yüzyýlýn ürünüdür. Ýzafiyet

GÝRÝÞ 19

15 Din ile felsefenin, birleþtikleri (benzeþtikleri) ve ayrýldýklarý yönleriirdeleyen bir çalýþma olarak bakýnýz: Hüsameddin Erdem, ProblematikOlarak Din-Felsefe Münasebeti, s. 178-215.

teorisi, zamanýn doðasýnýn, zannedildiði gibi mutlak olmadý-ðýný göstererek sarsýcý bir etki yaratmýþtýr. Fakat izafiyetteorisi dahil hiçbir bilimsel teori, kuantum teorisi kadar zihin-leri karýþtýrmamýþtýr. Bu teoriden önce saðduyuya aykýrý oldu-ðu söylenecek birçok görüþ, bu teoriyle beraber gözlemlerledestekli bir þekilde savunulmaya baþlanmýþtýr. Kuantumteorisinin oluþturulmasýnda rol oynayan en önemli isimlerdenbiri olan ünlü fizikçi Niels Bohr "Kuantum teorisi ile þokeolmayan birisi bu teoriyi anlamamýþtýr" demektedir.16 Bu kita-bý okumadan önce -eðer kuantum teorisi hakkýnda bilgi sahibideðilseniz- bilime aykýrý olduðunu ve hurafe olarak isimlen-dirileceðini düþündüðünüz birçok görüþün -bir parçacýðýnhem 'orada' hem 'burada' ayný anda olmasý gibi- atom-altýdünyaya dair fiziðin en önemli teorisine dayanýlarak,deneylerle desteklenerek savunulduðuna tanýklýk edeceksi-niz. Saðduyuya aykýrý gibi gözüken bir teoriyi anlamaktaönemli güçlükler olabilir; zihnimizi mümkün olduðunca'tabula rasa' bir duruma yaklaþtýrýp sonra kuantum teorisiüzerine okumalar yapmak faydalý bir yöntem olacaktýr.

Paul Davies, kuantum teorisiyle kafasý karmakarýþýkolanlara ve bu teoriden çýkarsanan sonuçlarýn kabuledilemeyecek kadar paradoksal olduðunu düþünenlere,üzülmemelerini, çünkü Einstein'ýn da kendileriyle ayný fikirdeolduðunu söyler.17 Kuantum teorisinin genel kabullere aykýrýbirçok veriyi ortaya koymasý, bu teorinin anlaþýlmasýnýzorlaþtýrsa da; bizce, bu özellik, bu teoriyi felsefi açýdan dahada ilginç kýlmaktadýr. Bu teoriyle Spinoza, Leibniz, Kant ve


16 Paul Davies, God and the New Physics, Simon and Schuster, New York(1984), s. 100.17 Paul Davies, a.g.e., s. 103.

Marks gibi birçok ünlü filozofun, felsefelerini oluþtururkenetkisi altýnda olduklarý mekanik-determinist evren anlayýþýsarsýntýya uðramýþtýr; sýrf bu özelliði bile felsefi açýdan buteorinin ele alýnmasýný cazip kýlmaya yeterlidir. Fakat fiziktebu kadar önemli yeri olan ve kendi dýþýndaki tüm fiziðe aykýrýbirçok iddiayý içinde barýndýran bu teoriye, hak ettiði ilgininülkemizdeki felsefeciler tarafýndan gösterilmediði kanaatin-deyiz. Aslýnda, bilim-din iliþkisi ile ilgili konularýn, ülkemiz-deki ‘akademik çevrelerde’ gerekli ilgiyi çekmediði söylene-bilir. Hem genelde felsefe, hem de özelde din felsefesi açýsýn-dan kuantum teorisini ele alan Türkçe yazýlmýþ eserlere pekrastlayamadýk. Oysa fiziðin bu kadar önemli bir teorisinin,evren anlayýþýnda oluþturduðu köklü deðiþikliklerin; Tanrýsaletkinlik, mucize, özgür irade gibi sorunlarla nasýl iliþkilen-dirilebileceðinin veya iliþkilendirildiðinin gösterilmesinin, dinfelsefesi açýsýndan oldukça önemli olduðunu düþünüyoruz.Bu kitabýn yazýlýþ amacý böylesi bir anlayýþa dayanmaktadýr.

Bilimle dinin tamamen farklý alanlar olduðuna dairkompartmantalizasyoncu yaklaþýmlarý 'savunanlarýn' bile,hem modern bilimlerin verilerini hem din alanýný irdelediktensonra bu anlayýþlarýný temellendirmeleri gerekmektedir.Kompartmantalizasyoncu bir yaklaþýmý 'benimseyenler', dinalanýndaysalar bilimle, bilim alanýndaysalar dinle hiçilgilenmeden çalýþmalarýný sürdürebilirler ama bu yaklaþýmý'savunanlar', ancak her iki alanýn bilgisine gerektiði kadarvakýf olduktan sonra yaklaþýmlarýný 'savunabiliyorlarsa',rasyonel-tutarlý bir 'savunma' söz konusu olabilir. Kompart-mantalizasyoncu anlayýþlara karþý çýkarken, bu kitapta,bilimle dinin arasýnda pozitif bir iliþki kurmaya yönelik herçabaya olumlu bakýldýðý düþünülmemelidir. Örneðin teolojikinançlarý adýna kuantum teorisiyle dinsel inançlarý arasýnda

GÝRÝÞ 21

tutarsýz analojiler kuranlarý, bu teorinin Yeni-Berkeleyciyaklaþýmlarý desteklediðini düþünenleri ve kuantum teorisinintartýþmaya açýk verilerini mutlakmýþ gibi sunarak teolojikanlayýþlarýný oluþturanlarý eleþtirdik. Kuantum teorisininyorumlanmasý hiçbir bilimsel teoride olmadýðý kadar tartýþ-malýdýr, yani bilimsel açýdan tartýþmalý bir teorinin verilerinedayanarak felsefe yaptýðýmýzý kabul etmek zorundayýz. Diðeryandan bu teori modern bilim açýsýndan o kadar temel, tekno-loji üretiminde o kadar baþarýlý ve sarsýcý fikirleri o kadarenteresan þekilde deneysel desteklere sahiptir ki bu teoriyebilim-din iliþkisiyle ilgilenen birinin sýrtýný dönmesi düþünü-lemez. Ýçinde olduðumuz durumu ister beðenelim isterbeðenmeyelim, ‘kaygan zeminde’ felsefe yapmak dýþýnda birçaremiz gözükmemektedir.

Ne yazýk ki Descartes'ýn yapmaya çalýþtýðý gibi, herçalýþmada bilgimizi sýfýr noktasýndan baþlatarak, bütünkabullerimizi neye dayandýrdýðýmýzý gösterdiðimiz bir kitapyazmamýz mümkün olamamaktadýr. Bu yüzden, bu çalýþma-nýn da ön kabulleri olduðu bilinmelidir; örneðin Tanrýsaletkinlik gibi birçok konuyu ele alýrken, teizmin kudreti yüksekTanrýsý'nýn varlýðýný ve aktifliðini bir ön kabul olarakbenimsedik. (Bu ön kabulün kökeni rasyonel deliller, fideizmveya varoluþsal kaygýlar olabilir; bunlarýn sorgulanmasý bukitabýn konusu deðildir.) Teoloji alanýndaki farklý fikirlerigöstermeye çalýþýrken ise bazý yaklaþýmlarý daha temel kabulederek her görüþe yer vermedik. Ayrýca bu kitapta, mikro-dünya hakkýndaki kuantum teorisinin felsefi ve teolojiksonuçlarýna yoðunlaþtýðýmýzý; evrenin kökeniyle ilgili,spekülatif varsayýmlardan yola çýkýlarak oluþturulmuþ 'kuan-tum kozmolojileri'ni ele almadý-ðýmýzý baþtan belirtmeyi ge-rekli görüyoruz.


Bu çalýþmada, kuantum teorisinin, oluþturduðu yeni felsefisorunlarý; eski sorunlarý çözmese bile bu sorunlarla ilgilitartýþmalara nasýl dahil olduðunu; bu teorinin hangi yo-rumunun hangi felsefi veya teolojik yaklaþýma yakýn oldu-ðunu; bilimsel teorilerin, mucizelerle veya özgür iradeyleuzlaþmaz þekilde çeliþkili olduðunu söyleyenlerin modernbilimin verilerinden habersiz bir þekilde hala Newton fiziðininverilerine baðlý kaldýklarýný; dinin bazýlarýnýn zannettiði kadarsübjektif, bilimin ise zannedildiði kadar objektif olmadýðýnýgöstermeye çalýþacaðýz. Deðerlendirilen tüm sorunlar açýsýn-dan kuantum teorisinin yerini 'abartmadan ve küçümse-meden' belirlemek, bu çalýþmanýn en önemli hedeflerindenbirisidir. Ayrýca mucizeler, kötülük ve özgür irade sorunlarýnýtartýþýrken, kuantum teorisi dýþýndaki bu sorunlarla ilgili kimihususlarý ve yaklaþýmlarý da ele alarak, bu konulardaki görüþ-lerimizi de ifade edeceðiz. Bu kitap, bir sonuca varmak kadar,yanlýþ sonuçlara varanlarýn nerelerde yanlýþ yaptýðýný ve inþaedilen felsefeler ile teolojiler eðer þüpheli ve tartýþmalý verile-re dayanýyorlarsa, bunlarý belirlemenin de felsefi bir uðraþolduðu düþünülerek yazýldý. Kuantum teorisinin bize kazan-dýrdýðý yeni veriler sayesinde mucizeler, kötülük ve özgürirade gibi din felsefesi açýsýndan önemli sorunlarýn çözüldü-ðüne dair bir görüþü savunmadýðýmýzýn altýný çizmek istiyo-ruz. Fakat, kuantum teorisinin evren anlayýþýmýzda yaptýðýköklü ve sarsýcý deðiþikliklerin, bahsedilen sorunlar ele alýnýr-ken, bu teorinin göz önünde bulundurulmasýný gerekli kýlacakkadar önemli olduðunu düþünüyoruz.

GÝRÝÞ 23

BÖLÜM TANITIMI

Bilimsel geliþmeler ve felsefi tartýþmalar, tarihsel arkaplanlarýndan yalýtýlarak anlaþýlamaz. Bu yüzden bu bölümde,kuantum teorisi ortaya konulmadan önce felsefe ve bilimtarihindeki, konumuz açýsýndan önemli gördüðümüz görüþ-leri ve geliþmeleri aktarmaya çalýþacaðýz.

Bu bölümde cevabýný bulabileceðiniz bazý sorularþunlardýr: Gözle görülemeyen maddenin mikro dünyasýndanyola çýkarak -bilinen- ilk felsefi görüþleri ifade eden EskiYunan Atomcularý'nýn evren görüþü nasýldýr? Kepler, Galileove Newton ile bilim anlayýþýnda hangi deðiþiklikler yaþan-mýþtýr? Hangi ünlü bilim insanlarý realist bir bilim anlayýþýnasahiptiler? Newton'un evren tasarýmý nasýldý ve bu tasarýmýnfelsefi ve teolojik etkileri neler olmuþtur? Ýlk bilimsel atommodelleri kimler tarafýndan ortaya konmuþtur ve nasýldýr?

MÝKRO SEVÝYEYE DAÝR ÝLK GÖRÜÞLER:ATOMCULUK

Düþünce tarihindeki mikro seviyeye dair ilk görüþlerfelsefe alanýndan geldi. 2500 yýl kadar önce Ýlkçað felsefinde

1. BÖLÜM

KUANTUM TEORÝSÝORTAYA KONULMADAN

ÖNCE

ortaya konan Atomculuk, bu konuda bilinen ilk felsefigörüþtür. Bir ontoloji kavramý olarak bu öðretiyi ilk olarakLeukippos'un geliþtirdiði kabul edilmektedir.1 Sistematikolarak bu teoriyi ilk ortaya koyan kiþinin ise Demokritosolduðu hususunda görüþ birliði bulunmaktadýr. Bu görüþegöre maddenin kendisinden oluþtuðu, görünmeyen vebölünemeyen en küçük birim olan atomlar, ezeli ve ebedi-dirler; var olan her þey boþluða daðýlmýþ olan atomlardanibarettir. Sonsuz sayýdaki atomlarýn birbirlerinden farklýbüyüklük ve þekilleri vardýr; maddi dünyadaki tüm farklýözellikler, atomlardaki bu farklýlýklardan çýkarsanabilir.Deðiþim denilen olay, sadece atomlarýn birleþmesi veayrýlmasýdýr.2 Yalnýz atomlar gerçektirler, bunlar dýþýndakiþeylerin varlýðý sadece düþseldir. Atomculuk anlayýþýyla,mekanik nedensellikle iþleyen bir dünya anlayýþý savunul-muþtur.3

Atina'da kurulmuþ bir felsefe okuluna sahip olanEpikuros, atomlarýn, biçimlerinin sonsuz olmadýðý vekendiliklerinden aðýrlýk taþýdýklarý gibi bazý düþünceleriyleDemokritos'tan ayrýlmýþ olsa da, Demokritos'un Atomcufelsefesinin temel öðretilerinin yayýlmasýndaki en büyük paysahibi kiþi Epikuros'tur.4 Materyalist Atomcu görüþübenimseyen diðer ünlü bir isim ise Lukretius olmuþtur.5

Atomculukla ilgili görüþler sadece materyalist düþünürler


1 Arda Denkel, Ýlkçaðda Doða Felsefeleri, Özne Yayýnlarý, Ýstanbul (1998), s. 54.2 Friedrich Albert Lange, Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki AnlamýnýnEleþtirisi I, çev: Ahmet Arslan, Sosyal Yayýnlarý, Ýstanbul (1998), s. 39-43.3 Paul Nizan, Eskiçað Maddecileri, çev: Afþar Timuçin, Telos Yayýncýlýk,Ýstanbul (1998), s. 26-27.4 Arda Denkel, a.g.e., s. 204.5 Friedrich Albert Lange, a.g.e., s. 122-147.

tarafýndan savunulmamýþtýr; Ýslam düþüncesinin içerisindebazý kelamcýlar da Grek Atomculuðu'nun ezelilik ve sonsuzsayýda olma fikirlerine karþý çýkarak, Tanrý'nýn etkinliðine açýkbir Atomculuðu savunmuþlardýr.6

Atomculuk öðretisinde, maddenin, gözle görülemeyen vebölünemeyen en küçük parçacýklarýna 'atom' denilmiþtir.Oysa günümüzde 'atom' olarak adlandýrýlan maddenin küçükbirimi altýnda proton ve nötron gibi parçacýklar, onlarýnaltýnda ise kuarklar keþfedilmiþtir ve hatta bunlarýn altýnda daalt-parçacýklar olmasýnýn mümkün olduðu tahmin edil-mektedir.7 Bu yüzden, Atomculuk öðretisindeki, bölüne-meyen ve metafizik bir kavramlaþtýrma olan 'atom' ilegünümüzdeki, fizik bilimlerinin konusu, deney ve gözlemlerinobjesi olan 'atomu' birbirine karýþtýrmamak gerekir. Bunlarbirbirlerinin ayný olmasa da birbirleriyle iliþkilidir. Her iki'atom' kavramý da gözlenen evreni, çýplak gözle gözleneme-yen mikro seviyeden hareketle açýklamak için kullanýlmýþtýr.Atomculuk öðretisindeki felsefi yaklaþým, gözlenemeyen vesadece spekülasyonun konusu olabilen mikro dünyayaulaþmadaki yetersizliklerden dolayý gözlenen evreniaçýklamakta yetersiz kalmýþtýr. Fakat, Popper'ýn da dikkatçektiði gibi Demokritos'un yaklaþýmý; metafizik (yanlýþla-namaz) olan bazý hipotezlerin, nasýl anlamlý ve verimliolabileceðini görmemizi saðlar.8

KUANTUM TEORÝSÝ ORTAYA KONULMADAN ÖNCE 27

6 H. Austryn Wolfson, Kelam Felsefeleri, çev: Kasým Turhan, Kitabevi, Ýstanbul(2001), s. 357-395; Caðfer Karadaþ, "Atomcu Düþünceler ve KelamAtomculuðu", Kelam Araþtýrmalarý Dergisi, no: 2/1 (2004), s. 57-72.7 Atom-altý dünyadaki parçacýklarla ilgili bakýnýz: Steven Weinberg, AtomaltýParçacýklar, TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2002).8 Karl R. Popper, Conjectures and Refutations, Routledge, Londra (1998), s. 81-84..

Modern fizikle birlikte mikro dünyaya ulaþým olanakla-rýnýn artmasýyla, gözlenen evrendeki bütün olgularý, mikrodünyaya indirgeyebilme ideali hiç umulmayan zorluklarlayüzleþmiþtir. Modern fiziðin makroya dair en önemliteorisiyle (izafiyet teorisi), mikroya dair en önemli teorisi(kuantum teorisi) arasýndaki uyumsuzluk ve daha sonragöreceðimiz baþka sorunlar, mikro dünyaya indirgemeylegözlenen evrenin açýklanmasýný olanaksýz kýlmaktadýr.9

Sonuçta Demokritos'un memnun olacaðý bir sonucun,modern bilimin atom-altý dünyaya dair teorilerinden çýktýðýnýsöyleyemeyiz.

Çýplak gözle görülemeyen maddenin mikro seviyesindenhareketle felsefi fikirler oluþturulmasýndan ancak binlerce yýlsonra mikro seviyeye ait bilimsel görüþler oluþmuþtur. Bununen önemli sebeplerinden biri, mikro dünyaya nüfuz etmeyeolanak verecek güçteki mikroskop ve benzeri araçlarýn,düþünce tarihine göre çok yeni olmalarýdýr. Mikroskoplar icatedilip geliþtirildikçe önce biyoloji ve biyoloji felsefesinde,daha sonraysa mikro fizik ve bu alanla ilgili felsefi konulardaçok önemli geliþmeler oldu.10 Ayrýca CERN11 gibi yüksek


9 Birçok bilim insanýna göre fizikteki en büyük sorunlardan biri makro vemikro fizik arasýndaki uyumsuzluktur: Stephen Hawking, "The QuantumTheory of the Universe", (ed: T. Piran ve Steven Weinberg, Interactions betweenElementary Particle Physics and Cosmology içinde), World Scientific Press,Singapur (1996).10 Catherine Wilson, The Invisible World Early Modern Philosophy and theInvention of the Microscope, Princeton University Press, Princeton (1995).11 CERN, atom-altý (parçacýk fiziði) fizik deneylerinin yapýldýðý, dünyanýn enbüyük laboratuarlarýndan birisidir. Ýsviçre ve Fransa sýnýrýnda, Cenevrekentinde, atom-altý dünyaya dair birçok keþfin yapýldýðý bir yerdir. Üstseviyede fiziki bilgiyle birikimin ve milyarlarca dolarlýk sermayenin ürünüdür.CERN laboratuarýnýn internet sitesi: www.cern.ch

seviyede teknoloji ve büyük sermaye ürünü laboratuarlarýnkurulmasý, atom-altý dünyaya dair bilgimizi arttýrmýþtýr kiinsanlýk tarihine göre bu da çok yenidir. Doða bilimlerindeoluþan bilimsel birikim, güçlü mikroskop ve yeni laboratuarortamlarýyla buluþunca atom-altý dünya salt felsefi spekülas-yonun konusu olmaktan çýktý ve doða bilimlerinin ilgi alanýnakaydý. Fakat mikro dünya, felsefenin ilgi alaný olmaktançýkmadý; ancak fark, felsefenin kulaðýný artýk doða bilim-lerinden gelecek verilere kabartmasýndadýr.

ARÝSTOTELES FÝZÝÐÝ VE KOPERNÝK, KEPLER, GALÝLEO ÝLE DEÐÝÞÝM

Newton'dan önceki binlerce yýllýk sürede, fizik alanýnda enbüyük etkisi olan kiþi Aristoteles olmuþtur. Ona göre hareket,her þeyin kendi doðal alanýna yönelme eðilimiyle açýklanýr; buyüzden ateþ yukarý doðru hareket eder ve cisimler düþer.12 O,deðiþimi, varlýklarda var olan potansiyelin gerçekleþmesi ileaçýklar. Aristoteles'e göre 'gayesel nedeni' bilmek bilimin iþi-dir, nedensellik gayeye göre açýklanýr: Tohum aðaç olmak içingeliþir, yaðmur bitkiler büyüsün diye yaðar...13 Aristoteles'infelsefe ve fizik anlayýþý Ýslam dünyasýnda Ýslam teolojisiyle,Hýristiyan dünyada ise Hýristiyan teolojisiyle kaynaþtý.Özellikle Hýristiyan dünyada Kilise'nin, bu felsefe ve fiziðinbirçok yaklaþýmýný resmi görüþ olarak ilan etmesi (bundaThomas Aquinas'ýn çalýþmalarýnýn önemli bir yeri vardýr)Aristotelesçi birçok görüþü Hýristiyan teolojisinin birbölümüne çevirdi.


12 James T. Cushing, Fizikte Felsefi Kavramlar, çev: Özgür Sarýoðlu, SabancýÜniversitesi Yayýnlarý, Ýstanbul (2003), s. 30-33.13 Aristoteles, Fizik, çev: Saffet Babür, Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul (2001),s. 59-65.

Ortaçaðda, Aristoteles-Ptolemy (Ýslam dünyasýndaBatlamyus olarak da bilinir) sistemi, kozmolojik görüþ olarakgenel kabul gördü. Buna göre, Dünya'nýn merkezde olduðubir sistemde gezegenler, Güneþ ve Ay dairesel hareketlerleDünya'nýn etrafýnda dönmekteydiler. Ortaçað'a egemen olanfizik anlayýþý; modern fiziðin deney, gözlem ve hesaplamayaönem veren yöntemleri, bilimsel birikimin artmasý veteleskop gibi yeni gözlem araçlarýnýn icadý ile deðiþti. Hareketkanunlarý baþtan düzenlendi, gayesel nedenler bilimin odaknoktasý olmaktan çýkarýldý ve Aristoteles-Ptolemy sistemiGüneþ merkezli sistemle yer deðiþtirdi.14 Fakat, bu fizikanlayýþýndaki Galileocu, Newtoncu ve Einsteincý anlayýþlaparalel olan epistemolojik yaklaþýmý tespit etmekte faydavardýr; çünkü bu yaklaþým, -Kant gibi felsefecilerce felsefealanýnda daha önce sorgulanmýþ olsa da- bilim alanýnda, ciddibir þekilde, ilk olarak kuantum teorisiyle sorgulanmýþtýr.Bahsedilen tüm bu yaklaþýmlarýn 'realist' olmasý, ortakepistemolojik özelliktir. Bu anlayýþa göre insan zihni, dýþdünyayý anlayacak kabiliyete sahiptir; bu yüzden fizikselteorilerden, bu teorilerden baðýmsýz olan dünyadakigerçekliði olduðu gibi tarif etmesini bekleyebiliriz.15

Aslýnda Eski Yunan'da ve Ýslam dünyasýnda, Aristoteles-Ptolemy'nin Dünya merkezli sistemine karþý Güneþ merkezlisistemin, olgularý açýklamakta daha baþarýlý olabileceði ilerisürülmüþtü. Fakat deneysel ve gözlemsel verilerin yetersiz vebilimsel çalýþmalarda deney ve gözlemlerin otoritesinin felsefiyaklaþýmlarýn altýnda olduðu bir devirde, Aristotelesfelsefesinden güç alan ve olgularý kýsmen de olsa açýklayan


14 James T. Cushing, a.g.e., s. 34-39, 45-46, 89-127.15 lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 19.

Aristoteles-Ptolemy sistemi, otoritesini devam ettirebildi.16

Kopernik, 1514 yýlýnda yazdýðý ve yaþamýnýn sonlarýna doðruyayýmlanan kitabýnda, Güneþ merkezli sistemi, bu sistemlegök cisimlerinin hareketlerini daha iyi anlayacaðýmýzýsöyleyerek savundu.17 Güneþ merkezli sisteme geçiþte, Koper-nik'in kitabý bir dönüm noktasý oldu. Kepler ise TychoBrahe'nin gözlemlerinden de faydalanarak Kopernik'in mo-delinde düzeltmeler yaptý ve Güneþ sisteminin matematikselaçýklamasýný baþarýlý bir þekilde sundu.18 Kepler, Tanrý'nýnlütfu sonucunda insanýn, anlayabileceði yegane evren olanmatematiksel bir evrende yaratýldýðýný söyledi.19 Kepler'in ma-tematiði ve gözlemsel verileri kullanarak elde ettiði baþarý,modern bilimin metodolojisinin baþarýsý olarak kabul edilir.Bu metodolojinin Batý dünyasýna taþýnmasýnda, Ýslam düþü-nürlerinden önemli etkiler almýþ Roger Bacon gibi düþü-nürlerin payý büyüktür. O, etkisinde olduðu Ýslam düþü-nürlerine benzer þekilde, bu dünyadaki þeyleri bilirsek, dinidaha iyi anlayacaðýmýzý ve matematik ile gözlemin daha din-dar olmanýn araçlarý olduðunu savundu.20 Kepler de benzeranlayýþý dile getirdi ve Kilise'nin tüm karþýt tavýrlarýna rað-


16 Errnan Mc Mullin, "Formalism and Ontology in Early Astronomy", (ed:Robert John Rusell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 61-69.17 Nicolaus Copernicus, Gökcisimlerinin Dönüþleri Üzerine, çev: Saffet Babür,Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul (2002), s. 8-9.18 Osman Gürel, Doða Bilimleri Tarihi, Ýmge Kitabevi, Ankara (2001),s. 254-260.19 Alfred W. Crosby, The Measure of Reality, Cambridge University Press,Cambridge (1998), s. 126.20 John Hedley Brooke, Science and Religion, Cambridge University Press,Cambridge (1991), s. 58-59.

men, Güneþ merkezli sisteme inanmanýn, dinsel inanca aykýrýolduðunu hiç düþünmedi.21

Kopernik ve Kepler gibi Galileo da Güneþ merkezlisistemi, kendi dindarlýðýyla hiç çeliþkili görmedi.22 AmaGalileo'nun dindarlýðý engizisyonda yargýlanmasýný engelle-medi. O, Aristoteles fiziðinin Kilise tarafýndan dinselleþ-tirilmesini eleþtirdi ve Aristoteles'in otoritesini, onu, hareketüzerine görüþleri gibi birçok hususta eleþtirerek sarstý.23

Tanrý'nýn gayelerini bilemeyeceðimizi söyleyerek, 'gayeselneden'in bilimin konusu olmasýný eleþtirdi ve bilimin 'failneden'in araþtýrýlmasýna yönelmesi gerektiðini savundu.Kepler ve Galileo'nun matematikle, gözlem ve deneyi birleþ-tiren metotlarýnýn 'bilimsel devrim'de etkisi büyüktür. 20.yüzyýl fiziði de bu metodolojinin ürünüdür, yani bu kitabýnodak noktasý olan kuantum teorisi de bu metodolojininmeyvesidir.

Galileo'ya göre deðiþim, potansiyelin gerçekleþmesi olarakdeðil; maddenin, uzay ve zamandaki, kütle ve hýz olaraktarifiyle açýklanmalýydý. Bu yaklaþým, Demokritos'un, deðiþi-mi, atomlarýn birleþmesi ve ayrýlmasý ile tarifine benziyordu;nitekim Galileo Aristotelesçiliði eleþtirirken Demokritos'tanolumlu bir þekilde söz etmiþtir.24 Fakat Galileo'nun da atomseviyesindeki dünya hakkýnda bilimsel bir teori üretmesine


21 Richard S. Westfall, "The Rise of Science and the Decline of OrthodoxChristianity" (ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Natureiçinde), University of California Press, Berkeley (1986), s. 219-224.22 Hail Hellman, Büyük Çekiþmeler, çev: Füsun Baytok, TÜBÝTAK PopülerBilim Kitaplarý, Ýstanbul (2001), s. 6-10.23 James, T. Cushing, a.g.e., s. 111-126.24 Arda Denkel, a.g.e., s. 204.

olanak yoktu; atom seviyesi onun döneminde de ancak felsefispekülasyonun konusu olabilirdi. Galileo, gözlenen objelerin,'kütle ve hýzýn matematiksel ifadesi' ile tarif edilmesi gibi,maddenin en küçük parçacýklarýnýn da ayný þekilde tarifedilebileceðini zannediyordu. Oysa saðduyuya uygun bubeklentiyle, kuantum teorisinin ortaya konmasýyla karþýla-þýlan tablonun uyumlu olmadýðýný ilerleyen sayfalardagöreceðiz.

Kopernik-Kepler-Galileo süreciyle kozmolojide önemlideðiþiklikler oldu. Aristoteles'in ve Kilise'nin bilim üzerindekiotoritesi bu süreçle sarsýldý. 16. yüzyýldaki Protestan hareke-tinin sonucunda Kilise'nin gücünü yitirmesiyle bu geliþmelerbirleþince, Kilise'nin kontrol ettiði paradigma etkinliðiniyitirdi. Kilise'nin önemli ölçüde üzerlerinde kontrolününbulunduðu bilim, felsefe ve siyaset gibi alanlarýn otonomi-lerini kazanmasýnda bu geliþmelerin önemli bir payý vardýr.Bu süreçte, Hýristiyan dünyada, teolojik alandaki görüþler dedaha çok çeþitlendi. Bu geliþmeleri, kuantum teorisinin dinleiliþkisini deðerlendirirken göz önünde bulundurmak önemli-dir. Çünkü bu teori, Hýristiyan kültürünün içinde doðmuþturve bu teori üzerine yapýlan bilimsel, felsefi ve teolojiktartýþmalarýn en büyük kýsmý da Hýristiyan dünya içindegerçekleþmiþtir.

Sonuçta, Kopernik-Kepler-Galileo süreci ile hemkozmolojide, hem de siyaset, bilim, din gibi birçok alanýkontrol eden Kilise'nin otoritesinin sarsýlmasýyla bilim-diniliþkisi alanýnda önemli deðiþimler yaþandý. Aristoteles'infiziðinin sorgulanabileceði öðrenildi; bilimsel bilgi için yenideneylerin, gözlemlerin yapýlmasýna ve bunlarýn gerçekleþti-rilmesini saðlayacak araçlarýn icat edilmesine çalýþýldý.


Matematiðin bilimsel teoriler oluþturmadaki rolü anlaþýldý.Ortaçað’daki fizik anlayýþýndan hem metodoloji, hem fiziktekiyeni görüþler açýsýndan önemli ölçüde farklýlaþýldý; diðeryandan Kopernik-Kepler-Galileo çizgisi de 'realist' bir bilimanlayýþýna sahip olma noktasýnda Ortaçað ile benzeþiyordu.Galileo, matematikleþtirilebilen kütle ve hýzý 'birincilnitelikler' olarak gördü; renk ve tat gibi sübjektif olduðunudüþündüðü algýlarý ise 'ikincil nitelikler' olarak niteledi.25

‘Realist’ bir anlayýþla, matematiksel formüllerin, dýþ dünyada-ki kütle ve hýz gibi nitelikleri, gerçekte olduðu gibi tarifettiðini düþündü. Kepler ve Galileo matematiksel formül-lerinin ontolojik gerçekliði ifade ettiklerinden emindiler.Matematiði, Tanrý'nýn evreni yazdýðý dil olarak görüyorlardý;bu felsefi-teolojik görüþleri, matematiksel formülleriyle varlýkarasýnda olduðunu düþündükleri uyumun nasýl olup dagerçekleþtiðini açýklýyordu.

NEWTON FÝZÝÐÝNÝN HAKÝMÝYETÝ

Isaac Newton'un ünlü eseri Principia'nýn (Ýlkeler) yayým-landýðý 1687 yýlý, fizik tarihinde çok önemli bir dönüm noktasýolarak kabul edilir. Ýnsanlýk ilk defa bu eserle detaylý birkozmoloji (evrenbilim) görüþüne kavuþtu. Newton kozmolo-jik görüþünü Kopernik'in, Kepler'in, Descartes'ýn, Galileo'nunçalýþmalarýndan faydalanarak oluþturdu. Bunu yaparken,kendilerinden faydalandýðý bu kiþilerin fizik bilimindekigörüþlerinde önemli düzeltmeler de yaptý.26


25 lan Barbour, a.g.e., s. 27.26James Jeans, Fizik ve Filozofi, çev: Avni Refik Bekman, AnkaraÜniversitesi Fen Fakültesi Yayýnlarý, Ýstanbul (1950), s. 118.

Kopernik-Kepler-Galileo süreciyle Aristoteles'in fiziðininotoritesi sarsýlmýþ olsa da ancak Newton'un çalýþmalarýylatamamen yýkýldýðý söylenebilir. Newton gözlemi, deneyi vematematiði birleþtiren bilimsel yöntemin en baþarýlý temsil-cilerinden biridir. Gezegenlerin yörüngelerinde nasýl kaldýðý,Dünya'nýn altýndakilerin neden düþmediði gibi sorular ancakNewton'un 'evrensel çekim yasasý'ný ortaya koymasýylacevabýný bulabildi.27 Newton'la beraber, tüm evrende, dünya-mýzdaki fiziksel yasalarýn aynýlarýnýn geçerli olduðu; Aristo-teles ve onun tesirindeki düþünürlerin, Ay-altý ve Ay-üstüalem gibi ayýrýmlarla evrende farklý yasalara tabi bölgelerolduðunu ileri sürmelerinin yanlýþ olduðu iyice anlaþýldý.

Newton da Galileo gibi evrendeki oluþumlarýn, parçacýk-larýn hareketlerine indirgenebileceðini öngördü. Hýz ve kütlegibi matematiksel olarak ifade edilen deðerlerle dýþ dünyanýngerçekliðinin tanýmlanabileceðini, koku ve tat gibi özelliklerinsübjektif olduðunu düþündü. Newton da Demokritos gibi tümoluþum ve deðiþimin atomlarýn düzenlenmesiyle açýklanabi-leceði kanaatindeydi. Fakat Demokritos, Epikuros veLukretius'tan farklý olarak Newton'un çizdiði mekanik evrentablosunda Tanrý'ya da yer vardý. Newton, mekaniðin, birçoktemel teolojik görüþün temellendirilmesinde bir araç olduðu-na inanýyordu.28 O, Principia'yý yayýmlamasýndan 8 yýl önce1679'da ölen Hobbes'un, bütün fenomenleri sadece madde vehareketle açýklayan materyalizmine muhalefet etti.29 Newton,


27 Newton'un çekim yasasýna göre, çekim kuvveti kütlelerin çarpýmýyladoðru orantýlý, kütlelerin arasýndaki mesafenin karesiyle ters orantýlýdýr.28 Michael J. Buckley, "Newtonian Settlement and Atheism", (ed: RobertJohn Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne, Physics, Philosophy andTheology içinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2005), s. 87-88.29 Margaret C. Jacob, "Christianity and the Newtonian Worldview", (ed: DavidLindberg ve Ronald Numbers, God and Nature içinde), University ofCalifornia Press, Berkeley (1986), s. 242.

doðadaki düzenin, maddenin kendisinden kaynaklan-madýðýný; bazen doðrudan müdahaleyle, çoðunlukla ise doðayasalarý aracýlýðýyla bunu saðlayan ve evreni yaratan Tanrý'nýneseri olduðunu savundu.30

Newton'a göre Tanrý'nýn mekanik sistemin iþleyiþinemüdahalelerde bulunmasý mümkündü. Fakat Laplace gibibirçok kimse Newton'un fiziðini kapalý bir sistem olarakyorumladýlar. Böylesi kapalý bir sistemde ise Tanrý'nýn nasýlmüdahalelerde bulunduðu ile ilgili sorun gündemegelmektedir.31 Bu yüzden Newton'u '19. yüzyýl materyaliz-minin dedesi' olarak görenler de olmuþtur.32 Kuantumteorisinin birçok felsefeci ve teolog için önemi ise bu noktadaortaya çýkmaktadýr. Newton mekaniðine dayanarak deter-minist ve kapalý bir sistem olduðu iddia edilen evrenin;kuantum teorisine dayanýlarak, indeterminist bir yapýdaolduðu ve kuantum boþluklarýnýn, bu sistemin kapalýolmadýðýný gösterdiði söylendi. Bu boþluklarýn ise Tanrý'nýnetkinliðinin gerçekleþtiði alan olduðu, bazý felsefeci veteologlar tarafýndan savunuldu; bunu ilerleyen sayfalardaayrýntýlý olarak iþleyeceðiz.

Newton fiziðindeki baþarýlar insan aklýna güveni arttýrmýþve bunun 'Aydýnlanma'nýn' oluþmasýnda da önemli bir rolüolmuþtur. Newtoncu bilimin baþarýlarýyla beraber fizikbilimleri zirve noktasýna gelmiþtir ve fizik; biyolojiden


30 Margaret C. Jacob, a.g.m., s. 244-246.31 Thomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", (ed: RobertJohn Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center for Theologyand the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 236.32 C. H. Kaiser, "The Consequences for Metaphysics of QuantumMechanics", The Journal of Philosopy, vol: 37 no: 13 (20 Haziran 1940),s. 337.

felsefeye, tarihten sosyolojiye kadar hemen hemen tümbilimler için bir model olarak gösterilmeye baþlanmýþtýr.Bilime artan güvenin sonucunda, ateistler tarafýndan, bilimin,yeterli olduðu ve dinin yerini almasý gerektiði gibi görüþlerifade edilmiþtir; diðer yandan ise teistler, bilimsel verilersayesinde artan bilgiyle teolojik görüþlerini temellendirmeyeçalýþarak doðal teolojiye yönelmiþlerdir. Newton fiziði, teizmadýna özellikle 'doðal teoloji' (natural theology) yaklaþýmlarýn-da kullanýldýðý gibi, deizm33 ve ateizm adýna da kullanýlmýþtýr.Bu dönemden sonra bilim-din iliþkisi hem felsefe, hem deteoloji için daha önemli ve daha komplike bir konu halinegelmiþtir. Newtoncu fizik, felsefe alanýna çok önemlietkilerde bulunmuþtur; bu fiziðin sebep olduðu yeni anlayýþanlaþýlmadan, Kant'ýn antinomilerini neden oluþturduðu vesaf akýl açýsýndan neden özgürlüðü mümkün görmediði veMarks'ýn neden tarih bilimini fiziðe benzetmeye çalýþtýðý gibifelsefe açýsýndan önemli olan birçok husus hakkýylaanlaþýlamaz.

Newton ve ondan etkilenen Laplace gibi bilim insanlarýnýnetkisiyle, evrenin büyük bir makine gibi görüldüðüdeterminist-mekanik bir evren anlayýþý yaygýnlýk kazandý.34


33 Baþlangýçta yaratan, fakat sonra yarattýklarýyla iliþki kurmayan ve bir dingöndermeyen Tanrý anlayýþýna 'deizm' denmektedir. Buna göre Tanrý'nýnvarlýðý kabul edilmekte, fakat ilim gibi sýfatlarý reddedilmektedir. 'Deizm'ifadesine, genelde belirttiðimiz anlam verilmektedir, fakat Hýristiyanlýðýaklileþtirme çabasý gibi farklý yaklaþýmlarý ifade etmek için de kullanýlmýþtýr.'Deizm' Latince 'Tanrý' anlamýna gelen 'deus' kelimesinden türemiþtir vesonradan bahsettiðimiz anlamda kullanýlmaya baþlanmýþtýr: HüsameddinErdem, "Deizm", Türkiye Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, c: 9, Ýstanbul(2005), s. 109-111.34 Roger Hahn, "Laplace and the Mechanistic Universe", (ed: DavidLindberg ve Ronald Numbers, God and Nature içinde), University ofCalifornia Press, Berkeley (1986), s. 267-270.

Bu süreçte, evrendeki fenomenlerin maddenin en küçükparçacýklarýna indirgenerek açýklanabileceðine inanç arttý.Newton da matematiksel formüllü teorilerin, evrendekigerçekliði aktarabileceðine güvenen 'realist' bir bilim anla-yýþýna sahipti. Kuantum teorisi, matematiðe ve deneyciliðebilimde önemli bir rol veren -Newton'un da savunduðu-metodolojinin ürünüdür; fakat Newtoncu bilim anlayýþý vemetodolojinin temel unsurlarý olan determinizme de,indirgemeciliðe de, realist bilim anlayýþýna da bu teoriyle karþýçýkýlmýþtýr. Kuantum teorisi öncesi felsefe ve teoloji alanla-rýnda da bunlara karþý çýkanlar olmuþtur. Örneðin Gazzalineden ile sonuç arasýndaki iliþkinin zorunlu olmadýðýnýsöyleyerek determinist anlayýþý eleþtirmiþtir.35 Kant ise 'ken-dinde þey'in, 'saf akýl' açýsýndan ulaþýlmaz olduðunusöyleyerek realist anlayýþlarý eleþtirmiþtir.36 Fakat kuantumteorisini farklý kýlan; determinizme, indirgemeciliðe verealizme karþý eleþtirilerin, deney destekli ve matematikformüllü bilimin verilerinden yola çýkýlarak yapýlmasýnasebep olmasýdýr.

ÝLK BÝLÝMSEL ATOM MODELLERÝ

17. yüzyýlda Newton, gazlarýn geniþlemesini, gazatomlarýnýn boþ uzaya yayýlmasý biçiminde açýklamýþtý.37

Fakat yine de Leukippos ve Demokritos'un Atomcuteorilerinden 19. yüzyýla kadar, maddenin görünmeyenparçacýklarý felsefi spekülasyonun konusu olmaktan çýkýp,


35 Gazzali, Filozoflarýn Tutarsýzlýðý, çev: Mahmut Kaya ve Hüseyin Sarýoðlu,Klasik, Ýstanbul (2005), 17. mesele, s. 166-177.36 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, çev: J. M. D. Meiklejohn,William Benton, Chicago (1971), s. 129-159.37 Steven Weinberg, Atomaltý Parçacýklar, s. 3.

deneyci bilimin objesine dönüþemedi. 1803-1808 yýllarýarasýnda John Dalton, maddenin atomsal kuramýný ortaya attýve Demokritos'un 'atom' terimini bilim dünyasý içincanlandýran kiþi oldu. Dalton, yaptýðý deneylerle kimyasalbileþiklerden yola çýkarak, bunlarýn, atomlarýn bir arayagelmesiyle oluþtuðunu ve farklý atomlarýn farklý aðýrlýðýbulunduðunu göstermeye çalýþtý. Her ne kadar Dalton'untespit ettiði aðýrlýklarda ve diðer detaylarda önemli hatalarolduysa da bilim tarihinin çok önemli keþiflerinden biriniyapma ayrýcalýðý ona aittir.38 Dalton'un atom modelinde,atomlar, bilardo toplarýna benzetilmiþtir. Dalton'un dönemin-de, atom seviyesinin doðrudan gözlemlenmesi hala mümkünolamadýðýndan, yaptýðý kimyasal deneylerle atom seviyesinedair sonuçlara ulaþmýþtý.

Atomun, kendi içinde hareket eden parçacýklardanoluþtuðunu, 1897'de Cambridge'deki bir laboratuardakeþfeden John Thomson'un çalýþmalarý, atomun anlaþýlma-sýnda önemli bir dönüm noktasýdýr. Atomlarýn elementtenelemente farklý olduðu Dalton'un çalýþmalarýyla anlaþýlmýþtý,Thomson'un çalýþmalarýyla ise farklý atomlarda ortak ve temelbir parçacýk olan elektronun var olduðu anlaþýldý. Thomson,atomlarda negatif ve pozitif yüklü parçacýklar olduðunu daortaya koyan ilk kiþidir.39 Yunanca'da 'atom' bölünemeyenanlamýna gelir; Demokritos'un Atomculuðundaki 'atom' ilemaddenin bölünemeyen en küçük parçasý kastedilmiþti.Thomson, 'atom'un daha temel parçacýklardan oluþtuðunu


38 Leon Lederman-Dick Teresi, Tanrý Parçacýðý, çev: Emre Kapkýn, EvrimYayýnevi, Ýstanbul (2000), s. 140-142.39 George Gamow, 1-2-3 Sonsuz, çev: C. Kapkýn, Evrim Yayýnevi, Ýstanbul(1995), s. 130-132.

göstermesine raðmen, 'atom' terimi, yeni bir anlam kazanarakkullanýlmaya devam edildi. Fakat bu kullanýmýn, Eski YunanAtomculuðundaki maddenin en temel bölünemeyen parçacýðýolduðu iddia edilen 'atom'dan farklý olduðuna dikkat edilme-lidir.

1911 yýlýnda, Ernest Rutherford'un ortaya koyduðu atommodeli Güneþ sisteminin bir benzeriydi; çoðunluðunzihnindeki atom modeli hala budur: Ortada Güneþ gibi duranbir çekirdek ve etrafýnda gezegenler gibi dönen elektronlar.Thomson, pozitif yüklü parçacýklarýn tüm atoma daðýldýklarýbir model sunmuþtu; Rutherford ise atomun kütlesininyoðunlaþtýðý bir çekirdeðin var olduðunu ve atomun büyükkýsmýnýn boþluk olduðunu ileri sürdü. Rutherford bu modele,alfa parçacýklarýný atoma yönelten ve bu parçacýklarýn sapýpsapmadýðýný kontrol eden deneyler sonucunda ulaþtý.40 Güneþsistemine benzeyen bir sistemin -Rutherford'un atommodelinin- Güneþ sistemini baþarýyla açýklayan Newtonmekaniðiyle ve determinist yasalarla açýklanmasý beklendi.Gözlenen evrenin, Newtoncu mekaniðe uygun iþleyen birmikro dünyaya indirgenebilmesi de beklenen sonuçtu. Amakuantum teorisi bu beklentileri karþýlamadý.


40 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, çev: Elif Akýn, Güncel Yayýncýlýk,Ýstanbul (2006), s. 33-38.

BÖLÜM TANITIMI

Bu bölümde, kuantum teorisi ve ortaya konma sürecitanýtýlmaya çalýþýlacaktýr. Bu teorinin felsefi ve teolojiksonuçlarýný tartýþabilmek için kuantum teorisiyle ilgilidenklemleri çözebiliyor olmak gerekmese de, bu teorininfelsefe ve teoloji açýsýndan önemli Tamamlayýcýlýk Ýlkesi,Belirsizlik Ýlkesi, indeterminizm ve yerel olmayan nedensellikiddialarý, hatta önemli bazý deneyleri bilinmelidir. Kuantumteorisinin bilimsel yönünü tanýtýrken, bu tanýtýmla beraber buteoriyi bilim felsefesi açýsýndan deðerlendirmeye ve dinfelsefesiyle ilgili önemli gördüðümüz bazý sorunlara da yerigeldikçe deðinmeye çalýþacaðýz. Ýlerleyen bölümlerde buteorinin din felsefi açýsýndan irdelenmesi ön plana çýkacaktýr,bu bölümde ise teorinin bilimsel yönü, bilim felsefesi ve dinfelsefesi ile ilgili sorunlarla bir arada ele alýnacaktýr. Ýlerleyenbölümlerdeki din felsefesi ile ilgili sorunlarýn saðlýklý birþekilde deðerlendirilebilmesi için bu bölüm, sonrakibölümlere temel mahiyetindedir.

Bu bölümde cevabýný bulabileceðiniz bazý sorularþunlardýr: Kuantum teorisi evren anlayýþýmýzda hangi köklüdeðiþiklikleri yapmýþtýr? Ýlk duyulduðunda saðduyuya aykýrý

2. BÖLÜM

KUANTUM TEORÝSÝNÝNTANITIMI

VE FELSEFÝ ANALÝZÝ

olduðu iddia edilen kuantum teorisine dayalý iddialar hangideney ve verilere dayanmaktadýr? Bohr'un TamamlayýcýlýkÝlkesi nasýl yorumlanmalýdýr? Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ile felsefive teolojik sorunlar arasýnda yapýlan analojileri nasýl deðer-lendirmeliyiz? Gözlem süreciyle ilgili, bu teoriden kaynak-lanan epistemolojik anlayýþtaki deðiþiklik nasýldýr? Berkeleycitarzda bir idealizmle bu teori iliþkilendirilebilir mi? Kuantumteorisinin indeterminist yorumuna bütün bilim insanlarýkatýlmakta mýdýr? Neden bilimsel teorilere bakýþta, bilimselrealizmin ve araçsalcýlýðýn yerine ‘kritikçi realist’ bir anlayýþýtercih ediyoruz? Kritikçi realist anlayýþýn dinlere uygulanmasýmümkün müdür ve bilim-din iliþkisi açýsýndan bu yaklaþým netip sonuçlar verecektir? Bu teoriyle ortaya çýkan indeter-minizm ontolojik mi, epistemolojik midir? Metafizik tercihlerkuantum teorisinin yorumlanýþýnda ne tip farklar oluþtur-maktadýr? Atom-altý seviyede karþýmýza çýkan 'uzaktanetkileme' olgusunun önemi nedir? Kuantum teorisinde karþý-mýza çýkan bütünsel yapýnýn, sebep olduðu epistemolojik veontolojik anlayýþtaki deðiþiklikler nelerdir?

KUANTUM TEORÝSÝNÝN ORTAYA KONUÞU VE ÇÝFT YARIK DENEYÝ

Max Planck'ýn 1900 yýlýnda, radyasyonun, 'kuanta' dediðipaketler halinde yayýldýðýný veya emildiðini göstermesikuantum teorisine giden yolda ilk adým olarak kabul edilir.1

Nobel Ödülü'nü getiren bu keþfinden baþta Planck'ýn kendiside emin deðildi. Çünkü Maxwell elektromanyetizmayýformüle ettiðinden beri, elektromanyetik radyasyonun bir


1 Stephen Hawking, Ceviz Kabuðundaki Evren, çev: Kemal Çömlekçi, AlfaBasým Yayým Daðýtým, Ýstanbul (2002), s. 24.

dalga olduðu kabul ediliyordu. Ayrýca Hertz de elektroman-yetik dalgalarý bulmuþtu ve bu dalgalarýn aralarýnda birkesiklik yokmuþ gibi gözüküyordu.2 Planck'ýn, radyasyonunun'kuantalar' þeklinde yayýldýðýný göstermesi, yayýlmanýn kesikliolduðu anlamýna geliyordu ve fizikteki hakim görüþe aykýrý buiddia, olgularý mükemmel açýklýyordu.

Kuantum teorisine giden yolda ikinci önemli adýmýEinstein attý. 1905 yýlýnda Einstein, Planck'ýn çalýþmasýndanyola çýkarak ýþýktaki enerjinin 'kuanta' veya 'foton' denilenpaketler halinde taþýndýðýný ileri sürdü.3 1905 yýlý, Einstein'ýnizafiyet teorisi hakkýndaki görüþlerini de ilk açýkladýðý yýldýr.Birçok kiþinin beklentisinden farklý olarak, Einstein'a NobelÖdülü'nü kazandýran, kuantum teorisi açýsýndan önemli olanýþýktaki enerjinin 'kuantalar' þeklinde yayýldýðýný gösterdiði,fotoelektrik etkiyi açýklayan çalýþmalarý oldu. Ýronik olan iseEinstein'ýn, katkýda bulunduðu kuantum teorisiyle ilgili ilerisürülen fikirlerden hiçbir zaman hoþlanmamýþ olmasý ve buteoriye en büyük muhalefeti gerçekleþtirmesidir.4

Einstein'ýn ýþýk hakkýndaki görüþleri baþlangýçta çokciddiye alýnmadý. Aslýnda Einstein'dan önce Newton da ýþýðýnparçacýklardan oluþtuðunu savunmuþtu, fakat ýþýðýn dalgaþeklinde olduðu, Maxwell ve Hertz'in çalýþmalarýyla deney-lerle destekli bir þekilde sunulmuþ ve geniþ kabul görmüþtü.Iþýðýn parçacýk þeklinde olmasýnýn gözlenen birçok olguyudaha iyi açýklayacaðýnýn anlaþýlmasý, bilim dünyasýnda geniþ

KUANTUM TEORÝSÝNÝN TANITIMI ve FELSEFÝ ANALÝZÝ 43

2 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, s. 42-46.3 Alastair I. M. Rae, Kuvantum Fiziði: Yanýlsama Mý, Gerçek Mi?, çev:Yurdahan Güler, Evrim Yayýnevi, Ýstanbul (1999), s. 15.4 Murray Gell-Mann, The Quark and the Jaguar, W. H. Freeman andCompany, New York (1995), s. 168-169.

bir þaþkýnlýk yarattý. Iþýk tanecik miydi, yoksa dalga mýydý?Tanecik ve dalga kavramlarý birbirleriyle uzlaþtýrýlamazþekilde zýt gözükür. Diðer yandan birbirlerine ters bu ikiiddiayý da destekleyen deneysel sonuçlar vardýr. Bu durumunsonucunda bilim insanlarý artýk pazartesi, çarþamba ve cumadalga teorisini; salý, perþembe, cumartesi de tanecik teorisinikullanacaklar diye þakalar dahi yapýlmaya baþlandý.5

Kuantum teorisi ile ýþýðýn olduðu gibi diðer mikroparçacýklarýn da, hem parçacýk hem de dalga gibi davran-dýklarý ortaya konulmuþtur. Bu durumu ortaya koyan en ünlüdeneylerden biri 'çift yarýk deneyi'dir. Bu deneyde, bir par-çacýk-dalga demeti (foton, elektron veya diðer mikroparçacýklar), bir çift dar yarýktan geçirilerek arkadaki ekranadüþürülür. Bu deneyi ýþýkla yaparsak (elektron veya diðerparçacýklarla da yapýlabilir), ýþýðýn parçacýklardan oluþtuðu,ekrandaki nokta nokta izlerden anlaþýlýr. Aydýnlanmadakibizim gözlediðimiz düzgün -nokta nokta olmayan- durum, ýþýkkaynaklarýnýn fotonlarýnýn çok yüksek sayýda olmasýndankaynaklanýr. Örneðin altmýþ mumluk bir ampulden saniyede100 milyon x 1 trilyon adet foton çýkar.6 Fakat düzenek, çevre-den gelen ýþýktan korunur ve az sayýda fotonla deney gerçek-leþtirilirse, ýþýðýn parçacýk yapýsýný belli eden nokta nokta izle-ri gözleyebiliriz.7


5 Barry Parker, a.g.e., s. 51.6 Roger Penrose, Fiziðin Gizemi: Kralýn Yeni Usu, çev: Tekin Dereli,TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2000), s. 103-104.7 Alastair I. M. Rae, a.g.e., s. 16-17.


Soldaki resimde, tek yarýk açýk olduðunda tane tane küçük noktalarþeklinde ýþýk parçacýklarýnýn ekrandaki görüntüsü gözükmektedir. Saðdakiresimde ise çift yarýk açýk olunca ýþýk parçacýklarýnýn kesikli noktalarþeklindeki daðýlýmý gözükmektedir. Çift yarýk açýkken parlak noktalardaaydýnlanma genliði dört kat artarken, daha önce ýþýk parçacýklarýnýn geldiðibazý yerlerin boþ olduðu ve kesikli çizigilerin oluþtuðu gözlemlenmektedir.Bu sayfadaki resimlerin alýndýðý yer: Roger Penrose, Fiziðin Gizemi: KralýnYeni Usu, s. 103, 105.

Tek renkli ýþýkla yapýlan çift yarýk deneyi

Iþýðýn parçacýk nitelikleriyle ilgili sorun her iki yarýðýnaçýlmasýyla ortaya çýkar. Ekranda fotonlarýn oluþturduðu enparlak noktalarda, tek yarýðýn açýk olduðu duruma göreaydýnlanma genliði dört kat artmýþtýr. Asýl problem ise sýfýrgenlikli noktalardadýr, çünkü buralara tek yarýk açýkkenfotonlar ulaþmaktaydý. Burada karþýmýza "Fotona izleyeceðiyol için ikinci bir seçenek sunarak, nasýl oluyor da ilk izlediðiyolu kullanmasýný önlüyoruz" sorusu çýkmaktadýr.8 Bundananlaþýlan, ýþýðýn yarýklardan geçerken parçacýk gibi deðil dalgagibi davrandýðýdýr. Çünkü dalgalarýn 'yýkýcý giriþim' denilenözelliðiyle bu durum açýklanabilir; dalganýn yayýlmasý için ikiyol varsa, iki ayrý yoldan gelen dalgalarýn birbirini söndürmüþolmasý olasýdýr.9

Burada garip olan, fotonlar veya elektronlar veya bütünhalinde atomlarýn tek tek bile gönderildiklerinde ayný þekildegiriþim çizgilerinin çýkýyor olmasýdýr; bu ise fotonlarýn her ikiyarýktan da ayný anda geçiyor olmasý demektir.10 RogerPenrose, burada ayný varlýk türünün hem parçacýk hemdalgalar gibi davranmasýndan daha olaðanüstü olanýn; her birparçacýðýn, tamamen tek baþýna, bir dalga gibi davranmasý vebir parçacýkla ilgili deðiþik olasýlýklarýn birbirini yok etmeleriolduðunu söyler.11 Burada felsefi açýdan önemli olan nokta;kuantum teorisindeki bu tip deneylerin sonuçlarýnýn,mantýðýn 'üçüncü halin imkansýzlýðý' ilkesinin deðiþtirilmesigerektiðine dair iddialara sebep olmasýdýr.12 Bir insanýn ayný


8 Roger Penrose, a.g.e., s. 105.9 Roger Penrose, a.g.e., s. 104.10 Stephen Hawking, Zamanýn Kýsa Tarihi, çev: Sabit Say-Murat Uraz,Doðan Kitapçýlýk, Ýstanbul (1988), s. 70.11 Roger Penrose, a.g.e., s. 107.12 Kuantum teorisinin 'kuantum mantýðý' denen yeni bir mantýklaanlaþýlmasý gerektiði, kuantum teorisine baðlý felsefi sorunlar içerisinde

BOHR'UN ATOM MODELÝ VE TAMAMLAYICILIK ÝLKESÝ

Niels Bohr kuantum teorisinin geliþtirilmesine en çokkatkýsý olan kiþilerden birisidir. Heisenberg, Schrödinger veDirac 1920'li yýllarda kuantum mekaniðinin detaylýca

KUANTUM TEORÝSÝNÝN TANITIMI ve FELSEFÝ ANALÝZÝ 47anda iki yerde olduðu iddiasý, bilim dünyasýnda bir hurafe, týpdünyasýnda ise psikiyatrik bir hastalýðýn belirtisi sayýlýr; fakatatom-altý dünyada, 'ayný anda iki yerde olma' olgusu bilimin takendisidir. Bir parçacýðýn ayný anda iki ayrý yerde olmasý veyahem dalga hem de parçacýk özelliði göstermesi gibi kuantumteorisinde karþýmýza çýkan olgular, kuantum teorisinin ortayakonmasýnda önemli katkýsý olan Werner Heisenberg'e göre,klasik mantýðýn 'üçüncü halin imkânsýzlýðý' ilkesinindeðiþtirilmesini gerektirir. Heisenberg, kuantum mantýðýnýnklasik mantýðý kapsayacaðý bir yeniden yapýlanmayla sorunundüzeltilmesini teklif etmektedir.13 Bu ise epistemoloji ile ilgilitemellerin sorgulanmasýný gerektirecek kadar önemli biriddiadýr. Bu iddianýn ciddiyetini arttýran ise Heisenberg gibimodern fiziðin en ünlü isimlerinden birinin bu iddiayý dilegetirmesi ve bu görüþü savunanlarýn deney alanýndakiolgularla kendilerini desteklemeye çalýþmalarýdýr.

tartýþýlmakta olan önemli bir husustur. Bu konuyla ilgili bakýnýz: Andrej A.Grib, "Quantum Cosmology, Observer, Logic", (ed: Robert John Russell,Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Natureiçinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley(1999), s. 175-183; Chris Clarke, "Quantum Histories and Human/DivineAction", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde),The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley (2001),s. 169-170.13 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, çev: M. Yýlmaz Öner, Ýstanbul (2000),s. 171.

geliþtirilmiþ bir þeklini sunmadan önce, 1913 yýlýnda, Bohr,Rutherford'un Güneþ sistemine benzeyen atom modeli yerinekendi atom modelini teklif etti. Bu atom modeli, yeni'kuantum' kavramýyla Kepler-Newton'un eliptik yörüngele-rinin bir buluþmasýydý.14 Rutherford'un Güneþ sisteminebenzeyen atom modelinde, neden elektronlarýn çekirdeðinüzerine düþmediði gibi sorular cevapsýzdý. Bohr, zannedildiðigibi elektronlarýn sürekli olarak radyasyon yaymadýklarý içinçekirdeðe düþmediklerini söyledi. Radyasyon yaydýklarýndaise 'kuantalar' þeklinde yayýyorlardý. Bohr, atomlarda farklýyörüngeler -enerji düzeyleri- olduðunu, elektronlarýn buyörüngeler arasýnda 'sýçradýðýný', bu sýçramalar sonucundaradyasyonun 'kuantalar' þeklinde verildiðini söyledi. Bohr'unbu atom modeli en basit atom olan hidrojeni çok baþarýlý birþekilde açýklýyordu, fakat karmaþýk atomlara nasýluygulanacaðý pek açýk deðildi.15 Bohr'un modeli -sýnýrlýlýklarý-na raðmen- kimyada atomlarýn nasýl etkileþime girdiklerini vemolekülleri oluþturduklarýný gösterebildiði için baþarýlýydý.Kimyasal reaksiyonlar atomlar arasýnda elektron paylaþýmýveya takasý olarak açýklanýyordu.16

Bohr kendi modelinin eksikliklerinin giderilmesi ile ilgilisüreçte de önemli bir rol üstlendi. Kuantum teorisininbilimsel yönünün geliþtirilmesi kadar felsefi deðerlendirme-sinde de o hep baþroldeydi. Bilim insanlarý arasýnda geniþkabul gören kuantum teorisinin 'Kopenhag yorumu'nunbabasý da Bohr'dur. Bu yoruma Kopenhag ismininverilmesinin sebebi, Bohr'un bu þehirde bulunmasý ve onun


14 Roger Penrose, The Road to Reality, Jonathan Cape, London (2004),s. 572-573.15 Stephen Havvking, a.g.e., s. 71. 16 Barry Parker, a.g.e., s. 66.

bu konuyla ilgili çalýþmalarýnýn önemli bir bölümünü, tekbaþýna veya Heisenberg gibi ünlü isimlerle burada yapmýþolmasýdýr. Kopenhag yorumunu farklý kýlan en önemliözellikler; indeterminizmin ve yerel olmayan nedenselliðin-ilerleyen sayfalarda göreceðiz- doðaya içkin özellikler olarakgörülmesidir, yani onlara göre indeterminizm ve yerelolmayan nedensellik ontolojik bir durumdur.17

Bohr'un 'Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nin (The Principle ofComplementarity) kuantum teorisi ve bu teorinin felsefiirdelemesinde önemli bir yeri vardýr. Çift yarýk deneyindegördüðümüz dalga-parçacýk ikilemi; elektron, foton gibimikro varlýklarla yapýlan deneylerde karþýmýza çýkan izahý güçbir fenomendir. Bohr, buradaki ve ýþýðýn doðasýyla ilgilisorundaki çeliþkili gibi gözüken durumlarý TamamlayýcýlýkÝlkesi ile açýklamaya çalýþtý.18 Bohr'un bu ilkeyi açýklarkengözlemciye verdiði rol, klasik fiziðin gözlemciyi, olgulara etkietmeyen, olgulardan baðýmsýz bir þekilde vazifesini yürütenkiþi olarak tarifinden çok farklýdýr. John Hedley Brooke,Bohr'un gençliðinde Kierkegaard'ýn etkisinde olduðuna veKierkegaard'ýn bireye vurgu yapan felsefesinin paralel birizahýný kuantum teorisinde oluþturduðuna dikkat çeker.19

Kuantum teorisiyle ilgili yapýlan deneylerde, gözlem süreciningözleneni etkilediði anlaþýlmýþtýr.20 Bohr'un TamamlayýcýlýkÝlkesi’ni Barbour, þu þekilde özetlemektedir:


17 James Cushing, "Determinism versus Indeterminism in QuantumMechanics", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanicsiçinde), The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley(2001), s. 10118 Niels Bohr, Atomic Theory and the Description of Nature, CambridgeUniversity Press, Cambridge (1961), s. 56.19 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 333.20 Arlen J. Hansen, "The Dice of God: Einstein, Heisenberg, and RobertCoover", A Forum on Fiction, vol: 10, no: 1 (Güz-1976), s. 50.

1. Bir deneyde, araçlarýn ve gözlemin rol aldýðý süreci,geleneksel kavramlara baþvurarak açýklamaktan kaçamayýz.

2. Gözlem süreciyle gözlenen arasýna kesin bir çizgi çe-kilemez; hatta gözlem süreci gözleneni etkilemektedir. Buyüzden 'kendinde atom'u olduðu gibi resmetmemiz müm-kün deðildir. Obje ile subje arasýna kesin bir çizgi çizilemez,ancak analiz için belli çizgiler oluþturulabilir. Bunlar yapýlýr-ken, geleneksel kavramlarý kullanmaktan kaçamayýz. Bizler,seyirci deðil aktörüz, özgür irademizle deneyin düzeneðinioluþtururuz.

3. Dalga ve parçacýk gibi kavramlar atomun dünyasýnýtarifte kaçýnýlmazdýr ve yararlýdýr, fakat biz deðiþik deneydurumlarý için deðiþik modeller kullanmalýyýz. Bualternatifleri 'çeliþkili' deðil, fakat 'tamamlayýcý' olarakgörmeliyiz, çünkü bunlar ayný deneysel durumda karþýmýzaçýkmazlar. (Örneðin, bir deneysel durumda elektronparçacýktýr, diðerinde ise dalgadýr.)

4. Geleneksel kavramlarla atomun dünyasýný bütüncül birþekilde anlayamayýz; çünkü kavramlarýmýzýn sýnýrlarý bunuengeller.21

Iþýðýn yapýsýný anlamaya kalktýðýmýzda, bazý deneylerleýþýðý parçacýk olarak belirleriz, bazýlarýylaysa ýþýðý dalga olarakbelirleriz. Ayný durum diðer atom seviyesindeki parçacýklariçin de geçerlidir. Fakat bunlarýn, ayný anda hem parçacýkhem de dalga olduðunu tespit edemeyiz. Bu durumda, Bohr'agöre, yaptýðýmýz deney türü ve kavramsal yaklaþýmlarýmýzla,atom seviyesindeki varlýklarýn özelliklerini 'biz' belirleriz.


21 lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 282-283.

Ayrýca atom seviyesinde yaptýðýmýz gözlemin, gözlenen varlýðýetkilememesi mümkün deðildir. Örneðin bir elektronumikroskopla gözlediðimizi düþünelim; elektronun görülebil-mesi için mutlaka bir ýþýk fotonunun elektrona çarpýpmikroskoba geri gelmesi gerekecektir. Elektronun aldýðý budarbe ise elektronun konumunu bozacaktýr. Bohr, bizimseçtiðimiz gözlem tipinin, kullandýðýmýz kavramlarýnsýnýrlýlýðýnýn ve gözlemle gerçekleþtirdiðimiz etkinin 'kendin-de atom' hakkýnda edindiðimiz bilgiyi tayin ettiðini söyler.22

Sonuçta, Bohr, 'kendinde þey'e ulaþamayacaðýmýzý söyleyenKant'la23 benzer sonuca ulaþmýþtýr. Fakat Bohr, epistemolojiaçýsýndan önemli bu görüþünü, salt felsefi spekülasyonladeðil, atom seviyesindeki gözlem sürecini irdeleyerektemellendirmeye çalýþmýþtýr.

TAMAMLAYICILIK ÝLKESÝ'NDEN HAREKETLEFELSEFÝ VE TEOLOJÝK YORUMLAR

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi, ortaya konmadan yüzlerce hattabinlerce yýl önce var olan felsefi ve teolojik tezlerindesteklenmesi için kullanýlmaya çalýþýlmýþtýr. Örneðin, bu ilkeve kuantum teorisinde ortaya çýkan 'dalga fonksiyonununsöndürülmesi' ve 'yerel olmama' gibi özellikler kullanýlarak;bunlarda gözlemcinin rolüne yapýlan vurgudan hareketle,zihnin maddeye göre önceliði ifade edilerek, Berkeleycitarzda bir idealizm desteklenmeye çalýþýlmýþtýr.24 George


22 Niels Bohr, a.g.e., s. 10-12.23 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, s. 129-159.24 Kuantum teorisindeki 'gözlemcinin etkisi' ve 'yerel olmayan nedensellik' gibiözelliklerden yola çýkarak Yeni-Berkeleyci (Neo-Berkeleyan) bir görüþünsavunulabileceðini iddia edenlere örnek olarak bakýnýz: Raymond Y. Chiao,"Quantum Nonlocalities: Experimential Evidence", (ed: Robert John Russell vediðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center for Theology and the NaturalSciences, Berkeley (2001), s. 36-39. Ayrýca bu konuyla ilgili bakýlabilecek birmakale: Andrej A. Grib, a.g.m., s. 168-174.

Berkeley, algýlayan zihinlerden baðýmsýz olarak maddicevherin var olduðunu inkar etmiþtir.25 Berkeley'den önce vesonra zihin dýþýnda maddi cevherin olmadýðýný savunanfelsefeciler ve sufiler olduysa da felsefe tarihinde bu görüþünen çok onunla özdeþleþtirildiðini söylemek mümkündür.26

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'ndeki, Berkeleyci idealizme götürme'tehlikesi' olduðu düþünülen fikirleri, bu fikirleri kendigörüþlerine en zýt düþünceler olarak gören materyalistler vede özellikle kuantum teorisinin geliþtirildiði dönemde gittikçeyayýlan bir siyasi ideoloji olan Marksizm'in ideologlarý soðukkarþýlamýþtýr.27 Fakat bu yaklaþým, bütün Marksist biliminsanlarý ve felsefecilerin ortak tavrý da olmamýþtýr. M. A.Markov gibi, materyalist bilim anlayýþýný benimseyenMarksist-Sovyetler'in bir bilim adamý, kuantum teorisiniBohrcu yaklaþýmýyla kabul ederek, Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'niçekinmeden kullanmakta bir sorun görmemiþtir.28

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nin immateryalizme veya Berkeleycibir idealizme götürdüðünü söylemek doðru olmaz. Her nekadar böylesi felsefi çýkarýmlar yapýldýysa da, bu teoriden yolaçýkýlarak böylesi bir geçiþin yapýlmasý için bir sebepgözükmemektedir. 'Kendinde atom'a gözlem sürecindeki


25 George Berkeley, Ýnsan Bilgisinin Ýlkeleri Üzerine, çev: Halil Turan, Bilimve Sanat Yayýnlarý, Ankara (1996).26 Ýslam dünyasýnda bazý sufiler, zihinlerin algýlamasý dýþýnda dýþ dünyanýngerçek varlýðý olmadýðýný savunmuþ olsalar da, genelde böylesi bir anlayýþbenimsenmemiþtir. Akaid meselelerindeki etkili isimler, örneðin Maturidi,objenin, süjenin algýsýndan baðýmsýz olarak var olduðunu savunmuþtur:Hanifi Özcan, Maturidide Bilgi Problemi, Marmara Üniversitesi ÝlahiyatVakfý Yayýnlarý, Ýstanbul (1998), s. 69. 27 Loren R. Graham, "Quantum Mechanics and Dialectical Materialism",Slavic Review, vol:25, no: 3 (Eylül-1996), s. 383.28 Loren R. Graham, a.g.m., s. 386-389.

etkiyi tamamen ortadan kaldýrýp ulaþamadýðýmýz, atomseviyesindeki dünyaya ulaþmaya çalýþtýðýmýzda izole olmuþobjelerle uðraþmadýðýmýz ve gözlenenle gözlem sürecininetkileþiminin kaçýnýlmaz olduðu doðrudur. Ama gözlemsürecinde etkide bulunanýn insan zihni olduðunu ve süreci'zihnin' oluþturduðunu düþünmek hatalýdýr. Çünkü etkidebulunan 'zihin' deðil fakat deneyde kullanýlan aletlerdir.Referans noktasý ise 'zihin' yerine saat, uzunluk ölçmealetleri, fotoðraf plakasý gibi araçlar da olabilir. Deneysonuçlarý bir film veya bilgisayara aktarýlýp yýllar sonra daincelenebilir. Bir filme veya bilgisayar çýktýsýna bakýp öncedengerçekleþmiþ deney sonuçlarýný deðerlendiren 'zihnin',önceden olmuþ deneyin sonuçlarýný belirlediðini söylemek isemantýklý gözükmemektedir.29 Sonuçta kuantum teorisindenimmateryalizme veya Berkeleyci idealizme geçmek için birsebep gözükmemektedir; böylesi bir felsefi veya teolojikgörüþü benimseyenlerin, kuantum teorisinin sonuçlarýnýdeðerlendirdikten sonra bu düþüncelere ulaþmadýklarý, fakatbu düþüncelere sahipken kuantum teorisini buna göreyorumlamaya çalýþtýklarý kanaatindeyiz.

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nin felsefi ve teolojik birçok sorununele alýnmasýndaki önemli bir hususiyeti ise bu ilkedenhareketle yapýlan analojiler30 yoluyla pek çok soruna çözümönerilerinin sunulmuþ olmasýdýr. Teleoloji ve mekanik açýk-


29 Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 80.30 'Analoji' genel görünüþünde birbirine benzemeyen ve ayný kavram altýnakonamayan; ama belli ortak yönleri olan iki þey arasýndaki benzerliktir.Mantýktaki analoji, gözlemlenen benzerliklerden, daha derindekibenzerlikleri ve hatta özdeþlikleri çýkarýmlamak için baþvurulan yoldur.Bakýnýz: Zeki Özcan, "Sözlükçe", (der: Zeki Özcan, Din Bilim YazýlarýÝçinde), Alfa Basým Yayým Daðýtým, Ýstanbul (2001), s. 194-195.

lama, beyin ve zihin, özgür irade ve determinizm (5. bölümdebu konu iþlenecektir), bilim ve din gibi birbirleriyle çeliþkiliolup olmadýklarý hususunda tartýþma yapýlmýþ olan birçokkavram ve olgu, deneysel alandaki verilerden yola çýkýlarakoluþturulan Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden hareketle; bunlarýn,ayný gerçekliðin farklý iki yüzü olduklarý, birbirlerini 'tamam-ladýklarý' ama 'çeliþmedikleri' ifade edilerek uzlaþtýrýlmayaçalýþýlmýþtýr.31 Kuantum teorisi Batý dünyasýnda ortayakonduðu için, bu teoriden yola çýkýlarak yapýlan teolojikyorumlar özellikle Hýristiyan teolojisiyle iliþkili olmuþtur.Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden hareketle Hz. Ýsa'nýn kiþiliðindehem ilahi hem de insani özelliklerin olduðu ve Tanrý'nýn hembir olduðu, hem de üç þekilde tezahür ettiði þeklindekiHýristiyan teolojisinin en temel inançlarý da desteklenmeyeçalýþýlmýþtýr.32

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden yola çýkarak, paradoksalolduðu düþünülen hususlarýn çözülmesiyle ilgili giriþimlerdebazý önemli hususlara dikkat etmek gerekir. Öncelikle bu il-keyi, fizik dýþýndaki alanlara aktarmanýn salt analoji olduðuidrak edilerek; bu ilke, fizik alaný dýþýndaki sorunlarýnçözümü için mantýksal bir çýkarýmýn kaynaðý gibi sunulma-malýdýr.33 Ayrýca fizikte, birbirine zýt gibi gözüken iki feno-menin her birinin ortaya çýktýðý deneysel koþullar vardýr; birdeneyde elektron bir parçacýktýr, baþka tip bir deneyde ise


31 Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden hareketle bilim-din iliþkisini açýklamayaçalýþanlara örnek olarak bakýnýz: Harold H. Oliver, "Complementarity ofTheology and Cosmology", Zygon, no: 13 (1978).32 Christopher Kaiser, "Christology and Complementarity", ReligiousStudies, no: 12 (1976); John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology,s. 16-20.33 lan Barbour, Religion in an Age of Science, Harper and Row Publishers,New York (1991), s. 100.

dalgadýr. Oysa Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ile analoji kurulan hu-suslarýn birçoðunda, birbirine zýt gibi gözüken farklý husus-larýn her birine inanmamýzý gerektirecek ikna edici delil-lerinin bulunduðunu söylemek mümkün deðildir. ÖrneðinHz. Ýsa'nýn ilahi bir doðasý olduðuna dair görüþün, fideist biryaklaþýmýn dýþýnda kaynaðý yoktur. Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ilebir analoji yapýlacaksa; önce zýt gibi görünen hususlarýn herbirine inanmamýzý gerektirecek ikna edici delillerin varlýðýnýgöstermek, sonra ise bu zýt gibi gözüken hususlarýnbirbirleriyle 'çeliþmediklerini' fakat birbirlerini 'tamamladýk-larýný' ve kuantum fiziðindeki Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nde debenzer bir durumun olduðunu söylemek gerekir. Yoksabazýlarýnýn yaptýðý gibi Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'ni kullanmak;evrende var olan hiçbir iddianýn, saçma veya yanlýþ ola-mayacaðý þeklindeki bir iddiaya kadar geniþletilebilir. Örne-ðin beþ elma ile iki elmanýn toplamýna yirmi diyen birininyanlýþ yaptýðýna dair bir itiraz, Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ile zýt-larýn bir arada bulunabileceði, pekala "7=20 olabilir" þeklindecevaplanabilir! Nitekim Hýristiyan teolojisindeki teslis inancýbu ilke ile desteklenmeye çalýþýlýnca "1=3 olabilir" denmiþoluyor. Sonuçta Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden hareketle kurulananalojilerin birçoðunda, fizikten bambaþka alanlara analojikurulmasýyla ilgili sorunlarýn yanýnda; fizikte, her iki zýt gibigözüken durumun da önemli verilerle desteklenmesindensonra 'tamamlayýcý' olduklarýnýn söylenmesi gibi bu ilkeyle ilgilien temel bir hususa, analoji yapýlan birçok konuda dikkatedilmemiþ olmasý da önemli bir sorundur.

Ayrýca, fizikteki bu ilke, tek bir varlýk türünün (foton,elektron gibi) deðiþik deney türlerinde deðiþik özelliklerininortaya çýkmasýyla ilgilidir. Fakat yapýlan kimi analojilerde,objeleri birçok hususta farklý olan bilim ve din gibi alanlarla da


bu ilke arasýnda benzerlik kurulmuþtur.34 Beynin ve zihnin aynývarlýk türünün iki görünümü olduðu söylenerek, bu ilkeyleanaloji kurulmasý belki daha tutarlý olabilir; fakat ayný varlýktürünün farklý görünümleri olduðu söylenemeyecek fenomen-lerle, bu ilke arasýnda kurulacak analojiler saðlýklý olma-yacaktýr.35 (Bilim ile dinin birbirlerini 'tamamladýklarý' savunu-lacaksa bile; bizce, bu, fizikteki Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ile analojikurulmadan yapýlmalýdýr.)

Paradoksal gözüken hususlarýn çözümü için TamamlayýcýlýkÝlkesi ile yapýlan analojilere dikkat etmek gerekir. Analojilerinkendilerine has sýnýrlýlýklarýnýn dýþýnda, çoðu zaman buanalojilerde, Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ile ilgili en temel hususlarlabile benzerlik kurulmadýðý, kýsacasý birçok analojinin keyfiolduðu ve bu yüzden güvenilir olmadýðý görülmektedir.Kuantum teorisi öngörülerde bulunmayý mümkün kýlanmatematiksel yapýsý ve lazerden, maserden, transistorlardan,süper iletkenlere kadar birçok icadýn yapýlmasýný saðlamasý ilebaþarýsýný ispatlamýþtýr.36 Diðer yandan, bu teorinin felsefi veteolojik tartýþmalara yol açan özelliklerinin, nasýl anlaþýlmasýgerektiði hususunda en ünlü bilim insanlarýnýn birbirleriyleçeliþen görüþler ifade ettikleri ve çeliþkili noktalarda hala birkonsensüsün saðlanmadýðý da hatýrlanmalýdýr. Eðer kuantumteorisinin eksik bir teori olduðunu, bu teorinin dahageliþtirilmesi gerektiðini düþünen Einsteincý bir yaklaþýmbenimsenirse; o zaman ortaya çýkan hem dalga hem parçacýkolma gibi paradokslarýn, bu teorinin eksik yapýsýndankaynaklandýðý düþünülecek ve de bu tarz ikiliklerden yola


34 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 331.35 lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 293.36 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, s. 165-210.

çýkýlarak yapýlan analojilere bakýþ açýmýz da deðiþecektir.Sonuçta, kuantum teorisinin felsefi ve teolojik sonuçlarýný elealýrken, bu teorinin farklý þekillerde yorumlandýðýný gözönünde bulundurmalýyýz. Farklý yorumlar en temel noktalardaolduðu için, bu yorumlardan hangisinin tercih edileceðine dairkarar, bu teorinin felsefi ve teolojik sonuçlarýný da tamamenfarklýlaþtýracaktýr.

KUANTUM TEORÝSÝNÝN FARKLI YORUMLARI

Kuantum teorisinin farklý þekillerde yorumlanmasýna yolaçan en temel sebeplerden biri, bu teoriyi yorumlayanlarýn,bilimsel teorilerin doða ile kurduðu iliþkiye karþý farklýtutumlar benimsemiþ olmalarýdýr. Bu tutum farký özüitibariyle felsefidir ve önce bu teorinin farklý þekillerdebilimsel açýdan anlaþýlmasýna, sonra ise buna baðlý olarakçýkarsanan felsefi ve teolojik sonuçlarýn birbirlerinden farklýolmalarýna yol açmaktadýr. Bilimsel teorilere karþý bu felsefitutum farkýný -yaygýn olarak kullanýlan bir sýnýflamayý takipederek- üç maddede inceleyebiliriz:37

1- Bilimsel Realizm: Bilimsel realizmin fikirlerini kabacaþöyle özetleyebiliriz: Bilimsel teorilerin bizlere çizdiði dünyaresmi bir ontolojik gerçekliði ifade etmektedir, bilimlerinöngördüðü zaman, mekan, dalga gibi varlýklar gerçekvarlýklardýr; bilimsel teoriler keþiftirler, fakat bazýlarýnýndüþündüðü gibi icat deðildirler.38 Elbetteki bu çok genelleyici


37 Bilimsel teorilerin doðayla iliþkisini 3 maddede incelerken, doðayasalarýna karþý farklý felsefi yaklaþýmlarý 4 maddede (mucizeler sorunuylailgili 4. bölümde) inceleyeceðiz. 38 Bas C. Van Fraasen, "Arguments Concerning Scientific Realism", (ed:Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W. Norton andCompany, New York (1998), s. 1065.

bir tariftir ve bilimsel realizmi savunan birçok kiþi de bilimselteorilerin hatalý bir þekilde tasarlanabileceðini kabuletmiþlerdir. Fakat bu tarif, böylesi bir görüþü benimseyenkiþilerin, bilimsel teorilerin ontolojik statüsüne nasýlyaklaþtýðýný görmemizi; bilimsel teorilerin 'kendinde þey'eulaþmamýzý mümkün kýldýðýna inandýklarýný görmemizisaðlar. Bilimsel realistlere göre bir bilimsel teorinin kabulü,bu teorinin aktardýðý þekliyle dünyanýn var olduðuna inancý dakapsar. Realist pozisyon, bilimsel teorilerin teknoloji üretmeve öngörülerde bulunma gibi baþarýlarýnýn, bu teorilerinevrensel gerçekliði aktarmasýyla ancak açýklanabileceðiþeklindeki argümanlarla savunulmaya çalýþýlmýþtýr.39

Galileo ve Newton gibi birçok ünlü bilim insaný realist biryaklaþýmý benimsemiþlerdir. Onlarýn epistemolojik görüþü,bilimsel teorilerinin evrenin gerçekliðini bize aktardýðýyönündeydi. Einstein da ayný yaklaþýmý devam ettirmiþtir.Fakat, kendisinin makro fiziðe hakim teorisi olan izafiyetteorisiyle kimi hususlarda çeliþen,40 diðer yandan paradoksaldurumlarý çözmeden kabul eden, indeterminizm ve belirsizlikgibi unsurlar barýndýran kuantum teorisinin evrendekigerçekliði tarif ettiðini kabul etmek Einstein'ýn realistyaklaþýmýyla uyuþmuyordu; zaten bu teoriye karþý en etkilimuhalefeti de o gerçekleþtirmiþtir.41 Einstein, bu teorinin


39 Arthur Fine, "The Natural Ontological Attitude", (ed: Martin Curd ve J.A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W. Norton and Company, NewYork (1998), s. 1187.40 Robert John Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics", (ed:Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 313.41 Werner Heisenberg, Einstein'la Yüzleþmek, çev: Kemal Budak, GelenekYayýncýlýk, Ýstanbul (2003).

baþarýlarýnýn farkýnda olmasýna, birçok deneyle bu teoridekigörüþlerin desteklendiðini bilmesine raðmen, bu teorinineksik olduðunu ve yeni bir teorinin bu teorinin yerini almasýgerektiðini veya bu teoride bazý düzeltmelerin yapýlmasýgerektiðini düþündü.42 Schrödinger, De Broglie, Dirac vePenrose gibi ünlü bilim insanlarý da kuantum teorisinin eksikolduðunu ve yeni bir kuramýn bu eksikliði gidermesigerektiðini düþündüler.43 Sonuçta bilimsel teorileringerçeklikle iliþkisi hakkýnda benimsenen felsefi yaklaþým,kuantum teorisinin nasýl anlaþýlmasý gerektiðiyle ilgili farklýsonuçlar doðurmuþtur; bu farklý sonuçlar ise bu teoridençýkarsanan felsefi ve teolojik sonuçlarýn farklý olmasýna sebepolmuþtur/olmaktadýr. Örneðin Einsteincý yaklaþýmý benim-seyen birinin, din felsefesi açýsýndan önemli bir konu olanTanrýsal etkinlikle, kuantum teorisine dayanarak savunulanindeterminist görüþü bir arada deðerlendirdiðini düþünelim.Muhtemelen bu kiþi, indeterminizmin teorilerimizinyetersizliklerinden kaynaklanan epistemolojik bir durumolduðunu, ontolojik bir durumu tarif etmediðini, bu yüzdenTanrýsal etkinlik indeterminist bir evrende oluþuyormuþçasýnafelsefi ve teolojik yaklaþýmlarýmýzý oluþturmamýzýn bir hataolduðunu söyleyecektir.

2- Araçsalcýlýk (Aletçilik): Araçsalcý yaklaþýmý benim-seyenler, bilimsel teorileri pragmatik bir yaklaþýmla elealýrlar. Onlara göre bilimsel teoriler gerçekliðin biraçýklamasý olarak ele alýnmamalýdýr; önemli olan bu teorilerleöngörülerde bulunmak, gözlemleri sistematize etmek ve


42 Albrecht Fölsing, Albert Einstein, çev: Ewald Osers, Penguin Books, NewYork (1997), s. 566-592.43 Roger Penrose, Fiziðin Gizemi: Kralýn Yeni Usu, s. 184-185.

mühendislik gibi alanlarda bunlardan yararlanmaktýr.44

Stephen Hawking bu görüþte olan bilim insanlarýna örnekolarak verilebilir. Hawking, araçsalcý yaklaþýmý pozitivizmingereði olarak görür ve þöyle der: "Pozitivist açýdan bakýldýðýn-da, bir kiþi neyin gerçek olduðunu belirleyemez. Yapabileceðitek þey, içinde yaþadýðýmýz evreni tanýmlayan matematikselmodeli bulmaktýr."45 Birçok bilim insaný ve felsefeci,öngörülerde bulunmada ve teknoloji üretmede baþarýlýolmasýna karþýn paradoksal unsurlar barýndýran-Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nde olduðu gibi- ve saðduyuya aykýrýgözüken kavramlarla 'kendinde atom'u açýklayan kuantumteorisini, araçsalcýlýðý destekleyen bilimsel bir teori olarakdeðerlendirmiþlerdir.46 Araçsalcý yaklaþýmý kuantum teorisineuygulayanlara göre yaptýðýmýz gözlemlerin arasýnda, atomdane olup bittiðini bilemeyiz, fakat kuantum teorisinindenklemlerini olasýlýkçý öngörüler için kullanabiliriz.

Bu yaklaþým -kolayca anlaþýlacaðý gibi- Kant'ýn 'kendindeþey'in ulaþýlmazlýðýný savunan ünlü görüþünün bilimfelsefesindeki izdüþümüdür. Bilim felsefesi açýsýndan önemlibir konu olan bilimsel teorilerin ontolojik gerçeklikle nasýliliþki kurduklarý sorunu, felsefenin diðer dallarý, örneðin dinfelsefesi için de önemlidir. Çünkü bilimsel teoriler hakkýndaulaþacaðýmýz kanaatin, bilim-din iliþkisi konusundakiyaklaþýmýmýzda önemli belirleyici rolü olacaktýr. Bilimselteorilere araçsalcý bir yaklaþým, bilime daha mütevazý bir


44 Jarrett Leplin, "Realism and Instrumentalism", (ed: W. H. Newton- Smith,A Companion to the Philosophy of Science içinde), Blackwell Publishers,Massachusetts (2001), s. 394.45 Stephen Havvking, Ceviz Kabuðundaki Evren, s. 59.46 Peter Achinstein, "Observation and Theory", (ed: W.H. Newton-Smith, ACompanion to the Philosophy of Science içinde), Blackwell Publishers,Massachusetts (2001), s. 330-331.

bakýþa yol açabilir; çünkü bu bakýþ, bilimsel teorilerinontolojik gerçekliði olduðu gibi açýkladýðýný reddeder. Bu isebilimin dinin yerini almasý gerektiði gibi, bilimi gerçekliðeulaþmakta tek otorite olarak gören yaklaþýmlarý savunmayýgüçleþtirir. Diðer yandan, bilimin sonuçlarýndan dinseltezlerin desteklenmesine veya ispatlanmasýna çalýþan doðalteoloji savunucularý için bilimsel teorilere araçsalcý yaklaþýmsorunlu olabilir. Bütün araçsalcý yaklaþýmý benimseyenlerin,bilim-din iliþkisine ayný þekilde baktýðýný elbette söyleyeme-yiz; fakat, bir genelleme yapmak gerekirse, bilimsel teorilerearaçsalcý yaklaþýmýn, bilimi ve dini baðýmsýz ve birbirlerineetkisi olmayan alanlar olarak gören kompartmantalizasyon-cu yaklaþýmlara yol açtýðý söylenebilir.47

3- Kritikçi Realizm: Bilimsel teoriler hakkýndakiyaklaþýmlar 'realizm' ve 'araçsalcýlýk' olarak ikili birsýnýflamada da incelenmiþtir.48 Ayrýca 'realizmi' bir görüþ, bugörüþe karþýt görüþleri 'anti-realizm' olarak ele almak damümkündür; 'anti-realizm' ise karþýmýza 'araçsalcýlýk' olarakçýkabildiði gibi 'yapýsal deneycilik' olarak farklý isimlerle deçýkabilir.49 Sonuçta bu kitapta yapýlan üçlü sýnýflamanýndýþýnda baþka tip sýnýflamalar da mümkündür; fakat realizmekarþý anti-realizmin en yaygýn versiyonu olan 'araçsalcýlýða' ve'kritikçi realizme' yol veren sýnýflamanýn, bilimsel teorilerledoðanýn iliþkisini ele almada en faydalýsý olduðu kanaa-tindeyiz.


47 lan Barbour, When Science Meets Religion, s. 76.48 Örnek olarak bakýnýz: Jarrett Leplin, a.g.m. , s. 393-401.49 Alan Musgrave, "Realism versus Constructive Empricism", (ed: MartinCurd ve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W. Norton andCompany, New York (1998), s. 1088-1113.

Kritikçi realist yaklaþýmý savunanlar, özellikle kuantumteorisiyle ilgili geliþmelerle; bilimsel teorilerin öngörüdebulunmayla ilgili ve teknoloji üretmedeki baþarýlarýnadayanarak, bu teorilerin doðayý tamamen doðru olarak tarifettiðinin iddia edilemeyeceðini söylemiþlerdir. Böylece,'bilimlerin baþarýsýyla realizmi temellendirme' olarak özetle-nebilecek bilimsel realizmin en yaygýn delilini reddederek,safça bir realizm dýþýnda bir yolun kaçýnýlmaz olduðusonucuna varmýþlardýr. Bu yaklaþýmý benimseyenler, özelliklebilimin insan zihni tarafýndan yapýldýðýna ve insanýn doðayýyorumlarken, gözlem ve deneyler aracýlýðýyla doðayla etkile-þimde bulunduðuna vurgu yapmýþlardýr.50 Bilimin içinde insanunsurunun olmasý ve insan zihninin toplumsal þartlanmalar,önyargýlar, apriori kabuller ve kapasite yetersizliði gibi sýnýr-lýlýklarý, bilimsel teorilere bakýþta 'kritikçi' unsuru gerektirir.Diðer yandan bilimlerin baþarýsý 'kendinde doða'yý olduðu gibianladýðýmýzý göstermese de bu baþarýlarýn, doðayla ilgiligerçekliðe kýsmen de olsa ulaþtýðýmýzý gösterdiðini düþünmekmantýða ve saðduyuya uygundur.51 William Stoeger'in dediðigibi "Gerçekliðin üstü örtülüdür, fakat tamamen deðil".52

Sonuçta kritikçi yaklaþýmý elden býrakmadan 'safça olmayanbir realist yaklaþým' geliþtirmek; 'araçsalcýlýðýn' bilimselteorilerle doðanýn gerçekliði arasýnda hiçbir bað kurmayan


50 John Polkinghorne, Science and Theology, SPCK, Londra (2003), s. 16-17.51 Bilimsel teorilerin gerçekliðe kýsmen ulaþmasý veya gerçekliðeyakýnlaþmasý konusunda bilim felsefesinde birçok tartýþma yapýlmýþtýr.Örnek olarak bakýnýz: Chris Brink ve Johannes Heidema, "A VerisimilarOrder of Theories Phrased in a Propositional Language", The BritishJournal for the Philosophy of Science, no: 38 (1987).52 William Stoeger, "Epistemological and Ontological Issues Arising fromQuantum Theory", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, QuantumMechanics içinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley,(2001), s. 95.

yaklaþýmýndan daha tutarlý ve saðduyuya uygun gözükmek-tedir. Din felsefesi ve bilim felsefesi gibi felsefe dallarýaçýsýndan önemli çalýþmalarý olan Polkinghorne, Barbour vePeacocke gibi günümüzün düþünürlerinin benimsediði'kritikçi realist' yaklaþýmýn, safça realizmden ve araçsalcýlýktandaha tutarlý olduðu konusunda bu düþünürlerle aynýfikirdeyiz.53

KRÝTÝKÇÝ REALÝZM VE BÝLÝM-DÝN ÝLÝÞKÝSÝ

Kuantum teosiyle dikkat çekilen ‘gözlemcinin etkisi’ gibiunsurlar, kritikçi realist anlayýþýn desteklenmesinde sýkçakullanýlmýþtýr. Bilimsel teorilere kritikçi realist yaklaþýmýn,bilim-din iliþkisi açýsýndan da önemli sonuçlarý vardýr.54

Öncelikle bilimin objektif gerçekliði tam olarak tarif ettiði veinsani katký ve yorumlardan uzak olduðu þeklindeki bilimieleþtirilemeyen bir tahta oturtan yaklaþýmlarýn terk edilmesi;bilimin dinle iliþkisini çatýþmacý yaklaþýmlara baþvurmadankurmayý kolaylaþtýracaktýr. Ayrýca, bilimsel teorilerindoðadaki gerçekliðe yaklaþabildiði görüþü -temkinli olmakkaydýyla- modern bilimin verilerinden doðal teoloji yaklaþým-larýnýn çýkarsanmasýna kapýlarý açýk tutabilir.


53 Bu üç felsefeciyi kritikçi realist olarak niteleyen diðer bir felsefecinin þuyazýsýna bakýnýz: Robert John Russell, "Introduction", (ed: Robert JohnRussell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Lawsof Nature içinde), The Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (1999), s. 23.54 Bu kitapta ele alýnan kuantum teorisi fizik biliminin ilgi alanýnda olduðuiçin daha çok bilim-din iliþkisi ifadesini kullandýk. (Bu konuyla ilgililiteratürde de daha çok bu ifade kullanýlmýþtýr.) Fakat birçok yerde asýl elealýnanýn, bu terinin felsefi yorumlarýyla dinin iliþkisi olduðuna dikkatedilmelidir. Kýsacasý bilim-din iliþkisi ifadesini kullandýðýmýz birçok yerde,aslýnda bilim-felsefe-din iliþkisinin üzerinde durduðumuz bilinmelidir.

Bilimsel teoriler dýþýnda, dinlere de kritikçi realist biranlayýþýn uygulanmasýnýn mümkün olduðunu düþünüyoruz.55

Bunun bilimden dine bir analoji ile deðil, dinlerin içindeayrýca oluþturulmasý gerektiði kanaatindeyiz. Dinlerdekikritikçi unsur da dinleri anlayanlarýn insanlar olduklarý veinsanlarýn toplumsal þartlanmalar, önyargýlar, apriorikabuller ve kapasite yetersizlikleri gibi sýnýrlýlýklarýnýn bulun-duðuna vurgu yapýlarak oluþturulmalýdýr. Bu ise insanlarýn,dinlerin temeli olan Tanrýsal vahyi kavrayýþlarýnda kusurlarbulunabileceði anlamýný taþýmaktadýr ve mezhepler arasýayrýlýklar da bunla alakalýdýr. 'Kendinde vahye' insanlarýn hiçulaþamayacak olmasý ise teolojik açýdan kabul edilemez;çünkü dinlerin insanlarýn yaþamý için gönderilmiþ sistemlerolduðu ve pratik hayatta uygulama gerektiren emir vetavsiyeler içerdikleri, tektanrýlý üç dinin de ortak birkabulüdür. Bu husus, dine realist yaklaþýmýn gereðini oluþtu-rur ve bunun 'kritikçi' unsurla birleþtirilmesi karþýmýza dinalanýnda da 'kritikçi realizmi' çýkarýr.

Eðer hem bilim hem de dinler için 'kritikçi realist'yaklaþýmlar benimsenirse; akýl (dolayýsýyla aklýn sofistikeürünü bilim) ile vahiy çatýþýrsa, aklýn verileri mi vahyin verilerimi tevil edilmelidir þeklinde yüzlerce yýldýr yapýlmýþ birtartýþmaya 'ya o, ya bu' þeklinde iki þýklý bir cevap vermekten


55 Hem bilime, hem de dine kritikçi realist yaklaþýmýn uygulanabileceðiniJohn Polkinghorne da ifade etmektedir. Polkinghorne, ayný Yaratýcý'danolan doða ve dine, ayný yaklaþýmýn verimli sonuçlar doðuracaðýnýdüþünmektedir: John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology, s. 14-15.

daha geniþ imkanlara sahip olduðumuz görülebilir.56 Bilim vedin çatýþýrlarsa, bunlarýn her ikisinde de insani yönlerbulunduðu, 'kendinde doða' ve 'kendinde vahyin' çatýþmama-sýnýn gerektiði, fakat doðayý veya vahyi gerekli þekildeanlayamadýðýmýz için mevcut sorunlarýn olduðu söylenebilir.Söz konusu sorunlarýn, Tanrý'nýn gönderdiði vahiyden deðil,fakat insanlarýn bu vahyi yanlýþ anlamasýndan kaynaklandýðýsavunulduðu için; buradaki 'kritikçi' unsur, dinlerdekimutlaklýk anlayýþýna zarar vermez, çünkü 'Tanrý'dan gelenvahiy' deðil 'insanýn vahyi anlayýþý' kritik edilmektedir.Böylesi bir yaklaþýmda, bir çatýþma durumunda, bilim ve dinalanlarýnýn tekinde sorun arayan görüþlerden farklý olarak;her iki alandan birinde sorun olabileceði düþünüldüðü için, ikitarafýn da irdelenmesi gerekecek ve yapýlmasý gerekli iþzorlaþacaktýr. Bu yaklaþýmý gerçekleþtirecek kiþilerin, hembilim hem din hem de felsefe alanlarýnda bilgi sahibiolmalarýnýn gerekliliði gibi zorluklar vardýr. Özellikle


56 Hüsameddin Erdem de akýl ile vahiy çatýþýrsa; aklý kullanma þeklimizdede vahyi anlama þeklimizde de sorun olabileceðine (bu sorun vahyinniteliðinin bozulmasý da olabilir), yani her iki yönde de insanlarýn hatayapmýþ olabileceðine dikkat çekmiþtir. Erdem, gerçek din (vahiy) ile gerçekfelsefenin (akýl) çatýþmayacaðýný; çatýþmalarýn, dinin veya felsefeninyorumlarýnýn yozlaþtýrýlmasýndan, insanlarýn bu konudaki hatalýtutumlarýndan çýktýðýný söylemektedir. Erdem, din ve felsefeninmünasebetinin kaçýnýlmaz olduðunu söylerken, bu iki beþeri tecrübeninbirbirleriyle aynýlaþtýrmanýn hata olduðuna da dikkat çekmektedir:Hüsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-Felsefe Münasebeti, s. 47, 52,62, 243-245, 249, 264-266. Önemli gördüðümüz iki hususa HüsameddinErdem tarafýndan da dikkat çekilmiþtir. Bunlarýn birincisi, aklý iþletmede(dolayýsýyla felsefeyle bilim alanýnda) ve vahyi anlamada 'insani yöne'dikkat çekilmesidir. Ýkinci husus ise birincinin mantýki neticesidir; insaniyön bulunan iki alanýn, 'her ikisinde de' hata yapýlma ihtimali vardýr (tarihbunun örnekleriyle doludur); sonuçta, çatýþma gibi gözüken durumlarda'her iki alan da' gözden geçirilmelidir.

günümüzde, bilim alanýndaki bilginin çoðalmasý ve bilim-diniliþkisinde kompartmantalizasyoncu yaklaþýmlarýn yaygýnolmasýnýn getirdiði ilave zorluklar da mevcuttur. Tümgüçlüklerine raðmen, bu yaklaþýmýn, sorunlarýn çözümü içinen uygun çerçeveyi vereceði kanaatindeyiz. Bu yaklaþýmlaþöyle denmiþ olmaktadýr: "Tanrý'nýn yarattýðý doða ve Tanrý'nýngönderdiði din çatýþmaz; fakat insanlarýn doðayý anlamagayretini ifade eden bilim ve insanlarýn 'Tanrý'nýn gönderdiðidin'den çýkarsadýklarý 'teolojiler' çatýþabilir ve eðer bir sorunvarsa, sorun, insanýn ya doðayý, ya dini, ya da ikisini birdenyanlýþ veya eksik anlamasýndan kaynaklanmaktadýr."

Bu kitabýn odaklandýðý konu olan kuantum teorisiyledinlerin iliþkisini ele alýrken de, en saðlýklý yol, bu teoriyeolduðu gibi farklý dinlerin teolojilerine de 'kritikçi realizm' ileyaklaþmak olacaktýr. Örneðin kuantum teorisiyle özgür iradesorununun iliþkisini ele aldýðýmýzý düþünelim (5. bölümde bukonu iþlenecektir): Bir yandan "Kuantum teorisi evrende'objektif indeterminizm'in varlýðýný ispatlýyor mu" gibi bilimselaçýdan cevaplanmasý gerekli sorular ve bu soruya bilimalanýnda verilmiþ farklý cevaplar; diðer yandan "Dinlerinözgür irade konusundaki fikri nedir" gibi teolojik açýdancevaplanmasý gerekli sorular ve bu soruya teoloji alanýndaverilmiþ farklý cevaplar vardýr. Hem kuantum teorisinin'kendinde evren'i ne kadar baþarýyla aktardýðýna, hem defarklý teolojilerin hangisinin özgür irade sorununu baþarýyladeðerlendirdiðine yönelik iki yönlü 'kritikçi' bir yaklaþým; zorve sonuç almayý daha güçleþtirici olsa da, hayali sonuçlarlameselenin çözüldüðü iddialarýna aceleyle kalkýþýlmasýnýönlemede baþarýlý olacaktýr. Sonuçta bilimsel teorilere vedinlerin teolojilerine epistemolojik ve ontolojik yaklaþýmlarý-


mýzýn hepsi; genelde bilim-din iliþkisini, özelde ise kuantumteorisi-din iliþkisini kurarken önemli olmaktadýr.

HEISENBERG'ÝN BELÝRSÝZLÝK ÝLKESÝ VE FARKLIYORUMLANIÞ ÞEKÝLLERÝ

Iþýðýn hem parçacýk hem de dalga özellikleri göstermesigibi elektronun da parçacýk özelliklerinin yanýnda dalgaözellikleri olabileceðini ilk ifade eden Louis De Broglieolmuþtur. Maddenin dalga özellikleri gösterebileceðine dairbu sýra dýþý fikirden sonra bu iddiayý destekleyen birçok deneygerçekleþtirilmiþtir. Ýlginç bir olay ise -daha önce kendisindenbahsettiðimiz- John Thomson'un elektronun bir parçacýkolduðunu göstererek Nobel Ödülü'nü kazanmasýna karþýnoðlu George Thomson'un elektronun dalga olduðunugöstererek Nobel Ödülü'nü kazanmýþ olmasýdýr.57

Bugün bilinen þekliyle kuantum teorisi, 1925'teHeisenberg'in 'matriks mekaniði' ve 1926'da Erwin Schrödin-ger'in 'dalga mekaniði' olarak ortaya çýkmýþtýr; birbirlerindenayrý kuramlar olarak baþlatýlan bu çalýþmalar daha sonra tekbir kuram þeklinde Paul Adrien Maurice Dirac tarafýndanbirleþtirilmiþtir.58 Atom-altý dünya hakkýndaki fiziktekigeliþmeler hep beklenenden çok daha ilginç olmuþtur. Builginç geliþmelerin en önemlilerinden biri Heisenberg'inBelirsizlik Ýlkesi'ni ortaya koymasýdýr. Schrödinger atomu,çekirdeðin etrafýnda madde dalgalarýnýn döndüðü bir sistemolarak yorumlamýþtýr. Schrödinger'in denklemi elektronunkonumunu sadece olasýlýklar çerçevesinde belirlememize izin


57 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, s. 70.58 Roger Penrose, Road to Reality, s. 505-511; Roger Penrose, Fiziðin Gizemi:Kralýn Yeni Usu, s. 103.

verir. (Fakat gözlem yapýldýðýnda olasýlýklarý deðil, parçacýðýbelli bir yerde tespit ederiz.) Bohr ise parçacýk ve dalgaolmayý ayný varlýðýn iki ayrý görünümü olarak yorumlamýþtýr.Heisenberg, bu iki yorumun da hem eksik olduðunu hem dekýsmen doðru olduðunu ifade eder. Ancak kendisinin ortayaattýðý Belirsizlik Ýlkesi ile çizilen sýnýrlar sayesinde çeliþkilerinkaybolacaðýný söyler.59 Heisenberg'in Belirsizlik Ýlkesi'ne göreatom seviyesinde parçacýklarýn konum ve hýzýný ayný anda tamolarak hesaplamamýz imkansýzdýr. Bu ilkeye göre birparçacýðýn konumunu ne kadar doðru olarak belirlersek, hýzýo kadar belirsizleþir; parçacýðýn hýzýný tamamen doðruolarak belirlersek, bu kez de konumu tamamen belirsiz-leþir.60 Bu ilke klasik fizik açýsýndan kabul edilemez nitelik-tedir. Klasik fizikte herhangi bir maddi nesnenin konumunuve momentumunu (hýz) bilirsek, daha sonra tam olaraknerede olacaðýný rahatlýkla hesaplayabiliriz. Konum ve hýzlailgili klasik fiziðe aykýrý olan belirsizlik, radyoaktif element-lerin bozunumunda da karþýmýza çýkar. Radyoaktif birçokatomun yarýsýnýn ne zaman bozunacaðýný bilebiliriz amabelirli tek bir atomun ne zaman bozunacaðýný tam olarakbilemeyiz. 61

Evrende determinist bir yapýnýn deðil de 'ontolojikolasýlýklar'ýn, belirsizliðin ve indeterminizmin var olduðunu


59 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, s. 20-21.60 Werner Heisenberg, Einstein'la Yüzleþmek, s. 33-36; Stephen Hawking,Ceviz Kabuðundaki Evren, s. 105.61 Radyoaktif elementlerin yarýsýnýn bozunma sürecine 'yarý ömür' denir vebu olgu, kayalarýn veya fosillerin yaþýnýn hesaplanmasý gibi amaçlarlakullanýlýr. Deðiþik radyoaktif atomlarýn 'yarý ömrü' de deðiþiktir. Bu hesapözünde olasýlýksal olsa da birçok bilim dalýnda büyük bir güvenle kullanýlýr:Eric Chaisson ve Steve Mc Millan, Astronomy Today, Prentice Hail, NewJersey (2002), s. 180-181.

gösterdiði söylenen Belirsizlik Ýlkesi'ni bütün bilim insanlarýve felsefeciler ayný þekilde yorumlamamýþlardýr. Bu ilkeyekarþý takýnýlan tavýrlarý -Barbour'ý izleyerek- üç maddedeinceleyebiliriz:62

1- Cehaletimizden Kaynaklanan Belirsizlik: Deter-minist evren modelini benimseyenler, atom-altý dünyadakibelirsizliklerin ontolojik olmadýðýný düþünmüþlerdir.Schrödinger, Dirac, Planck ve Penrose bu görüþün ünlütemsilcilerindendir. Einstein ünlü "Tanrý zar atmaz" sözünü,kuantum dünyasýnda 'ontolojik belirsizlikler'in bulunamaya-caðýný ifade etmek için söylemiþtir.63 Einstein, Podolsky veRosen atom-altý dünyaya dair teorilerimizin eksik olduðunusavundular.64 Buna göre cehaletimiz belirsizliklerin sebebidir,kuantum teorisinin olasýlýklarla ifade edilmesi, gerçekdünyaya olasýlýkçý yasalarýn hakim olmasýndan kaynaklan-maz; gerçek dünyada olaylar, determinist yasalar çerçeve-sinde gerçekleþir. Bu görüþü paylaþan birçok kiþi, atom-altýdünyayý -makro dünyayý olduðu gibi- determinist yasalarçerçevesinde betimleyecek matematiksel formüllerin bir günbulunacaðý beklentisindedirler.

Atom-altý dünyada 'gizli deðiþkenler' olduðu (bu deðiþken-ler saptanamadýðý için kuantum teorisinin eksik olduðu)


62 Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 67-70.63 Albrecht Fölsing, Albert Einstein, s. 585. Bu sözün, daha çok kuantumteorisinin indeterminist yorumuna karþý söylenmiþ olmasý üzerindedurulmuþtur. Fakat bu sözle, 'Tanrý'nýn doðasý' ile ilgili iddialarýn da ifadeedildiðine dikkat edilmelidir.64 Albert Einstein, B. Podolsky ve N. Rosen, "Can Quantum-MechanicalDescription of Physical Reality Be Considered Complete", Physical Review,no: 4 (1935), s. 778-779.

iddiasýyla ilgili en önemli çalýþmalarý yapan kiþi David Bohmolmuþtur. Onun çalýþmalarý, kuantum teorisinin 'objektifdeterminist' bir þekilde oluþturulmasý için en sofistikeçabadýr.65 Fakat Bohm'un yaklaþýmýnýn bile klasik determi-nizmden hayli farklý olduðu ve 'uzaktan anýnda etki'özelliðiyle -yerel olmama- klasik determinizmden ayrýldýðýhatýrlanmalýdýr.66 Sonuçta evrendeki belirsizliðin ve indeter-minizmin sadece bizim cehaletimizden kaynaklandýðý halaönemli düþünürlerce savunuluyor olsa da, kuantum teorisiortaya konduktan sonra, evrende 'objektif determinizm'invarlýðýný savunan bilim insanlarý ve felsefeciler, hesaplaþmakzorunda olduklarý bilim alanýndaki görüþlerin, özelliklekuantum teorisinden kaynaklandýðýnýn farkýndadýrlar. Dahaönceden incelediðimiz bilimsel teorilere 'klasik realist' yakla-þýmla, belirsizliðin ele alýnmasýnýn, bu þýkta incelediðimizyaklaþýmý netice verdiði söylenebilir.

2- Deneysel ve Kavramsal Sýnýrlýlýklarýmýzdan DolayýBelirsizlik: Bahsedilen görüþ, belirsizliklerin aslýndaolmadýðý ve bizim cehaletimiz veya atom-altý seviyede 'gizlideðiþkenler'in varlýðýndan kaynaklanmadýðý; fakat deneyselve kavramsal sýnýrlýlýklarýmýzýn belirsizliðe yol açtýðý anlamýnagelebilir. Diðer yandan bu görüþ, bahsedilen sýnýrlýlýkla-rýmýzýn, 'objektif determinizm' ve 'objektif indeterminizm'alternatiflerinden hangisinin doðanýn ontolojik durumunuaçýkladýðýný bilemeyeceðimiz; belirsizliklerin ontolojik miepistemolojik mi olduðuna agnostik kalmaktan baþka birçaremiz olmadýðý için de kullanýlabilir. Bu ikinci görüþ bizim


65 James T. Cushing, "A Background Essay", (ed: James T. Cushing ve ErnanMcMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory içinde),University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989), s. 3-5.66 Robert Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics", s. 304.

de paylaþtýðýmýz görüþtür; madem ki sýnýrlýlýklarýmýz'kendinde atom'a ulaþmamýzý engelliyor, bu durumdabelirsizliklerin epistemolojik mi ontolojik mi olduðukonusunda bir yargýda bulunamayacaðýmýzý kabul etmemizgerekmektedir.

Penrose gibi bir gün, kuantum teorisiyle ilgili bilmecelerinçözümleneceðini umut edebiliriz ama bunun nasýl gerçek-leþeceðini ve bizi çevreleyen sýnýrlýlýklardan nasýl kurtulabile-ceðimizi görmek hiç de kolay deðildir.67 Daha önce deðindi-ðimiz gibi bir elektronu gözlemleyebilmemiz için, en az birýþýk fotonunun çarpýp mikroskoba gelmesi gerekir; oysa bu,yaptýðýmýz gözlemin sonucunu etkileyecek þekilde elektronunkonumunu bozacaktýr. Parçacýðýn konumunu en doðruþekilde ölçmek için oldukça kýsa dalga boylu ýþýk gerekir,68

böylece taneciðin enerjisi yükselir ve darbe hýzýný daha çokbozar. Kýsacasý parçacýðýn konumunu daha doðru ölçmek içinyapýlan ayarlamalar hýzý; hýzý daha doðru ölçmek için yapýlanayarlamalar ise konumu bozar.69 Böylesi durumlarda deneyleilgili sýnýrlýlýklarý nasýl aþabileceðimizi görmek mümkünolamamaktadýr. Ayrýca atom-altý seviyedeki varlýklarý taným-lamak için 'dalga' veya 'parçacýk' gibi kavramlarý kullanmaklasýnýrlýyýz; bu seviyedeki varlýklarý tam olarak betimleyememizkavramsal sýnýrlýlýklarýmýza da baðlýdýr. Deneysel sýnýrlýlýk-larýmýz ve kavramsal sýnýrlýlýklarýmýz birleþince 'kendindeatom'u, klasik fizikteki varlýklar gibi resmedecek biraçýklamayý gerçekleþtiremeyeceðimiz anlaþýlýr.


67 Roger Penrose, Fiziðin Gizemi: Kralýn Yeni Usu, s. 184-185.68 Parçacýðýn konumu, ýþýðýn iki dalga tepesi arasýndaki uzaklýktan dahaküçük bir hata ile tespit edilemez.69 Heisenberg'in Belirsizlik Ýlkesi'ne göre: Parçacýðýn konumundakibelirsizlik ile parçacýðýn hýz çarpý kütlesindeki belirsizliðin çarpýmý, Plancksabiti olarak bilinen bir nicelikten kesinlikle küçük olamaz: StephenHawking, Zamanýn Kýsa Tarihi, s. 66-67.

Elektronun konum ve hýzýný ölçmeye kalktýðýmýzda ortayaçýkan belirsizliðin, sadece bizim sýnýrlýlýklarýmýzdankaynaklanan epistemolojik bir durum olduðu düþünülebilir.Fakat evrende 'objektif indeterminizm'in olduðunu düþünenBarbour, radyoaktif maddelerin bozunmasý gibi durumlarda,gözlemci olarak müdahalenin belirsizliði oluþturduðununsöylenemeyeceðini, bu yüzden ontolojik olarak var olmayanbir belirsizliði bizim oluþturduðumuzu, düþünmemizgerektiðini belirtir.70 Bizce, Barbour'ýn bu görüþüne detemkinli yaklaþmakta yarar vardýr. Bilimsel bilgilerimizdekiradyoaktiviteyle ilgili boþluðu, Barbour'ýn indeterminizmledoldurduðu da düþünülebilir. Klasik mekanikle açýklanama-yan, ancak olasýlýksal olarak tanýmlanabilen radyoaktiviteyleilgili olgular, bazýlarýnca ontolojik indeterminizmin deliliolarak görülmüþtür. Çözümsüzlükle oluþan boþluklar, birçokzaman apriori inançlarla, felsefi veya teolojik görüþlerledoldurulmaya çalýþýlýr. Yaygýn olarak yapýlan bu sübjektifyaklaþýmý, Barbour'ýn da atom-altý seviyeden kendi felsefi veteolojik kanaatine destek bulmak için tekrarladýðý kanaatin-deyiz. Diðer yandan, Einstein'ýn ve onun gibi düþünenlerin,evrende mutlaka determinist bir yapý olmasý gerektiðikonusundaki ýsrarlarýnýn da onlarýn, metafizik inanç ve budoðrultudaki ön kabullerinden kaynaklandýðý söylenebilir.Sonuçta bilim insanlarýnýn her görüþünün 'bilimsel' olmakzorunda olmadýðýna, bilim insanlarýnýn da felsefi, teolojik,ideolojik,71 kültürel ve alýþkanlýklarýndan kaynaklanan


70 lan Barbour, Religion in an Age of Science, s. 102.71 Kuantum teorisiyle ilgili yorumlarda ideolojinin etkisi için bakýnýz: R. I.G. Hughes, "Bell's Theorem, Ideology and Structural Explanation", (ed:James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences ofQuantum Theory içinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame(1989), s. 195-197.

kanaatleri olduðuna ve asýl önemlisi, bilimsel olgularý yorum-larken bunlarýn etkisinde olabildiklerine dikkat edilmelidir.Kýsacasý bilim insanlarýnýn, bilimsel konularda yaptýklarý heraçýklama 'saf bilimsel' deðildir.

3- Objektif Ýndeterminizm Olarak Belirsizlik: Buyaklaþýma göre atom-altý dünyaya dair belirsizliklerin, bizim'gizli deðiþkenleri' bilemeyen cehaletimiz veya deneysel vekavramsal yetersizliklerimiz gibi epistemolojik eksiklikler vesorunlar ile alakasý yoktur; belirsizlikler, doðanýn ontolojikbir gerçekliði olarak vardýr, doðada epistemolojik veyasübjektif indeterminizm denilebilecek sahte bir indetermi-nizm deðil, gerçek olan 'ontolojik indeterminizm' vardýr. Buiddia, bilim ve felsefe alanýnda deprem oluþturacakniteliktedir. Bilim alanýnda deprem oluþturacak niteliktedir;çünkü 20. yüzyýla girildiðinde bilimsel anlayýþa hakim olanNewton fiziðinden, 20. yüzyýlda makro fizikteki egemen görüþolan Einstein fiziðine kadar bilinen tüm fiziðe bu görüþaykýrýdýr. Felsefe alanýnda ise Spinoza, Leibniz, Kant veMarks gibi çok etkili olmuþ düþünürlerin felsefelerini, fizikteortaya çýkan determinist anlayýþýn önemli bir þekildeetkilediðini düþünürsek, 'objektif indeterminizm'in doðanýngerçek yapýsý olduðuna dair iddianýn, bilim açýsýndan olduðukadar felsefe açýsýndan da önemi anlaþýlýr.

'Objektif indeterminizm' ile ilgili iddialarýn önemli birkaynaðý ölçme sorunudur. Kuantum teorisinin en temeldenklemi olan Schrödinger'in dalga denklemi olasýlýksal biryapýdadýr ve parçacýklarýn konumunu ancak olasýlýk olarakbilebilmemize imkan verir. Fakat ölçüm yapýldýðýndaolasýlýklar ortadan kalkar ve parçacýðý belli bir yerde buluruz;buna 'dalga fonksiyonunun söndürülmesi' denir, çünkü dalga


durumundaki olasýlýk ölçümle kalkar ve belirli bir yerdeparçacýk gözlemlenir.72 Gözlem sonucunun olasýlýksalSchrödinger denkleminden çýkarsanamamasý 'ontolojikindeterminizm' iddialarýnýn ve insan zihninin belirleyiciliðinevurgu yapan Yeni-Berkeleyci yaklaþýmlarýn kaynaðý olmuþtur.Buradaki olasýlýk, -birçok kiþinin en çok yanýldýðý noktaburasýdýr- bir zar atýlmadan önce, birden altýya kadar her birsayýnýn 1/6 olasýlýkla gelme olasýlýðý olmasý ve zar atýlýncabunlardan birinin gelmesi anlamýnda olasýlýk deðildir.Buradaki olasýlýk, daha ziyade, zardaki altý sayýnýn, sanki altýzar atýlmýþ gibi birden mevcut olmasý (süperpozisyon) ve bizzara bakmaya kalktýðýmýzda, bunlarýn beþinin birdenkaybolup da tek zarýn üstündeki sayýnýn kalmasýnabenzetilebilir. Buradaki 'objektif olasýlýklar' indeterminizmin;bizim gözlemimizle diðer olasýlýklarýn kaybolup belirli birsayýyý gözlemlememiz ise Yeni-Berkeleyci izahlarýn kökeninioluþturmuþtur.

'Objektif indeterminizmi' savunanlara göre yaptýðýmýzgözlemin zorunlu -maddi- sebepleri mevcut olsa da 'yetersebepleri' (sufficient causes) mevcut deðildir.73 Deneyöncesinde birçok olasýlýðýn mevcut olduðu 'süperpozisyon'mevcutken, deneyle beraber tek bir pozisyon ortaya çýkar.Schrödinger denkleminin -Einstein gibi- eðer eksik birdenklem olduðunu düþünmüyorsak, o zaman 'ontolojikolasýlýklarýn' varlýðý ihtimali karþýmýza çýkar ki 'ontolojikindeterminizm' iddialarýnýn önemli nedenlerinden biri deböylesi bir düþüncedir.74 Bu iddia belirsizliðin, cehaletimizden


72 Roger Penrose, The Road to Reality, s. 516-517.73 Robert John Russell, a.g.m., s.307.74 Einstein'a, kuantum teorisinin Kopenhag yorumuna karþý verdiðimücadelede en büyük desteði verenlerin baþýnda Schrödinger gelmektedir:James T. Cushing, "A Background Essay", s. 2.

deðil ontolojik durumdan kaynaklandýðý ve kuantumteorisinin eksiksiz bir teori olduðu anlamýna gelir.

Kuantum teorisinde ortaya çýkan belirsizlik, ölçümsürecinden önce ('dalga fonksiyonunun söndürülmesi'ndenönce) ölçülene objektif özellikler atfedilememesi gibiözellikler, makro dünyaya aktarýldýðýnda ortaya çýkan tablo,neden bu teorinin verilerinin saðduyuya aykýrý neticelerverdiðini anlamamýzý kolaylaþtýrýr. Bu konudaki en meþhurörneði, bu teorinin dalga fonksiyonlu denkleminin babasýSchrödinger vermiþtir ve bu hayali örnek 'Schrödinger'inkedisi' ismiyle meþhurdur: Bir kutuya bir kediyi kapattýðýmýzýve bir kuantum olayý (bu örnekte radyoaktif atomunparçalanmasý verilmiþtir) gerçekleþirse, bu sandýktaki zehirligazýn olduðu þiþenin kýrýlmasýyla kedinin zehirlenereköleceðini düþünelim. Kuantum teorisinin Kopenhagyorumuna göre ölçüm yapýlana kadar kedi, ölü olma ve canlýolma durumlarýnýn çizgisel birleþiminde (süperpozisyon)olmasý gerekir; sandýk açýldýðýnda kedi ölü veya canlýdurumlarýndan birine 'atlar'. Eðer ki kuantum durumunun,'epistemolojik bir belirsizlik' olduðu söylenseydi sorunolmazdý, sandýðýn açýlmasýyla bilemediðimiz durumukeþfettiðimizi düþünebilirdik; fakat iddia 'ontolojikbelirsizliðin/olasýlýðýn' varlýðý ve yaptýðýmýz gözleminsonucunda bir duruma 'atlama' olduðudur.75 Bu ise kedininayný anda hem canlý hem de cansýz olduðu bir süperpozisyon


75 Abner Shimony, "The Reality of the Quantum World", (ed: Robert JohnRusell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center for Theology andthe Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 13.

durumuna inanmamýzý gerektirir; Schrödinger böyle birduruma inanamayacaðýný söylemiþtir. Bu paradoksa Bohr'uncevabý, makro-dünyaya ait fenomenleri (burada kediyi) mikrodünyaya ait kuantum dünyasýyla karýþtýrmamaktýr.76 Fakat buaçýklama -þayet doðruysa bile- tatmin edici olamamaktadýr;makro dünya klasik ve Boolean mantýðýna uygunken, nedenatom seviyesi için ayrý bir mantýðýn geçerli olduðu, ayrýcamakro dünyayla mikro dünya arasýna nerede sýnýr çekileceðive belirsiz-indeterminist mikro dünyadan saðduyumuzauygun ve determinist makro dünyanýn nasýl türediði cevapla-namamaktadýr.

OBJEKTÝF ÝNDETERMÝNÝZM VE METAFÝZÝKTERCÝHLER

Burada önemli olan bilim, felsefe ve mantýk açýsýndan tümbu sarsýcý iddialara, deneysel desteði olan doða bilimlerininen önemli teorilerinden birisinin sebep olmasýdýr. Adý kaosteorisiyle özdeþleþen Prigogine de, metafiziksel ve felsefi birtercihe baðlý olmaksýzýn, fizikte, indeterminizmin kendinikabul ettirdiðini düþünür ve þöyle der: "Bergson, Whitehead,Popper tarafýndan savunulan indeterminizm, bundan böylefizikte kendini kabul ettirmiþtir."77 Fakat bizce Prigogine'in-Heisenberg ve Barbour gibi- metafiziksel bir tercihtenbaðýmsýz olarak indeterminizmin kendini -fizikte- kabulettirdiðini söylemesi hatalýdýr. Prigogine, kitaplarýnda,determinist evren görüþünün özgür iradeye yer býrakmayaca-


76 Chris Clarke, "Quantum Histories and Human/Divine Action", s. 161.77 Ilya Prigogine, Kesinliklerin Sonu, çev: Ýbrahim Þener, Ýzdüþüm Yayýnlarý,Ýstanbul (2004), s. 123.

ðýndan yakýnmaktadýr.78 Sonuçta, Prigogine'in neden Einste-in'ýn yaklaþýmýný deðil de Heisenberg'inkini tercih ettiðinincevabý, sadece modern fiziðin önüne çýkardýðý tablo olamaz;Einstein ayný tablodan kendi metafizik tercihine uygun seçimyaptýðý gibi, Prigogine de kendi metafizik tercihine uygunolarak, hep yakýndýðý, determinizmin yol açtýðý düþünülen'materyalist kaderci anlayýþ'tan kendini kurtaracak yorumutercih etmiþtir. Burada durumu ilginç olan Popper'dýr. Ýçindebulunduðumuz yüzyýlda 'objektif indeterminizm'in varlýðýnýsavunanlar -genelde- kuantum teorisinin verilerine veözellikle Heisenberg'in Belirsizlik Ýlkesi'ne büyük deðervermiþlerdir. Fakat Popper, Heisenberg'in Belirsizlik Ýlkesi'nieleþtirirken,79 diðer yandan kuantum teorisinden baðýmsýzolarak, insan özgürlüðüne tehdit olarak gördüðü Lapelaceçýdeterminizme karþý indeterminizmi savunmuþtur.80 Popper,determinizme karþý indeterminizmi tercih ediyor olsa da;onun için, determinizm de indeterminizm de testedilemeyecek olan metafizik doktrinlerdir.81

Heisenberg ve onun takipçileri, epistemolojik olarak neyibilebileceðimizi betimlerken, bunun ontolojik durumu tarifettiðine geçiþ yaparak; indeterminizmin, cehalet ile deneyselve kavramsal sýnýrlýlýklarýmýzdan kaynaklanmadýðýný, doðanýn


78 Ilya Prigogine, Isabelle Stengers, Kaostan Düzene, çev: Senai Demirci, ÝzYayýncýlýk, Ýstanbul (1998), s. 113.79 Karl R. Popper, Bilimsel Araþtýrmanýn Mantýðý, çev: Ýlknur Aka ve ÝbrahimTuran, Yapý Kredi Kültür Sanat Yayýncýlýk, Ýstanbul (1998), s. 248-484.80 Karl R. Popper, The Open Universe; An Argument for Indeterminism,Routledge, Londra (1998), s. 29-38.81 Karl R. Popper, "Indeterminism in Quantum Physics and in ClassicalPhysics: Part 1", The British Journal for the Philosophy of Science, vol: 1, no: 2(Aðustos-1950), s. 120-122.

gerçek bir durumu olduðunu savunmuþlardýr. Bu durum,Polkinghorne'un "Epistemoloji ontolojiyi þekillendirir" sözüy-le ifade ettiði gibi; neyi bilebileceðimizin veya bilemeyeceði-mizin, neyin gerçekte var olduðunu anlamamýzýn, güvenilirbir rehberi zannedilmesinden kaynaklanmaktadýr.82 Bustratejiyi Newton da benimsemiþti, onun Heisenberg'le farkýþöyle özetlenebilir: Newton bildiklerinden yola çýkarak 'onto-lojik determinist' bir evrenin varlýðýna inanmýþtýr, Heisenbergise bilmediklerinden (belirsizliklerden) yola çýkarak 'ontolojikindeterminist' bir evreni öngörmüþtür. Determinist birevrende, tek bir oluþ þeklinin dýþýndaki alternatiflerinontolojik statüsü imkansýzlýða eþitken, indeterminist birevrende alternatiflerin oluþmasý mümkündür. Bu önemlifarklýlýk, Tanrý-evren iliþkisi, mucize ve özgür irade sorunlarýele alýnýrken -kitabýn ilerleyen bölümlerinde ele alacaðýz-deðiþik yaklaþýmlarýn oluþmasýna yol açan temel bir ayrýlýknoktasýdýr.

Heisenberg, belirsizliði, gerçek dünyanýn bir olgusu olarakele alýr ve bunu 'potansiyel' kavramýnýn yeniden gündemegelmesi olarak deðerlendirir.83 Aristoteles'in yaklaþýmýnda'potansiyel' belli bir gayenin oluþmasýný netice verirdi. OysaHeisenberg'e göre birçok alternatifi barýndýran 'potansiyel'iniçinden 'önceden belirsiz' bir kýsmý gerçekleþir. Baþkalarý daHeisenberg gibi 'potansiyel' kavramýna atýf yaparak, olasý amabelirsiz olgularýn varlýðýna dikkat çektiler.84 Bunlara göre


82 John Polkinghorne, Quarks, Chaos and Christianity, SPCK, Londra (1994),s. 68; John Polkinghorne, Science and Theology, s. 31.83 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, s. 146.84 Abner Shimony, "Conceptual Foundations of Quantum Mechanics", (ed:Paul Davies, The New Physics içinde), Cambridge University Press,Cambridge (1989), s. 374-375.

gelecekte potansiyelin nasýl aktüalize olacaðý belli deðildir, bupotansiyel çerçevesinde olgular oluþacak olsa da geleceðinucu açýktýr: 'Ontolojik þans' (gerçekten var olan, bilgisizli-ðimizden kaynaklanmayan, determinizmin belirlemesindenbaðýmsýz olan þans) evrenin objektif gerçekliðidir; sübjektifdeðildir.

Barbour, belirsizliði, objektif indeterminizmin varlýðýylaaçýklamayý, 'kritikçi realist' yaklaþýmýn bir uzantýsý olarak elealýr.85 Bizce, Barbour'ýn bu yaklaþýmý, kendisinin savunduðu'kritikçi realist' yaklaþýmla, belirsizliði 'objektif indeterminizm'olarak deðerlendirmesini bir birleþtirme çabasýdýr. Belki,böylesi bir birleþtirme çabasý mümkün olabilir; fakat bizce,'kritikçi realist' yaklaþýmla beraber, ikinci maddede belirtilen;belirsizliði, 'deneysel ve kavramsal sýnýrlýlýklarýmýza' baðlayanyaklaþýmý benimsemek ve þu andaki bilgimizle indeterminiz-min ontolojik mi epistemolojik mi olduðunu bilemeyeceði-mizi söyleyerek bu hususta agnostik kalmak daha tutarlýolacaktýr. Bu agnostik tavýrla, Tanrýsal etkinlik konusunu birarada ele aldýðýmýzda, Tanrýsal etkinliðin determinist mi,yoksa indeterminist bir evrende mi gerçekleþtiðini belirleye-meyeceðimizden; her iki mümkün durumu da deðerlen-dirmek gibi bir zorluk karþýmýza çýkar. Bu tavrýmýz, daha zorve daha temkinli bir yaklaþýmdýr; fakat evrenin yapýsýnýn nasýlolduðunu bilemediðimiz bir durumda, bu bilememe durumu-muzu kabul etmenin, sanki biliyormuþçasýna temkinsiz birþekilde Tanrý-evren iliþkisi hakkýnda yargýlara varmaktandaha doðru olduðunu düþünüyoruz. Ýçinde bulunduðumuzbilememe durumunun bizi götürdüðü agnostik tavýr, Tanrý-evren iliþkisi hakkýnda susmamýzý, hiçbir yargýda bulunma-


85 lan Barbour, a.g.e., s. 103.

mamýzý da gerektirmez. Kuantum teorisiyle ortaya atýlaniddialarýn determinizmi mi, yoksa indeterminizmi migerektirdiði konusunda agnostik kalmak da felsefi bir tavýrdýr.Ayrýca Heisenbergçi bir yaklaþým eðer doðru ise -ki buhususta agnostiðiz- bu yaklaþýmýn, Tanrý-evren iliþkisininkurulmasýnda hangi yeni bakýþ açýlarýna sebep olacaðýnýbelirlemek de din felsefesi açýsýndan önemlidir. Felsefi veyateolojik açýdan, birçok hususta kesin bir sonuca varamayacakolsak da, sonuca vardýklarýný zannedenlerin hatalarýnýgöstermek, örneðin evrenin determinist yapýsýný sorgusuzkabul edip, mucizeler ve özgür irade konusunda negatifyaklaþýmlar üretenlerin, yaptýklarý çýkarýmlarýnýn, þüpheli birzemine dayandýðýný göstermek de felsefi bir sorgulamanýnneticesi olacaktýr. Kuantum teorisi -mucize, özgür irade gibisorunlarda- bir çözüm duraðý deðilse bile; bahsedilensorunlar hakkýnda yapýlan felsefi tartýþmalarýn, modern bilimiciddi þekilde ele alan, sofistike bir tarzda yapýlmýþ olmasý için,uðranýlmasý gerekli bir durak konumundadýr.

BÜTÜNSELLÝK VE EPR

Kuantum teorisiyle bilimsel alanda, ilk kez, ciddi þekildebilimsel realizmin, determinizmin, gözlem sürecinin gözlene-ne etkisizliðinin, hatta mantýðýn ilkelerinin tartýþýlýr olduðunugördük. Bu teoriyle yaþanan zihin deðiþikliðinde diðer önemlihususlar ise indirgemeciliðin ve nedensellikte yerellik ilkesi-nin de tartýþýlanlar listesine dahil edilmesidir.86 Ýndirgemecianlayýþta, bütünün, parçalarýn özelliklerinin toplamýndanibaret olduðu savunulmuþtur. Bu anlayýþ, bütün hakkýnda


86 Paul Davies, God and the New Physics, s. 64.

bilginin, parçacýklara hükmeden yasalardan çýkarsanabi-leceðini dile getirir. Parçacýklarýn bir araya geliþi ve ayrýlýþý ileilgili tam olarak bilgi edinilirse; bütün hakkýndaki bilginintümünün de elde edileceði indirgemeci yaklaþýmla savunulur.Ýndirgemecilik, tamamen baþarýlý olmadýðý alanlarda bile'hakim paradigma' olmuþ, pratikte baþarýlý olmadýðýnda bile,prensipte baþarýlý olduðuna derin bir inanç beslenmiþtir.87

Burada ilginç olan, maddenin kendisine indirgenmesiylefenomenlerin açýklanabileceði zannedilen atomun, kendiparçacýklarýnýn toplamý ile açýklanmasýnýn mümkünolmadýðýnýn anlaþýlmasýdýr. Kuantum teorisinde atomlar,birçok kiþinin kafasýndaki Güneþ sistemine benzeyen atommodelinde -Rutherford'un modeli- olduðu gibi protonlarýn,nötronlarýn ve elektronlarýn toplamý olarak düþünülmeme-lidir. Schrödinger denklemindeki dalga fonksiyonunda,elektronlarýn müstakil varlýðýnýn bir önemi yoktur;elektronlar dahil olduklarý atomun sistemi içinde bir önemesahiptirler: Atomu betimleyen yasalar, elektron, proton venötronlarý betimleyen yasalardan çýkarsanamaz. PauliDýþarlama Ýlkesi (Pauli Exclusion Principle) de bir atomunyasalarýnýn, bu atomun bir parçasý olan elektrona dairyasalardan çýkarsanamayacaðýný göstermektedir. Atom-altýdünyadaki bu bütünsel özellikler çok önemlidir; mikroseviyedeki bu bütünsel özellikler sayesinde kimyasal özellik-lerin, transistörlerin, nükleer gücün, süper iletkenlerin ve deyaþamýn varlýðý mümkün olmaktadýr.88


87 George Ellis, "Quantum Theory and the Macroscopic World", (ed:Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 272.88 lan Barbour, a.g.e., s. 104-106.

Kuantum teorisindeki bütünsel yapýyý ortaya çýkaran enönemli deneyler 1980'li yýllarda Alaine Aspect ve arkadaþlarýtarafýndan Paris'te gerçekleþtirilmiþtir. Bu deneylere yol açansüreci; Einstein, Boris Podolsky ve Nathan Rosen'in kuantummekaniðini sorgulayan bir makalesi baþlatmýþtýr.89 Bumakalede, kuantum teorisinin çeliþkili olduðunu göstermekamacýyla, makaleyi yayýmlayanlarýn baþ harflerine atfen EPRolarak anýlan deney önerildi. EPR tipindeki deneylerde, atomseviyesindeki bir sistemde, iki parçacýðýn birbirlerinden ayrýyönlere hareket edecek þekilde ayrýldýklarýný düþünmemizistenir. Kuantum teorisine göre bu parçacýklar, birbirle-rinden ne kadar ayrýlýrlarsa ayrýlsýnlar beraber olmalarýnýnizini taþýrlar; örneðin bunlardan birinin spini90 eðer saatyönündeyse, diðerininki bunun tam tersi durumda olmalýdýr.91

Bu deneylerde eðer ikiye ayrýlan parçacýklardan saðdakininspinini ölçersek soldakini de belirleyebileceðimiz söylenir.Kopenhangen yorumuna göre ölçme iþlemi yapýlmadanparçacýklar hakkýnda kesin bir þekilde konuþamayýz ve ikiyeayrýlan parçacýklardan biri ile ilgili yapacaðýmýz ölçüm diðerparçacýðý da etkileyecektir.92 Einstein, EPR hayali deneyiyle,


89 Albert Einstein-Boris Podolsky-Nathan Rosen, "Can QuantumMechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete?",s. 778-779.90 Bütün atom-altý parçacýklarýnýn bir spini vardýr. Spin hareketini birbasketbol topunun kendi ekseni etrafýnda dönüþüne benzetebiliriz. Belirliparçacýklarýn spin durumlarý aynýdýr; spin durumu bir parçacýðýn özündenkaynaklanýr. Elektron, proton ve nötronlarýn spin durumlarý birbirleriyle,bozonlarýnki birbirleriyle aynýdýr. Bu spin özellikleri EPR tipindekideneyler açýsýndan önemlidir: Roger Penrose, The Road to Reality,s. 549-562, 594.91 Murray Gell-Mann, The Quark and The Jaguar, s. 171.92 Paul Davies, a.g.e., s. 104.

saðduyuya aykýrý böylesi bir durumun olamayacaðýnýgöstererek, bu teorinin yanlýþ olduðunu göstermeye çalýþtý:Eðer 'B' parçacýðý yüzlerce kilometre 'A' parçacýðýndanayrýlmýþsa nasýl olur da 'A' ile ilgili yapýlan bir ölçümdenetkilenir? Yerel olmayan nedenselliðin (uzaktan etkinin)varlýðýný gerektiren bu durum, hem klasik fizikle hem desaðduyuyla baðdaþmaz ama kuantum teorisi bunugerektirmektedir! Einstein 'uzaktan hayalet etki' (ghostlyaction at a distance) diyerek bunu reddetmiþtir.93 EPRdeneyleri, kuantum teorisinin, yerel olmayan nedenselliðigerektirdiðini göstererek, fiziksel gerçekliði betimleyemeye-ceðini ve bu teorinin eksik olduðunu göstermek için ortayaatýlmýþ olan hayali deneylerdi. Einstein'ýn teorisine görehiçbir þey ýþýðýn hýzýndan daha hýzlý hareket edemeyeceði için,iki parçacýðýn arasýnda bundan hýzlý iletiþim olduðuna dair biriddianýn fiziksel gerçeklikle örtüþemeyeceði kabul edilmiþti.94

Kopenhag yorumunun babasý Bohr, Einstein'ýn EPRdeneyiyle getirdiði eleþtirileri göðüslemeye çalýþtý veEinstein'ýn 'fiziksel gerçeklik' ile ilgili yaklaþýmýný eleþtirdi.95 Oyýllarda bu konuda bir deney gerçekleþtirmek mümkünolamadýðýndan, bilim dünyasýnýn çok ilgisini çeken butartýþma uzun yýllar spekülasyonlar çerçevesinde sürdü.


93 Paul Davies, The Mind of God, Simon and Schuster, New York (1993), s. 158.94 Henry P. Stapp, "Quantum Nonlocality and the Description of Nature",(ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences ofQuantum Theory içinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame(1989), s. 160; Linda Wessels, "Bell's Theeorem: What to Give Up", (ed:James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences ofQuantum Theory içinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame(1989), s. 89-91.95 Niels Bohr, "Can Quantum-Mechanical Description of Physical RealityBe Considered Complete", Physical Review, no: 48 (1935), s. 696-702.

Kuantum teorisinin eksik bir teori olduðuna dair Einstein'ýnataklarý, bizim henüz bilemediðimiz 'gizli deðiþkenler'inmikro seviyede rol oynadýðýna dair yaklaþýmlara da güç verdi.'Gizli deðiþkenler' hakkýndaki çalýþmalarýyla ünlü olan Bohm,determinizmi býrakýp indeterminizme geçmemize gerekolmadýðýný savunan, realist bir yaklaþýmý benimsemiþtir.Fakat onun determinist-realist anlayýþý 'yerel olmama'özelliðini de kapsýyordu ki bu klasik fizikten ve saðduyudan-determinizmi muhafaza etmesine raðmen- sýrf bu özelliðiylebile bir kopuþ olmasýna yetmekteydi.96 Sonuçta Bohm,Einstein'ýn, telepatik iletiþim olarak görüp reddettiði 'uzaktanetki'nin varlýðýný kabul etti. Bohm'un yaklaþýmý realizmçerçevesinde deðerlendirilebilecek olsa da bu yaklaþýmýn;Galileo, Newton ve Einstein'ýn klasik realizmden bir haylifarklý olduðuna dikkat edilmelidir.

BELL TEOREMÝ, YEREL OLMAMA VE ASPECT DENEYLERÝ

1960'lý yýllarda John Bell'in çalýþmalarýndan önce 'yerel vedeterminist bir gizli deðiþkenli teori'nin mümkün olupolmadýðý ile ilgili sorun içinden çýkýlmazmýþ gibi görünüyordu.Bunla ilgili bir deneysel düzeneði kurmayý da kimsebaþaramamýþtý.97 Bell, ünlü 'Bell eþitsizlikleri' ile 'deterministve gizli deðiþkenli bir teorinin', hem yerel olmayý barýndýrýphem de kuantum teorisiyle uyuþmasýnýn mümkün olmadýðýný


96 David Bohm, "Classical and Non-Classical Concepts in the QuantumTheory", The British Journal for the Philosophy of Science, vol: 12, no: 48(Þubat-1962), s.265-280.97 Henry P. Stapp, a.g.m., s. 167-172; Arthur Fine, "Do Correlations Needto Be Explained", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, PhilosophicalConsequences of Quantum Theory içinde), University of Notre Dame Press,Notre Dame (1989), s. 177-180.

gösterdi.98 Yerel olmayla kasýt, uzaktan etkinin reddedilmesi,yani madde parçacýklarý arasýnda 'telepati' gibi saðduyuyaaykýrý gözüken bir etkileþimin olmamasýydý. Bell teoreminisýnayacak deneyleri gerçekleþtirmek gerçekten zordu.Aspect'in 1982 yýlýndaki giriþiminden önce baþka deneyleryapýldýysa da hiçbiri Aspect'inkiler kadar baþarýlý olamadý.99

Aspect deneyleri, Einstein'ýn öngörülerinin hatalýolduðunu gösteren ve Bohr'un Einstein'a karþý kuantumteorisini savunmasýný destekleyen niteliktedir. EPR'de, ancakyerel nedensellik ihlal edilirse, yani uzaktan etkilememümkün olursa gerçekleþeceði söylenen durumun; Aspectdeneylerinde gerçekleþtiði gösterilmiþtir. Aspect, deneylerini,fotonlarýn kutuplanma100 özelliklerini kullanarak gerçekleþ-tirdi. Deneyler için foton çifti salan atomlar kullanýldý. Bufoton çiftleri, birbirlerinden ne kadar ayrýlýrlarsa ayrýlsýnlar-kuantum teorisine göre- birinin kutuplanmasý dikse,diðerininki yatay olmalýdýr. Kuantum teorisinin önemli birözelliðinin, ölçmeyi yapanýn ölçüleni etkilemesi olduðunuhatýrlayalým. Kutuplanmayý ölçen alet (polarizatör) fotonunkutuplanmasýnýn dik veya yatay olmasýný da etkiler. Buradabir sorun yok gibi gözükür, fakat asýl sorun bundan sonraortaya çýkar; çünkü biz bir yöndeki fotonun dik olduðunubelirlediðimizde uzaktaki foton da 'anýnda' yataya atlar.


98 John Bell, "On the Einstein-Podolsky-Rosen Paradox", Physics, no:1-3(1964), s.195-200.99 Don Howard, "Holism, Seperability, and the Methaphysical Implicationsof the Bell Experiments", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin,Philosophical Conseguences of Quantum Theory içinde), University of NotreDame Press, Notre Dame (1989), s. 228-232.100 Polarizasyon olarak da anýlýr; elektronlarýn daha önce bahsettiðimiz spindurumuna fotonlarda karþýlýk gelir.

Kuantum teorisinin gereði olan ve Einstein'ýn imkansýzgördüðü olgu tam olarak budur. Eðer fotonu ölçmeyleetkileyip yatay olarak belirlersek, uzaktaki foton 'anýnda'dikeye atlar. Soldaki düzenekte fotonu nasýl belirlersekbelirleyelim, saðdaki polarizatörden foton 'rastgele' çýkar. Buyüzden, klasik fizik açýsýndan düþünürsek, sol taraftakifotonun kutuplanma açýsýný belirlememizle diðer taraftakifotonun kutuplanma açýsýný belirleyemeyiz; fakat klasikfiziðin kavramlarýnýn burada geçersizliði ve kuantumteorisinin öngörülerinin geçerli olduðu anlaþýlmýþtýr.101

Aspect deneyleriyle gösterilen bu durumu, eðer yaptýðýmýzölçme iþleminin uzaktaki bir fotonu etkilediðini reddedersek,nasýl açýklayabileceðimizi kimse gösterememiþtir. Bilim tarihiboyunca yapýlmýþ -bizim bildiðimiz- hiçbir deneyin sonuçlarý,saðduyuya bu kadar aykýrý bir durumu ortaya çýkarmamýþtýr.EPR hayali deneylerinde Einstein, Podolsky ve Rosenkuantum teorisinin 'bu kadar saçma' bir sonucu gerektirdiðinigöstererek, bu teorinin eksikliðini ispatlamaya çalýþmýþlardý.Oysa Aspect deneyleri, evrendeki fiziksel gerçekliðinkuantum teorisiyle uyuþtuðunu ve yerel olan hem klasik, hemde gizli deðiþkenli teorilerin, atom-altý dünyadakifenomenleri açýklayamayacaðýný göstermiþtir.

Kuantum teorisine güç veren bu tip deneyler, klasikkavramlarla evrenin realist bir açýklamasýnýn mümkünolmadýðýný göstermektedir. Bu sonuç bilim felsefesi açýsýndanönemlidir, diðer yandan bilim-din iliþkisi ilgi alanýnda olandin felsefesi açýsýndan da bilimsel teorilerin, evrenin ontolojikyapýsýný betimlemede ne kadar baþarýlý olabildiklerini tespit


101 Alastair I. M. Rae, Kuvantum Fiziði, s. 43-48, 67-68.

etmek önemli bir husustur. Aspect deneyleriyle ortaya çýkantabloyu, realizmi býrakmamýz ama yerelliði muhafazaetmemiz gerektiði þeklinde yorumlayanlar olduðu gibi,yerellikten vazgeçip realizmi muhafaza etmemiz gerektiðiþeklinde yorumlayanlar da olmuþtur.102 Sonuçta hem yerelliðihem de klasik realizmi ayný anda muhafaza etmemizin hiçbirolanaðý kalmamýþ gibi gözükmektedir. Bu ise bilimselteorilerimizin evreni açýklamakta yetersiz kaldýðýný kabuletmemizi gerektirmektedir. Ancak hem realizm hem deyerellik doðruysa, mevcut bilimsel teorilerimizin formelyapýsýnýn, 'kendinde þey'e bizi ulaþtýrmada tamamen güvenilirbir kýlavuz olduðunu söyleyebiliriz. Oysa bu ikisinden en azbirinin yanlýþ olduðu görünmektedir. Bu da Comteçupozitivizmin ve Dawkinsçi ateizmin takipçileri gibi, biliminotoritesini ilahlaþtýrmak suretiyle, bilimin dinin yerini almasýgerektiðini söyleyen çatýþmacý yaklaþýmlarý savunanlarýn,hoþuna gitmemesi beklenecek bir sonuçtur. Jean Staune,kuantum teorisiyle ortaya çýkan tablonun, bilimin tek baþýnabizi gerçekliðe ulaþtýramayacaðýný gösterdiðini söyler. Staune,bu teorinin, materyalizmin reddedilmesini gerektirdiðini veTanrý'nýn anlaþýlmasý için kapý açtýðýný savunur.103

Kuantum teorisinden hareketle, her türlü deðerler sistemigibi bilimin verilerinin de izafi olduðunu savunan post-modernist bir yaklaþýma geçilmesinin de doðru olmadýðýnýdüþünüyoruz; bu yüzden, bilime mutlak otorite veren ilebilimsel bilgiyi tamamen izafi kabul edip tümdendeðersizleþtiren yaklaþýmlar arasýnda bir orta yol bulmaçabasý olan 'kritikçi realist' yaklaþýmý benimsiyoruz. Bilimci


102 lan Barbour, a.g.e., s. 107.103 Jean Staune, "On the Edge of Physics", Science and Spirit, no: 10 (1999),s. 14-15.

dünya anlayýþýndaki eksikleri görüp, bilimsel verilerin bizesaðladýðý uydularý, köprüleri, televizyonlarý, arabalarý vebilgisayarlarý görmezden gelemeyiz. Bilimin bu baþarýlarý,'kýsmen' de olsa bilimsel teorilerimizin ontolojik gerçekliðiaktardýðýný -bizce- göstermektedir. Evren hakkýndakigerçeklikle alakasýz bilgilerin, evrendeki hammaddeyi bukadar maharetle dönüþtürdüðünü söylemek insafsýzlýkolacaktýr. Bilimi hem ilahlaþtýrmayan hem de yok saymayanyaklaþýmlarýn bilim-din iliþkisinin saðlýklý kurulmasýnda dahafaydalý olacaðý inancýndayýz. Din için bilimin ilahlaþtýrýlmasýbir tehlikedir; diðer yandan bilimin zayýflatýlmasý, aklýn dazayýflatýlmasý anlamýný taþýyacaktýr ve -eðer tamamen fideistbir din anlayýþý benimsenmiyorsa- bunun da arzu edilenyaklaþým olmamasý gerektiði kanaatindeyiz. Teist dinlerinbirçok inananý, evreni objektif þekilde deðerlendiren aklýn,Tanrý'nýn varlýðý, kudreti ve sanatý için iþaretler/deliller(Kurani ifadeyle ayetler) bulacaðý iddiasýndadýr.104 Bu iseaklýn tamamen güçsüzleþtirilmemesini; dolayýsýyla aklýn so-fistike bir ürünü olan bilimin de çok fazla küçümsenmemesinigerektirir.

Kuantum teorisiyle ilgili deneyler ve bu teorininmatematiksel yapýsý, indirgemeci fizikalizmin, evreninontolojisiyle çeliþkili bir yaklaþým olduðunu ve evrendeparçalarýn iliþki içinde olduðu 'iliþkili bütünselliðin' (relationalholism) ontolojik bir gerçeklik olarak bulunduðunu göster-mektedir.105 Aspect deneyleri, bilimsel dünya görüþümüzde


104 Allah'ýn varlýðýnýn ve kudretinin anlaþýlmasýnda, 'akla' önemli bir rolverildiðini, kutsal metinlerde, özellikle de Kur'an'da görmekteyiz. Kur'an'ýnbirçok ayetinde, evrendeki olgulardan 'akýl' aracýlýðýyla sonuçlar çýkarmakteþvik edilmektedir: Hüsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-FelsefeMünasebeti, s. 76-77.105 Paul Teller, "Relational Holism and Quantum Mechanics", The BritishJournal for the Philosophy of Science, vol: 37, no: 1 (Mart-1986), s.71-81.

eksiklikler olduðunu göstermesinin yanýnda, bütünü parça-lara indirgeyen epistemolojik yaklaþýmýn düzeltilmesinigerektirdiði için de önemlidir. EPR hayali deneylerini gerçekdeney olarak gerçekleþtiren Aspect ve arkadaþlarý; bütünün,parçalarýn toplamýndan fazla bir þey olduðunu, bütünüparçalara indirgeyip anlayamayacaðýmýzý, parçalarýn birbir-lerinden ayrýldýklarýnda, uzak mesafelerde bile bütünselözellikler gösterebildiklerini deneyleriyle doðrulamýþlardýr.Daha önce deðindiðimiz 'Pauli Dýþarlama Ýlkesi' ile böyleceayný sonuçta birleþilmiþtir. Bilimsel verilerle bütünselliðidestekleyen bu sonuçlar, evrenin tek Tanrý'nýn ürünüolduðunu savunan ve bu yüzden ayný Tanrý'nýn eseri olmanoktasýnda tüm evrene metafizik kabullerinden dolayýbütüncül bakan teist dinlerle uyumludur. Diðer yandan,evrendeki bütünsel yapýnýn, Uzakdoðu dinleri ile kuantumteorisi arasýndaki uyumu gösterdiðini söyleyenler deolmuþtur.106 Sonuçta, ortaya çýkan bütünsel tablo, materyalistindirgemeci yaklaþýmlar açýsýndan, evrende olmamasý gereklibir olgu olsa da, evrende bütünselliði metafizik bir kabul veinanç olarak benimseyen dinlerin öðretileriyle uyumludur.

Bütünün parçalarýyla açýklanamadýðý ve bütününparçalarýndan daha fazlasýný ifade ettiði görüþü, günümüzde,'zuhur etme' (emergence) baþlýðý altýnda tartýþýlmaktadýr. Bukonunun din felsefesi, bilim felsefesi ve zihin felsefesi gibifelsefe dallarý açýsýndan oldukça önemli olduðu görülmek-tedir. Örneðin zihinsel özelliklerin, materyalist indirgemeci


106 Bu konudaki en ünlü örnek olarak bakabilirsiniz: Fritjof Capra, The Taoof Physics, Shambhala Publications, Boston (2000). Capra'nýnçalýþmalarýnda, kuantum teorisiyle Doðu mistisizmi arasýnda kurulanbaðlantýnýn çok abartýlý ve birçok hatalý analojiyle dolu olduðukanaatindeyiz. Bu konuda bakýnýz: John Polkinghorme, "The QuantumWorld", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne,Physics, Philosophy and Theology içinde), Vatican Observatory Publications,Vatikan (2005), s. 340-341.

yaklaþýmlarla (eleyici materyalizmle) açýklanamayacaðýgörüþüyle beraber 'zuhur etme' yaklaþýmýný savunanlarbulunmaktadýr.107 Aspect deneylerinin ortaya çýkardýðý bütün-sellik, makro seviyedeki 'zuhur etme' yaklaþýmlarý için mikro-dünyadan destek saðlamýþtýr. Materyalist indirgemeci yakla-þýmý savunanlar; insan zihnini beyne, beyni hücrelere,hücreleri kimyasal yapýlara, kimyasal yapýlarý atomlara, atom-larý da proton gibi bileþenlerine indirgeyerek zihni açýklamayýumuyorlardý. Oysa bu teþebbüsün en alt basamaklarýndaatomun; hem elektron, proton gibi bileþenleriyle, hem de aynýyerde etkileþen parçalarla açýklanamadýðý anlaþýldý. Atomunparçalarýndan fazlasý olmasý ve atomdan ayrýldýklarýnda buparçalarýn kilometrelerce uzaklýktan birbirlerini etkileme-lerinin devam etmesi gibi olgular, bütünün kendine hasyasalarý olduðunu ifade eden 'zuhur etme' yaklaþýmýnýsavunanlarýn beklediðinden de üst seviyede bir bütünselliðiaçýða çýkarmýþtýr.108 Bu durum, evrenle ilgili bütünsel bir varlýkanlayýþýnýn (ontolojinin) ve bütünün bilgisini parçalardançýkarsamayan bir bilgi anlayýþýnýn (epistemolojinin)oluþturulmasýný gerektirir. Ontolojimiz ve epistemolojimiz-deki bu düzenlemeler ise din felsefesi, bilim felsefesi, fizikfelsefesi, varoluþçu felsefe ve zihin felsefesi gibi birçok felsefedalý açýsýndan önemli olacaktýr.


107 Philip Clayton, "Neuroscience, the Person and God: An EmergentistAccount", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, Neuroscience and the Personiçinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2002), s. 181-214;Arthur Peacocke, "The Sound of Sheer Silence: How Does GodCommunicate with Humanity?", (ed: Robert John Russell ve diðerleri,Neuroscience and the Person içinde), Vatican Observatory Publications,Vatikan (2002), s. 215-247.108 'Zuhur etme' yaklaþýmlarý, yerellikle beraber, yani uzaktan etkivarsayýlmadan da savunulabilir ve savunulmuþtur. Fakat bütün (buradaatom) parçalanýp, parçalarý uzaklaþtýðýnda bile bütünsel özelliklergöstermesi 'zuhur etme' yaklaþýmlarýna sempati duyanlara -biz de bunlaradahiliz- istediðinden de fazlasýný vermiþtir. Bu hususun, Aspect deneylerigibi bilimsel verilerle desteklendiðinin altý çizilmelidir.

BÖLÜM TANITIMI

Tanrýsal etkinlik ile ilgili tartýþmalar binlerce yýldýrfelsefenin ve teolojinin ilgi alanýnda olmuþtur. 17. yüzyýldanitibaren determinist bir evren görüþünün bilim ve felsefealanýnda ön plana çýkmasýyla, bu konudaki tartýþmalar yenibir boyut kazanmýþ ve Tanrýsal etkinlik konusu, filozof veteologlarca, evrenin determinist bir yapýda olduðu konusun-daki yaygýn inanç çerçevesinde deðerlendirilmiþtir. Birkaçyüzyýldýr doða bilimlerine hakim paradigma olan determi-nizme, -bilim alanýnda ilk olarak- modern bilimin en önemliteorilerinden kuantum teorisiyle karþý çýkýlmasý, determi-nizmin mutlak gerçekliðine inanç çerçevesinde deðerlen-dirilmiþ olan Tanrýsal etkinlik konusunun, yeni yaklaþýmlarlaele alýnmasýna sebep olmuþtur. Bu bölümde, Tanrýsal etkinliðidörtlü bir sýnýflamayla inceledikten sonra, kuantum teorisiyleortaya çýkan yeni anlayýþlar çerçevesinde Tanrýsal etkinlikkonusunun nasýl deðerlendirildiðini göstermeye çalýþacaðýz.Ardýndan modern bilim açýsýndan diðer önemli bir teori olankaos teorisini, kýsaca tanýttýktan sonra kuantum teorisi veTanrýsal etkinlik konusuyla iliþkisini deðerlendireceðiz. Birsonraki bölümde ele alacaðýmýz 'mucizeler' sorunu ise bubölümün devamý mahiyetinde olacaktýr.

3. BÖLÜM

TANRISAL ETKÝNLÝK VE

KUANTUM TEORÝSÝ

Bu bölümde cevabýný bulabileceðiniz bazý sorularþunlardýr: Tanrýsal etkinliði nasýl sýnýflandýrabiliriz? Kuantumboþluklarý Tanrýsal etkinlikle nasýl iliþkilendirilmiþtir? Belliyasalar çerçevesinde iþleyen evrende Tanrýsal etkinlik nasýlgerçekleþiyor olabilir? Tanrýsal etkinlik kuantum belirsizlikle-rinin belirlenmesi olarak deðerlendirilebilir mi? Kuantumbelirsizliklerinin belirlenmesi suretiyle Tanrýsal etkinliðiaçýklayan ilk düþünürler kimlerdir? Nancey Murphy’nin,Tanrýsal etkinlik konusunda kuantum teorisini kullananyaklaþýmýný neden baþarýlý buluyoruz? Kaos teorisiyle Tanrýsaletkinlik arasýnda iliþki kuranlarýn ve kuantum teorisiyleTanrýsal etkinlik arasýnda iliþki kuranlarýn yaklaþýmlarýndanhangisi daha baþarýlýdýr? Kaos teorisiyle kuantum teorisininiliþkisi, Tanrýsal etkinliðin açýklanmasý açýsýndan nedenönemlidir?

TANRISAL ETKÝNLÝÐÝN SINIFLANDIRILMASI

Tektanrýlý dinlerde, baþlangýçta tüm evreni yaratan, sonraise bu evrenin varlýðýný devam ettiren, dinler gönderen vekullarýnýn dualarýna gereðinde cevap veren bir Tanrý inancýbenimsenmiþtir. Tektanrýlý dinleri kendi dýþýndaki görüþler-den ayýran en önemli özelliklerden biri aktif bir Tanrý'nýnvarlýðýnýn savunulmasýdýr. Materyalist görüþü benimseyenlermadde-dýþý bir cevherin varlýðýný kabul etmediklerinden,Tanrý'nýn varlýðýný da kabul etmezler; dolayýsýyla bu anlayýþaçýsýndan hiçbir Tanrýsal etkinlik mümkün deðildir. 17.yüzyýlýn sonlarýndan itibaren yaygýnlaþan deizmde ise Tanrýsaletkinlik baþlangýçtaki yaratma eylemiyle sýnýrlýdýr; Tanrý'nýn,evrenle ve insanlarla iliþkisinin devam ettiði, dinlergönderdiði, dualara gereðinde cevap verdiði kabul edilmez.Teizm ile deizmin arasýndaki sýnýrýn belirlenmesi ve Tanrý'nýn


doða yasalarýyla iliþkisinin mahiyeti (doða yasalarýnýnontolojik statüsü bir sonraki mucizelerle ilgili bölümde elealýnacaktýr) gibi sorunlar, Tanrýsal etkinliðin ne þekildeanlaþýlmasý gerektiði konusunu gündeme getirmektedir.

Tanrý'nýn evrenle ve insanlarla iliþkisi incelenirken birçokeserde Tanrýsal etkinlik iki baþlýk altýnda sýnýflandýrýlmýþtýr:1- Genel Tanrýsal Etkinlik (General Divine Action), ÖzelTanrýsal Etkinlik (Special Divine Action). Bunlardan GenelTanrýsal Etkinlik, Tanrý'nýn baþlangýçtaki yaratma eylemini veevrenin yasalarýyla beraber muhafazasýný ifade etmek içinkullanýlýr. Özel Tanrýsal Etkinlik ise Tanrý'nýn belirli bir yer vezamandaki etkinliðini ifade etmek için kullanýlýr; gelenekselanlamdaki mucizeler, bazý dualara cevap verilmesi ve dinitecrübeler bunun içindedir.1 Bizce, Tanrýsal etkinliði dörtlübir sýnýflamaya tabi tutmak daha faydalý olacaktýr. BazýlarýGenel Tanrýsal Etkinlik ile Özel Tanrýsal Etkinliðibirleþtirmeye çalýþtýklarý gibi,2 aþaðýdaki dörtlü sýnýflamamýz-daki kimi maddelerin, hatta hepsinin birleþtirildiðiyaklaþýmlar savunulabilir. Sonuçta, bu sýnýflamayla, Tanrýsaletkinliðin dört farklý þekilde gerçekleþtiðine dair bir iddiadabulunmadýðýmýzý özellikle belirtmek istiyoruz. Tanrý açýsýn-dan, kendi etkinliklerinin hepsi bir olabilir. Fakat birçokteistin nokta-i nazarýnda, evrenin ilk yaratýlýþý, bir aðacýnbüyümesi ve bir duaya cevap verilmesi ile ilgili Tanrýsaletkinlikler arasýnda belirgin farklar vardýr. Yaptýðýmýz sýnýfla-ma, 'bizim açýmýzdan', Tanrýsal etkinliðin dört farklý baþlýktaincelenmesinin 'faydalý olacaðý' düþüncesiyle sunulmaktadýr.

TANRISAL ETKÝNLÝK ve KUANTUM TEORÝSÝ 93

1 Nicholas Saunders, Divine Action and Modern Science, CambridgeUniversity Press, Cambridge (2002), s. 18-23.2 Maurice Wiles, God's Action in the World, SCM, Londra (1986).

Kýsacasý, Tanrýsal etkinliðin ontolojik farklýlýklarýna dair biriddiada bulunmuyoruz; fakat, Tanrýsal etkinliði deðerlendir-medeki pratik yararlarýna inandýðýmýz (heuristic) bir sýnýflan-dýrma yapýyoruz. Sýnýflamadaki her bir Tanrýsal etkinlikleyaðmurun yaðýþý arasýnda iliþki kurarak, bahsedilen Tanrýsaletkinlikler arasýndaki farklarýn daha anlaþýlýr olmasýnaçalýþacaðýz:

1- Tanrý'nýn Yoktan Yaratmasý Olarak Tanrýsal Etkinlik:Bununla, Tanrý'nýn, evreni ve yasalarýný yoktan yaratmasýkastedilir. Buna göre Tanrý, yaðmuru meydana getirenatomlarý oluþturacak madde ve enerjiyi, ayrýca yaðmurunyaðmasýnda önemli rolü olan fiziksel ve kimyasal kanunlarýyoktan yaratmýþtýr.

Bu Tanrýsal etkinliði ispat etmek için tarih boyunca hudusdelili, imkan delili gibi birçok delil ileri sürülmüþtür.3

Günümüzde ise Big Bang teorisi ve entropi yasasý gibimodern bilimsel bulgular çerçevesinde bu konu tartýþýlmak-tadýr. Bütün doða yasalarýyla beraber atom seviyesindeki(kuantum teorisiyle ilgili) yasalarýn oluþmasý da; tektanrýcýdinlere göre Tanrý'nýn yoktan yaratma etkinliðinin ürünüdür.Bu yönüyle, yaratmayla ilgili Tanrýsal etkinliðin kuantumteorisiyle ilgisi vardýr. Fakat bu kitapta, üzerinde yoðunlaþýlankonu, evrenin yaratýlmasý deðil, yaratýlma sürecinden sonraTanrýsal etkinliðin nasýl oluþtuðu olduðu için; bu maddedebelirtilen Tanrýsal etkinliðe odaklanmayacaðýz.


3 Bu farklý deliller 'kozmolojik delil' baþlýðýnda da ele alýnýr. Bakýnýz: NecipTaylan, Düþünce Tarihinde Tanrý Sorunu, Þehir Yayýnlarý, Ýstanbul (1998),s. 52-72; Mehmet Aydýn, Din Felsefesi, s. 41-62.

2- Tanrý'nýn Muhafaza Etmesi Olarak Tanrýsal Etkinlik:Bununla, Tanrý'nýn, yarattýðý madde ve yasalarýn, zamaniçerisinde varlýðýný devam ettirmesi kastedilir. Buna göreTanrý, yaðmuru oluþturan evrendeki maddenin ve yaðmurunyaðmasýnda rolü olan fiziksel-kimyasal yasalarýn varlýðýnýdevam ettirdiði için, evrenin baþlangýcýndan 15 milyar yýl4

sonra -içinde bulunduðumuz dönemde- yaðmurun yaðmasýmümkün olmaktadýr.

Teizmle deizm arasýndaki farklýlýðýn anlaþýlmasýnda buTanrýsal etkinlik önemlidir. Deizme göre Tanrý, baþtanmaddeyi ve kuantum teorisindeki gibi yasalarý yaratmýþ veevreni kendi kaderine terk etmiþtir. Oysa teizme göre Tanrý,evreni sadece yaratan deðil, ayný zamanda maddi varlýðýnýn vekuantum teorisindeki gibi yasalarýnýn devamýný saðlayan; yanibunlarýn varlýðýný muhafaza edendir. Bu yüzden, herhangi birgündeki en sýradan bir yaðmur bile Tanrýsal etkinlikleiliþkilidir. Evrendeki yasalarýn varlýðýndan Tanrý'nýn varlýðýnýispat etmeye çalýþan Swinburne gibi felsefeciler içininsanlarýn, evrensel birçok fenomeninin ve teknolojik pek çokicadýn varlýklarýný mümkün kýlan kuantum yasalarý gibiyasalarýn varlýðý 'tasarým delili' açýsýndan önemlidir.5 Bukitapta, kuantum yasalarýný yaratan ve muhafaza edenTanrýsal etkinlikten çok, bu yasalarla beraber Tanrýsaletkinliðin nasýl gerçekleþiyor olabileceðini ve bunun felsefi veteolojik sonuçlarýný ele aldýðýmýz için, bu maddede belirtilen


4 Modern bilime göre, evrenin Big Bang baþlangýcýndan bugüne yaklaþýk 15milyar yýllýk süre geçmiþtir: Ralph Alpher-Robert Herman, Genesis of theBig Bang, Oxford University Press, New York (2000), s. 34.5 Richard Swinburne, The Existence of God, Clarendon Press, Oxford (1991),s. 28-30, 306.

Tanrýsal etkinliðe de odaklanmayacaðýz.6

3- Tanrý'nýn Oluþumlarý Gerçekleþtirmesi Olarak Tan-rýsal Etkinlik: Bununla, Tanrý'nýn, yarattýðý ve muhafazaettiði maddi hammadde ve yasalar 'aracýlýðýyla' gerçek-leþtirdiði oluþumlar kastedilir. Ýlk bakýþta, bu maddede ifadeedilen Tanrýsal etkinlik ile bir önceki maddedeki 'muhafazaolarak Tanrýsal etkinliðin' ayný olduðu zannedilebilir; oysabelirgin bir fark vardýr. Ýkinci maddede kastedilen birçokkiþinin zorunluluk (necessity) dediði alandýr. Bu maddedekastedilen ise birçok kiþinin þans (chance) dediði alandýr7;yani Tanrý'nýn, yarattýðý yasalar çerçevesinde, mümkün olanbirçok olasýlýktan birini gerçekleþtirmesidir. Pekala, Tanrý


6 Bazýlarý için Tanrý'nýn varlýðý ve Tanrýsal etkinlik ispatlanamaz; bunlarasadece fideist bir yaklaþýmla iman mümkündür. Bize göre ise modern bilim,'kozmolojik delil'e ve de özellikle 'tasarým delili'ne önemli ölçüde destekverecek verilere sahiptir. Evrendeki birçok parametrenin hassas ayarýnýgösteren Ýnsancý Ýlke'nin ve canlýlar dünyasýyla ilgili 20. yüzyýlda keþfedilenbirçok fenomenin 'tasarým delili'ni ve de dolayýsýyla Tanrýsal etkinliðinbaþlangýçla sýnýrlý kalmadýðýný desteklediði kanaatindeyiz. Sonuçta Tanrý'nýnaktif bir þekilde etkinlikte bulunduðu, bu tipteki yaklaþýmlarla savunulabilir.Doðadaki fenomenlerden teoloji için deliller çýkaran yaklaþýmlar 'doðalteoloji' olarak adlandýrýlmaktadýr; modern bilimle 'doðal teoloji'yaklaþýmlarýnýn güçlendiðine inansak da, bu kitapta böylesi yaklaþýmlara yervermedik. Bu kitapta, Tanrý'nýn varlýðý ve aktif etkinliði apriori olarak kabuledildi -isteyen fideist bir þekilde, isteyen rasyonel çýkarýmlarla destekli birþekilde buna inanabilir- ve 'doðanýn teolojisi' yapýlmaya çalýþýldý; yani teolojikinançlarýmýz ile doða bilimlerinde karþýmýza çýkan tablonun nasýl deðerlen-direbileceði konusuna yoðunlaþýldý.7 Evrensel fenomenlerin 'zorunluluk ve þans' olarak ikiye ayrýlarakincelenmesine Jacques Monod'un ünlü kitabý 'Chance and Necessity'de derastlarýz. Monod'un hem zorunluluðu hem de þansý natüralist yaklaþýmlaaçýklamasýna karþýn, teistler bunlarýn her ikisini de Tanrýsal etkinliðin ürünüolarak görürler. Teizm açýsýndan ayrýca, Tanrý'nýn ilk yaratýlýþý gerçekleþtirmesi(1. madde) ve mucizeler yaratmasý (4. madde) ile ilgili etkinlikleri de sözkonusudur. Monod'un fikirleri için bakýnýz: Jacques Monod, Rastlantý veZorunluluk, çev: Vehbi Hacýkadiroðlu, Dost Kitabevi, Ankara (1997).

evreni ve yasalarýný bu þekilde yaratabilir ve muhafazaedebilirdi, ama Güneþ'e mevcut mesafede, suyun veatmosferin bu þekilde var olduðu ve yaðmurun yaðabileceðibir Dünya var olmayabilirdi. Ýkinci maddede kastedilen,yaðmurun evrenin baþlangýcýndan 15 milyar yýl sonrayaðdýrýlmasýnýn, bununla iliþkili doða yasalarýnýn ve maddeninmuhafazasý suretiyle mümkün kýlýnmasý iken; bu maddedekastedilen, belirli yerlerde ve belirli zamanlarda yaðmurunyaðdýrýlmasýdýr.

Kuantum teorisi olasýlýklar üzerine kuruludur. Tanrý'nýn,kuantum seviyesinde var olan 'objektif olasýlýklar'dan8 dile-diklerini seçerek, evrenin potansiyelinde zaten var olan, amaetkinliði olmadan ortaya çýkmayacak olan yaratýþlarý, hiçbirdoða yasasýný ihlal etmeden gerçekleþtirdiði görüþü, bazýfilozof ve teologlarca savunulmuþtur. Tanrý'nýn evrendeki veDünya'daki birçok fenomeni gerçekleþtirmesinin, bu yakla-þýmla açýklanabileceði düþünülmüþtür. Kuantum teorisiyle bumaddedeki Tanrýsal etkinliðin birleþtirilmesi, bu kitabýn odaknoktalarýndan birisidir. Ýlerleyen sayfalarda bu konuya dahageniþ bir þekilde yer verilecektir.

4- Tanrý'nýn Mucizeleri Gerçekleþtirmesi Olarak Tan-rýsal Etkinlik: Bununla, Tanrý'nýn, doða yasalarýný belirli özeldurumlar için askýya alýp, belirli yer ve zamanlarda


8 'Objektif olasýlýklar' ifadesiyle, bizim cehaletimiz ve epistemolojikyetersizliklerimize baðlý olmayan, gerçek bir durum olarak olasýlýðýn varlýðýsavunulur. 'Objektif/ontolojik boþluklar', 'objektif/ontolojik belirsizlik' ve'objektif/ontolojik olasýlýklar' gibi farklý ifade þekilleriyle hep ayný þey;indeterminizmin evrenin gerçek -ontolojikbir olgusu olduðu anlatýlmakistenmektedir ki bu görüþ bilim tarihinde -daha önce gördüðümüz gibi-Kopenhag yorumuyla özdeþleþtirilmiþtir: William Stoeger, "Epistemologicaland Ontological Issues Arising from Quantum Theory", s. 92.

olaðanüstü olaylar gerçekleþtirmesi kastedilebileceði gibi;doða yasalarýný askýya almadan, olmasý çok düþük olasýlýkolan olaðanüstü olaylarý, belirli yer ve zamanlarda gerçekleþ-tirmesi de anlaþýlabilir. Bu ikinci görüþü savunanlar, bumaddedeki Tanrýsal etkinliði, bir önceki maddedeki Tanrýsaletkinliðe yakýn bir þekilde anlamýþ olurlar. Buna göre, hiçbulutun olmadýðý ve yaðmurun yaðmadýðý bir yerde, Tanrý, birkulunun duasý gibi bir sebeple yaðmur yaðdýrabilir.

'Mucizeler' din felsefesinde ele alýnan önemli bir sorundur.Bu sorunla ilgili olarak, Tanrý'nýn doða yasalarýný ihlal edipetmeyeceði gibi teoloji açýsýndan önemli bir mesele ve doðayasalarýndan ne anlamamýz gerektiði gibi bilim felsefesiaçýsýndan önemli bir mesele beraberce ele alýnmalýdýr. Buhususlarla ve kuantum teorisiyle beraber 'mucizeler' sorunu-nun müstakil olarak incelenmesi bir sonraki bölüme býrakýl-mýþtýr. Bu bölümde, genel olarak Tanrýsal etkinlik kuantumteorisiyle beraber incelendiði ve 'mucizeler' de Tanrýsaletkinliðin bir þekli olduðu için; bu bölüm, bir sonraki bölümegiriþ mahiyetindedir.

KUANTUM BELÝRSÝZLÝKLERÝNÝN TANRISAL ETKÝNLÝKLE BELÝRLENMESÝ

Kopenhag yorumuyla, atom seviyesinde belirsizlikler olduðu,atom seviyesinde determinist deðil olasýlýkçý oluþumlargerçekleþtiði ve atom seviyesindeki boþluklarýn ontolojikolduðu fikri yaygýnlýk kazandý. Tanrý'nýn bu 'ontolojikolasýlýklar'dan dilediðini seçmek suretiyle, evrene etkidebulunduðunun savunulabileceði, bazý düþünürlerin dikkatiniçekti. Newtoncu evren görüþü, evreni kapalý bir yapý olarakgösterdiðinden, bu sistemde, Tanrý'nýn doða yasalarýný ihlal


etmeden evrene nasýl müdahalede bulunabileceðini görmekgüçtü.9 Birçok teiste göre -örneðin Newton'a- Tanrý'nýn kendikoyduðu doða yasalarýný dilediðinde ihlal etmesinde bir sorunbulunmamaktaydý. Fakat Tanrý'nýn 'bir eliyle koyduðukurallarý diðer eliyle bozmayacaðý'ný söyleyerek, bu anlayýþa,teolojik yaklaþýmlarýndan dolayý karþý çýkanlar da oldu.Kuantum teorisiyle, evrenin determinist yasalara baðlýolmadýðý fikri, ilk defa olarak bilimsel bir görüþ olarak ortayakondu ve bu hem felsefeyi hem de teolojiyi ilgilendiren hiçbeklenmeyen bir sonuçtu. Karl Heim, kuantum boþluklarýnýTanrýsal etkinlikle doldurmayý öneren ilk düþünürlerdenbiridir. Heim, kuantum boþluklarýnýn hepsini Tanrý'nýnbelirlediðini söylemiþ ve her mikro olayda etkin olan bir Tanrýanlayýþýný savunmuþtur.10

Fizik profesörü ve rahip William Pollard, kendisindenönceki Heim gibi bazý düþünürlerin çalýþmalarýndanetkilenmiþ olsa da, Tanrýsal etkinliðin, kuantum belirsizlikle-rinin belirlenmesi suretiyle gerçekleþtiðine dair iddialarýnöncüsü olarak gösterilir. Onun görüþüne göre de Tanrýkuantum belirsizliklerinin hepsini belirleyerek evrene etkidebulunur: Evren yasalarý determinist deðil olasýlýksaldýr; Tanrý,kuantum belirsizliklerini belirleyerek, olasýlýklar arasýndaseçim yapar ve evrenin gidiþatýný yönlendirir.11 Buna göreevrenin içinde objektif indeterminizm vardýr, ama Tanrý'yý iþiniçine kattýðýmýzda yine determinist bir yapý karþýmýza çýkar.Görülüyor ki Einstein'ýn, Tanrý'nýn, hiçbir þeyi þansa


9 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 144-145.10 Karl Heim, The Transformation of the Scientific World View, SCM Press,Londra (1953).11 William Pollard, Chance and Providence: God's Action in a World Governed byScientific Law, Faber and Faber, Londra (1958).

býrakmayacaðýný ifade eden "Tanrý zar atmaz" sözünün kuan-tum kuramýnýn bütün objektif indeterminist yorumlarýnakarþý kullanýlmasý doðru deðildir. Heim ve Pollard gibi bütünkuantum belirsizliklerini belirleyen bir Tanrý anlayýþýnýbenimseyenler, Tanrý'yý ontolojimize kattýðýmýzda 'objektifindeterminizm'in ve 'objektif þans'ýn (zarýn atýlmasýnýn) varolmadýðýný savunurlar. Onlara göre, 'objektif indeterminizm'evrenin bir özelliðidir; fakat Tanrý için bir belirsizlik yoktur,Tanrý evrendeki belirsiz boþluklarý belirleyerek þansa yerbýrakmaz.

Diðer yandan Tanrýsal etkinliðe ontolojilerinde önemli biryer veren ve kuantum teorisini evrenin teolojik yorumu içinönemli bulan herkes, Heim ve Pollard gibi, kuantumseviyesindeki bütün belirsizlikleri Tanrý'nýn belirlediðinidüþünmemektedir. Örneðin, Arthur Peacocke, kuantumbelirsizliklerinin Tanrý için de belirsiz olduðunu; bu yüzdenTanrý'nýn geleceði bilemeyeceðini, Tanrý'nýn yaratýþta riskleraldýðýný ve kendisini sýnýrladýðýný (self-limitation) düþünür.12

Bu noktada, Peacocke'un panenteist13 olduðunu hatýrlamakfaydalý olacaktýr. Peacocke için 'Tanrýsal Doða' ile evrenyasalarý arasýnda bir iliþki vardýr, ayný iliþkiyi Spinoza dakurmuþtu, ama o kendi döneminin biliminin gereði olarakdeterminizmi 'Tanrýsal Doða' ile iliþkilendirmiþti. Peacocke isekuantum kuramýnýn varlýðýný gösterdiðine inandýðý objektifindeterminizmi 'Tanrýsal Doða' ile iliþkilendirir. Peacocke'agöre Tanrý, belirsizlikleri belirleyip veya doða yasalarýný ihlalederek evrensel oluþumlarý gerçekleþtirmez. Peacocke, bu


12 Arthur R. Peacocke, Theology for a Scientific Age, SCM Press, Londra(1993).13 Tanrý'nýn evrene içkin olarak evreni kapladýðýný, fakat evrenden dahafazlasýný ifade ettiðine dair görüþ. Daha çok 'süreç teizmi'ni savunanlarcabenimsenmiþtir. Bakýnýz: Necip Taylan, Düþünce Tarihinde Tanrý Sorunu,s. 281-288.

yaklaþýmlarýn, doða ile Tanrý arasýnda ayýrýma sebep olacaðýnýve kötülük sorunu hakkýnda kabul edilemez neticeleregötüreceðini düþünür.14

Sadece evrenin içinde ontolojik indeterminizminolduðunu söylemekle, Tanrý için de geçerli indeterminist biryapý olduðunu söylemek arasýnda önemli bir fark vardýr.Pollard gibi düþünenler ontolojik indeterminizmin sadeceevren içinde olduðuna inanýrlar; Tanrý indeterminizmdekiboþluklarý belirlediði için aslýnda hiçbir boþluk yoktur. Bunagöre, 'bilimsel determinizm' yanlýþtýr, fakat 'teolojik deter-minizm' doðrudur. Peacocke gibi düþünenler için ise ontolojikindeterminizm, Tanrý ontolojiye dahil edildiðinde bile vardýr.Peacocke, 'sürekli yaratan etkin bir Tanrý anlayýþý' ile 'geleceðibilmeyen bir Tanrý anlayýþý'ný uzlaþtýrmaya çalýþmýþtýr.15 O,Tanrý'nýn bütün olarak evrene etkide bulunduðuna vurguyapar ve yaptýðý bir analoji ile bu durumu anlatmaya çalýþýr:Ýnsan, beyni ile düþünerek tüm vücuduna etkide bulunduðugibi, Tanrý da sürekli olarak evrenin bütününe etkietmektedir.16 Peacocke, Tanrý'nýn bütüne etki ederek, bütü-nün parçalarýna da etki edebildiðini söylemekte veyukarýdan-aþaðý (top-down) bir etki modeli savunmaktadýr;fakat bunu yaparken, Tanrý'nýn kuantum seviyesindeki


14 Arthur R. Peacocke, a.g.e., s. 141-145.15 Geleceðin, Tanrý için bile belirsiz olduðu görüþünün eleþtirisi ve kuantumteorisinin özgür irade ve kötülük sorunlarýyla iliþkisi 5. bölümde elealýnacaktýr.16 Arthur R. Peacocke, "God's Interaction with the World"; (ed: Robert JohnRussell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexityiçinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000),s. 272-274.

indeterminizme müdahale etmediðini (belirsizlikleribelirlemediðini) de savunmaktadýr. 17

KUANTUM BOÞLUKLARI VE TANRISAL ETKÝNLÝK

Tanrý'nýn tüm kuantum boþluklarýný doldurduðunu vekuantum boþluklarýnýn belirsizliðine müdahale etmediðinisöyleyenlere karþý, Thomas Tracy ve Philip Clayton gibiTanrý'nýn sadece bazý kuantum boþluklarýný doldurduðunusöyleyenler de olmuþtur. Ayrýca Robert Russell gibi, Tanrý'nýnilkel seviyedeki bilinçli canlýlar ortaya çýkana kadar tümkuantum belirsizliklerini belirlediðini, daha sonra genetik gibialanlarda belirlemelere devam ettiðini, fakat bilinçlicanlýlarýn arzularýna (özgür iradelerine) göre hareketleriniengelleyecek þekilde belirsizlikleri belirlemediðini savunanalternatif görüþler de ileri sürülmüþtür.18 Tracy, kuantum boþ-luklarýný doldurarak etkide bulunan Tanrý anlayýþýnýn, hepeleþtirilen 'boþluklarýn Tanrýsý' (God of the gaps)argümanlarýyla karýþtýrýlmamasýný ister. Elleþtirilen 'boþlukla-rýn Tanrýsý' argümanlarýnda; önce bilgimizdeki eksikliklergösterilir ve bu boþluk Tanrý ile doldurulur. Oysa Tracy'e göre,kuantum boþluklarýnýn bilgisizliðimizle alakasý yoktur; onlarontolojiktir.19


17 Arthur R. Peacocke, Paths from Science towards God: The End of All OurExploring, Oneworld, Oxford (2001), s. 107-111.18 Robert John Russell, "Special Providence and Genetic Mutation: A NewDefense of Theistic Evolution", (ed: Robert John Russell, W. R. Stoegerve F. J. Ayala, Evolutionary and Molecular Biology: Scientific Perspectives onDivine Action içinde), Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (1998), s. 215.19 Thomas F. Tracy, "Creation Providence and Quantum Chance", s. 258.

Tracy, kuantum seviyesinde ortaya çýkan 'indeterministikþans'ýn (indeterministic chance) Tanrýsal etkinlikle doldurul-masý sonucunda eðer makro seviyede etkiler ortaya çýkýyorsa,bu anlayýþýn savunulmasýnýn mantýklý olabileceðini söyler.20

Burada akla gelen -ikinci bölümde deðindiðimiz- 'Schrödin-ger'in kedisi' örneðidir. Tanrý'nýn, -bu hayali deneydeki-kuantum belirsizliklerini belirleyip, kedinin ölü veya canlýdurumlarýndan birinde olmasýný tayin edeceði söylenebilir; buörnek, kuantum seviyesindeki bir belirlemenin, nasýl makroseviyede etkileri olabileceðini görmemizi saðlar. Tracy,nörofizyoloji ve genetikte böylesi durumlarýn olabileceðini vekuantum seviyesindeki belirlemelerin böylece çok önemlisonuçlar doðuracaðýný düþünmektedir.21 Russell da Tanrý'nýn,DNA'ya kuantum seviyesinden müdahale etmek suretiyledeðiþimler (mutasyonlar) oluþturduðuna ve bu suretle yenitürler yarattýðýna inanmaktadýr.22

Tracy, kaos teorisinin, ufak deðiþimlerin büyük sonuçlarýolabileceðini göstermesini, kendi tezini destekleyen birdurum olarak görür. Clayton da kaos teorisinde ele alýnanufak deðiþimlere duyarlý sistemlerin, kuantum seviyesindekimilyarlarca müdahale (ufacýk bir alanda, çok küçük bir zaman


20 Klasik fizikte 'þans' sýrf epistemolojik bir durumdur; günümüzdekikullanýmda da genelde bilgi durumumuzdaki eksikliði belirtmek için 'þans'ifadesi kullanýlýr. Oysa kuantum teorisinin yaygýn yorumuna -Kopenhagyorumu- göre þans ontolojik bir durumdur. Bu önemli fark, kuantumteorisinin oluþturduðu zihinsel devrimin özünü oluþturur.21 Thomas F. Tracy, "Particular Providence and the God of the Gaps", (ed:Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos andComplexity içinde), The Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (2000), s. 317-318.22 Robert John Russell, a.g.m., s. 205-208.

diliminde bile milyarlarca kuantum olayý gerçekleþir) vemakro etkiler yaratmak isteyen bilinçli Tanrýsal etkinliklebirleþtirilince; makro seviyedeki önemli deðiþimleriaçýklayabileceði kanaatindedir.23 Tracy, Tanrýsal etkinliðinevreni sadece var etmek ve muhafaza etmek þeklindegerçekleþmediðini; ayný zamanda Tanrý'nýn, kendi koyduðuyasalarý ihlal etmeden, tarihin akýþýný deðiþtirdiðini savun-maktadýr. Bu durumda, Tanrýsal etkinlik, gerçekleþtiði doðayasalarý içinde gizlidir, çünkü hiçbir yasa ihlal edilmemiþtir.Tracy, Tanrý'nýn bütün kuantum boþluklarýný belirlemesinegerek olmadýðýný, kuantum boþluklarýnýn sadece bir kýsmýnýbelirlemesinin yeterli olduðunu söyler.24 Tracy, Tanrý'nýn, herþeyi yarattýðý ve muhafaza ettiði, 'indeterminist þans'ý evrendevar ettiði ve mevcut þanslardan (olasýlýklardan) tarihe þekilvermekte amaçlarýna uygun olanlarý seçip belirlediði, birmodel önermektedir.25

Clayton, Tanrý'nýn bazý kuantum olaylarýný belirlediði birmodel önerse de, kendi pozisyonuyla ilgili kesin bir iddiadabulunmadýðýný da belirtmeliyiz. Clayton, kuantum teorisi veteoloji arasýndaki iliþkiyle ilgili her þeyin söylendiðinindüþünülmemesi gerektiðini; bunun devam etmesi gerekli bir‘araþtýrma programý’ olduðunu söylemektedir. Clayton,Tanrýsal etkinlikle kuantum teorisi arasýnda iliþki kuranlara,Tanrý'nýn nasýl etkinlikte 'bulunmuþ olabileceði' ile ilgiliiddialarýn dýþýna taþmamalarýný; Tanrý'nýn nasýl etkinlikte'bulunduðu' ile ilgili kesin iddialarda bulunmamalarýný


23 Philip Clayton, God and Contemporary Science, Edinburgh UniversityPress, Edinburgh (1997), s. 194.24 Thomas F. Tracy, a.g.m., s. 318-320.25 Thomas F. Tracy, a.g.m., s. 321-322.

önermektedir.26 Bu hususta Clayton'la tamamen ayný fikirde-yiz. Polkinghorne da kuantum teorisinde alternatif yorumlarbulunduðuna ve bu yüzden, bu teoriyle Tanrýsal etkinlikkonusunu bir arada ele alanlarýn dikkatli olmasý gerektiðinedikkat çekmiþtir.27 Fiziðin en temel teorilerinden birini elealarak, doða yasalarý ihlal edilmeden Tanrýsal etkinliðin nasýl'mümkün' olduðunu göstermek elbette önemlidir. Fakat-ikinci bölümde gördüðümüz gibikuantum teorisininyorumlarý arasýnda ciddi farklar vardýr; kýsacasý üzerindeyorum yaptýðýmýz zemin kaygandýr, bu yüzden de 'mümkün'ügöstermenin 'olan' ile ilgili kesin bir iddia olmadýðýný süreklihatýrlamak faydalý olacaktýr.

NANCEY MURPHY VE BURÝDAN'IN EÞEÐÝ

Kuantum teorisinin farklý yorumlarýna ve Tanrýsaletkinliðin bu teoriyle farklý þekillerde iliþkilendirilmesinetemkinli yaklaþýmlarýmýzla beraber, eðer doða yasalarý ihlaledilmeden, kuantum belirsizliklerinin belirlenmesiyleTanrýsal etkinliðin oluþtuðu savunulacaksa, bu konuda enbaþarýlý örneklerden birini Nancey Murphy'nin ortayakoyduðunu söyleyebiliriz. Murphy de Heim ve Pollard gibibütün kuantum boþluklarýnýn Tanrýsal etkinlikle dolduruldu-


26 Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in theMovement from Physics to Theology", (ed: Robert John Russell vediðerleri, Quantum Mechanics içinde), The Center for Theology and theNatural Sciences, Berkeley (2001), s. 234.27 John Polkinghorne "Physical Process, Quantum Events and DivineAgency", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde),The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 188-189.

ðunu savunmaktadýr.28 Murphy, aktif bir Tanrý anlayýþýnýsavunmayý teolojik açýdan zaruri görmekte ve Peacocke gibikuantum belirsizliklerini Tanrý için de belirsiz görenlerdenayrýlmaktadýr. Diðer yandan, bütün kuantum boþluklarýnýdolduran bir anlayýþý savunurken okkasyonalizme (occasi-onalism: vesilecilik) düþülmemesi gerektiðini; çünkü okkasyo-nalizmde, varlýklarýn sadece Tanrýsal etkinlik için bir vasýtaolduklarýný, gerçek varlýklarýnýn kalmadýðýný söylemektedir.29

Murphy, deizme zýt bir anlayýþý savunurken panteizme,30

okkasyonalizme ve kötülük sorununa kaymamaya dikkatetmektedir.31 Bunun için Murphy, Tanrý'nýn herhangi bir þeyiyaratmasýnýn -elektron gibi küçük bir þey de olsa- o þeye, birölçüde bir baðýmsýzlýk ve kendine mahsus bir doða vermekolduðunun altýný çizer. Murphy, panteistlerden farklý olarak,her bir varlýðýn, Tanrý'dan ayrý, kendine mahsus bir doðasýolduðunu; yaratýlmýþ olmanýn, her bir varlýðýn kendine aitözellikleri olmasýný gerektirdiðini söyler. Murphy, buradan,kuantum seviyesindeki varlýklarýn özelliklerinin onlarýn 'doðalhaklarý' (natural rights) olduðunu, Tanrý'nýn bu seviyedeki tümolgulara hükmetmekle beraber, bu varlýklarýn bu özelliklerini(doðal haklarýný) ihlal etmeden bunu gerçekleþtirdiðini


28 Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass andSchrödinger's Cat", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R.Peacocke, Chaos and Complexity içinde), The Center for Theology and theNatural Sciences, Berkeley (2000), s. 326.29 Murphy'nin yaklaþýmýnýn yorumlanmasý ile ilgili olarak bakýnýz: RobertJohn Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics A FreshAssessment", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanicsiçinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley(2001), s. 314-316.30 Panteizm, her þeyin Tanrý olduðunu, Tanrý ile kainatýn tek ve ayný cevherolduðunu kabul eden doktrindir: Murtaza Korlaelçi, "Panteizm Vahdet-iVücud mudur?", Felsefe Dünyasý, no: 3, Ankara (1992), s. 44.31 Nicholas Saunders, Divine Action and Modern Science, s. 115-116.

savunur.32 Kýsacasý, Tanrý bütün kuantum belirsizliklerinibelirlerken elektronun, protonun, bütün olarak atomunkendine mahsus özelliklerini ihlal etmez, aynen insanýn özgürirade ile eylemlerini gerçekleþtirmesine izin verdiði gibi, diðervarlýklarýn 'doðal haklarý'na da müdahalede bulunmaz.Murphy, bununla beraber, hiçbir þeyin Tanrý'nýn katkýsý olma-dan gerçekleþemeyeceðini savunur; yaratýlan varlýklarýn ken-dine mahsus özellikleri vardýr, ama bunlar, ancak Tanrý'nýnkatkýsý ile aktüalize olurlar.33 Murphy, yaklaþýmýyla Pollard'ayakýndýr ve aktif bir Tanrý anlayýþýný savunduðu için tektanrýcýdinlerin teolojileriyle de uyumlu olduðu söylenebilir, üstelikyaklaþýmýnda, özgür irade ve kötülük sorunlarý açýsýndan Pol-lard'dan daha dikkatli bir tutum benimsemiþtir.34

Kuantum teorisiyle Tanrýsal etkinliði birleþtiren diðerbirçok felsefeci gibi Murphy de hep eleþtirilen 'boþluklarýnTanrýsý' argümanýyla kendi yaklaþýmýnýn bir ilgisi olmadýðýkanaatindedir. Çünkü o, indeterminizmi doðanýn ontolojikbir durumu olarak görmektedir; bu ise boþluklarýn ontolojikolduðu ve Einstein'ýn zannettiði gibi epistemolojik yetersiz-liklerimizle ilgili olmadýðý anlamýna gelmektedir. Murphy'ninbu husustaki pozisyonu, Barbour ve Tracy gibi birçok kiþiyleaynýdýr. Murphy'e göre atom seviyesinde Bohm gibi 'gizlideðiþkenler' aramaya gerek yoktur, çünkü onun ifadesiyle:"Kabaca söylemek gerekirse Tanrý gizli deðiþkendir."35


32 Nancey Murphy, a.g.m., s. 343.33 Nancey Murphy, a.g.m., s. 344.34 Murphy'nin, George Ellis ile beraber 'kötülük sorunu' üzerindeyoðunlaþtýklarý bir çalýþmasý olarak bakýnýz: Nancey Murphy ve GeorgeEllis, On the Moral Nature of the Universe: Theology, Cosmology and Ethics,Fortress Press, Minneapolis (1996).35 Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass andSchrödinger's Cat", s. 342.

Murphy ve benzeri yaklaþýmla kuantum teorisine yaklaþanlar,ateistlerin 'þans' olarak gördükleri kuantum belirsizliklerini,Tanrý'nýn etkinlik alaný olarak görürler. Fakat hiçbir bilimselyasa ihlal edilmeden gerçekleþen bu etkinlik, ne bilimselolarak tespit edilebilir ne de reddedilebilir.36

Murphy'nin yaklaþýmýnýn en önemli özelliklerinden biri,'aþaðýdan-yukarý' (bottom-up) bir açýklamayla Tanrýsal etkinliðiaçýklamasýdýr. Tanrý bütün olaylarda aktif olacaksa, doðaolaylarýnýn en basitinde de aktif olmalýdýr; modern bilim buseviyeyi kuantum teorisiyle açýklar.37 Murphy, diðer yandaninsan zihninin indirgenemeyen özelliklerine atýf yaparaközgür irade hakkýndaki yaklaþýmýný oluþturmuþtur.38 Kuantumteorisinin zihin seviyesindeki önemine dikkat çekerek, buyaklaþýmýný Tanrýsal etkinlikle birleþtiren ve ortaya ayrýntýlýbir görüþ koyan ilk kiþi ise -bildiðimiz kadarýyla- Murphy ilebirçok ortak çalýþma yapmýþ olan George Ellis'tir. Ellis,beyinde olan kuantum olaylarýyla düþünce ve duygularýnetkilendiðini, vahiy ve dinsel tecrübenin de bu vasýtaylagerçekleþtiðini savunur. Ellis’e göre zihindeki olaylarlabedende, beden aracýlýðýyla ise evrende makro deðiþikliklermeydana gelir (yukarýdan-aþaðý etki).39


36 Ian Barbour, Nature, Human Nature and God, SPCK Press, Londra (2002),s. 27.37 Robert John Russell, "Introduction", (ed: Robert John Russell, NanceyMurphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity içinde), The Centerfor Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000), s. 30.38 Nancey Murphy, "Nonreductive Physicalism: Philosophical Issues", (ed:Warren S. Brown, Nancey Murphy, H. Newton Malony, Whatever Happenedto the Soul içinde), Fortress Press, Minneapolis (1998), s. 127-148.39 George Ellis, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: The Nexus ofInteraction", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R.Peacocke, Chaos and Complexity, içinde), The Center for Theology and theNatural Sciences, Berkeley (2000), s. 359-395.

Kuantum olaylarýyla zihin arasý iliþki birkaç þekildekurulabilir: Bunlarýn birincisinde, zihindeki kuantum boþluk-larýný Tanrý'nýn doldurduðu söylenip -Ellis gibi- doða yasa-larýný ihlal etmeyen bir vahiy ve dinsel tecrübe anlayýþýsavunulabilir. Ýkincisinde, insanýn özgür iradesiyle farklýseçenekler arasýndan tercih yapmasý (libertaryan özgür iradeanlayýþý için gerekli olan) zihindeki 'objektif olasýlýklar'ýnvarlýðýna dayandýrýlabilir (bu konu 5. bölümde daha ayrýntýlýele alýnacaktýr). Üçüncüsünde, kuantum teorisinin indirge-meciliðin mümkün olmadýðýný -daha önce bahsedilen- göste-ren verileri, zihnin indirgenemeyeceði görüþünü desteklemekiçin (Murphy de zihnin indirgenemezliðine önem vermek-tedir) kullanýlabilir. Ýnsan zihniyle ilgili tüm bu yaklaþýmlarise Tanrý-insan iliþkisinin nasýl kurulacaðý sorununu ele alýr-ken önemli olmak durumundadýr.

Russell, Tanrý'nýn bütün kuantum belirsizliklerinibelirlediðini söyleyen Murphy'nin yaklaþýmýnýn, 'yeter sebepilkesi'ne (the principle of sufficient reason) uygun olduðu için,bu prensibe uymayan Tracy'nin yaklaþýmýna göre felsefi açý-dan daha cazip olduðunu söyler.40 Çünkü Murphy'nin yaklaþý-mýnda, her belirsizlik belirlenirken, Tracy'nin yaklaþýmýndabelirlenmeyen belirsizlikler vardýr. Russell bunu söylerken,Tracy'nin, Tanrý'nýn 'yeter sebep ilkesi'ne uyan bir evren yarat-mak zorunda olmadýðý yönündeki fikrine de katýlmaktadýr.Fakat böylesi bir olasýlýða raðmen, Leibniz'le özdeþleþmiþ olanbu ilkeye uygunluk, felsefi bir avantajdýr ve de Murphy'ninyaklaþýmý, bu zor konuda böylesi bir avantaja sahiptir.


40 Robert John Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics: A FreshAssessment", s. 316.

Murphy, 'Buridan'ýn eþeði'ni (Buridan's ass) örnek vererek,her olgunun bir 'yeter sebebi' olmasý gerektiðini; bu yüzden'ontolojik indeterminist' kuantum boþluklarýnýn hepsininTanrý tarafýndan belirlendiðini savunmanýn en doðrusuolduðunu savunur.41 Jean Buridan'ýn verdiði örnekte, bir eþek,kendisinden eþit uzaklýkta iki gýdanýn tam ortasýndadýr ve herikisinden birini tercihte 'yeter sebebi' olmadýðý için açlýktanölmektedir.42 Murphy, bu örneðe analoji yaparak, kuantumbelirsizliðine baðlý olgularý 'Buridan'ýn eþeði'ne benzetir vebunlarýn kendi baþýna aktüalize olamayacaðýný savunur;Tanrýsal etkinlikle kuantum teorisini birleþtirenlerin, Tan-rý'nýn, tüm kuantum belirsizliklerini belirlediðini savunma-sýnýn en iyisi olduðunu düþünür. Böylece 'yeter sebebi' olankuantum olaylarý gerçekleþir; analojideki karþýlýðý olarak'eþek' yemeklerden birine doðru gider ve ölmez. Murphy,Tanrýsal etkinliðin mikro dünyadaki varlýklarýn 'doðal haklarý'ihlal edilmeden gerçekleþmesine de 'Buridan'ýn eþeði'ne ana-lojiyle cevap verir: 'Buridan'ýn eþeði'nin hangi yemeði yiyece-ðinin, Tanrýsal etkinlik tarafýndan belirleneceðini beklemekdoðaldýr, fakat baþka bir eþeðin konuþmasýný beklemek doðaldeðildir. Murphy böylesi bir yaklaþýmýn, neden bazý dualarýngerçekleþip bazýlarýnýn gerçekleþmediðini anlamamýzdayardýmcý olup olamayacaðý hususunda -kendisinin açýk olarakcevaplamadýðý- kafasýndaki bir soruyu okurlarýyla paylaþýr.43

Murphy'nin yaklaþýmlarýnda mutlaka eleþtirilecek ve açýklýðakavuþturulmasý gerekli pek çok nokta vardýr. Fakat modern


41 Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass andSchrödinger's Cat, s. 341.42 Paradigma Felsefe Sözlüðü, "Buridan, Jean" ve "Buridan'ýn Eþeði"maddeleri, ed: Ahmet Cevizci, Paradigma Yayýncýlýk, Ýstanbul (2005), s.325 326.43 Nancey Murphy, a.g.m., s. 357.

bilimle uyumlu bir 'ihlalci olmayan Tanrýsal etkinlik modeli'sunmak gibi çetin bir konuda -modern bilimi de Tanrýsaletkinliði de nasýl anlamamýz gerektiði tartýþmalýdýr-Murphy'nin sunduðu model bizce baþarýlýdýr.

KAOS TEORÝSÝ, JOHN POLKINGHORNE VETANRISAL ETKÝNLÝK

20. yüzyýl fiziðinin kuantum, izafiyet ve Big Bangteorilerinden sonra üzerinde en çok felsefi ve teolojik tartýþ-malarýn yapýldýðý teorisi kaos teorisi olmuþtur. Bu teorininortaya konmasýnda meteoroloji alanýndaki çalýþmalarýn özelbir yeri vardýr. 1960'lý yýllara gelindiðinde, eðer havadurumunu belirleyen tüm fenomenleri ayrýntýlý bir þekildebilebilirsek, mükemmel hava tahmini yapmamýzýn mümkünolacaðý düþünülüyordu. Edward Lorenz, bilgisayarýnda kura-caðý meteoroloji ile ilgili modelle, bütün hava tahminlerinikusursuz yapabileceði bir öngörü gücü elde edeceðini umu-yordu. Buradaki güvenin kaynaðý aslýnda fizik yasalarýnýndeterminizmine olan inançtý ve bilgisayarýn yapacaðý mate-matiksel hesaplamanýn, mevcut durumdan gelecek için rahat-ça çýkarýmlarý mümkün kýlacaðý düþünülüyordu.44 Lorenz,bilgisayara girdi olarak verilen sayýsal deðerlerin küsurla-rýndaki ufak bir yuvarlamanýn bile çýktýlarda çok büyükdeðiþikliklere yol açtýðýný gözlemledi. Bu ise hava tahminle-riyle ilgili süre uzadýkça, hava tahmini yapmanýn imkansýzolmasý demekti. 'Baþlangýç koþullarýna hassas baðýmlýlýk' kaosteorisinin en önemli özelliklerindendir. Uzun bir süreçte, tekbir atomun bile konum ve hýzýný, yüzde yüz olarak doðrubelirleyemezsek, gelecek ile ilgili tahmin yapmak olanaksýzolmaktadýr. Ufak bir noktanýn bile katrilyonlarca atomdan


44 James Gleick, Kaos, çev: Fikret Üçcan, TÜBÝTAK Popüler BilimKitaplarý, Ankara (2003), s. 3-7.

oluþtuðunu düþünürsek; hiçbir bilgisayarýn, -ki o daatomlardan oluþur- bu kadar çok parçacýðýn iþin içine girdiðive bunlarýn her birinin konum ve hýzýnýn, süreç sonucundaortaya çýkacak sonucun tahmini açýsýndan önemli olduðu birdurumu, hesap edebilmesi mümkün deðildir.

'Baþlangýç koþullarýna hassas baðýmlýlýk' olgusununmeþhur bir ifade ediliþi ise ‘Kelebek Etkisi’ þeklindedir. Bunagöre Þam'da kanatlarýný çýrpan bir kelebeðin yapacaðý birdeðiþiklik bile, bir sürecin sonunda Ýstanbul'da bir kasýrgayasebebiyet verebilir.45 'Baþlangýç koþullarýna hassas baðýmlýlýk'ile ilgili bu olgunun, meteoroloji dýþýnda birçok alanda dageçerli olduðu görüldü. Özellikle 1970'li yýllar ve sonrasýndaIlya Prigogine'in yaptýðý çalýþmalar, bu olgunun kaos teorisiadý altýnda incelenmesini baþlattý. Depremler, kalp atýþlarý,pamuk fiyatlarý, sahil þeritleri gibi birçok farklý olgu kaosteorisiyle incelendi.46 Hatta fraktaller gibi, kaos teorisiyle


45 James Gleick, a.g.e., s. 15-16.46 James Gleick, a.g.e., s. 114-119.

Lorenz, bilgisayara verdiði ayný girdilerde ufak bir yuvarlama yapmasýnýnneticesinde, hava durumuna iliþkin þekillerin birbirlerinden gittikçeuzaklaþtýklarýný, hatta sonunda aralarýnda hiçbir benzerlik kalmadýðýnýgözlemledi. Yukarýdaki grafik, Lorenz’in 1961 yýlýndaki bilgisayardökümlerinden alýnmýþtýr. Resimin alýndýðý kaynak: James Gleick, Kaos, s. 9

ortaya çýkan olgularý ele alan bir geometri bile keþfedildi.47

Kaos teorisiyle ortaya yeni bir formül konmadýysa da dahaönce bilimsel olarak incelenmeyen periyodik olmayandavranýþlar, fizik biliminin ilgi alanýna girdi.

Kaos teorisi, deteminist yasalar çerçevesinde geliþen dina-mik sistemlerin, periyodik olmayan ve öngörülemeyen davra-nýþlarýný inceleyen teori olarak tarif edilebilir.48 Kaos teorisin-de süreç boyunca oluþan davranýþlar önemli olduðu için, buteoride 'zaman', diðer birçok teoriden daha özel bir deðeresahiptir. Newton fiziði, izafiyet teorisi ve kuantum teorisin-deki fizik yasalarý tersinirdir, örneðin ileri giden bir cisim geride hareket edebilir; fakat kaos teorisinde odak konusu olansüreçler tersinemezdir, burada 'zamanýn akýþ yönü' önem-lidir.49 Bu yönüyle kaos teorisi, zamanýn ontolojik mahiyetiüzerine yapýlacak felsefi tartýþmalar açýsýndan göz önündebulundurulmasý gerekli bir teoridir. Bu tartýþmayý baþkaçalýþmalara býrakarak, bu kitabýn odaklandýðý konulardanTanrýsal etkinlik ile kaos teorisi arasýndaki baðlantýyageçiyoruz.

Kaos teorisine, Tanrýsal etkinliðin açýklamasýnda enmerkezi rolü veren bilim adamý-felsefeci-teoloðun JohnPolkinghorne olduðunu söyleyebiliriz. Polkinghorne daSpinoza, Schleiermacher gibi geçmiþ ve Tracy, Russell gibiçaðdaþý düþünürlerle; Tanrý'nýn doða yasalarýný ihlaletmeyeceði konusunda ayný görüþe sahiptir.50 Bu hususta


47 Benoit Mandelbrot, The Fractal Geometry of Nature, W. H. Freeman, NewYork (1982).48 James Gleick, a.g.e., s. 361-362.49 Ilya Prigogine, Kesinliklerin Sonu, s. 63-98.50 John Polkinghorne, Quarks, Chaos and Christianity, SPCK, Londra (1994).

Polkinghorne, daha önce gördüðümüz, Tanrý'nýn, kuantumteorisindeki bazý veya bütün belirsizlikleri belirleyerek-böylece doða yasalarýný askýya almadan veya ihlal etmeden-etkinliklerini gerçekleþtirdiðini savunanlarla ayný kanaatesahiptir. Fakat Polkinghorne, kuantum teorisinin ontolojikindeterminizmi gösterip göstermediðinin tartýþmalý olmasýgibi gerekçelerle kaos teorisini, doða yasalarý ihlaledilmeksizin gerçekleþen bir Tanrýsal etkinliðin açýklanmasýiçin daha önemli bulmaktadýr.51 Polkinghorne, Tanrý'nýn,sisteme bilgi dahil ederek (inputs of information), fakat enerjidahil etmeyerek etkinlikte bulunduðunu savunur.52 Buvurgunun sebebi, Tanrýsal etkinliðin, evrenin en temelyasalarýndan 'termodinamiðin birinci yasasý'ný (madde veenerjinin korunumu yasasý) ihlal etmediðini belirtmektir.Polkinghorne, Tanrý'nýn, sisteme bilgi dahil ederek etkinliktebulunduðunu savunmakla, kaos sürecinde bir esneklikbulunduðunu söylemiþ olmaktadýr. Kaos sürecinde olasýbirçok alternatif olmalýdýr ki, Tanrý'nýn sürece bilgi dahiletmesi bir deðiþiklik oluþtursun. Birazdan göreceðimiz gibi,Polkinghorne'un çokça eleþtirildiði nokta tam burasýdýr:Determinist bir süreçte nasýl oluyor da bir esneklikolmaktadýr?

Kaotik süreçlerde 'ontolojik indeterminizm' veya'epistemolojik indeterminizm' olmasý arasýnda önemli farkvardýr. (Bu ayrýmý birçok kiþi yapmamýþtýr ama Polkinghornebu ayrýmýn farkýndadýr.) Kaos teorisinin, deterministik


51 John Polkinghorne, "The Metaphysics of Divine Action", (ed: RobertJohn Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos andComplexity içinde), The Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (2000), s. 152-153.52 John Polkinghorne, Belief in God in an Age of Science, Yale Nota Bene,New Haven (2003), s. 62-63.

denklemler sonucunda kaotik süreçlerin oluþtuðunusöylediðini düþünürsek; buradaki indeterminizmin, bizimbilgisel eksikliðimizden, öngörüde bulunmamýzýn mümkünolmamasýndan kaynaklanan epistemolojik bir durum olduðuanlaþýlýr. Fakat bu epistemolojik durum, kaotik süreçlerde'ontolojik indeterminizm'in (ontolojik açýklýðýn/esnekliðin)olduðu; yani Tanrý'nýn, doða yasalarýný ihlal etmeden süreceetkide bulunabileceði açýklýklarýn olduðu anlamýna gelmez.53

Nitekim Tracy, kaos teorisinde sürprizlere yer olmadýðýný; buteoriye dayanarak, geçmiþte belirlenmiþ bir geleceðinolmadýðýný, savunamayacaðýmýzý söyler. Tracy, bu teorininöngörüde bulunma açýsýndan 'cehalet perdesi' (veil ofignorance) arkasýnda olduðumuzu gösterdiðini ve bazýteologlarýn 'bu perdenin' arkasýnda Tanrý'nýn etkinliktebulunduðunu savunabileceðini söyler; fakat bu, doðayasalarýný ihlal ederek veya askýya alarak müdahalelerdebulunan bir Tanrý anlayýþý olacaktýr. Tracy, eðer doðadaaçýklýk bulunduðu savunulacaksa, kuantum teorisinin iyi biralternatif olduðu, fakat kaos teorisinin iyi bir seçenekolmadýðý kanaatindedir.54

Clayton, kaos teorisinin matematiðinin deterministikolduðunu söyleyerek, bu teoride 'ontolojik açýklýklar'ýnolmadýðýný söyler.55 Murphy de kaos teorisiyle 'epistemolojik


53 Tanrý'nýn, determinist bir sisteme, doða yasalarýný ihlal etmedenmüdahalede bulunmasý 'baþtan müdahale' ile, yani baþtan her þeyinayarlandýðý bir modelle savunulabilir (bu konu 4. bölümde ele alýnacaktýr).Bu alternatifi bir yana býrakýrsak, determinist sistemlerde, doða yasalarýihlal edilmeden Tanrýsal müdahalelerin oluþacaðý açýklýklarýn gösterileme-yeceði söylenebilir.54 Thomas Tracy, "Particular Providence and the God of the Gaps", s. 313-315.55 Philip Clayton, God and Contemporary Science, s. 207.

öngörüsüzlük'ten (epistemological unpredictability), 'ontolojikindeterminizm'e geçmek için bir sebep olmadýðýný düþünmek-tedir. Murphy, epistemolojik bir kavram olan 'öngörü' ileontolojik bir kavram olan 'nedensel determinizm'in karýþtýrýl-mamasý gerektiðini söylemektedir. Murphy için de kuantumteorisi, doða yasalarý ihlal edilmeden oluþan Tanrýsal etkinliðiaçýklamak için gerekli açýklýklara sahipken, kaos teorisi buaçýklýklara sahip deðildir.56 Fakat Polkinghorne, kaos teorisi-nin doðada esnekliðin (ontolojik açýklýðýn) olduðunu göster-diðini savunmakta yalnýz deðildir. Paul Davies de kaos teorisi-nin, evrenin sonunun nasýl olacaðýnýn hesaplanamayacaðýnýgösterdiðini ve bundan evrenin sonunun belli olmadýðýnýnanlaþýlabileceðini söyler. Davies, kaos teorisinin, fizik yasalarýile 'þans yasalarý' (the laws of chance) arasýnda köprü kurma-mýza olanak tanýdýðýný iddia eder.57 Davies'in bu yaklaþýmýnakarþý yapýlacak muhtemel itirazlar, Murphy'nin, Polking-horne'a yaptýðý itirazla ayný olacaktýr: Epistemolojik birkavram olan 'öngörüsüzlük'ten ontolojik bir kavram olarak'indeterminizm'e geçmek ne kadar meþrudur?

Polkinghorne yaklaþýmýna karþý getirilen itirazlarýnfarkýndadýr. O, bir fizik yasasý olarak kaos teorisi ve doðadaortaya çýkan kaotik fenomenler arasýnda ayrým yapmakta,bunlardan ilkini deterministik, ikincisini indeterministikolarak görmektedir. Polkinghorne -Ilya Prigogine'in deaynýsýný belirttiðine vurgu yaparak- gelecekte daha 'bütüncülve açýk' (holistic and open) bir teorinin geliþtirilebileceðiniummaktadýr.58 Kýsacasý Polkinghorne, determinist yasalarýn


56 Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass andSchrödinger's Cat", s. 328-329.57 Paul Davies, "Is the Universe a Machine?", (ed: Nina Hail, ExploringChaos içinde), W. W. Norton and Company, New York (1994), s. 219-221.58 John Polkinghorne, Belief in God in an Age of Science, s. 65.

indeterminist ontolojik yapýya bir 'yakýnlaþma' olduðunudüþünmektedir. Bunu, Newtoncu yasalarýn çekim kuvvetinebir 'yakýnlaþma' olmasýna benzetebiliriz; nitekim Einsteinizafiyet teorisini ortaya koyduktan sonra, bu durum anlaþýlmýþve Newtoncu yasalardan daha mükemmel þekilde çekimkuvveti açýklanmýþtýr. Fakat Polkinghorne'un bu tezinidestekleyecek bilimsel bir bulgunun olmadýðý da hatýrlanma-lýdýr. Polkinghorne, kaos teorisinin, doðadaki gerçekliðe'aþaðý doðru zuhur eden bir yakýnlaþma' (emergent downwardapproximation) olduðunu söyler.59 Polkinghorne temeldeindeterministik olan doðadaki gerçekliði ele alan bilimselteorileri incelediðimizde, bu yapýyý kýsmen açýklayandeterministik denklemlerle (kaos teorisiyle) karþýlaþýldýðýnainanýr. Sonuçta, Polkinghorne’a göre, determinizm sadece'görünüþte' var olan bir olgudur.

Kaos teorisinin bu þekilde yorumlanmasýnýn Polking-horne'un metafizik tercihlerinden kaynaklandýðý gözükmek-tedir. Nasýl Einstein ve Bohr'un farklý metafizik tercihleri,'zahiren indeterminist' kuantum teorisinin, determinist veindeterminist olarak farklý yorumlanmasýna yol açtýysa; farklýmetafizik tercihler, 'zahiren determinist' kaos teorisinindeterminist ve indeterminist þekillerde farklý yorumlanma-sýna da yol açmaktadýr. Doðanýn teolojisini yapmayaçalýþanlar (teolojik görüþlere göre doðayý yorumlayanlar),doðadaki fenomenlerin bu farklý yorumlarýnýn farkýndaolarak Tanrýsal etkinlik konusunu ele almalýdýrlar. Herikisinin de yorumlarýnda farklýlýk olsa da, kaos teorisi ve deözellikle kuantum teorisi, modern bilim açýsýndan görmezdengelinemeyecek kadar temeldir. Sonuçta Tanrýsal etkinlik


59 John Polkinghorne, Science and Christian Belief, SPCK, Londra (1994), s. 26.

konusu ele alýnýrken, bu teorileri mutlaka göz önündebulundurmalýyýz, fakat bu göz önünde bulundurma, buteorilerin farklý yorumlarý için de geçerli olmalýdýr; bunlarýnbelli þekilde yorumunun tek alternatif olmadýðý bilinmelidir.

Eðer doðada ontolojik açýklýðýn bulunduðu savunulacaksa,biz de Tracy, Murphy ve Clayton gibi düþünürlerle beraberkuantum teorisinin daha iyi bir alternatif olduðunu düþünü-yoruz. Zahiren determinist bir teoriyi indeterministik birþekilde yorumlamaktansa, zahiren indeterminist bir teoriyiindeterminist bir þekilde yorumlamak daha makul gözükmek-tedir. Bu konudaki en uygun tercih ise kuantum teorisiylekaos teorisinin birleþtirilmesi; böylece, kuantum seviyesindekibelirsizliklerin, kaos teorisindeki 'girdideki ufak farklýlýklarýnbüyük sonuçlarý olabileceði' görüþüyle beraber deðerlendi-rilmesi olacaktýr. Çünkü, bu yolla, Tanrý'nýn mikro seviyedekibir belirsizliði belirlemesiyle, nasýl büyük sonuçlar açýðaçýkabileceðinin bir modelini göstermek mümkün olacaktýr.Bu, özellikle Tanrýsal etkinliðin 'mucize' þeklinde tezahürettiði durumlarý, doða yasalarý çerçevesinde açýklamakisteyenler için önemlidir. (Bir sonraki 'mucizeler' ile ilgilibölümde bu konu ele alýnacaktýr).

Jason Colwell gibi bazý düþünürler, kuantum seviyesindeTanrýsal etkinlikle oluþturulan ufak deðiþikliklerin, kaosteorisiyle geniþletileceði bir modeli; kuantum teorisiyleberaber ele alýnan Tanrýsal etkinliðin, önemli sonuçlarýolabileceðini gösteren bir model olarak savunmuþlardýr.60

Nitekim Schrödinger'in kedisi ile ilgili hayali deney, kuantumseviyesindeki bir belirlemenin, nasýl makro seviyede kedinin


60 Jason Colwell, "Chaos and Providence", International Journal forPhilosophy of Religion, no: 48 (2000), s. 131-138.

ölü veya canlý olmasý gibi önemli bir farklýlýða yol açacaðýnýgöstermek için kullanýlabilir.61 Fakat kuantum teorisiyle kaosteorisinin nasýl birleþtirilebileceði konusunda, son 20-30 yýldaepeyce bir tartýþma yapýldýysa da, ortaya henüz tatmin edicibilimsel bir yaklaþýmýn konmadýðý da bilinmelidir.62 Atomunmikro dünyasý ile atomlardan oluþan makro dünya arasýndabir duvar olmadýðýna göre, kuantum teorisiyle kaos teorisinibirleþtiren yaklaþým(lar)ýn ortaya konmasýný beklemek, safçabir ümitten çok, saðduyuya uygun bir beklentinin gereðidir.


61 Robert Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics: A FreshAssessment", s.316.62 Kuantum teorisiyle kaos teorisinin birleþtirilmesi ile ilgili sorunlar içinbakýnýz: Michael Berry, "Quantum Physics on the Edge of Chaos", (ed:Nina Hall, Exploring Chaos içinde), W. W. Norton and Company, New York(1994), s. 184-195; James P. Crutchfield ve diðerleri, "Chaos", (ed: RobertJohn Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos andComplexity içinde), The Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (2000), s. 35-48.

BÖLÜM TANITIMI

Bu bölümde, Tanrýsal etkinliðin bir þekli ve din felsefesininilgi alanýndaki sorunlardan biri olan 'mucizeler' elealýnacaktýr. Bu konuyu ele alýrken, 'mucizeler'in varlýðýný ispatetmeye çalýþmayacaðýz. 17. yüzyýlda mekanik evren anla-yýþýnýn yaygýnlaþmasý mucizeler sorununun tartýþýlmasýnda birdönüm noktasý olmuþtur. Bu bölümde, mekanik felsefeyleortaya çýkan deterministik evren tablosunun ve modernbilimde kuantum teorisiyle -bilimsel alanda ilk kez- ortayaçýkan indeterminizmin, mucizeler üzerine yapýlan tartýþma-larda neden önemli olduðunu göstermeyi hedefliyoruz.Ayrýca, doða yasalarýna farklý felsefi yaklaþýmlarýn, 'mucize-lerin doða yasalarýnýn ihlaliyle mi ihlalsiz mi gerçekleþtiði’sorununu deðerlendiriþimizde belirleyici önemi olduðunugöstermek de amaçlarýmýz arasýndadýr. Mucizeler konusun-daki farklý yaklaþýmlarý ve bunlarýn sebeplerini açýklarken,bunlarla beraber bu konudaki kendi görüþlerimizi de aktar-maya çalýþacaðýz.

Bu bölümde cevabýný bulabileceðiniz bazý sorular þunlar-dýr: Mekanik felsefenin yaygýnlaþmasý mucizeler sorunuaçýsýndan neden dönüm noktasý olmuþtur? David Hume'un

4. BÖLÜM

MUCÝZELER, DOÐA YASALARI VE

KUANTUM TEORÝSÝ

mucizeler konusundaki itirazý nedir ve bu, genel felsefiyaklaþýmýyla uyumlu mudur? Mucizelerin, doða yasalarýnýnihlali olarak tarifine pozitif anlam yüklenerek, bu anlamýylamucizelerin savunulma neden(ler)i ne(ler)dir? Doða yasala-rýnýn ontolojik statüsüne ne gibi farklý yaklaþýmlar getiril-miþtir ve bunun konumuz açýsýndan önemi nedir? 'Baþtanmüdahale' yaklaþýmýyla mucizelerin gerçekleþtirildiði düþünü-lebilir mi? Kuantum teorisinin mucizeler sorunuyla ilgisinedir? Tanrý, doða yasalarýyla iþleyen bir evrende, bu yasalarýihlal etmeden, mucizeleri oluþturabilir mi? Teolojik açýdan,ihlalci veya ihlalci olmayan mucize anlayýþlarýndan birinikabul etmek zorunda mýyýz? Bu konuda neden teolojikagnostik bir tavýr benimsiyoruz?

MUCÝZELER SORUNU VE DAVÝD HUME

Mucizeler ile ilgili felsefi ve teolojik sorunlar, bu kavramýnnasýl tanýmlanmasý gerektiði ile ilgili tartýþmalardanbaþlayarak kendisini gösterir. 'Mucize' sözlük anlamý olarakbaþkasýný aciz býrakmayý ifade eder. Kullanýmda isepeygamberlerin doðruluðuna delil oluþturan fiil anlamýnagelmektedir: Peygamber, doðruluðunu kanýtlamak içinolaðanüstü bir iþ yaparak inanmayanlara meydan okur veonlarý 'aciz' býrakýr.1 Ýslami anlayýþ açýsýndan 'mucizeler'peygamberler aracýlýðýyla gösterilseler de bunlarýn arkasýndaTanrýsal etkinlik vardýr ve bunlar, peygamberlerin Tanrýtarafýndan gönderildiðinin iþaretleri/delilleridirler. Diðertektanrýlý dinler olan Hýristiyanlýk ve Musevilikte demucizelere inanma teolojik bir zarurettir. Kuran'da olduðu


1 Ýlyas Çelebi, Ýslam Ýnanç Sisteminde Akýlcýlýk ve Kadý Abdulcebbar, RaðbetYayýnlarý, Ýstanbul (2002), s. 316.

gibi Eski Ahit ve Yeni Ahit'te de mucizelerle ilgili birçokanlatým vardýr. 'Mucize' kavramýnýn Ýngilizce karþýlýðý olan'miracle' (Latince miraculumdan türemiþtir) da Tanrýsalmüdahaleyi ifade eder.2 'Miracle' ifadesi etimolojik olarak'aciz býrakma' anlamýný içermese de kullanýmdaki anlamý'mucize'ye karþýlýk gelmektedir. Ýslam dýþýndaki dinlerde, dinive karizmatik þahsiyetler tarafýndan sergilenen olaðanüstühadiseler de 'mucize' olarak nitelendirilir.3 Gündelik kulla-nýmda beklenmedik (zor bir sýnavý geçmek gibi) birçok olayiçin 'mucize' ifadesi kullanýlsa da bu kavram özellikle Tanrýsaletkinlik ile iliþkilidir.4 Diðer yandan, sürekli tanýklýk edilenbirçok olayýn Tanrýsal etkinliðin sonucu gerçekleþtiðinin ifadeedilmesi için de 'mucize' kavramý kullanýlýr. Örneðin birçiçeðin açmasýnýn veya her sabah Güneþ'in doðmasýnýn'mucize' olduðu söylenir. Fakat felsefi bir sorun olarak buradaele alacaðýmýz mucizeler, Tanrý tarafýndan oluþturulan 'olaða-nüstü olaylar' ile ilgilidir. O zaman, bu kitapta kullanýldýðýanlamýyla mucizeleri þu iki özelliði ile tarif edebiliriz:

1. Tanrýsal etkinliðin sonucu olmalarý2. Olaðanüstü olmalarý

Mucizeler ile ilgili önemli bir sorun, ikinci maddedeki'olaðanüstülüðün' bazýlarýnca 'doða yasalarýnýn ihlal edilmesi'olarak tarif edilmesiyle kendini gösterir. Mucizelerin doðayasalarýnýn ihlal edilmesi olarak tarifi, felsefe tarihinde David

MUCÝZELER, DOÐA YASALARI ve KUANTUM TEORÝSÝ 123

2 Merriam Webster's Collegiate Dictionary, Merriam Webster, Massachusetts(1993), s. 742.3 Salime Leyla Gürkan, “Mucize” maddesi, Türkiye Diyanet Vakfý ÝslamAnsiklopedisi, c. 30, Türkiye Diyanet Vakfý, Ýstanbul (2005), s. 352-353.4 Michael Peterson ve diðerleri, Akýl ve Ýnanç, çev: Rahim Acar, KüreYayýnlarý, Ýstanbul (2006), s. 243-244.

Hume ile özdeþleþmiþtir. Hume, doða yasalarý ile ilgili tarifini,mucizelerin oluþtuðuyla ilgili iddialarý reddetmek içinkullanýr. Hume'un argümanýna göre doða yasalarýnýn iþleyiþtarzýyla ilgili gözlenen birçok delile karþý, bu yasalarýn ihlaledildiðine dair bireylerin tarihsel tanýklýklarý hiçbir zamanikna edici olamaz.5 Aslýnda Hume, mucizelerle ilgili tanýklýk-lara güvenilemeyeceði dýþýnda, mucizelerin oluþmasýnýn'imkansýz olduðunu' söylemek istemiþse, kendisinin nedensel-lik ile ilgili eleþtirilerine ters düþmüþ demektir.6 Çünkü o,neden ile sonuç arasýndaki iliþkinin zaruri olmadýðýný ve buyakýþtýrmanýn insan psikolojisinden kaynaklandýðýný-sübjektif olduðunu- söylemiþtir.7 Bu konuda sýkça verilen birörneði tekrarlarsak; bir bilardo topunun diðerine çarpma-sýndan sonra iki bilardo topunun da farklý yerlere doðruhareket ettiðini gözlemleriz, bu olayýn her tekrarlanýþýndaayný gözlemi yapmamýzdan, bu çarpma ve ayrýlma olaylarýnýn'zaruri' bir iliþkiden kaynaklandýðýný düþünürüz. Oysa Hume'agöre doðada böylesi zaruretlerin olduðunu iddia edemeyiz, busadece 'A' ve 'B' olgularýný sürekli bir arada görmemizdenkaynaklanmaktadýr; zihin, dýþ dünyaya haksýz bir þekildeböyle bir özellik yüklemektedir.8

Eðer neden ile sonuç arasýndaki iliþki zaruri deðilse,mucizeleri, nasýl doða yasalarýna aykýrý olarak tarif ederek,onlarý reddedebiliriz? Neden-sonuç arasý iliþki zaruri deðilse,


5 David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, Open Court,ed: Charles W. Hendel, The Library of Liberal Arts, Indianapolis (1955),117-141.6 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 185.7 Hüsameddin Erdem, "Tabiat Kanunu", Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, c: 4,Risale Basýn-Yayýn, Ýstanbul (1991), s. 77.8 David Hume, A Treatise of Human Nature, ed: Ernest C. Mossner, PenguinBooks, Londra (1985), s. 126-131, 205-223; David Hume, An EnquiryConcerning Human Understanding, s. 40-53.

herhangi bir doða yasasýnýn varlýðý tespit edilemeyecekolduðundan, 'doða yasasýnýn ihlali' kavramý anlamsýzlaþa-caktýr. Nitekim Gazzali, mucizelerin imkanýný temellendir-mek için, nedenle sonuç arasýndaki iliþkinin zaruretine karþýçýkmýþtýr. Gazzali, su içmek ve suya kanmak, yemek ve doy-mak, ilaç ve iyileþmek, ateþin dokunmasý ve pamuðun yan-masý arasýndaki iliþkinin zaruri olmadýðýný, bunlar arasýndakiiliþkinin zaruri zannedilmesinin kiþilerin alýþkanlýklarýndankaynaklandýðýný söylemiþtir.9 Gazzali, Tanrý'nýn yaratmasýsayesinde, nedenlerin sonuçlarý meydana getirdiðini savunur;böyle olunca, örneðin ateþin (nedenin), yakmayabileceðini(zaruri olarak bu sonucu vermeyeceðini) anlarýz ki; bu daKuran'da anlatýlan, Hz. Ýbrahim'i ateþin yakmamasý10

'mucize'sini anlamamýzý kolaylaþtýrýr.11

Malebranche da nedenle sonuç arasýndaki iliþkininzaruretine karþý çýkmýþ -bu konuyla ilgili fikirleriyle Hume'uönemli þekilde etkilemiþtir-12 ve Tanrý'nýn nedenle sonuçarasýndaki baðý kurduðunu savunmuþtur.13 Fakat nedenlesonucun arasýndaki iliþkinin zaruretini reddedip, Tanrý'yý,nedenle sonuç arasýndaki iliþkiyi kuran Güç olarak taným-layan, bahsedilen okkasyonalist yaklaþýmlarý savunan felsefe-


9 Gazzali, Filozoflarýn Tutarsýzlýðý, s.166-167.10 21. sure-Enbiya Suresi, 69. 11 Gazzali, a.g.e., s. 169.12 Hume, Michael Ramsey'e mektubunda (26 Aðustos 1737 tarihli),Malebranche'ýn kendi üzerindeki etkisini ifade etmektedir. Bakýnýz: JamesFieser, "David Hume (1711-1776): Metaphysics and Epistemology", TheInternet Encyclopedia of Philosophy, www.iep.utm.edu/h/humeepis.htm .Hume'un, kitaplarýnda, Malebranche'a yaptýðý atýflardan da, Malebranche'ýokuyup, ondan belli etkiler taþýdýðýný anlayabiliriz. Örnek olarak bakýnýz:David Hume, A Treatise of Human Nature, s.17.13 Malebranche, Hakikatin Araþtýrýlmasý, çev: Miraç Katýrcýoðlu, Milli EðitimBakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul (2006).

cilere karþý Hume; nedenle sonuç arasýndaki iliþkinin zarure-tine karþý eleþtirilerini, agnostik felsefesi adýna yaptý. Eins-tein, Hume'un yaklaþýmlarýný kabul edersek, tüm düþüncele-rimizden vazgeçmemiz gerektiðini söyler.14 Konumuz açýsýn-dan önemli olan nokta ise Hume'un bu yaklaþýmýnýn, hiçbirdoða yasasýnýn varlýðýnýn tespit edilmesine olanak tanýmamasýve bu durumda, mucizelerin oluþtuðu iddiasýna karþý, eldeolmayan bir yasanýn ihlaline dayanarak karþýt izahyapýlamayacaðýdýr. John Hedley Brooke, Hume'un, mucizele-rin varlýðýnýn yüksek derecede olanak dýþý olduðunugöstermeye çalýþtýðýný, bunun için geçmiþle ilgili deneyimintek tipliliðini argümaný için yeterli kabul ettiðini söyler.15

Sonuçta, Hume'un bütün felsefesini bir arada ele alýrsak(özellikle nedensellikle ilgili bahsedilen eleþtirilerini),mucizelerin 'imkaný'nýn reddedilmesinin deðil, mucizelerleilgili 'tanýklýklarýn eleþtirilmesi'nin onun felsefesinin gereðiolduðunu söyleyebiliriz.

Hume'un yaklaþýmýndan yola çýkarak mucizelerin varlýðýnýinkar etmenin kýsýr döngülü bir mantýk olduðunu söyleyenlerolmuþtur: Mucizeleri böylesi bir yaklaþýmla inkar edenler,doða hakkýndaki tek tip tecrübemize dayanarak iddialarýnýdesteklemeye çalýþýrlar. Bu tek tip tecrübenin doðruluðunuise ancak kiþisel tanýklýklarýn yanlýþ olduðunu biliyorsak iddiaedebiliriz. Kiþisel tanýklýklarýn yanlýþ olduðu ise mucizelerinolmadýðý kanaatine dayanýr.16 Hume'un yaklaþýmýnýn terse


14 Albert Einstein, "Remarks on Russell's Theory of Knowledge", (ed. PaulArthur Schilpp, The Philosophy of Bertrand Russell içinde), Tudor, New York(1994), s.289.15 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 186.16 C. S. Lewis, Miracles: A Preliminary Study, Collins, Londra (1960), s. 106;bu eserden aktaran R. J. Berry, "Divine Action: Expected and Unexpected",Zygon, vol:37, no:31 (2002), s. 718.

döndürülebileceði ve eðer yeterince güvenilir sayýda tanýkvarsa, mucizelerin varlýðýna inanmamýz gerektiði þeklinde, buyaklaþýmýn kullanýlabileceði de ifade edilmiþtir.17 Hume'unmucizelerle ilgili olarak, doða yasalarýnýn iþleyiþine aykýrýolgular için kiþisel tanýklýklara güvenilemeyeceði ile ilgiliitirazý, bir yandan eleþtirilirken, diðer yandan geçtiðimizyüzyýlda birçok kiþi tarafýndan kullanýlmýþ ve Antony Flewgibi din felsefecileri tarafýndan tekrarlanmýþtýr.18

Teistler ile ateistler arasýnda, mucizelerin teizmi destek-leyen bir delil olup olamayacaðýndan ziyade, mucizeleringerçekleþmiþ olup olmadýðý daha önemli bir sorundur. Bu isemucizelerin varlýðýna inanmamýz için hangi rasyonel sebep-lerin olduðu gibi bir soru karþýmýza çýkarýr ki bu soru, özellik-le epistemoloji ile baðlantýlýdýr.19 Burada mucizelere yapýlanüç itiraz karþýmýza çýkar: Bunlarýn birincisi, doðadaki iþleyiþindüzenine karþý kiþisel tanýklýklara güvenemeyeceðimizdir; bu,Hume'un itirazýdýr. Ýkincisi, mucizelerin, doða yasalarýnýnihlali olarak gerçekleþtiðini -ihlale pozitif anlam yükleyerek-savunanlara karþý, doða yasalarýnýn yanlýþ bilindiðinin iddiaedilmesidir. Üçüncüsü, ortaya çýkan olaðanüstü olgununkabulüne karþý, bunun bir anomali olduðunun ve Tanrýsaletkinlikle ilgisinin olmadýðýnýn söylenmesidir.20

Bu itirazlara karþý, Humecu yaklaþýmýn daha ziyade


17 R. J. Berry, a.g.m., s. 718.18 Antony Flew, "Parapsychology Revisited: Laws, Miracles, andRepeatability", Humanist, no:36 (1976).19 J. A. Cover, "Miracles and (Christian) Teism", (ed: Eleonore Stump veMichael J. Murray, Philosophy of Religion: The Big Questions içinde), Black-well Publishing, Malden (2006), s. 335.20 J. A. Cover, a.g.m., s. 335-337.

doðrudan tanýklýklara karþý bir itiraz olduðu, oysa 'dolaylýdeliller'in de olabileceði söylenmiþtir: Biri öldürüldüðünde desadece öldürme olayýnýn gözlemlenmesi deðil, katilin parmakizleri veya öldürme eyleminden kýsa süre önceki maktullekavgalarý da delil kabul edilmektedir.21 Bu görüþü savunan-lara göre örneðin, kutsal metinlerde bahsedilen kavimlerinyok oluþuna tanýk olmayanlar, bu kavimlerin olduðu bölge-lerdeki arkeolojik kazýlarda elde ettikleri belgelerle-doðrudan tanýklýklar dýþýndaki dolaylý delillerle- kutsalmetinler arasýndaki uyumu, kutsal metinlerde anlatýlanlarainanmak için bir delil olarak görebilirler.22 Mucizeleri, doðayasalarýnýn ihlal edilmesi olarak temellendirmek isteyenlerekarþý getirilen 'doða yasalarýný tam olarak bilmediðimiz veyayanlýþ bildiðimiz' itirazý ise deðiþtirilerek, Hume'a karþý dakullanýlabilir. Buna göre geçmiþteki doðanýn iþleyiþiyle ilgilideneyimimizin, doða yasalarýný tam olarak bildiðimizigösteremeyeceði ve mucizelerle ilgili tanýklýklarý reddetmekiçin yeter sebep olamayacaðý söylenebilir.


21 J. A. Cover, a.g.m., s. 339-340.22 Bu tarzda, arkeolojik bulgularla kutsal metinleri delillendirme çabasýnaözellikle Hýristiyan dünyada yaygýn þekilde rastlanabilir. Kutsal metinleridoðrulamak isteði, Batý'daki arkeolojinin geliþiminde önemli bir itici unsurolmuþtur. Bu tipte bir çabanýn örneði olarak bakýnýz: William FoxwellAlbright, Archeology and the Religion of Israel, Westminster John KnoxPress, Louisville (2006). Ýslami dünyada, arkeoloji alanýndaki çalýþmalarlakutsal metinleri delillendirme çabasýyla yazýlmýþ kitaplarýn örnekleri dahaaz olsa da vardýr. Örnek olarak bakýnýz: Maurice Bucaille, Louay Fatoohi,Shetha Al-Dargazelli, Çýkýþ Kitabý, çev: Ayþe Meral ve ÝbrahimKapaklýkaya, Gelenek Yayýncýlýk, Ýstanbul (2002). Bu tazda delillerin kutsalmetinlerde anlatýlanlarýn doðruluðunu destekleyip desteklemeyeceðikonusuna bu çalýþmada girilmeyecektir. Sadece Hume ve Flew gibifelsefecilerin, doðrudan kiþisel tanýklýklara yönelttikleri itirazlara, dolaylýdelillere atýflar yapýlarak da cevap verilmeye çalýþýldýðýna dikkat çekmekistedik.

Ayrýca tektanrýlý dinlere inananlarýn, herhangi bir anoma-linin mucize olduðunu iddia etmedikleri, yazýlý vahiy veyagelenek gibi kaynaklara dayanarak, Tanrý'nýn etkinlikleri ileilgili 'Ýlahi davranýþ kalýplarý' bulunduðuna inandýklarý vemucize olduðu iddia edilen olgularýn, bu 'davranýþ kalýplarý'ile ilgili olduðuna dikkat edilmelidir. Örneðin bir sebzeyetiþtiricisi, ektiði tohum birkaç saat içinde olgun bir meyveyedönüþürse, kolay kolay buna dinsel anlamda 'mucize' demeye-cektir, çünkü bu sýradýþý fenomenin oturacaðý bir 'Ýlahidavranýþ kalýbý' aklýna gelmeyecektir; Tanrý'nýn doðrudanetkisiyle bu fenomeni iliþkilendirmeyecektir.23 Ama Hz.Musa'ya denizin yarýlmasý; tam olarak da peygamberlikiddiasýndaki Hz. Musa ve onun bu iddiasýyla ilgili vazifesiyleiliþkili bir þekilde, tam olarak gerekli anda gerçekleþtiði için'mucize' olarak nitelenecektir.24 Burada gerçekleþen olay 'Ýlahidavranýþ kalýbý' ile ilgili beklentileri karþýlar ve bu herhangi biranomali iddiasýyla mucize arasýndaki önemli farký gösterir.Mucizenin ortaya çýktýðý dinsel-tarihi ortam, mucizenintanýmlanmasý için kritik öneme sahiptir.25 Belirli kiþilerleiliþkili, belirli ortam ve zamanda olan, 'Ýlahi davranýþ kalýbý' ileilgili beklentilere uygun, olaðanüstü fenomen olmaktandolayý 'mucize' diðer olaðan-dýþý fenomenlerden (anomali-lerden) ayrýlýr.


23 Michael Peterson ve diðerleri, a.g.e s. 260. 24 Hz. Musa'ya denizin yarýlmasýyla ilgili olarak bakýnýz: Tevrat, Çýkýþ, Bap16, 15-29; Kuran-ý Kerim, 2. sure-Bakara Suresi, 50 ve 26.sure-Þuara Suresi,63-66. 25 William Lane Craig, "Creation Providence and Miracle", (ed: BrianDavies, Philosophy of Religion içinde), Georgetown University Press,Wahington (1998), s. 154-155.

MUCÝZELER SORUNUNA DOÐRU YAKLAÞIMBELÝRLEMEK

Kutsal metinlerde anlatýlan 'mucizeler', daha çokpeygamberlerin geliþleriyle ilgili süreçle iliþkilidir, yani bunlardinlerin kuruluþ süreci ile ilgili en kritik evreyle iliþkilidir. Budönemin içindeki þahsi tanýklýklarýn ne kadar önemli olduðutartýþma konusu olabilir, ama binlerce yýllýk bir süre zarfýnda,tektanrýlý dinlere inanan teistlerin çoðunluðunun inançlarýnýbu mucizelere bina ettiklerini düþünmek hatalý olacaktýr.Daha ziyade, Tanrý'nýn varlýðýna ontolojilerinde merkezi yerveren teistlerin, bu ontolojilerinin gereði olarak Tanrý isterse'mucize' diye nitelendirilen fenomenleri gerçekleþtirebile-ceðine inançlarýnýn 'mucizeler'e imanlarýnýn temel sebebiolduðunu söylemek -bizce- daha doðrudur. Kýsacasý,mucizeleri gözlemden Tanrý'nýn varlýðýna inanca geçiþten çok,Tanrý'nýn varlýðýna inançtan mucizelerin varlýðýna inancageçiþin, tektanrýlý üç dine inananlarýn çoðunluðunun tavrýolduðunu tespit edebiliriz. R. J. Berry'nin dediði gibi "Muci-zeler için yüce bir imana ihtiyacýmýz yok; ihtiyacýmýz olanyüce bir Tanrý'ya imandýr."26 Sonuçta -genelde- teistlerin,mucizelere imanýnýn sebebinin, 'þahsi tanýklýklara güvenlemucizeleri temellendirmelerinden' ziyade, inanýlan Tanrý içinmucizelerin 'mümkün' olduðuna ve kutsal metinlerin doðru-luðuna bir arada iman etmeleri olduðunu söyleyebiliriz.Tanrý'ya olan bu imanýn arka planýnda ise 'kozmolojik delil'veya 'tasarým delili' gibi rasyonel Tanrý kanýtlamalarý olabi-leceði gibi, hiçbir kanýta dayanmayan fideist bir yaklaþým daolabilir.


26 R. J. Berry, a.g.m., s. 726.

Tanrý'nýn varlýðýna þüpheyle yaklaþan kimselerin çoðun-luðu bile, asýl önemli meselenin, mucizelerin gerçekleþipgerçekleþmemiþ olmasý deðil, Tanrý'nýn var olup olmadýðýmeselesi olduðunu kabul edecektir.27 Doðanýn kapalý birsistem olup, dýþarýdan hiçbir müdahale almadýðýný aprioriolarak kabul edenler; yani natüralizmi felsefi sistem veyabilimsel metot olarak tek alternatif olarak görenler içinelbette ki mucizenin imkaný yoktur. Natüralizm, doðayý tekgerçeklik ve deðer kaynaðý olarak kabul eden, bütün olgularýndoðayla açýklanabileceðini savunan bir öðretidir.28 Natüralizmile mucizeler daha baþtan taným olarak birbirlerini dýþlarlar.Natüralizm doðanýn dýþarýdan her türlü müdahaleye kapalýolduðunu, Tanrý veya madde-dýþý herhangi bir cevherin, mad-di doða üzerinde etkili olamayacaðýný savunur. Mucize iseTanrý'nýn doða üzerindeki olaðanüstü etkinliðini ifade eder.Tanrýsal etkinlik anlamýnda 'mucize' kavramý ile natüralizmiuzlaþtýrmak mümkün deðildir: "Sen Tanrýsal etkinliði yokkabul etmelisin" diyen bir felsefe ile Tanrý'nýn etkinliði ile ilgilibir iddia nasýl uzlaþsýn? Sonuçta mucizeler ile ilgili sorundakarþýmýza çýkan en temel soru, teizmin mi yoksa natüralizminmi ontolojisinin doðru olduðudur. Ancak bu en temel soru-nun cevabý bu kitabýn odak noktalarýndan biri deðildir.

Kuantum teorisinin, Tanrýsal etkinliðin ve mucizeleringerçekleþmesi için gerekli boþluklarýn doðada ontolojikolarak var olduðunu gösterdiðini savunan kimi düþünürler,doða yasalarýnýn ihlal edilmediði bir mucize anlayýþý savu-nurlar. Böylesi bir mucize anlayýþý 'metodolojik natüralizm'


27 Paul Davies, God and the New Physics, s. 197.28 Hüsameddin Erdem-M. Fatih Andý, "Natüralizm" maddesi, Sosyal BilimlerAnsiklopedisi, c: 3, Risale Basýn-Yayýn, Ýstanbul (1991), s. 76.

(ilerleyen sayfalarda 'felsefi natüralizm' ve 'metodolojiknatüralizm' arasýndaki farktan bahsedilecektir) açýsýndandaha sorunsuz olacaktýr, çünkü doðanýn yasalarý ihlal edilme-mektedir; Tanrý mucize gösterirken bile, bu mucizeler, doðayasalarý çerçevesinde gerçekleþmektedir. Diðer yandan,'Tanrý'nýn bir eliyle koyduðu yasalarý diðer eliyle bozma-yacaðý'ný söyleyerek mucizelere teolojik sebeplerle karþýçýkanlar için de bu mucize anlayýþý tercih edilecektir. Buyüzden, din felsefesi açýsýndan, kuantum teorisinin, doðayasalarý ihlal edilmeksizin mucizelerin gerçekleþtirilmesininmümkün olduðunu, açýklayýp açýklayamayacaðýný tespit et-mek önemlidir. Fakat, bu konuyu tespit etmeye çalýþmamýz,teolojik açýdan, doða yasalarýnýn ihlal edilmediði bir mucizeanlayýþýna ihtiyaç duyulduðu þeklinde -Schleiermacher gibi-bir anlayýþta olduðumuz anlamýna gelmemektedir. Çünkü -bizde- Berry gibi, asýl olanýn Tanrý'nýn varlýðýna inanmakolduðunu, mucizelerin imkanýna inancýn ise bunun doðalneticesi olduðunu düþünüyoruz.29 Diðer yandan, bunu söyler-ken, Marin Mersenne ve Richard Swinburne gibi, mucizelerindoða yasalarý ihlal edilerek gerçekleþtiðine dair bir iddiadabulunmak için de bir sebep görmüyoruz.30

Eðer doða yasalarý ihlal edilmeksizin mucizeleringerçekleþebileceði gösterilebilirse; bununla, "Din, bilimleçeliþir, çünkü doða yasalarýnýn ihlali anlamýnda mucizeyisavunur" diyenlerin hatalarýnýn anlaþýlacaðýný ve bu tespitinde din felsefesi açýsýndan deðerli olacaðýný düþünüyoruz. Buyüzden, bu kitapta, kuantum teorisinin 'mucizelerin doðayasalarý ihlal edilmeksizin gerçekleþebileceði'ni gösterdiðine


29 R. J. Berry, a.g.m., s. 726.30 Richard Swinburne, The Concept of Miracle, Macmillan, Londra (1970).

dair yaklaþýmlarý aktarmakla, böylesi bir tespitin yapýlmasýnýhedefledik; fakat böylesi bir 'imkaný' göstermekle, gerçekte demucizelerin böyle 'oluþtuðu'na dair bir iddiada bulunmadýðý-mýzýn özellikle altýný çizmek istiyoruz.

Tanrýsal yasalarýn (Ýslami bir ifadeyle Sünnetullah) bilinendoða yasalarýndan daha geniþ yasalar olduðu söylenebilir, buyaklaþým ise 'Tanrý'nýn bir eliyle koyduðu yasalarý diðer eliylebozmayacaðý'na dair teolojik itirazýn geçersiz olmasýdemektir; çünkü Tanrýsal yasalar hakkýnda tam bir bilgimizyoktur ve bunlar bizim bildiðimiz doða yasalarýyla sýnýrlýdeðildir. Eðer Spinoza'nýn yaptýðý gibi, kendi bildiðimiz doðayasalarýnýn, Tanrýsal yasalara eþit olduðunu düþünürsek-Tanrýsal yasalarýn bilinen doða yasalarýndan daha geniþolabileceðini göz ardý edersek- bahsettiðimiz hataya düþeriz.Nitekim Spinoza, Tanrý ile doða yasalarý arasýnda iliþki kur-muþtu ve kendi döneminin bilim anlayýþýný yansýtan deter-minist yasalarý Tanrýsal Doða ile özdeþleþtirmiþti.31 Fakatkuantum teorisi, doða yasalarýnýn indeterminist yapýdaolduðunu ve yerel olmayan nedenselliðin evrenin birfenomeni olduðunu bilimsel bir teori olarak ortaya koydu. Budurum, doða yasalarýnýn gizemini çözdüðümüze dair iddia-larda, hele hele doða yasalarýndan yola çýkarak Tanrýsal Doðaile ilgili iddialarda bulunmakta, ne kadar dikkatli olunmasýgerektiðinin önemli bir göstergesidir. Tanrýsal yasalarýnbilinen doða yasalarýndan (determinist veya indeterminist)daha fazlasýný ifade ettiðine inanýyoruz ve bilimsel teorilerdetarif edilen doða yasalarýndan yola çýkan herhangi biryaklaþým adýna mucizelere karþý çýkmanýn hatalý olduðunu


31 Spinoza, Tractacus Theologico-Politicus, çev: Samuel Shirley, BrillAcademic Publishers, Leiden (1997).

düþünüyoruz. Buna raðmen, bilimi ciddi bir þekilde ele alanyaklaþýmlarý, bilim-din iliþkisinin kurulmasý açýsýndan deðerlibulduðumuzdan, modern fiziðin en temel teorilerindenbirinin, 'mucizelerin doða yasalarý ihlal edilmeksizin gerçekle-þebileceði'ni gösterip göstermediðini belirlemeyi önemlibuluyoruz.

MEKANÝK EVREN VE MUCÝZELER

Voltaire gibi diðer bazý düþünürler de mucizelerinimkanýný dýþlamak için mucizeleri 'doða yasalarýna aykýrýolgular' olarak tarif etmiþlerdir. Voltaire, sadece mucizelerinimkanýný dýþlamakla kalmaz, mucizelerin gerçekleþtiðinidüþünenlerin Tanrý'ya hakaret ettiðini de ileri sürer.32

Newtoncu mekanik evren modeli, mucizelerle ilgili sorununalevlenmesinde önemli bir dönüm noktasý olmuþtur. 'A'larhep 'B'yi belirliyorsa, 'A'dan sonra mucize olarak 'M'ningerçekleþmesi, doða yasasýnýn gereði olan 'B'nin gerçekleþ-memesi, doða yasasýnýn ihlal edildiði veya askýya alýndýðýanlamýný taþýr. Hume ve Voltaire'e karþý birçok düþünür, doðayasalarýnýn ihlali anlamýndaki mucizelerden ve mekanik birevren anlayýþýndan rahatsýzlýk duymamýþlar, hatta kendifelsefi-teolojik görüþleri açýsýndan bunu tercih etmiþlerdir. 17.yüzyýl biliminde önemli bir yeri olan Marin Mersenne bunlar-dan birisidir. Mersenne, din adamlarýnýn halký kandýrmak içinmucize hikayeleri uydurmalarýyla ilgili ithamlardan rahatsýzolmuþtu. Bunun için, mekanik felsefenin, mucizeler ileþaþkýnlýk uyandýran olaylar (marvel) arasýnda sýnýr çizmedeyararlý olacaðýný düþündü: Eðer doða yasalarý ile iþleyen bir


32 Voltaire, "Mucizeler" maddesi, çev: Lütfi Ay, Felsefe Sözlüðü, Milli EðitimBakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul (2001), s. 220-222.

düzen varsa, bu düzenin kesintiye uðramasýyla mucizeler tarifedilebilir, böylece mucizeler þaþkýnlýk uyandýran olaylardanayýrt edilebilir ve deðerleri ortaya çýkar.33 Mersenne içinmekanik felsefe, Katolik inancýna hizmet eden, onu koruyanbir araçtý.34 Diðer yandan, Mersenne'in Katoliklik adýnayaptýðýný, Robert Boyle, Protestanlýk için yapmýþ vemucizelerdeki doðaüstü yöne vurgu yapmýþtýr. Protestanlar,kutsal metinlerde yazýlanlarýn dýþýnda birçok mucizeninvarlýðýný iddia eden ve bunlarý Katoliklik lehine kullananKatolik Kilisesi'nin mucize anlayýþýna karþý çýkmýþlar ve-genelde- mekanik evren anlayýþýna daha çok sempatiduymuþlar, bu anlayýþýn, Katolikliðin 'sihirli evren' anlayýþýnýnyerini almasý gerektiðini düþünmüþlerdir.35

Mekanik evren sisteminin babasý Newton da 'Tanrý'nýnözgürlüðü'ne vurgu yaparak, Tanrý'nýn istediði anda evrene-gereðinde doða yasalarýný ihlal ederek- müdahaledebulunabileceðini savundu.36 Diðer yandan Aydýnlanma'nýnakýlcýlýðýyla Hýristiyanlýða yeni bir þekil vermek isteyenThomas Jefferson, Hýristiyanlar'ýn kutsal metinlerindenmucizeleri çýkartarak, kendi Kutsal Kitap baskýsýný yaptý.37

Bütün bu mucizelere farklý yaklaþýmlarda, 17. yüzyýldakibilimsel geliþmelerin önemli bir rolü vardýr. 17. yüzyýldanönce mucizeler tartýþýlmýþ olsa da, bu yüzyýlda mekanik evren


33 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 125-126.34 William B. Ashworth, "Catholicism and Early Modern Science", (ed:David C. Lindberg ve Ronald L. Numbers, God and Nature içinde),University of California Press, Berkeley (1986), s. 138.35 David Ray Griffin, Religion and Scientific Naturalism, State University ofNew York Press, Albany (2000), s. 126-128.36 John Hedley Brooke, a.g.e., s. 159.37 Bu kitap 'Jefferson Bible' olarak bilinir. Gerçek adý 'The Life and Morals ofJesus of Nazareth' olan bu kitap 1820 yýlýnda hazýrlanmýþ, resmi baskýsý ise1904'de olmuþtur. Bakýnýz: R. J. Berry, a.g.m., s. 717.

modelinin hakim olmasý, bu sorunun, daha öncekidönemlerde olmadýðý kadar, felsefe ve teoloji alanlarýndatartýþma gündemine gelmesine sebep olmuþtur. Ateizm,deizm veya agnostisizm adýna mucizelere Hume ve Voltairegibi karþý çýkanlarda, Mersenne ve Boyle gibi mucizelerindoða yasalarýnýn ihlali olarak anlaþýlmasýna pozitif anlamyükleyenlerde, Jefferson gibi mucizelerin anlatýmýný kutsalmetinlerden çýkartmaya çalýþanlarda; mekanik felsefeninortaya konmasýnýn, mucizeler ile ilgili tartýþmada bir dönümnoktasý olduðu gözükmektedir.

Mucizelere kimi karþý çýkýþlarýn ateizm ve agnostisizmdýþýnda teolojik kanaatler sonucu yapýldýðýna özellikle dikkatedilmelidir. Karþý çýkanlarýn kimisi, doðrudan mucizelerinvarlýðýna karþý iken (Jefferson gibi), kimi ise mucizelerin doðayasalarýnýn ihlali þeklinde anlaþýlmasýna karþý olmuþtur.Örneðin Descartes, kutsal metinlerde bahsedilen kimimucizeleri doðal sebeplerle açýklamaya çabaladý.38 Doðayasalarýnýn deðiþmezliðini, 'Tanrý'nýn Doðasý'nýn deðiþmezliði'ile temellendirmeye çalýþan Descartes'ýn mucizelere yakla-þýmýný, felsefesindeki bu temel ilkeyle iliþkilendirebiliriz.39

Schleiermacher ise teolojik sebeplerle doða yasalarýnýn ihlalianlamýndaki mucize anlayýþýnýn Hýristiyan teolojisindençýkarýlmasý gerektiðini savundu. O, nedenselliði mantýki birzorunluluk olarak kabul etmiþti ve evrensel her olguyuTanrý'nýn eseri olarak görse de, bu olgularýn doða yasalarý


38 Richard S. Westfall, "The Rise of Science amd the Decline of OrthodoxChristianity: A Study of Kepler, Descartes, and Newton", (David C.Lindberg ve Ronald L. Numbers, God and Nature içinde), University ofCalifornia Press, Berkeley (1986), s. 228.39 Rene Descartes, Metot Üzerine Konuþma, çev: K. Sahir Sel, SosyalYayýnlarý, Ýstanbul (1984), s. 44.

çerçevesinde -bu yasalar ihlal edilmeksizin- gerçekleþtiðinisavundu.40

Mucizelere, Tanrýsal etkinliðe ve Tanrýsal Doða'ya karþýbirbirlerinden oldukça farklý yaklaþýmlarýna raðmenVoltaire'in, Mersenne'in, Newton'un, Jefferson'un, Descar-tes'ýn, Spinoza'nýn ve Schleiermacher'in yaklaþýmlarýndakiortak noktayý görmek mümkündür. Tüm bu ünlü isimleryaklaþýmlarýný, evrende 'objektif determinist' doða yasalarýolduðuna inanarak geliþtirmiþlerdir. Kuantum teorisinin butartýþma açýsýndan önemli olduðu nokta tam burasýdýr. Ýlkolarak kuantum teorisiyle -doða bilimleri alanýnda- 'objektifindeterminist' doða yasalarýnýn varlýðý savunulmuþtur. Bu isemucizeler sorunuyla ilgili felsefi tartýþmalarda, temel hareketnoktalarýndan birinin deðiþtiði ve bu konunun baþtan elealýnmasýnýn gerektiði anlamýna gelir.

20. yüzyýldaki, mucizelere felsefi veya teolojik kanaatlerigereði inanan tüm din felsefecilerinin ve teologlarýn, kuantumteorisinde ortaya çýkan indeterminizm sonucunda, mucizele-rin doða yasalarý ihlal edilmeksizin gerçekleþtiðini savunmayabaþladýklarý da zannedilmemelidir. Örneðin Richard Swin-burne, mucizeleri, doða yasalarýnýn ihlal edilmesi olarak tarifeden yaklaþýmý Mersenne gibi benimsemiþ ve mucizeleri, tek-rarý olmayan, doða yasalarýnýn ihlal edildiði istisnai durumlarolarak betimlemiþ ve buna, kendi felsefi yaklaþýmýnda-Hume'un tersine- pozitif bir anlam yüklemiþtir.41


40 Freidrich Schleiermacher, The Christian Faith, T. and T. Clark Publishers,Edinburgh (1999).41 Richard Swinburne, "Miracles", Philosophical Quarterly, no: 18 (1968).

DOÐA YASALARINA FARKLI FELSEFÝ YAKLAÞIMLAR

Mucizeler sorunu ile ilgili modern dönemdeki felsefi veteolojik tartýþmalarýn en büyük bölümü, mucizelerin doðayasalarýnýn ihlal edilmesi olarak algýlanmasý ile ilgilidir. Busorunun iki yönü olduðunu söyleyebiliriz; birincisi Tanrýsaletkinliðin nasýl anlaþýlacaðýyla ilgilidir, ikincisi doða yasalarý-nýn nasýl anlaþýlacaðýyla ilgilidir. Bunlardan ikincisine, muci-zelerle ilgili birçok tartýþmada gerekli önemin verilmediðinisöyleyebiliriz. Bilim felsefesi alanýnda doða yasalarýný nasýlanlamamýz gerektiði, bu yasalarýn ontolojik statüsünün neolduðu hakkýnda yapýlmýþ olan çalýþmalar, mucizeler konusu-nun tartýþýldýðý birçok çalýþmada görmezden gelinmiþtir. Oysadoða yasalarýna yaklaþýmýmýzda, bilim felsefesi açýsýndanyapacaðýmýz tercihlerin kimisine göre mucizeleri doðayasalarýnýn ihlali þeklinde anlamakla ilgili sorunun hiçbirönemi kalmamaktadýr; dolayýsýyla bunlara göre Tanrý'nýndoða yasalarýný ihlal edip etmediði þeklindeki tartýþmalargereksizdir. Bu yüzden, mucizelerle ilgili sorun açýsýndan,doða yasalarýnýn ontolojik statüsüne farklý felsefi yaklaþým-larýn olduðunu belirlemeyi önemli buluyoruz. Doða yasalarýný'evrensel doðrular' ile iliþkilendirmek cazip olsa da bilimfelsefesi alanýndaki çalýþmalarý inceleyenler -mühendislikalanýnda bu tartýþmalar göz ardý edilse de- birçok felsefecinin,doða yasalarýnýn tartýþma-dýþý 'evrensel doðrular' olarak algý-lanmasýna karþý çýktýðýný ve bu konuda farklý yaklaþýmlarsergilendiðini görürler.42 Bu farklý yaklaþýmlarý dört maddedeinceleyeceðiz; bunlarýn birincisi düzenci, ikincisi araçsalcý,üçüncüsü zorunlulukçu, dördüncüsü olasýlýkçý yaklaþýmdýr.


42 Rom Harre, “Laws of Nature”, (ed: W. H. Newton-Smith, A Companionto the Philosophy of Science içinde), Blackwell Publishers, Massachusetts(2001), s. 213-222.

1- Düzenci (Regularity) Yaklaþým: Bu yaklaþýmýnontolojik iddiasýna göre 'olgular'ýn yasalara karþý önceliðivardýr. Bilimsel teorilerimizde 'yasa' olarak adlandýrdýk-larýmýz mutlaklýk ifade etmez; bu yasalar, gözlenen düzeninifadesinden ibarettirler.43 Bu bakýþ açýsýnda, 'mutlak yasa' gibigösterilenlerin 'yasa gibi' (lawlike) ele alýndýðýný düþünebiliriz.Bu yaklaþýmý savunanlar, doða yasalarýnýn adeta birer'Platonik idea' gibi deðerlendirilmesine karþý çýkarlar.Düzenci yaklaþýmý savunanlarýn içinde de bazý farklýlýklarolmakla beraber zorunlulukçu yaklaþýmý eleþtirmek, bu baþlýkaltýnda toplananlarýn ortak özelliðidir. Düzenci yaklaþým,gelecek hakkýnda öngörüde bulunabilmemizin sebeplerihakkýnda bir þey söyleyemediðinden dolayý eleþtirilir. Ayrýca,düzenci yaklaþýmý eleþtirenler, bu yaklaþýmýn, doðadagözlenen düzeni neyin saðladýðý hakkýnda hiçbir þeysöyleyemediðini belirtirler.44

Düzenci yaklaþýma uygun fikirleri savunmuþ olan ünlüisimlerden biri Alfred Ayer'dir. Ayer, düzenci yaklaþýmýnkökenlerini Hume'un nedensellik eleþtirisine baðlar veHume'un yaklaþýmýnýn iyi anlaþýlmadýðýný söyler. Ayer,Hume'un, neden ile sonuç arasýnda iliþki olmadýðýný deðil; builiþkinin 'mantýken zorunlu' olmadýðýný savunduðunu söyler:Eðer iliþki mantýken zorunlu olsaydý; nedenlerden sonucuçýkarsamak mümkün olurdu ve deneyden önce de biz, hangisonucun hangi deneyi takip edebileceðini bilirdik. Fakat


43 Martin Curd ve J. A. Cover, "Commentary", (ed: Martin Curd ve J. A.Cover, Philosophy of Science içinde), W. W. Norton and Company, New York(1998), s. 898-899.44 Fred Dretske, "Laws of Nature", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover,Philosophy of Science içinde), W. W. Norton and Company, New York(1998), s. 826-845.

böylesi apriori bir bilgi mümkün deðildir.45 Hume, neden ilesonuç arasýnda 'mantýki zorunluluk' görmediði gibi 'fizikizorunluluk' olmadýðýný da düþünmüþtür. O, 'fiziki zorunlulukyanýlgýsý'nýn psikolojik olduðu -sübjektif olduðunu- kanaa-tindedir. Hume ile 'düzenci yaklaþým' arasýnda kurulan builgilerden dolayý bu yaklaþýma 'Hume'un teorisi' (Humeantheory) de denmiþtir. En basit þekliyle düzenci yaklaþým, 'doðayasalarý'nýn genellemelerden ibaret olduðunu söyler.46

Burada ironik olan, Hume ile adý özdeþleþtirilen buyaklaþýmýn, yine Hume ile özdeþleþtirilen 'mucizelerin doðayasalarýnýn ihlali olarak tarifi' ile uyuþmamasýdýr.47 Çünküdüzenci yaklaþýma göre, aslolan olgular olduðu için, gerçek-leþen herhangi bir olguyu kapsayacak þekilde 'yasalar'ýndüzenlenmesi gerekir. Yasalar olgulardan çýkarsandýðý için,'yasa'yý ihlal eden bir olgu olursa, eksik genellemenin(yasanýn) revize edilmesi gerekir. Buna göre, eðer ateþ Hz.Ýbrahim'i yakmadýysa, 'ateþin kimi zamanlar yakmayabileceði'þeklinde ateþle ilgili genellemelerimizi düzenlememiz gerekir.Bu yaklaþým elbette ki herkesin, her 'olaðanüstü olgu'iddiasýnýn kabul edilmesini gerektirmez. Fakat böylesi biryaklaþým benimsenirse; mucizeleri doða yasalarýnýn ihlaliolarak tarif ederek, bu tarif sebebiyle reddetmenin kapýsýkapanýr. Böylece ateizm, deizm veya agnostisizm adýnaolduðu gibi 'Tanrý'nýn bir eliyle koyduðu yasalarý diðer eliylebozmayacaðý' þeklindeki teolojik bir yaklaþým adýna da


45 Alfred Ayer, "What Is a Law of Nature", (ed: Baruch A. Brody, Readings inthe Philosophy of Science içinde), Prentice-Hall, New Jersey (1970), s. 42-46.46 Martin Curd ve J. A. Cover, a.g.m., s. 879-880.47 Norman Schwarz, The Concept of Physical Law, Cambridge UniversityPress, Cambridge (1998), s. 109.

mucizelere karþý çýkýlamaz. Çünkü düzenci yaklaþýma göre,'Tanrý'nýn bir eliyle koyduðu söylenen yasalarý' doðabilimlerinden öðrenemeyiz; doða bilimleri sadece gözlenendüzeni tarif eden 'genellemeleri' bize söyler. O zaman, 'yasagibi genellemeleri', mutlak yasalar olarak deðerlendirerek'yasalarýn ihlali'nden bahseden yaklaþýmlar anlamsýzdýr.

Diðer yandan, Mersenne gibi, doða yasalarýnýn ihlaledilmesine -kendi teolojik yaklaþýmlarý sebebiyle- pozitifanlam yükleyenler için düzenci yaklaþýmýn sorun oluþturabile-ceði de söylenebilir. Ortada 'mutlak yasa' diye bir kavramkalmayýnca, yasa ihlaline pozitif anlam yükleyecek biryaklaþým da mümkün olmayacaktýr.

2- Araçsalcý (Instrumentalist) Yaklaþým: Düzenciyaklaþýmý savunanlar, 'doða yasalarý' olarak gösterilenlerimutlak kategorisinden indirip, olgulara öncelik vererek, 'doðayasalarý'nýn ontolojik statüsünü zorunlulukçu yaklaþýmýsavunanlara nazaran düþük tutarlar.48 Araçsalcý yaklaþýmýsavunanlar ise bilimsel yasalarýn gerçek (doða yasalarý) ileiliþkisinin önemli olmadýðýný, zihnin bu yasalarý dýþ dünyayayüklediðini savunarak, yasalarýn ontolojik statüsünü iyicedüþürürler. Araçsalcý yaklaþýmý benimseyen biri için iyi teori,ontolojik gerçekliði en iyi þekilde açýklayan deðil; fakatteknolojik buluþlara en iyi þekilde aracýlýk edip, en iyi þekildeöngörüde bulunma yeteneði verendir.49 Ernan McMullin'in debelirttiði gibi, Thomas Kuhn'un bilimsel teorilere yaklaþýmý-nýn araçsalcý olduðu söylenebilir. Kuhn, doða yasalarýnýn


48 Ernest Nagel, “Issues in The Logic of Reductive Explanations”, (ed: MartinCurd ve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W. Norton andCompany, New York (1998), s. 911.49 Jarret Leplin, "Realism and Instrumentalism", s. 394.

teorilerimizden baðýmsýz varlýðý gibi konularý, tamamenkenara býrakabileceðimizi düþünmüþtür.50 Kuhn, bir teorininbaþarýsýný 'bilmece çözme' (solving puzzle) faaliyetindekibaþarýya benzetmiþ ve objektif gerçekliði 'doða yasalarý'nýnyansýttýðýný iddia eden yaklaþýmlara karþý çýkmýþtýr.51

Kuantum teorisini araçsalcý yaklaþým ile deðerlendirenler,bu teorinin lazer, maser, transistorlar, süper iletkenler venükleer santraller alanýndaki baþarýlarýna odaklanacaklar vedoðadaki ontolojik yapýyý ne kadar tarif ettiði konusunu gözardý edeceklerdir. Ayný þekilde Newtoncu determinizmi veEinstein'ýn izafiyet teorisini de ele alacak; bu teorileri üstünzihinlerin dýþ dünya hakkýndaki kurgularý olarak kabuledecek ve bu kurgularý sadece pratik sonuçlarý ile deðerlendi-receklerdir. Bu yaklaþýmda 'bilim yasalarý'nýn asýl olduðusavunulacak ve bunlarýn 'doða yasalarý' olarak kabul edilme-sine gerek görülmeyecektir; bilim yasalarýnýn kökeni isedoðada deðil insan zihninde aranacaktýr. Sonuçta bu yakla-þýma göre bilimsel yasalarý keþif yerine icat olarak görmekgerekir.


50 Ernan McMullin, "Rationality and Paradigm Change in Science", (ed:Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W. Norton andCompany, New York (1998), s. 119-136. McMullin bu makalesindeKuhn'un yaklaþýmýnýn detaylý bir eleþtirisini yapmaktadýr. McMullin,bilimde ilerlemenin olmadýðý görüþünü savunan Kuhn'un yanýlgýsýnýgöstermeye çalýþmakta ve Kopernik'in teorisinin Ptolemy'nin(Batlamyus'un) teorisinden üstün olduðunu, hem açýklama hem deöngörüde bulunma gücüyle gösterdiðini örneklerle belirtmektedir. Yani'objektif kriterler' ile iki teori karþýlaþtýrýlabilir ve Kuhn'un düþündüðü gibibilimsel teoriler sadece 'görünümü kurtarma' (saving the phenomena) iþlevigörmezler.51 Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, The University ofChicago Press, Chicago (1970).

Araçsalcý yaklaþýmla 'kendinde þey' hakkýnda ontolojik biriddiada bulunulmadýðý için, bu yaklaþýmdan dolayý mucize-lere, doða yasalarýnýn ihlal edilmesi anlamýna geldikleriiddiasýyla karþý çýkmanýn bir mantýðý olamaz. Doða yasa-larýnýn neliði ile ilgili ontolojik bir iddia ortada yoksa, neyinihlal edildiði söylenecektir? Eðer bilimsel teoriler sadeceinsan zihninin ürünleriyse, o zaman onlarý, 'Tanrý'nýn bir eliylekoyduðu' yasalar olarak görmenin de, dolayýsýyla 'Tanrý'nýnonlarý diðer eliyle bozmayacaðý'ný söyleyerek teolojik sebep-lerle ihlalci mucizelere karþý çýkmanýn da bir anlamý kalmaz.

Diðer yandan, Boyle gibi doða yasalarýnýn ihlal edilmesinepozitif bir anlam yükleyerek mucizelerin açýklamasýnýyapanlar için, düzenci yaklaþým olduðu gibi 'araçsalcýyaklaþým' da doða yasalarýna karþý arzu edilen felsefi tavýrdeðildir.

3- Zorunlulukçu (Necesseterian) Yaklaþým: Bu yakla-þýmda, doða yasalarýna göre hangi nedenin hangi sonucubelirleyeceðinin belli olduðu savunulur: Doða yasalarý zihnindýþýnda ontolojik olarak vardýrlar. Doða yasalarý olacak olanýbelirledikleri gibi, olmamasý gerekeni de dýþlarlar. 'A' nedeni'B'yi sonuç veriyorsa; 'A' ile 'B' mutlaka beraber görül-melidir.52 Bu yasalarýn iþleyiþi belli bir zaman ve mekanla dasýnýrlý deðildir. Eðer 'A' nedeni 'B' sonucunu veriyorsa; bu, birmilyar yýl önce olduðu gibi þimdi de, bir milyar yýl sonra dageçerlidir.53


52 Paul Humpreys, "Causation", (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion tothe Philosophy of Science içinde), Blackwell Publishers, Massachusets (2001),s. 34-35.53 R. B. Braithwaite, "Laws of Nature and Causality", (ed: Baruch A. Brody,Readings in the Philosophy of Science içinde), Prentice-Hall, New Jersey(1970), s. 55.

Düzenci yaklaþýmda olgularýn yasalara karþý önceliðininsavunulmasýna zýt bir þekilde zorunlulukçu yaklaþýmda,yasalarýn olgulara karþý ontolojik önceliði savunulur. Doðayasalarýna farklý felsefi yaklaþýmlar içinde sadecezorunlulukçu yaklaþýmda, doða yasalarýnýn ihlal edildiði birmucize anlayýþý söz konusu olabilir. O zaman, mucizelerindoða yasalarýnýn ihlali gibi gösterilmesini -Schleiermachergibi- teolojik sebeplerle sorunlu görenlerin, ancak doðayasalarýna felsefi yaklaþýmlarýnda zorunlulukçu yaklaþýmýbenimsiyorlarsa, bu sorunun olduðunu söyleyebiliriz.Kuantum teorisinin, doða yasalarý ihlal edilmeden mucize-lerin oluþumunu açýklayýp açýklayamayacaðý, zorunlulukçuyaklaþýmý benimsemek suretiyle 'mucizeler'in gerçekleþtiðineitiraz edenlere cevap verilmesi açýsýndan önemlidir. Fakatdüzenci yaklaþýmý benimseyenler için zaten böylesi bir sorunolmayacaðý için, kuantum teorisine dayanýlarak, mucizelerindoða yasalarý çerçevesinde oluþumunun açýklanmaya çalýþýl-masýnýn da pek bir önemi kalmamaktadýr.

Zorunlulukçu yaklaþýma göre mucizelerin, doða yasala-rýnýn ihlali olarak tarif edilmesini birçok filozof ve teoloðundinler açýsýndan sorun olarak görmediðini -hatta bazýlarýnýnböylesi bir tarifi arzuladýklarýný- tekrar hatýrlamak faydalýolacaktýr. Örneðin William Lane Craig, doða yasalarýna zo-runlulukçu yaklaþýmýn, mucizelerin 'fiziksel olarak imkansýz'(physically impossible) olduðunu gösterebileceðini; fakatdinlerin, mucizelerin doðal nedenlerle gerçekleþtiðini iddiaetmediklerini, doðaüstü bir Gücün mucizeleri gerçekleþtir-diðini savunduklarýný; bu yüzden herhangi bir sorununbulunmadýðýný söyler.54 Craig, epistemolojik olarak teizmin


54 William Lane Craig, "Creation, Providence and Miracle", s. 152-153.

Tanrýsý'nýn varlýðýnýn mümkün olduðunu kabul edersek,mucizelerin varlýðýnýn da otomatik olarak mümkün olduðu-nun ortaya çýkacaðýný belirtir. Craig, ancak ateizmin doðru-luðu rasyonel bir þekilde temellendirilebilseydi, mucizelerinvarlýðýnýn imkansýz olacaðýnýn düþünülebileceðini söyler.Sonuçta Craig, mucizeleri, zorunlulukçu yaklaþýmýn etkisiyle'doða yasalarýnýn ihlali' olarak tarif ederek, imkansýz gibigöstermeye çalýþanlarýn argümanlarýnýn geçersiz olduðunusavunur.55

4- Olasýlýkçý (Probabilistic) Yaklaþým: Ýstatistiðintemelinin olasýlýða dayandýðýný hatýrlarsak, günümüzde birçokbilim dalýnda olasýlýkçý yaklaþýmýn öneminin ne kadar büyükolduðunu anlayabiliriz.56 Örneðin "Sigara içmek (A) akciðerkanseri olmanýn (B) olasýlýðýný arttýrýr" þeklindeki týpbiliminde geniþ kabul gören bir iddia, olasýlýkçý yaklaþýmlaifade edilmektedir. 'A'nýn olmasý 'B'nin olmasýnýn olasýlýðýný-birçok deðiþik durumda bile- arttýrýyorsa; olasýlýkçý neden-selliðin (probabilistic causation) olduðu söylenebilir.57 Zorun-lulukçu yaklaþýmda 'B'nin, 'A'nýn zorunlu sonucu olduðusöylenirken; olasýlýkçý yaklaþýmda 'C'nin de 'B'ye sebep olduðusöylenebilir; hatta bu sebeplerin hiçbiri olmadan da 'B'oluþabilir. Örneðin hava kirliliðinin (C) de akciðer kanserine(B) sebep olduðu belirtilebilir veya hiç sigara içmeyip, hiçhava kirliliðine maruz kalmamýþ kiþilerin de akciðer kanserineyakalandýðý (B) düþünülebilir.


55 William Lane Craig, a.g.m., s. 154. 56 Philip Percival, "Probability", (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion tothe Philosophy of Science içinde), Blackwell Publishers, Massachusets (2001),s. 363.57 Paul Humphreys, a.g.m., s. 35-36.

Olasýlýkçý nedenselliðin olduðu durumlarda, sonucunhangi nedenle baðlantýlý olarak gerçekleþtiðini belirlemedezorluk vardýr. Örneðin bir ilaç da, temiz hava da, baðýþýklýksistemi de akciðer kanserinin iyileþmesinin sebebi olabilir.Carl Hempel bu durumu, 'açýklamanýn belirsizliði problemi'(problem of explanatory ambiguity) olarak nitelendirir veTanrýsal etkinliði bu durumla iliþkilendirir: Belirsizliktendolayý kanseri, ilacýn veya temiz havanýn veya baðýþýklýksisteminin iyileþtirdiðini söyleyebileceðimiz gibi Tanrýsaletkinliðin iyileþtirdiðini de söyleyebiliriz.58 Hempel'in yaklaþý-mýyla, sonucun (örnekteki iyileþmenin) Tanrýsal etkinliklegerçekleþtiði gösterilmemekte; fakat bahsedilen tiptekisonucun, Tanrýsal etkinlikle gerçekleþtirildiðinin yanlýþ-lanmasýnýn mümkün olmadýðý anlatýlmaya çalýþýlmaktadýr.

Fiziðin en temel yasalarýnýn bile olasýlýkçý bir yönü olduðu,ilk olarak 19. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda entropi yasasýylabelirgin bir þekilde ortaya çýkmýþtýr. Termodinamiðin ikinciyasasý olan entropi o kadar temel bir doða yasasýdýr ki ünlübilim adamý Arthur Eddington; evren hakkýndaki bir teorinin,Maxwell'in formülleriyle, hatta daha önceden yapýlmýþ bazýdeneylerle uyumsuz olsa bile doðru olma þansýnýn buluna-bileceðini, ama entropi yasasýyla çeliþiyorsa hiçbir þansýnýnolmadýðýný söyler.59 Ama, gerek akciðer kanseri ile ilgiliörneklerde, gerek entropi yasasýnda determinizmin dýþýnaçýkýlmadýðýna dikkat edilmelidir. Nitekim Einstein'a göre,Newton mekaniðinin en büyük baþarýsý, entropi yasasý ile ilgili


58 Carl Hempel, Aspects of Scientific Explanation and Other Essays in thePhilosophy of Science, Free Press, New York (1965), s. 394-397.59 Arthur Eddington, The Nature of the Physical World, Macmillan, New York(1929), s. 74.

olan, moleküllerin davranýþlarýný açýklayan kinetik teoriye vemikroskobik yapýlardan hareketle makroskobik sistemlerinaçýklamasýný amaçlayan istatistiksel mekaniðe uygulanabil-mesidir.60 Kýsacasý akciðer kanseri ile ilgili örneklerde veentropi yasasýnda 'sübjektif olasýlýk' mevcuttur; epistemolojikyetersizliklerimizden dolayý olasýlýk kullanýlmaktadýr.Polkinghorne'un kaos teorisini yorumlayýþýnda olduðu gibi,epistemolojik belirsizliklerden ontolojik belirsizliklere geç-meyi bir alternatif olarak görenler olabilir.61 Buna göre deter-minist yasalarýn, doðadaki ontolojik determinist durumu ta-rif ettiðine dair realist yaklaþýmlar inkar edilecek ve buyasalar ontolojik gerçekliðe en iyi durumda bir yakýnlaþmaolarak kabul edilecektir.62 Bu tarz bir yaklaþým için, olasýlýkçýyasalar ile açýða çýkan, Hempel'in bahsettiði, 'açýklama ileilgili epistemik belirsizlik' bir avantaj kabul edilebilir. FakatPolkinghorne gibi determinist yasalar sonucunda açýða çýkanepistemik belirsizliklerden ontolojik indeterminizme geçmek-tense; doðrudan 'ontolojik olasýlýðýn' varlýðýnýn savunulduðukuantum teorisiyle, indeterminizmin ontolojik varlýðýnýsavunmayý -Clayton, Murphy ve Tracy gibi- daha iyi bir alter-


60 Albert Einstein, The Theory of Relativity and Other Essays, MJF Books,New York (1997), s. 30.61 John Polkinghorne, "The Laws of Nature and the Laws of Physics", (ed:Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmologyand the Laws of Nature içinde) The Center for Theology and the NautralSciences, Berkeley (1999), s. 433.62Daha önceden kendimizi yakýn gördüðümüzü belirttiðimiz kritikçi realistyaklaþýmla böylesi bir görüþ uzlaþtýrýlabilir. Fakat eðer realizmden iyiceuzaklaþýlýrsa, doða yasalarýnýn ontolojik gerçeklikle iliþkisine hiç önemvermeden bu yasalarý sadece insan zihninin doðaya dayatmalarý olarakgören -daha önce bahsettiðimiz- araçsalcýlýk gibi yaklaþýmlar karþýmýzaçýkar.

natif olarak deðerlendirdiðimizi, bir daha belirtmek istiyoruz.63

Diðer yandan, olasýlýkçý yasalarýn sadece ve sadeceepistemolojik yetersizliklerimizle alakalý olduðunu (indeter-minizmle ilgisinin bulunmadýðýný) düþünenler için, olasýlýkçýyaklaþým ile zorunlulukçu yaklaþým tamamen ayný anlama(ontolojik olarak) sahiptir. 'Sübjektif olasýlýkçý' yaklaþýmlarlaberaber Tanrý'nýn mucize gerçekleþtirdiði iddia edilince, doðayasalarýnýn ihlal edildiði bir mucize anlayýþý savunulmuþolacaktýr. Doða yasalarýnýn ihlal edilmediði bir mucizeanlayýþýný savunanlar için kuantum teorisinin en yaygýnyorumu olan Kopenhag yorumunun önemi burada ortayaçýkar. Doðayla ilgili temel yasalarýmýzdan sadece kuantumteorisinde 'ontolojik olasýlýk' mevcuttur. Bu ise doðada'ontolojik boþluklar'ýn olduðu ve Tanrý'nýn, bu açýklýklarýkullanmak suretiyle, doða yasalarýný ihlal etmeden mucizelerioluþturduðu modellerin savunulabilmesine olanak tanýr. Herolasýlýkçý yaklaþým, ihlalsiz bir þekilde mucizelerin nasýloluþmuþ olabileceðiyle ilgili modelleri göstermeyi mümkünkýlmaz. Bilimsel yasalarýmýz içinde 'ontolojik indeterminizm'(ontolojik olasýlýklar) iddiasýna sahip tek teori olan kuantumteorisini kullanan olasýlýkçý yaklaþým, bu konudaki en iyiseçenek olarak gözükmektedir.

Sonuçta, doða yasalarýna felsefi yaklaþýmlarýn farklýlýðý,mucizelerin, doða yasalarý ihlal edilerek mi, yoksa edilmedenmi oluþtuðu sorununda kritik öneme sahiptir. Düzenciyaklaþým ve araçsalcý yaklaþýmla, doða yasalarý hakkýnda


63 'Ontolojik indeterminizm'i savunmayý felsefi ve teolojik açýdan gerekligörenlerin; Polkinghorne'un yaklaþýmýný ve kuantum teorisini bu amaç içintercih edenlerin yaklaþýmlarýný, birleþtirmeleri de mümkündür.

güçlü bir ontolojik iddiada bulunulmadýðýndan; bu anlayýþlaraçýsýndan 'doða yasalarýnýn ihlali' kavramýnýn ciddi bir önemikalmamaktadýr. Doða yasalarýnýn ihlali kavramý karþýmýzaözellikle zorunlulukçu yaklaþýmda çýkar; bilimsel yasalarýmý-zýn, doða yasalarýnýn ontolojik durumunu tarif ettiðine güven,bu yaklaþýmýn temel özelliðidir. Fakat, modern bilimin entemel yasalarýndan biri olan kuantum teorisiyle objektifindeterminizm ortaya çýkýnca; bilimsel yasalarýn ontolojikdurumu tarif ettiðine güveneceksek, evrene ontolojikolasýlýkçý yasalarýn (indeterminizmin) hakim olduðunu kabuletmemiz gerektiði savunulmaya baþlandý. Tanrý'nýn belirsiz-likleri belirleyerek (olasýlýklar arasýndaki alternatifleriniçinden tercihler yaparak) mucizeleri gerçekleþtirmiþolabileceðini savunan modeller, 'ontolojik olasýlýkçý' yaklaþým-la karþýmýza çýkmaktadýr. Kýsacasý, mucizeler, sadece 'doðayasalarýný objektif determinist yapýda gören zorunlulukçuyaklaþým'a göre doða yasalarýnýn ihlal edilmesi anlamýna gelir.Boyle ve Mersenne ve gibi birçok ünlü düþünür ise böylesi birmucize anlayýþýnda hiçbir sorun görmemiþ, hatta bu yaklaþýmýndaha tercih edilir olduðunu düþünmüþlerdir. Diðer yandan,Tanrý'nýn doða yasalarýný ihlal etmediði bir mucize anlayýþýnýsavunmayý önemli bulanlar ise düzenci yaklaþým, araçsalcýyaklaþým gibi görüþleri zorunlulukçu yaklaþýma tercih etmek vede özellikle kuantum teorisinin desteðiyle 'ontolojik olasýlýkçý'yaklaþýmlarý benimsemek gibi alternatiflere sahiptirler.64


64 Bunlarýn beraber deðerlendirildiði yaklaþýmlarla da ihlalsiz bir mucizeanlayýþý savunulabilir. Bir yandan düzenci yaklaþýmýn olgularýn yasalaraönceliðiyle ilgili temel tezi, bir yandan da mevcut bilimin en önemliteorilerinden kuantum teorisinde ortaya çýkan objektif olasýlýkçý yapýyaberaber vurgu yapýlarak, 'determinist yasalara dayanan zorunlulukçuyaklaþým'a dayanarak mucizelere getirilen eleþtirilere karþý felsefi veteolojik argümanlar üretilebilir.

BAÞTAN MÜDAHALE VE MUCÝZELER

Tanrý'nýn, determinist yasalarla iþleyen bir evrende,mucizeler oluþturmak için doða yasalarýný ihlal etmesigerektiði, genel kabul gören bir görüþtür. Oysa, doðayasalarýný zorunlulukçu yaklaþýmla deðerlendirenler vedeterminist bir yapýda görenler, eðer doða yasalarýnýn ihlaledilmediði bir mucize anlayýþýný savunacaklarsa bir alternatifdaha vardýr ve bu alternatif, bu konuyu ele alan birçokçalýþmada göz ardý edilmiþtir. Örneðin söz konusualternatifin, mucizeler sorunuyla ilgili fikirleri birçoktartýþmanýn çýkýþ noktasý olan David Hume'un kitaplarýndaiþlendiðine tanýk olamazsýnýz.65 Bu alternatife göre, teizminTanrýsý, her olayý önceden bilebilecek ve yaptýðý herhangi birmüdahalenin gelecekteki tüm sonuçlarýný hesaplayabilecekgüçte olduðundan, evrenin en baþýndan yapacaðý müdaha-le(ler) ile gelecekteki dilediði olayý istediði gibi belirleyebilir.Evren eðer determinist yapýdaysa ve evrende ontolojik boþlukyoksa bile, teizmin yoktan yaratma doktrinini kabul eden biriiçin, en azýndan baþlangýçta, müdahaleye açýk bir alan vardýr.Bu baþlangýç, doða yasalarýnýn da evrenle beraber baþlan-gýcýný oluþturur ve buradaki müdahaleyle doða yasalarýnýnihlal edildiði de söylenemez.

Teolojik sebepler ileri sürerek, 'Tanrý'nýn bir eliyle koyduðuyasalarý diðer eliyle bozmayacaðý' söylemiyle determinist birevrende ihlalci mucizelerin oluþumuna karþý çýkanlarýn, þutemel kabullere sahip olmalarý gerekir:

1. Doða yasalarýna felsefi yaklaþýmýn zorunlulukçu olmasýgerektiði


65 David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, 10. bölüm.

2. Doða yasalarýnýn ontolojik determinist yapýda olduðu3. Tanrý'nýn kendi koyduðu yasalarý ihlal etmeyeceði

Bu maddelerin her birine farklý karþý çýkýþlarýn olduðunugördük. Örneðin düzenci yaklaþýmla birinci maddeye,kuantum teorisiyle ikinci maddeye, "Tanrý kendi koyduðuyasalarla kendi ellerini baðlamadý"66 diyen Boyle'un ve Swin-burne'ün yaklaþýmlarýyla üçüncü maddeye karþý çýkýlmaksuretiyle bahsedilen anlayýþa farklý cevaplar verilmeyeçalýþýlmýþtýr. Fakat, 'baþtan müdahale' ile ilgili yaklaþýmla, buüç maddenin üçü birden kabul edilerek de olaðanüstü olaylaranlamýnda mucizelerin oluþabileceði bir model gösterilebilir.Birçok ünlü düþünür böylesi bir alternatifi göz ardý etmiþolsalar da, Tanrý'nýn baþtan belirlemesiyle, doða yasalarý ihlaledilmeden, beklenmedik olaylarýn gerçekleþmesinin mümkünolduðunu ifade eden bahsettiðimiz modele dikkat çekenler deolmuþtur.67

Bu yaklaþýmla beraber, kutsal metinlerde bahsedilen,peygamberleri inkar eden toplumlarýn, doðal afetler aracý-lýðýyla yok edilmelerini ele alalým: Buna göre Tanrý, daha'baþtan' peygamberlerinin inkar edileceðini ve zulme uðraya-caðýný bildiðinden, evrenin 'baþlangýcýnda her þeyi öyle birayarlamýþtýr' ki; Big Bang baþlangýcýndan 15 milyar yýl sonra,tam olarak peygamberlerin kavimlerini terk ettiði zamanda vetam olarak zulüm yapan ve inkar eden toplumun olduðubölgede, kasýrga, deprem veya volkan patlamasý gibi doðalafetlerle bu kavimleri cezalandýrarak teist dinlerce mucize


66 Peter Harrison, "Newtonian Science, Miracles, and the Laws of Nature",Journal of the History of Ideas, no: 56-4 (1995), s. 535. 67 Michael Peterson, Akýl ve Ýnanç, s. 246.

(ayet)68 kabul edilen olaylarý gerçekleþtirmiþtir.

Hz. Musa'ya denizin yarýlmasý da böylesi bir mucizemodellemesiyle açýklanabilir. Aslýnda denizin içinde rastgelehareket eden katrilyonlarca molekül vardýr. Denizin ortasýn-dan çizeceðiniz hayali bir çizginin saðýndaki moleküllerinistisnasýz hepsinin daha saða, soldaki moleküllerin istisnasýzhepsinin daha sola hareket etmesi mümkündür. Moleküllerinböylesi bir hareketinde, deniz yarýlýr ve de hiçbir bilimsel yasaihlal edilmemiþ olur. Bu tarz durumlarý göremememizinsebebi, bunlarýn doða yasalarý çerçevesinde olasý olmamasýdeðil, olasýlýðýnýn imkansýz denecek kadar düþük olmasýdýr.Olasýlýklar arasýndan hedeflerine uygun olan düþük olasýlýk-larý dilediðince seçebilen, bilinçli ve kudretli bir Tanrý’yainananlar için, olasýlýklarýn çok çok düþük olmasý sorun


68 Tektanrýlý dinlerin kutsal metinlerinde, mucizelerin doða yasalarýnýn ihlalianlamýna geldiðini ifade eden bir tarif yoktur. Kuran'ýn Türkçe çevirilerinde'mucize' diye tercüme edilen, genelde Arapça 'ayet' ifadesidir. 'Ayet' delil,belge, iþaret gibi anlamlara gelmekte ve sonuç çýkarýlabilecek olaðan veyaolaðanüstü birçok olgu için kullanýlmaktadýr. Kuran'da gece ile gündüzünart arda geliþi, denizde yüzen gemiler, rüzgarlarýn esmesi gibi doða yasalarýçerçevesinde gerçekleþtiði kabul edilen birçok olay 'ayet' ifadesiyletanýmlanmaktadýr (Bakýnýz 2. sure, Bakara Suresi, 164). Diðer yandan Hz.Musa tarafýndan gösterilen dokuz olaðanüstü olay da 'ayet' ifadesiyletanýmlanmaktadýr (Bakýnýz 17. sure, Ýsra Suresi, 101). Sonuçta 'mucize' diyenitelendirilen olaylar 'doða yasalarýnýn ihlali' ise bile, bu, Kuran'da buolaylarý betimleyen kelimenin (ayet) Kuran boyunca kullanýmýndan veetimolojisinden çýkarsanamaz. Fakat anlatýlan olayýn (örneðin Hz. Musa'yadenizin yarýlmasý) doða yasalarýnýn ihlalini gerektirip gerektirmediðitartýþýlabilir. Kuran'da rüzgarlarýn esmesi gibi olgular ve Hz. Musatarafýndan gösterilenlere benzer olaðanüstü olaylarýn ayný 'ayet' ifadesiylebetimlenmesinden, aslolanýn tüm bu olaylarýn Tanrýsal etkinliðin sonucuolduðunun anlaþýlmasý olduðunu, ama 'doða yasalarýnýn ihlal edilipedilmediði' þeklinde bir tartýþmanýn Kuran açýsýndan temel bir tartýþmaolmadýðý -bizce- söylenebilir.

olmayacaktýr. Tanrý'nýn, 'baþtan müdahale' ile, determinist birevrende, doða yasalarýný ihlal etmeden, Hz. Musa'ya denizinyarýlmasý mucizesini gerçekleþtirdiðini savunan biri, muh-temelen þöyle diyecektir: "Tanrý, Hz. Musa'nýn baþýna gele-cekleri evrenin baþýndan bildiðinden, Hz. Musa'nýn düþman-larýnca kovalanýp kýstýrýlacaðý -denizin kenarýna geleceði-anda, denizin yarýlacaðý þekilde doðadaki olgularýn oluþu-munu (bahsettiðimiz þekilde moleküllerin hareketiyle veya budurumu saðlayacak gelgit gibi bir mekanizmayla), evrenin'baþlangýcýnda' uygun þekilde olaylarý düzenleyerek (doðayasalarýný 'araçsal/ikincil sebepler' olarak kullanarak) saðla-mýþtýr."

Böylesi bir mucize oluþumunda, gözlenen, beklenmeyenve sýra dýþý olan, fakat doðanýn yasalarýna da aykýrý olmayanbir olgudur. Bu anlayýþta, mucizenin oluþumu, çok çok düþükolasýlýklarýn seçimi ile gerçekleþtiði için, mucizenin olaðan-üstülüðüne gölge düþmez. Daha önce deðindiðimiz gibi, birmucizeyi bir anomaliden ayýrmada, mucizelerin gerçekleþtiðidinsel-tarihi ortamýn kritik önemi bulunmaktadýr. Hz. Musaile ilgili örnekte, peygamberlik iddiasýndaki Hz. Musa, buvazifesinden dolayý kovalandýðý ve tam kýstýrýldýðý anda denizyarýldýðý için, mucizeyi tanýmlamak için gerekli dinsel-tarihiortamýn bulunduðu rahatlýkla söylenebilir. Sonuçta bu olayainananlar için, hiçbir doða yasasý ihlal edilmemiþ olsa bile,olayýn olaðanüstülüðü ve gerçekleþtiði dinsel-tarihi ortam,mucize olarak tanýmlanmasýna yeterlidir.69


69 Hz. Musa'ya denizin yarýlmasý ile ilgili kutsal metinlerde anlatýlan vakayý,genelde teist dinlerde anlaþýlan 'literal' þekliyle ele alýp deðerlendiriyoruz.Diðer yandan kutsal metinlerdeki kimi ifadeleri 'alegorik' olarak deðer-lendirip, literal anlamýnýn dýþýnda yorumlayanlar da vardýr. (Kutsal

Bu görüþ, Tanrý'nýn baþtan müdahale ile varlýklar arasýuyumu saðladýðýný söyleyen Leibniz'in felsefi sisteminebenzer.70 Bazýlarý -Leibniz'in sistemini olduðu gibi- buyaklaþýmý deizmle karýþtýrabilirler. Phil Dowe gibi biz de buanlayýþýn hatalý olduðu kanaatindeyiz.71 Deizmle, baþtanevreni yaratan, fakat sonra olaylarýn akýþýna karýþmayan vebunlardan haberdar olmayan bir Tanrý anlayýþý benimsenir.72

Oysa bu anlayýþta, Tanrý'nýn, evrenin baþlangýcýndan, evreninher anýna ve her yerine müdahalelerde bulunduðu savunulur;yani aktif bir Tanrý anlayýþý benimsenir. Tanrý'nýn evrenemekan olarak aþkýn olmasýna raðmen, her yer ve her anýnamüdahalelerde bulunduðunu savunanlar için; Tanrý'nýnzamana aþkýn olup, her yer ve her anýna müdahalelerdebulunduðunu kabul etmekte hiçbir sorun olmamasý gerekir.Tanrý'nýn aktifliði hususunda bu anlayýþ teizmin temel görü-þünden ayrýlmaz.

Her an müdahaleyle 'baþtan müdahale' arasýndaki fark,modern kozmolojiye göre 15 milyar yýllýk bir süredir. Fakat


metinlerdeki 'mucizeleri' açýklamak için de bu yola baþvuranlar olmuþtur).Kutsal metinlerde alegorik ifadelerin kullanýlmasý için bakýnýz: Zeki Özcan,Teolojik Hermenötik, s.25-37, 239-240. Her metin gibi kutsal metinlerideðerlendirirken de þu sorularýn sorulmasý faydalý olacaktýr: Kullanýlan dilnasýldýr? Edebi özellikler nelerdir? Hitap edilen kitle kimlerdir? Metininamacý nedir? Metin dýþýnda anlatýlan olguyu deðerlendirebileceðimizkaynaklar var mýdýr? Bu konu için bakýnýz: Ernest Lucas, "Science and theBible: Are They Incompatible?", Science and Christian Belief, vol: 17/2(Ekim-2005), s. 142-143.70 Leibniz, Monadoloji, çev: Suut Kemal Yetkin, Milli Eðitim BakanlýðýYayýnlarý, Ýstanbul (1997), s. 38.71 Phil Dowe, "Chance and Providence", Science and Christian Belief, vol: 9/1(Nisan-1997), s. 9.72 Hüsameddin Erdem, "Deizm", s. 110-111.

izafiyet teorisiyle zamanýn izafi olduðu anlaþýldýktan sonra,söz konusu 15 milyar yýlýn bir önemi kalmamýþtýr.73 Evrendebile izafi olan zamanýn, Tanrý için bir sýnýrlayýcýlýðý olduðuiddia edilemez. Evrende geçen 15 milyar yýllýk zaman süre-sinin, Tanrý için bir an gibi olduðunu düþünebiliriz. Evreninbaþý ile içinde bulunduðumuz dönem arasýndaki süre önem-sizleþince, Tanrý'nýn baþtan müdahalede bulunduðunu söyle-mek ile her an müdahalede bulunduðunu söylemek arasýndaciddi bir fark kalmamaktadýr. Ýzafiyet teorisi, 'baþtan müda-hale' düþüncesinin dile getirilmesini, Leibniz'in dönemindeolduðundan daha çok cazip kýlmakta ve doða yasalarýnýn ihlaledilmediði bir mucize anlayýþýnýn bu yolla savunulmasýnýkolaylaþtýrmaktadýr.

KUANTUM BELÝRSÝZLÝKLERÝNÝNBELÝRLENMESÝYLE MUCÝZE OLUÞTURULMASI

Kuantum teorisinin en yaygýn yorumu olan Kopenhagyorumunun savunduðu 'ontolojik indeterminizm', baþtanmüdahale kavramýna ihtiyaç kalmadan, 'ihlalci olmayan birmucize anlayýþý'nýn savunulmasýný mümkün kýlar. Bu yaklaþý-ma göre, ontolojik olan kuantum belirsizlikleri (boþluklarý)belirlenerek, evrende önemli deðiþiklikler ve hatta mucizeleroluþturulabilir. Kuantum kuramýyla Tanrýsal etkinliði birleþ-tiren yaklaþýmlarýn, aþaðýdan-yukarý (bottom-up) bir müda-haleyi savunmasýyla, dünya içindeki büyük deðiþimlerin


73 Newton fiziðinde mutlak olan zaman kavramý; Einstein'ýn, özel izafiyetteorisinde hýzýn ve genel izafiyet teorisinde çekim gücünün, zamanýetkilediðini göstermesiyle yýkýlmýþ ve izafi zaman görüþü mutlak zamankavramýnýn yerini almýþtýr. Uzak mesafelerde uçurulan çok hassas saatlerleyapýlan deneyler gibi gözlemsel olgularla bu teori doðrulanmýþtýr: AlbertEinstein, Ýzafiyet Teorisi, çev: Gülen Aktaþ, Say Yayýnlarý, Ýstanbul (2001).

(mucizeler gibi) açýklanýp açýklanamayacaðý sorulabilir. Herþeyden önce, bütün evrensel hammadde atomlardan ve atom-altý parçacýklardan oluþmuþtur ve atom-altý seviyede yapýla-cak müdahaleler, evrenin tümünde yapýlmýþ olmaktadýr.Ayrýca bu konuda, kuantum teorisiyle beraber, kaosteorisinde karþýmýza çýkan 'girdideki ufak deðiþikliðin büyüketkiyi çýktý olarak vermesi', beraberce göz önünde bulundu-rulmalýdýr. Kaos teorisiyle ilgili çalýþmalarda da gösterildiðigibi, evrenin bir yerindeki çok küçük sayýlabilecek bir deðiþimbile evrenin baþka bir yerinde çok büyük deðiþimleresebebiyet verebilir. 'Kelebek Etkisi' ismiyle meþhur olan buyaklaþýma göre, Þam'da kanatlarýný çýrpan bir kelebeðin,Ýstanbul'da bir kasýrgaya sebebiyet verebileceðini hatýrla-yalým. Sonuçta Tanrýsal müdahaleyle Tanrý'nýn tüm evrenikuþatan bilgisi birleþtirilirse, bir kelebeðin yönünü deðiþti-recek kadar bir müdahale ile -kelebeðin zihnine kuantumseviyesinden yapýlacak müdahalelerle bir yönlendirmeyapýlarak veya kuantum seviyesinde müdahalelerle bir havaakýmý oluþturulup kelebeðin yönü deðiþtirilerek- kutsalkitaplarda bahsedilen, bazý kavimlerin yok edilmesinesebebiyet verecek nitelikte bir kasýrganýn nasýl oluþturulduðuizah edilebilir.74 Kelebek Etkisi ile ifade edilen etki 'baþlangýçdurumundaki þartlara hassas baðýmlýlýk' olarak da dilegetirilir. Fizikte bunun önemi anlaþýlmadan önce, halk arasýn-da böylesi bir etkinin varlýðý saðduyu ve basit gözlemlerle farkedilmiþti. Halk arasýndaki þu söz de bunu ifade etmektedir:


74 Caner Taslaman, "Tanrý-Evren Ýliþkisi ve Mucize Sorunu AçýsýndanDeterminizm, Ýndeterminizm ve Kuantum Teorisi", Marmara ÜniversitesiÝlahiyat Fakültesi Dergisi, no: 31 (2006), s. 180.

Bir mýh bir nalý,Bir nal bir atý,Bir at bir eri,Bir er bir cengi,Bir cenk bir vataný kurtarýr!75

Kaos teorisinde, Kelebek Etkisi determinist yasalarçerçevesinde ele alýnýr. Kaos teorisi ile kuantum teorisi birarada ele alýnýrsa;76 büyük sonuçlar verecek ufak deðiþimler,Tanrý'nýn, 'belirsizlikleri belirlemesi' ile açýklanmaya(indeterminizm sürece dahil edilmeye) çalýþýlabilir. Bizimaçýmýzdan önemli nokta, aþaðýdan-yukarý bir etki tarzýnýn nekadar önemli sonuçlarý olabileceðini görmektir. Maddeninküçük parçacýklarý, etraflarýndaki küçük parçacýklarla veortamla, çarpýþma þeklindeki etkileþimlerinde, bize göre kýsabir süre olan birkaç saat içinde katrilyonlarca iliþkiye girerler.Kuantum kuramýnýn gösterdiði gibi evrensel yasalar özlerindeolasýlýksal bir yapýya sahipse, katrilyonlarca sayýdaki etkileþimesnasýnda, ontolojik olarak var olan olasýlýklara müdahaleyle,çok büyük bir fark oluþturulabilir. Dünyanýn etrafýnda uçanve ayný yere gelen bir roketi düþünelim; eðer bu roketinyörüngesi derecenin trilyonda biri kadar sapýþ gösterirse ilkturda önemli bir fark olmaz, ancak trilyon tur sonra birderece fark oluþur, 90 trilyon defada eski yörünge tam dikinekesilecek kadar, 180 trilyon defada tam ters yönde aynýyörüngeyi takip edecek kadar fark oluþur. Olasýlýklara bilinçli


75 James Gleick, Kaos, s. 18.76 Bu iki teorinin birleþtirilmesi ve bununla ilgili sorunlar üzerine geniþ birliteratür bulunmaktadýr: Thomas Tracy, "Creation, Providence andQuantum Chance", s. 257; Michael Berry, "Chaos and the SemiclassicalLimit of Quantum Mechanics", (ed: Robert John Russell ve diðerleri,Quantum Mechanics içinde), Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley, (2001), s. 41-54.

müdahale ile yapýlacak küçük deðiþiklikler, çok yüksek sayýdatekrarlandýðýnda ve Tanrýsal bilinç ile bir amaca göreolasýlýklar seçildiðinde, doða yasalarý ihlal edilmeden de çokbüyük deðiþiklikler ve umulmadýk sonuçlar oluþturulabilir.77

Havadaki atomlar/moleküller gibi atomlarýn/moleküllerindaðýlýmýnda olasýlýkçý entropi yasasý kendini gösterir. Bir havamolekülünün odanýn bir yarýsýnda bulunma ihtimali 1/2'dir,ama odadaki tüm atomlarýn ayný ihtimali gerçekleþtirmeleriile ilgili matematiksel olasýlýk o kadar düþüktür ki, bu olasýlýk,yüksek sayýda moleküllerin düþük olasýlýklý sürprizleri(mucizeleri), neden hemen hemen hiç göstermediklerinianlamamýzý saðlar. George Gamow, bir odadaki havamoleküllerinin odanýn bir yarýsýnda toplanýp, diðer yarýsýndaolmamalarý için 10299.999.999.999.999.999.999.999.998 saniye beklememizgerektiðini söyler; evrenin tahmin edilen toplam yaþýnýnyaklaþýk 1017 saniye olduðunu hatýrlarsak, neden moleküllerinodanýn bir yarýsýnda toplanmasýndan dolayý havasýzkalmaktan korkmamamýz gerektiðini anlarýz.78 Eðer kuantumteorisinde var olan belirsizliklerin belirlenmesiyle molekül-lerin hareketi yönlendirilebilirse, yani entropi yasasýndaki'epistemolojik olasýlýklar'ýn aslýnda 'ontolojik olasýlýklar' daolduðu ve Tanrý'nýn bu olasýlýklarý (belirsizlikleri) belirleyerekmüdahalede bulunduðunu savunursak, atomlarýn/mole-küllerin hareketiyle ortaya çýkabilecek birçok mucize, doðayasalarýnýn ihlali olmaksýzýn açýklanabilir. Üstelik, indeter-minizm sürece dahil edildiði için, 'baþtan müdahale' kavra-mýna da gerek kalmaz; çünkü artýk müdahaleye açýk alansadece baþlangýçta deðil, atom seviyesinde, tüm evrene yaygýn


77 Caner Taslaman, a.g.m., s. 181.78 George Gamow, 1-2-3 Sonsuz, C. Kapkýn, Ýstanbul (1995), s. 212-213.

bir þekilde, her an vardýr. Bir peygamberi öldürmeye kalkanbir topluluðun, içinde bulunduklarý ortamýn hava molekül-lerinin, bu toplumdan uzak bir yere hareket ettirilmelerisuretiyle, etkisiz hale getirildikleri hayali bir olayý ele alalým.Hiç þüphesiz bu olay, teistik bir yaklaþým açýsýndan 'mucize'diye nitelenecektir, ama görüldüðü gibi bu 'mucize' diyenitelenecek olay doða yasalarýnýn ihlali olmadan, çok düþükolasýlýklarýn gerçekleþtirilmesiyle oluþturulabilir.79

Bir de bu yaklaþýmla beraber Hz. Musa'ya denizin yarýl-masý ile ilgili mucizeyi ele aldýðýmýzý düþünelim. Bu sefer,Tanrý'nýn kuantum belirsizliklerini belirlemek suretiyle sumoleküllerini saða ve sola doðru yönelttiði ve ihlalsiz muci-zenin gerçekleþtiði söylenecektir. Moleküllerin hareketi ileilgili olasýlýklarý epistemolojik olarak görenler, 'baþtan müda-hale' ile, bahsedilen þekildeki ihlalsiz bir mucize modelinibenimseyebilirler; kuantum teorisinin katkýsýyla 'ontolojikolasýlýklar'ýn varlýðýný kabul edenler ise 'anýnda müdahale' ileihlalsiz bir mucize anlayýþýný savunabilirler.

Peygamberlere gelen vahiyler tektanrýlý dinlerde önemlibir yere sahiptir ve bu olaðanüstü haller de kuantum teorisiyleiliþkilendirilerek, doða yasalarý çerçevesinde açýklanmayaçalýþýlmýþtýr. George Ellis, kuantum seviyesinden müdahale-lerle, Tanrý'nýn, insanlara, hiçbir doða yasasýný ihlal etmedenvahiy edebileceðini söyler.80 Ellis, vahiy dýþýnda da Tanrý'nýn,


79 Caner Taslaman a.g.m., s. 181.80 George Ellis, "The Theology of the Anthropic Principle", (ed: RobertJohn Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and theLaws of Nature içinde) The Center for Theology and the Nautral Sciences,Berkeley (1999), s. 390-391.

kuantum belirsizliklerini belirleyerek insan beynine etkidebulunabileceðini; beyinden vücuda ve vücuttan çevreye böy-lesi bir etkinin geniþleyeceðini belirtir.81 Ellis, vahiy ile ilgiligörüþünün, birçok felsefeci ve bilim insanýna 'tatsýz' gelebi-leceðini; fakat eðer bu görüþün yanlýþlanmasý istenirse, bununbaþarýlamayacaðýný, çünkü modern fiziðin hiçbir temelgörüþüyle çeliþmediðini ifade eder. Ellis, bu yaklaþýmýnýn din-sel inanç açýsýndan gerekli olan vahye inanmayý, doða yasala-rýný ihlal eden bir mucize anlayýþý savunulmaksýzýn mümkünkýldýðýný söyler.82 Sonuçta Ellis, vahyin oluþtuðunu ispat etme-ye (doðal teoloji) çalýþmamýþtýr. Fakat hem modern bilime,hem de Tanrý'nýn vahiy ve mucizeler için bile doða yasalarýnýihlal etmeyeceði yolundaki inancýna, uygun bir teolojigeliþtirmeye; yani 'doðanýn teolojisi'ni yapmaya çalýþmýþtýr.

Mucizelerin, bu þekilde oluþturulmuþ olabileceðini ifadeeden görüþleri aktararak, sadece 'mümkün'ü göstermeyeçabaladýðýmýzý, 'olan' ile ilgili bir iddiada bulunmadýðýmýzý-önemine binaen bir kez daha- belirtmek istiyoruz. Doðabilimlerini ciddiye almamýz bu tip olasýlýklarý tespit etmemizigerektirmektedir; bu tespit, doða yasalarýna ve Tanrýsal etkin-liðe farklý yaklaþýmlar olabileceðini görmemize engel deðildir,nitekim bu farklý yaklaþýmlarý da tanýtmaya çalýþtýk. Fakat,Philip Clayton'un dikkat çektiði gibi, eðer doða yasalarý ihlaledilmeden Tanrýsal müdahalelerin (ve mucizelerin) nasýloluþabileceðini göstermek istiyorsak, bunu yapmak içinNewton'dan beri en çok þansa sahip olduðumuz döneminiçinde olduðumuzu da bilmeliyiz.83


81 George Ellis, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: The Nexus ofInteraction", s. 389-395.82 George Ellis, "The Theology of the Anthropic Principle", s. 392.83 Philip Clayton, God and Contemporary Science, Edinburgh UniversityPress, Edinburgh (1997), s. 173-174.

TEOLOJÝK AGNOSTÝSÝZM VE METODOLOJÝDENONTOLOJÝ ÜRETME YANLIÞI

Buraya kadar yazdýklarýmýzdan anlaþýlacaðý gibi, mucizelersorununun ele alýnmasýnda kuantum teorisinin konuyakatkýsýný önemli bulsak da 'kuantum teorisiyle temellendiril-miþ bir ihlalsiz mucize anlayýþý'nýn mutlak olarak doðru veyagerekli olduðunu savunmuyoruz. Mucizelerin yasa ihlaliylegerçekleþip gerçekleþmediði tartýþmasýndaki pozisyonumuzu'teolojik agnostisizm' olarak niteleyebiliriz. Bu konudakiagnostisizmimizin sebebi, mevcut þýklar arasýnda birinindiðerlerinden daha rasyonel olduðuna dair bir kanaatimizinolmayýþýdýr. Bu pozisyonumuzu ayrýca 'teolojik' ifadesiylenitelendirmemizin sebebi ise Tanrý inancýmýz ve kutsal metin-leri anlayýþ þeklimiz açýsýndan, yani teolojik açýdan da karþý-mýza çýkan þýklardan birini tercih etmemiz için bir sebep belir-leyemememizdir. Kendimizin bu konuyla ilgili olarakbenimsediði bu yaklaþýmý, Tanrý'nýn varlýðý ve sýfatlarýyla ilgiliteizmin temel inaçlarýna, ayrýca kutsal metinler84 gibi dinikaynaklara aykýrý olmayan hususlarda, eðer Tanrýsal hikmetin


84 Zeki Özcan'ýn dediði gibi "Bir kutsal kitabýn kendisine gerekli otoriteyikazanabilmesi için otantikliðine itiraz edilememesi, doðrudan doðruyaTanrýsal vahyin ürünü olduðundan veya adeta Tanrý tarafýndan dikteettirildiðinden þüphe edilmemesi gerekir." Ama hangi kutsal metninotantikliðine ne kadar güvenebileceðimiz bu çalýþmanýn konusu deðildir.Sadece þu kadarýný belirtelim ki mevcut dinlerin kutsal kitaplarý içinde,Kur'an dýþýndaki kitaplar redaksiyon birliðinden yoksundur. Bakýnýz: ZekiÖzcan, Teolojik Hermenötik, s. 123-124. Ayrýca, konumuz olan mucizelersorunu açýsýndan, üç tektanrýlý dinin kutsal metinlerinde önemli bir farkýnolmadýðý söylenebilir. Üç dinin kutsal metinlerinde de Tanrý'nýn, kimizamanlar olaðanüstü hadiseleri (mucizeleri) gerçekleþtirdiði anlatýlýr. Fakatbu olaðanüstü hadiseler anlatýlýrken, bunlarýn, doða yasalarý ihlal edilerekveya edilmeyerek gerçekleþtirildiði þeklinde bir tartýþma ise bu metinlerde(Eski Ahit, Yeni Ahit ve Kuran'da) yer almaz.

neyi gerektirdiðini bilemiyorsak ve rasyonel bir yaklaþýmla dabir tercih yapamýyorsak; böyle konularda 'teolojik agnosti-sizm'i benimsemenin en tutarlý yol olduðunu söyleyereköneriyoruz.85

Bu kitaptan önce, insanýn iki ayrý cevherden mi tekcevherden mi yaratýldýðý; ayrýca Tanrý'nýn, evrimi, canlýlarý biryaratma metodu olarak kullanýp kullanmadýðý tartýþmala-rýnda da 'teolojik agnostisizm'i benimsemenin en tutarlý yololduðunu savunmuþtuk. Bahsedilen iki çalýþmamýzda, önce,rasyonel açýdan -bilimsel ve felsefi irdelemeyle- 'insanýn tekcevherden mi, iki cevherden mi yaratýldýðý'86 ve 'canlýlarýn ev-rimsel bir mekanizmayla oluþup oluþmadýðý'87 alternatiflerin-den birisini seçmemiz için -bizce- rasyonel bir sebep olma-dýðýný, bilimsel ve felsefi bir irdelemeyle göstermeye çalýþtýk.Bu iki çalýþmamýzda da metodolojik natüralizmin, bilimselçalýþmalarda apriori olarak benimsenmesinin, madde-dýþý bircevher olamayacaðý ve evrim teorisinin tartýþýlmaz olduðuiddialarýnýn gerçek kaynaðý olduðu kanaatine vardýk. Aynýþekilde, mucizelerin imkanýna her ne kadar teolojik sebep-lerle karþý çýkýlmýþ olsa da, bu karþý çýkýþtaki sebeplerin baþýn-da bile metodolojik natüralizmin apriori bir þekilde biliminmetodu olarak benimsenmesi gelmektedir.

Felsefi natüralizm (philosophical naturalism), birçoklarýncaontolojik natüralizm (ontological naturalism) ve metafizik


85 'Teolojik agnostik' yaklaþýmýmýzý bu tanýmla sýnýrlýyoruz. 'Teolojikagnostisizmi' daha geniþ bir þekilde anlayanlardan yaklaþýmýmýzýn ayýrtedilmesini önemli buluyoruz.86 Caner Taslaman, "Bedenin ve Ruhun Ýki Ayrý Cevher Olup OlmadýðýSorununa Karþý Teolojik Agnostik Tavýr", Marmara Üniversitesi ÝlahiyatFakültesi Dergisi, no: 33 (2007), s. 42-68.87Caner Taslaman, Evrim Teorisi Felsefe ve Tanrý, 3. Bölüm.

natüralizm (metaphysical naturalism) olarak da anýlýr; bugörüþe göre, 'doða' dýþýnda hiçbir varlýk yoktur, bu görüþün88

tamamen materyalizme ve ateizme özdeþ olduðu söylenebilir.Diðer yandan metodolojik natüralizm (methodologicalnaturalism) ve bilimsel natüralizm (scientific naturalism) ilebilimin metodunun ne olmasý gerektiðine dair bir iddiadabulunulur. Buna göre doðanýn dýþýndaki sebeplerle -böylesebepler, örneðin Tanrý varsa bile- doða açýklanmamalýdýr.Metodolojik natüralizmin, Tanrý'nýn yokluðuna dair bir yargýileri sürmediði için, dinlere karþý nötr bir pozisyonda olduðuileri sürülmüþtür; Alvin Plantinga'nýn da eleþtirdiði bugörüþün, doðru olmadýðý kanaatindeyiz. Metodolojik natüra-lizmin metot olarak benimsenmesiyle, daha baþtan -herhangibir araþtýrma veya tartýþma olmadan- mucizelerin imkanýdýþlanýr. Doðadaki her þeyin sadece 'doðal sebepler' ileaçýklanmasý gerektiðini söyleyen bir sistemle, Tanrýsal müda-hale (doða-üstü Sebep) nasýl uyuþur?89 Teolojik sebeplerle'ihlalci mucize' anlayýþýna karþý çýkýþlarýn önemli bir bölü-münün altýnda bile metodolojik natüralizmle çatýþmalarýazaltma çabasý olduðunu söyleyebiliriz.

Din-bilim çatýþmasýyla ilgili birçok sorunun altýnda, aprioribir þekilde, metodolojik natüralizmin bilimin yegane metodo-lojisi olarak benimsenmesi ve daha sonra bu metodolojidenyola çýkýlarak ontoloji üretilmesi olduðunu söyleyebiliriz.'Doðadaki olaylarýn sadece doðal sebeplerle tarif edilmesigerektiði' metodolojiyle ilgili bir seçimdir; 'doðadaki herolayýn doðal sebeplerle oluþtuðu' ve 'doða-dýþý bir gücün bun-


88 Alvin Plantinga "Methodological Naturalism", (ed: Jitse Van Der Meer,Facets of Faith and Science içinde), University Press of America, Lanham(1996).89 J. A. Cover, Miracles and (Christian) Teism, s. 344.

lara etkisinin olmadýðý' ise ontolojik bir iddiadýr. Mucizeleribirçok kiþinin 'natüralist metodoloji'lerine aykýrý bulduklarýiçin daha baþtan reddettiklerini gözlemlemekteyiz. Söylenenadeta þudur: "Doða-dýþý bir sebebin oluþturduðu olgular(mucizeler) bilimin araþtýrma konusu olamaz; demek ki doða-dýþý bir sebebin oluþturduðu olgular (mucizeler) yoktur." Buyanlýþa, 'metodolojiden ontoloji üretme yanlýþý' diyebiliriz.Oysa ontoloji, neyin var olup olmadýðý ve varlýðýn nasýl, neþekilde 'olduðu' ile ilgiliyken; metodoloji neyin, nasýl, neþekilde var olduðunu 'nasýl anlayacaðýmýz' ile ilgili olmalýdýr.Eðer metodolojimiz ile varlýk hakkýnda tatmin edici bilgi eldeedemiyorsak; bizce yapýlmasý gereken, bu konuda agnostikbir tutum benimsemektir. Metodolojimizin varlýðýn anlaþýl-masý için bir araç olduðunu, metodolojimizle keþfedileme-yecek olanlarýn yok sayýlmamasý gerektiðini bilmeliyiz.Yapýlan bu yanlýþ, elindeki metreyle ölçmeyi metodolojiolarak benimseyen birinin, uzaktaki yýldýzlarýn uzunluðunuölçemezse, onlarýn uzunluklarýnýn olmadýðýný (ontolojik birgörüþ) iddia etmesine benzer.

Sonuçta, mucizelerin -özellikle ihlalci mucizelerin-imkanýnýn reddedilmesinin en önemli nedeninin, içindebulunduðumuz çaðýn paradigmasý90 ve bu paradigmaya baðlýolarak benimsenen metodoloji (metodolojik natüralizm)olduðunu düþünüyoruz. Bu metodolojinin mutlaka benimsen-mesi gerektiðine dair iddialarý yanlýþ bulduðumuzdan, ihlalcimucize anlayýþýna karþý çýkmak için bir sebep göremiyoruz.Mersenne'in, Boyle'un ve Swinburne'ün yaklaþýmlarýný, tasdiketmemekle beraber, doðruluklarýnýn 'mümkün' olduðualternatifini de yadsýmadýðýmýzdan dolayý, 'ihlalci olmayan


90 'Paradigma' bilim insanlarýnýn dünyaya bakýþ þekillerini belirleyen, yapýlanbilimsel çalýþmalarýn temel ön kabullerini dikte eden, ayrýca bilimselfaaliyetin oluþtuðu ve kontrol edildiði sosyolojik ortamý ifade eden genelçerçevedir. 'Paradigma' kavramýný meþhur eden çalýþma olarak bakýnýz:Thomas Kuhn, The Sructure of Scientific Revolutions.

mucize anlayýþý'ný temellendirme çabasýný, mutlak bir zaruretolarak algýlamýyoruz. Böyle olunca, 'ihlalci olmayan birmucize anlayýþý' konusunda agnostik kalýyoruz ve bu konudakuantum teorisine mutlak olarak ihtiyaç duyulduðu yargýsýn-dan uzak duruyoruz.

Diðer yandan, Tanrý'nýn mucizeleri gerçekleþtirmek içindoða yasalarýný ihlal ettiði hususunda ýsrarcý olmak için de birneden göremiyoruz. Hz. Musa'ya denizin yarýlmasý ile ilgiliverdiðimiz örneði ele alalým: Ýster Tanrý, doða yasalarýný ihlaledip bunu gerçekleþtirmiþ olsun, ister daha önce anlatýlanlarabenzer þekilde doða yasalarý çerçevesinde bunu gerçekleþ-tirmiþ olsun; her halükarda, tektanrýlý dinlere inananlar içinbu olay mucize olacaktýr. Tanrý'nýn doða yasalarýný ihlalederek mucize oluþturduðunu savunan bir teiste "Tanrýisterse, doða yasalarýný hiç ihlal etmeden mucizeleri gerçek-leþtirebilir mi" diye sorarsanýz, her þeye gücü yeten bir Tanrýanlayýþýna sahip teist "Elbette" diyecektir. O zaman, Tanrý'nýnkendi koyduðu yasalarý isterse ihlal edebileceði -Newton veBoyle da buna vurgu yapmýþtý- yargýsý, mutlak olarak ihlalettiði yargýsýný kapsamaz. Tanrýsal hikmetin bu alterna-tiflerden hangisini gerektirdiðini bilemiyoruz ve bildiðiniiddia edenlerin argümanlarýný da tatmin edici bulmuyoruz.Bu yüzdendir ki 'teolojik agnostisizm'i benimsiyoruz.91


91 Kuantum teorisini, Tanrýsal etkinliðin açýklanmasýnda önemli bulanbirçok düþünürün çok iddialý yaklaþýmlarda bulunmadan fikirleriniaçýkladýðýný hatýrlamak faydalý olacaktýr. Örneðin fikirlerine daha öncedeðindiðimiz Clayton, teologlara, Tanrý'nýn nasýl etkinlikte 'bulunmuþolabileceði' (could) ile ilgili iddialarla sýnýrlý kalmalarýný, Tanrý'nýn nasýletkinlikte 'bulunduðu' (must) ile ilgili iddialarda bulunmamalarýnýönermiþtir. Bakýnýz: Philip Clayton, "Tracing The Lines: Constraint andFreedom in The Movement from Physics to Theology", s. 234. Clayton'unbu konudaki yaklaþýmýný -daha önce belirttiðimiz gibi- kendimize yakýnbuluyoruz. Fakat biz, bu tarzdaki konularda -farklý olarak- 'teolojikagnostisizm'in tutarlý felsefi bir pozisyon olarak savunulabileceðininin tespitedilmesini de önemli buluyoruz.

Sonuçta, mucizeler sorunu hakkýnda, içinde bulunduðu-muz asýrdaki -teist düþünürlerce- en çok tartýþýlan husus olan,mucizelerin, doða yasalarýnýn ihlali ile mi ihlalsiz mi gerçek-leþtiði sorununa karþý 'teolojik agnostik' tavýr belirlememizinsebeplerini beþ maddede kýsaca þöyle özetleyebiliriz:

1. Doða yasalarýna karþý kimi felsefi yaklaþýmlarda(örneðin düzenci yaklaþýmda) doða yasalarýnýn ihlali diye birsorun kalmamaktadýr.

2. Evrenin determinist zorunlulukçu yasalarla iþleyenkapalý bir sistem olduðunu kabul etsek bile, hala, 'baþtanmüdahale' ile ihlalsiz mucize anlayýþý savunulabilir. Diðeryandan, doða yasalarýnýn yaratýcýsý bir Tanrý'nýn, mucizelerioluþtururken doða yasalarýný ihlal ettiði savunulacaksa, zatenbir model (baþtan müdahale veya kuantum boþluklarýndanfaydalanma gibi) göstermeye ihtiyaç yoktur.

3. Bilimsel yasalarýn evrenin ontolojik yapýsýný olduðu gibiaçýkladýðýný savunan realist bir tavýr benimsersek, karþýmýzamodern bilimin en temel teorilerinden biri olan ve evrendeontolojik indeterminizm olduðu iddiasýna yer veren kuantumteorisi çýkar. Bu teorideki objektif olasýlýklar ise ihlalsizmucize anlayýþýna olanak tanýr.

4. Teolojik açýdan, Tanrý'nýn isterse doða yasalarýný ihlaledebileceði söylenerek, ihlal ettiði temellenemez. Aynýþekilde, Tanrý'nýn isterse doða yasalarýný ihlal etmeden mucizegerçekleþtirebileceði de ihlal etmeden gerçekleþtirdiðianlamýný taþýmaz. Bu iki alternatiften herhangi birinin,Tanrý'nýn varlýðý ve sýnýrsýz kudreti gibi, tektanrýcý dinlerin entemel teolojik inançlarýyla çeliþtiðini düþünmüyoruz.


5. Tektanrýlý dinlerin kutsal metinleri olan Eski Ahit, YeniAhit ve Kuran'da mucizelerin anlatýmý vardýr, ama bunlarýn,yasa ihlali anlamýna geldiðini ifade eden -Humecu veVoltaireci- bir tarif yoktur. Bu da teolojik açýdan, ihlal etmeve etmeme þýklarýndan birisinin seçilmesinin zaruri olmadý-ðýný desteklemektedir.

Bilinebilecek konularýn tespiti kadar, bilinemeyecekkonularýn tespiti de felsefi bir uðraþtýr. Ayný þekilde, dinfelsefesi açýsýndan, kudretli bir Tanrý'ya inanan teistlerin, ih-lalci veya ihlalci olmayan yaklaþýmlardan birini benimsemekzorunda olmadýklarýný, hatta bu yaklaþýmlardan hangisinindoðru olduðunu belirleyemeyeceklerini tespit etmek deönemlidir. Bu konudaki agnostik tavýr iki þekilde olabilir.Birincisinde içinde bulunduðumuz dönemdeki bilgi seviye-mizin agnostikliði gerektirdiði, ilerleyen bilim düzeyi ile bu-nun aþýlabileceði savunulabilir. Ýkincisinde ise içinde bulun-duðumuz agnostik tavýrdan çýkýlmasýnýn hiçbir zaman -budünyada- mümkün olmadýðý savunulabilir; bu, 'güçlü agnos-tik tavýr'dýr ve bu konudaki bizim yaklaþýmýmýz da 'güçlüagnostik tavýr' benimsemek yönündedir. Geliþen bilimin, birgün, Einstein'ýn istediði gibi, kuantum teorisinin deterministyapýda olduðunu göstereceði düþünülebilir.92 Fakat endeterminist yaklaþýmda bile 'baþtan müdahaleyle ihlalsizmucizeler' hala savunulabilecektir veya doða yasalarýna felsefiyaklaþýmda 'yasa ihlalinin anlamsýz olacaðý' alternatiflerbenimsenebilecektir. Kýsacasý, kudretli bir Tanrý'nýn varlýðýna


92 Nitekim Polkinghorne'un, kuantum boþluklarý kullanýlarak, ihlalsiz birþekilde, Tanrýsal etkinliðin (ve mucizelerin) açýklanmasýna karþýçekincesinin kaynaklarýndan biri böylesi bir düþüncedir. Bakýnýz: JohnPolkinghorne, Reason and Reality: The Relationship between Science andReligion, Trinity Press International, Philedelphia (1991), s. 40-42.

ontolojilerinde yer verenler için her iki alternatif de hepmümkün olacaktýr ve bu mümkünlerin içinden hangisiniseçeceðimizi belirleyemeyeceðimizi düþünüyoruz. Teizmle,deizm ve natüralizm arasýndaki en temel sorun, kudretli birTanrý'nýn var olup olmamasýyla ilgilidir; kudreti sýnýrsýz birTanrý'nýn varlýðýný kabul eden teistler için ise mucizelerinihlalle veya ihlalsiz gerçekleþtiðinin çok da önemi yoktur.


BÖLÜM TANITIMI

Kötülük sorunu ve özgür irade sorunu binlerce yýldan berifelsefenin ve teolojinin gündeminde olmuþtur. Bu bölümdeönce kötülük sorununu ele alacaðýz ve bu sorunun özgürirade sorunu ile iliþkisini ortaya koyacaðýz. Daha sonra özgürirade sorununu inceleyeceðiz ve kuantum teorisinin bu sorunile nasýl iliþkilendirildiðini göstermeye çalýþacaðýz. Busorunlar deðerlendirilirken, bu sorunlarla ilgili tartýþmalar-daki kuantum teorisinin yerini, 'abartmadan ve küçümse-meden' tespit etmeye çalýþacaðýz. Ayrýca kuantum teorisidýþýnda, kötülük ve özgür irade sorunlarýyla ilgili önemligördüðümüz diðer hususlarý ve çeþitli yaklaþýmlarý da elealarak, yeri geldikçe bu konular hakkýndaki görüþlerimiziifade edeceðiz.

Bu bölümde cevabýný bulabileceðiniz bazý sorular þun-lardýr: Kötülük sorunu ile özgür irade sorununun ilgisi nedir?Kötülük sorununu açýklamak için nasýl yaklaþýmlar geliþtiril-miþtir? Kötülük sorunu ateist bir ontolojinin temellendi-rilmesinde kullanmak doðru mudur? Kötülük sorununa karþýbenimsenmesi gereken en doðru tavýr nasýl olmalýdýr?Determinizm ve özgür iradenin arasýndaki iliþki hangi farklý

5. BÖLÜM

KÖTÜLÜK SORUNU ÖZGÜR ÝRADE SORUNU VE

KUANTUM TEORÝSÝ

yaklaþýmlarca nasýl deðerlendirilmiþtir? Baðdaþýrcý (ýlýmlýdeterminist) yaklaþýmý benimseyenler için, neden kuantumteorisi özgür irade sorunu açýsýndan önemli olmamaktadýr?Dualizmi ve zuhur etmeyi savunan yaklaþýmlarla libertaryanbir özgür irade anlayýþý savunulabilir mi? Kuantum teorisininlibertaryan bir özgür irade anlayýþý açýsýndan önemi nedir?Tanrý'nýn geleceði bilmesi ve insanlarýn özgür iradeye sahipolmalarý arasýnda bir çeliþki var mýdýr? Molinist yaklaþýmý veizafiyet teorisini özgür irade sorunu açýsýndan önemlibulmamýzýn nedenleri nelerdir? Kuantum teorisinin Yeni-Berkeleyci bir anlayýþla yorumlanmasý özgür irade sorunuaçýsýndan önemli olabilir mi? Kuantum teorisindeki Tamam-layýcýlýk Ýlkesi'nden hareketle yapýlan analojilerle özgür iradesorununa nasýl yaklaþýlmýþtýr?

KÖTÜLÜK SORUNUNUN ÖZGÜR ÝRADE SORUNUYLA ÝLGÝSÝ

Kötülük sorununu Eski Yunan'da Epikuros gündemegetirmiþtir.1 18. yüzyýlda ise David Hume bu sorunu dahaayrýntýlý bir þekilde ifade etmiþtir. Hume, Tanrý'nýn, her þeyekadir olmasýna ve mükemmel bir þekilde iyi olmasýna raðmen,neden kötülüðün varlýðýna müsaade ettiðini sorgular.2

Hume'un bu yaklaþýmýndaki niyetinin, kötülüðün varlýðýnýnTanrý'nýn varlýðýyla uzlaþmaz olduðunu söyleyerek, kötülüðünvarlýðýndan ontolojik sonuçlar çýkarmak veya teizminargümanlarýna güveni sarsarak agnostik felsefesini destek-


1 Timothy O'Connor, "The Problem of Evil: Introduction", (ed: WilliamLane Craig, Philosophy of Religion içinde), Rutgers University Press, NewJersey (2002), s. 305.2 David Hume, Dialogues Concerning Natural Religion, Penguin Classics,Londra (1990), s. 103-112.

lemek olduðu söylenebilir. Hume'un, bu konudaki yaklaþý-mýnýn benzerini Hume'dan asýrlarca önce el Ma'arri ve Ýbnu'rRavendi ifade etmiþlerdir.3 20. yüzyýlda ise Paul Drapper veJohn Mackie gibi düþünürler, kötülük sorununun ateist birontolojiyi desteklediðini iddia etmiþlerdir.4 Kötülük sorunu-nun, ateist ve agnostik düþünürlerin teizme karþý yönelttiði enönemli eleþtiri olduðunu söyleyebiliriz.

Bu eleþtirilere karþý teist düþünürlerin birçok cevabýolmuþtur. Örneðin Farabi, varlýkta bulunan kötülüklerin, izafiolduðunu, deðiþen aleme baðlý olarak ortaya çýktýðýný vebunlarýn, külli nizamda bir yeri, hatta gerekliliði olduðunu; azþerden dolayý çok hayrýn terk edilemeyeceðini söyler: Yaðmu-run yaðmasýndan dolayý sel felaketleri olsa da yaðmurun hayrýþerrinden çoktur.5 Ýbn Sina da Farabi'ye benzer ifadelerlekötülüðün varlýðýný açýklar; ateþteki genel yararlarýn, ateþinyakmasýný da gerektirdiðini, bunun ise bazýlarýnýn elbisesininyanmasýna sebep olabileceðini ifade eder. Temel ilkenin "Azkötülük için çok iyilik terk edilmez" olduðunu; aksi durumun,önceki kötülükten daha büyük bir kötülüðe yol açacaðýnýsavunur.6

KÖTÜLÜK SORUNU, ÖZGÜR ÝRADE ve KUANTUM 171

3 Mehmet Aydýn, Din Felsefesi, s. 156.4 Paul Drapper, "Pain and Pleasure: An Evidential Problem for Theists",(ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion içinde), Rutgers UniversityPress, New Jersey (2002); John Mackie, "Evil and Omnipotence", Mind,no: 64 (1995).5 Necip Taylan, Ýslam Düþüncesinde Din Felsefeleri, Marmara ÜniversitesiÝlahiyat Fakültesi Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul (1997), s. 136.6 Ýbn Sina, "Ýnayet ve Kötülüðün Ýlahi Kazaya Giriþinin AçýklanmasýÜzerine", çev: Mahmut Kaya (ed: Mahmut Kaya, Ýslam FilozoflarýndanFelsefe Metinleri içinde), Klasik, Ýstanbul (2005), s. 302.

John Hick ise 'insanlarýn manevi açýdan yükselmesi'nimümkün kýlacak bir ortamýn gerekliliðinden hareketle kötü-lüklerin varlýk sebebini açýklar: Bahsedilen ortam, düzenlidoða yasalarýnýn ve baþkalarýnýn acýlarýna sebep olabilece-ðimiz veya acýlarýný hafifletebileceðimiz bir düzenin varlýðýnýgerektirir. Böyle bir ortamda hem doðal, hem de ahlakikötülükler olmalýdýr ki bireyler ahlaki seçimler yapabilsin veahlaki-manevi yükseliþleri mümkün olsun.7

Ýçinde bulunduðumuz alemin mümkün alemlerin en iyisiolduðunu söylemek de gözlemlenen kötülükleri açýklamadakullanýlmýþ olan bir argümandýr. Ýslam aleminde Gazzali buterminolojiyi yüzlerce yýl önce kullanmýþ olsa da,8 felsefe tari-hinde bu yaklaþým daha çok Leibniz ile anýlýr. Leibniz, Tan-rý'nýn mükemmel olduðunu, bu yüzden en mükemmel alemiyarattýðýný söyler. Fakat hiçbir alem tam anlamýyla -Tanrý gibi-mükemmel olamayacaðý için, bir miktar kötülüðün varlýðýkaçýnýlmazdýr. Leibniz, Tanrý'nýn kötülük ve iyilik arasýndaideal dengeyi oluþturduðunu ve bu ideal denge için mümkünalemler içerisinden en uygununu yarattýðýný savunur.9

Bahsedilenler dýþýnda kötülük sorununu açýklamayaçalýþan baþka görüþler de ifade edilmiþtir. Fakat, insanýnözgür iradesine vurgu yaparak gözlemlenen kötülükleri


7 John Hick'in teodisesi (ilahi adalet teorisi), Irenaeancý teodise (120-202yýllarýnda yaþayan Hýristiyan düþünür Irenaean'a atfen) olarak anýlýr: JohnHick, "An Irenaean Theodicy", (ed: Eleonere Stump ve Michael J. Murray,Philosophy of Religion: Big Questions içinde) Blackwell Publishing, Malden(1999), s. 222-227.8 Mehmet Aydýn, Din Felsefesi, s. 155-156.9 Leibniz, Theodicy: Essays on the Goodness of God the Freedom of Men and theOrigin of Evil, Open Court, Chicago (1990).

açýklamak, bütün yaklaþýmlar arasýnda en çok ön plana çýkanyaklaþým olmuþtur. Örneðin Augustine'in kötülük sorununagetirdiði açýklama 'özgür irade savunmasý' (free will defence)olarak anýlýr. Buna göre özgür iradeye sahip olmak Tanrýsalbir lütuftur; fakat özgür irade seçimini iyiden yana kullana-bileceði gibi, kötüden yana da kullanabilir; kötülüðün anakaynaðý da budur.10

Kötülüðün açýklanmasýnda, özgür iradenin varlýðýnýgündeme getiren tüm düþünürlerin yaklaþýmlarýnýn tamamenayný olmadýðýný bilmek de önemlidir. Örneðin MichaelMurray, hem Tanrý'nýn gizli kalmasý gerektiðine, hem deözgür iradenin varlýðýna vurgu yapar: Tanrý'nýn, kendi varlýðýnýve amaçlarýný apaçýk olarak göstermesi durumunda, insan-larýn seçimlerinde cebredileceklerini -özgür olamayacakla-rýný- söyler. Murray, Tanrý'nýn gizli kalmasýnýn gerekliliðini,kötülüklerin kaynaðý olarak görür.11

Eleonere Stump ise Tanrý'nýn kötülüklere izin vermesininnedenini; insana, özgür iradesinin yýkýcý etkilerinin ancakböyle gösterilebilecek olmasýna baðlar. Stump, insanýn, özgüriradesinin yýkýcý etkilerini tek baþýna düzeltemeyeceðini ifadeeder. Çözümün ise Tanrý'nýn yardýmýnda olduðunu; böylecedoðal ve ahlaki kötülüklerin, Tanrý'ya yöneltme ve irademizde


10 Augustine, özgür iradeyi yaklaþýmýnda merkeze almasýnýn yanýnda,kötülüðü iyiliðin yokluðu olarak tarif etmek ve alemdeki deðiþimikötülüðün kaynaðý olarak göstermek gibi yollarla da teodisesinidesteklemiþtir. Augustine, On Free Choice of the Will, çev: Thomas Williams,Hackett Publishing, Indiana (1993).11 Michael J. Murray, "Coercion and the Hiddennes of God", (ed: EleonoreStump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions içinde),Blackwell Publishing, Malden (1999), s. 241-249.

gerekli düzeltilmelerin -Tanrý'nýn yardýmýyla- yapýlmasýnasebep olma vazifesini gördüklerini savunur.12

Richard Swinburne de özgür irade kavramýna kötülüksorununu açýklamakta özel bir önem atfeder. Swinburne,özgür iradeyle gerçekleþtirilen eylemlerin ahlaki yasalarauygun olabilmesi için, insanlarýn eylemlerinin sonuçlarýnýbilmesi gerektiðini söyler. Ýnsanlarýn eylemlerinin sonuçlarýnýbilmesi ise ancak düzenli yasalarýn olduðu bir evrende müm-kündür.13 (Evrenin bu yapýsýnýn ise doðal kötülüklerle alakasývardýr.) Ýnsanlarýn özgür iradeli varlýklar olmasý ve gerçek-leþecek daha büyük iyilikler için, gözlemlenen kötülükleremüsaade edilmesinin ahlaki açýdan kabul edilir olduðuSwinburne'ün görüþüdür.14

Alvin Plantinga da yaklaþýmýnda özgür iradeye yer vererekkötülük sorununun ateist bir ontolojinin kaynaðý olamaya-caðýný göstermeye çalýþmýþtýr. Plantinga'nýn yaklaþýmýnýnbaþarýsýnýn sebeplerinden biri -bizce- Tanrý'nýn varlýðýnýn vekötülüklerin bir arada 'olabileceði'ni göstermenin yeterliolduðunu, bunlarýn beraber bir arada 'olmasý gerektiði'nigöstermeye gerek olmadýðýný vurgulamasýdýr: Eðer mantýken,


12 Eleonore Stump, "The Problem of Evil", Faith and Philosophy, no: 2(Ekim-1985), s. 392-423.13 Evrendeki düzenli yapýnýn, insanlarýn sorumlu varlýklar olmasý için(ahlakýn mümkün olmasý için) ön þart olduðuna, kuantum teorisine Tanrýsaletkinliðin açýklanmasýnda merkezi rol veren Nancey Murphy de vurguyapmýþtýr: Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan'sAss and Schrödinger's Cat", s. 347-348.14 Richard Swinburne, Providence and the Problem of Evil, Clarendon Press,Oxford (1998), 10. Bölüm, Ayrýca Swinburne'ün özgür irade ile ilgiligörüþleri için bakýnýz: Richard Swinburne, The Evolution of the Soul,Clarendon Press, Oxford (1997), 3. Bölüm - 13. Madde.

Tanrý'nýn varlýðýnýn ve kötülüklerin bir arada 'olabileceði'nigösterebilirsek bile; bu, ateistlerin, kötülük sorunundanhareketle materyalist-natüralist ontolojilerini temellendire-meyeceklerini göstermeye yeterlidir.15 Plantinga'nýn yaklaþý-mý, kötülük sorunu ile ilgili tartýþmalarda en çok gündemegelen yaklaþýmlardan birisidir.16 Onun yaklaþýmý, bir teodiseyerine, bir müdafaa yaklaþýmý geliþtirmenin daha isabetliolacaðýna (sadece bunun yeterli olacaðýna) örnek teþkil ettiðiiçin de önemlidir.

KÖTÜLÜK SORUNU VE ONTOLOJÝ

Buraya kadar kötülük sorununa birçok farklý cevabýnverildiðini ve özgür iradeye vurgu yapmanýn, verilen farklýcevaplarda en önemli unsur olduðunu gördük. Ayrýca özgüriradeye kötülük sorununun açýklanmasýnda yer verendüþünürlerin birbirlerinden farklý yaklaþýmlarý olduðunu datespit etmeye çalýþtýk. Bu hususlarý belirlememiz konumuzaçýsýndan önemlidir; çünkü kuantum teorisi özgür iradesorunuyla ve dolayýsýyla kötülük sorunuyla ilgilidir. Buradadikkat edilmesi gereken husus; kötülük sorunu ile ilgiliyaklaþýmlarda, özgür iradeye verilen rol merkezden ne kadaruzaklaþýrsa, kuantum teorisinin bu konu açýsýndan öneminino kadar azalacak olmasýdýr. Eðer bir kiþi özgür iradeninvarlýðýný kötülük sorununun açýklanmasýnda hiç önemli


15 Alvin Plantinga, The Nature of Necessity, Oxford University Press, Oxford(1979), s. 49-55, 165-168, 189-196; Alvin Plantinga, "The ProbabilisticArgument from Evil", Philosophical Studies, no: 35 (1979), s. 1-53.16 Bu yaklaþýmýn kritiði için bakýnýz: M. Tooley, "Alvin Plantinga and theArgument of Evil", Australasian Journal of Philosophy, no: 58 (1980);Tooley'e Plantinga'nýn cevabý için bakýnýz: Alvin Plantinga, "Tooley andEvil: A Reply", Australasian Journal of Philosophy, no: 60 (1982).

görmüyorsa, muhtemelen kuantum teorisinin bu konuylahiçbir ilgisinin olmadýðýný baþtan düþünecektir.

Ayrýca kötülükler -genelde- ahlaki kötülük ve doðalkötülük olarak ikiye ayrýlýp incelenir. Ahlaki kötülükler hýr-sýzlýk, öldürme, sahtekarlýk, cimrilik gibi insanlarýn özgüriradeleriyle iliþkilendirilen fiilleri ve kötü karakter özellik-leridir. Doðal kötülükler ise selleri, yangýnlarý, kanser gibihastalýklarý, körlük, saðýrlýk gibi durumlarý ifade eder.17

Bunlardan ahlaki kötülüklerin özgür irade sorunuyla ilgisiaçýkça gözükmektedir. Doðal kötülükleri özgür iradeyleiliþkilendirerek açýklamaya çalýþanlar olsa da, buradakibaðlantý ahlaki kötülükler kadar açýk deðildir.18 Bu yüzden,kuantum teorisinin bu konudaki tartýþmaya girmesinin, dahaçok ahlaki kötülükler ile iliþkili olduðunun baþtan tespitedilmesi faydalý olacaktýr.

Kuantum teorisinin, özgür irade ve dolayýsýyla kötülüksorunu açýsýndan göz önünde bulundurulmasýný önemlibulsak da; geniþ bir alanla ilgili kötülük sorununun, bu kitaptaele aldýðýmýzdan çok daha geniþ bir çalýþmayý hak ettiðibilinmelidir. Bu soruna bütün ayrýntýlarýyla giremesek de,Tanrý'nýn neden kötülüðü yaratmayý seçtiðiyle ilgili bütünhikmetleri bilemeyeceðimiz kanaatinde olduðumuzu belirt-mek istiyoruz. Ýbn Sina'nýn "Az kötülük için çok iyilik terkedilmez" ilkesi de, Augustineci özgür irade merkezli açýkla-malar da 'Tanrýsal hikmet' hakkýnda bize ipucu verebilir; fakatkötülüðün yaratýlmasýnýn hikmetinin tam olarak ne olduðunu


17 Michael Peterson ve diðerleri, Akýl ve Ýnanç, s. 177.18 Robert A. Oakes, "God, Evil and Professor Ross", Philosophy andPhenomenological Research, vol: 35, no: 2 (Aralýk-1974), s. 261.

belirlememize olanak tanýmazlar. Bu yüzden, bizce, buargümanlardan hangisine sempati duyuluyorsa duyulsun; buargümanlarýn mutlaka, Tanrýsal hikmetleri tam olarakbilemeyeceðimizi vurgulayan bir yaklaþýmla birleþtirilmesigerekir. Aslýnda Stephen Wykstra gibi, kötülüklerin sebebininanlaþýlamamasýnýn, Tanrý'nýn varlýðýný inkar etmek için birneden olamayacaðýný söyleyerek, 'kötülüklerin varlýðýnýnnedenine agnostik yaklaþýmý' temel alarak, müstakil argümanüretenler de olmuþtur.19 Wykstra'nýn bu yaklaþýmý 'GeçerliEpistemik Ulaþýmýn Þartý' (CORNEA: Condition of ReasonableEpistemic Access) olarak bilinir ve kötülüklerin sebebiningörülüp, tespit edilememesinin; bu kötülüklerin maksadýolmadýðý görüþünün doðru olduðunun, yeterli delili olama-yacaðýný dile getirir.20 Wykstra, Tanrý'nýn sýnýrsýz aklý ile insanaklý arasýndaki derin uçuruma dikkat çekerek argümanýnýdestekler. Bizce, böylesi bir yaklaþýmý müstakil bir argümanolarak savunmak yerine, daha önce anýlan argümanlarýnbirkaçýyla birleþtirerek geniþ ve mütevazý (müdafaacý) birargüman oluþturmak, bunda da mutlaka özgür iradeye yervermek en iyisi olacaktýr. Nitekim, Plantinga'nýn, müdafaasý,bahsettiðimiz tipteki bir yaklaþýma benzemektedir. Plantinga,kitap ve makalelerinde, müdafaacý yaklaþýmýný ifade ederken,Tanrý'nýn hikmetlerine tamamen vakýf olamadýðýmýz içinkötülüðün varlýk sebebini anlayamamýþ olabileceðimize dedikkat çekmiþtir.21


19 Timothy O' Connor, "The Problem of Evil: Introduction", s. 314.20 Stephen Wykstra, "The Humean Obstacle to Evidential Argument fromEvil: On Avoiding the Evils of 'Appearance' ", International Journal forPhilosophy of Religion, no: 16 (1984).21 Michael Peterson ve diðerleri, a.g.e., s. 212.

Eðer Tanrý'nýn varlýðý, kötülük sorunundan baðýmsýz birþekilde temellendirilebilirse; bu, Tanrý'ya yer veren birontoloji ile kötülük sorununun ele alýnmasýný, yani kötülüksorununun materyalist ontoloji adýna kullanýlamamasýnýsaðlayacaktýr. Bizce, modern bilimin verileriyle ortaya çýkanÝnsancý Ýlke 'tasarým delili'ni; Big Bang teorisi ve entropiyasasý ise 'kozmolojik delil'i, yani Tanrý merkezli bir ontolojiyidesteklemektedir.22 Diðer yandan birçok kiþi fideistyaklaþýmla veya ontolojik delil gibi farklý yaklaþýmlarlaontolojilerinde Tanrý'ya yer vermektedirler. Sonuçta kötülüksorunu ile ilgili tartýþma epistemolojik açýdan Tanrý'ya inancý-mýzýn geçerli olup olmadýðý tartýþmasýna gelip dayanmaktadýr.Bundan da kötülük sorununun, ontoloji ve epistemoloji ileilgili bütün sistemimizle alakalý olduðu; bütün sistemdenyalýtýlýrsa, kötülük sorununun saðlýklý bir þekilde deðerlen-dirilemeyeceði anlaþýlmaktadýr.

Sempatiyle baktýðýmýz müdafaacý yaklaþýmlar, eðerateizme karþý bir atakla da desteklenirlerse, teistik yaklaþýmagüç katýlacaðý kanaatindeyiz. Buradaki 'karþý atak' ifadesin-den kastýmýz, ateizmin, kötülük sorununun teizm tarafýndanaçýklanamadýðý veya kötülük olgusunun teizmle uyuþmadýðýiddiasýna karþýlýk; ateizmin de 'iyilik sorunu' ile karþý karþýyaolduðunu ve ateizmin evrende gözlemlenen iyiliklerin varlýðý-ný açýklayamadýðý, fakat teizmin bunu baþarýyla -Tanrý'nýniyiliði ve rahmetiyle- açýkladýðýný gündeme getirmektir. Canlý-


22 Bu iddiamýzýn uzun tartýþmalara yol açacak mahiyette olduðunu biliyoruz.Bu kitapta bu tartýþmaya girmeyeceðiz, fakat bu konudaki görüþlerimiz içinbakýnýz: Tasarým delili için: Caner Taslaman, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrý,4. Bölüm; Big Bang teorisi için: Caner Taslaman, Big Bang ve Tanrý; Entropiyasasý içi: Caner Taslaman, "Din Felsefesi Açýsýndan Entropi Yasasý",Marmara Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, No: 30 (2006).

lar aleminde birçok özgeci (altruist, diðerkam) davranýþvardýr: Birçok kuþun kendisinin olmayan yavrularý besleme-sinden, karýncalarýn ve arýlarýn ayrýntýlý bir þekilde belirlenmiþbirçok fedakarlýk içeren iþbölümlerine kadar doðada özgecidavranýþlar gözlemlenir. Cansýz maddenin ve doðal seleksi-yon gibi rekabeti ön plana çýkartan bir mekanizmanýn, nasýlolur da 'iyilik' olarak niteleyebileceðimiz özgeci davranýþlarýoluþturduðu, ateist-materyalist yaklaþým açýsýndan önemli birsorundur. William Hamilton'un 1960'lardaki çalýþmalarýnýnönemli bir rol oynadýðý 'akraba seleksiyonu' (kin selection) gibimekanizmalarla bu özgeci davranýþlar açýklanmaya çalýþýl-mýþtýr.23 Buna göre, özgeci davranýþlarý gerçekleþtiren canlýlar,bunu, genlerinin devam ettirilme olasýlýðýný arttýrmak içinyapmýþlardýr. Sonuçta 'zahiren iyilik' gibi gözüken davranýþ-larýn, yaþam mücadelesinde 'gen havuzu' için bir avantaj oldu-ðu, bu yüzden 'bencil' bir boyutunun bulunduðu açýklanmayaçalýþýlýr. Nitekim, yaþayan en ünlü ateist olan RichardDawkins'in ünlü kitabýnýn adýný 'Bencil Gen' (The SelfishGene) yapan da bu fikri ispat etme arzusudur.24

Biyoloji, psikoloji ve antropolojinin katkýlarýyla oluþtuðusöylenen 'sosyobiyoloji' disiplini, insan dahil bütün varlýklarýntoplumsal davranýþlarýný (özgecilik dahil) salt biyolojik olarakaçýklamaya çalýþtýðý için özgecilikle ilgili tartýþmalar açýsýndanönemlidir.25 Aslýnda 'bencil gen' ve 'sosyobiyoloji' baþlýklarý


23 William Hamilton, "The Genetical Evolution of Social Behavior", Journalof Theoretical Biology, vol: 7 (1964), s. 1-52.24 Richard Dawkins, The Selfish Gene, Oxford University Press, Oxford(1989); Richard Dawkins, Kör Saatçi, çev: Feryal Halatçý, TÜBÝTAKPopüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2002), s. 135-137, 264-266.25 Edward O. Wilson, Doðanýn Gizli Bahçesi, çev: Aslý Biçen, TÜBÝTAKPopüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2000), s. 70. Sosyobiyoloji yaklaþýmlarý,

altýnda oluþturulan ateist argümanlar öncelikle tasarýmdeliline karþý yöneltilmiþtir;26 fakat evrende varolan iyiliklerinbiyoloji yasalarý ve tesadüfün birleþimiyle oluþtuðunu savunanbu yaklaþýmlar, ateistler tarafýndan 'iyilik sorunu'na cevapvermek için de kullanýlmaktadýr. 'Akraba seleksiyonu' gibimekanizmalarla canlýlardaki birçok özgeci davranýþýnaçýklanamadýðý görünmektedir: Balina ve yunuslarýnhastalýklý canlýlara yaptýklarý yardýmlar veya kimi canlýtürlerinde genetik havuza katkýsý olmayacak yaþlý akrabalarayapýlan yardýmlar bu cinstendir. Ýnsanlarýn yaþamýndan ise bukonuda verilebilecek pek çok örnek bulunmaktadýr. Ayrýcayapýlan özgeci davranýþlarýn biyoloji yasalarýna baðlýolduðunu söylemek 'iyilik sorunu'nu ateizm adýna çözmez.Swinburne'ün dikkat çektiði gibi, bu sonuçlarýn ortayaçýkmasýna sebep olan mevcut doða yasalarýnýn nedenvarolduðu da bir açýklama gerektirmektedir.27 "Nasýl oluyorda, cansýz madde, belli bir birleþime kavuþunca, bu kadarfarklý canlýda, bu kadar çeþitli özgeci davranýþa sebep olacakpotansiyeli içinde barýndýrýyor" sorusu kolayca geçiþtirilebi-lecek bir soru deðildir.


teoloji alanýndan olduðu gibi, ýrkçý yaklaþýmlara yol açtýðý için ahlakalanýndan da yoðun eleþtiri almýþtýr. Ayrýca Stephen Jay Gould gibi,sosyobiyoloji alanýndaki anlatýmlarý 'masalýmsý' (just-so stories) olarakniteleyip bilim adýna eleþtirenler de olmuþtur: Stephen Jay Gould,"Sociobiology and the Theory of Natural Selection", (ed: G. W. Barlow veJ. Silverberg, Sociobiology: Beyond Nature/Nurture? içinde), Westview Press,Colorado (1980), s. 257-269.26 Bu yaklaþýmlarýn eleþtirisi için bakýnýz: Caner Taslaman , Evrim Teorisi,Felsefe ve Tanrý, s. 291-295, 397-401.27 Richard Swinburne, Tanrý Var Mý, çev: Muhsin Akbaþ, Arasta Yayýnlarý,Bursa (2001), s. 54.

Aslýnda, niyetimiz, evrende gözlemlenen özgeci davranýþ-larý da kapsayan iyiliklerin, teistik ontolojinin ispatedilmesinde kullanýlmasý gerektiðini savunmak deðildir."Evrendeki iyilikler Tanrý'nýn varlýðýný ispatlamaktadýr"þeklinde bir yargý ileri sürmüyoruz. Fakat teizmin 'kötülüksorunu' ile karþý karþýya olduðunu ileri sürenlere, ateizmin ise'iyilik sorunu' ile karþý karþýya olduðunu göstermeyeçalýþýyoruz. Bizce, bundan çýkarýlmasý gereken sonuç; evrendegözlemlenen iyilikler veya kötülüklerden yola çýkarakontolojik yargýlarda bulunmamak olmalýdýr.

Sonuçta, kötülük sorununa karþý verilecek teolojik veyafelsefi cevabýn þu unsurlarý içinde barýndýrmasý gerektiðinidüþünüyoruz:

1. Öncelikle insan zihninin sýnýrlýlýklarýna dikkat çekilmeli-dir (Wykstra'nýn yaklaþýmý buna benzerdir).

2. Özgür iradeye dayalý farklý açýklamalardan istifadeedilmelidir. (Kuantum teorisinin bu tartýþma açýsýndan önem-li olabileceði yer bu husustur.) Bu yapýlýrken Plantinga'nýnyaptýðý gibi, Tanrý'nýn ve evrende gözlemlenen kötülüklerinbir arada 'olabileceði'nin gösterilmesi yeterli kabul edilmeli,ayrýca bunlarýn bir arada 'olmasý gerektiði' ispat edilmeyeçalýþýlmamalýdýr.

3. Kötülük sorununu açýklamakta, özgür iradenin varlýðýdýþýnda diðer hususlara dikkat çeken yaklaþýmlar da (Hick'inmanevi yükseliþe vurgu yapan yaklaþýmý gibi) deðerlendiril-melidir. Birçok yaklaþýmýn bir arada deðerlendirilmesiniönerme sebebimiz; evrendeki gözlemlenen kötülüklerinhikmetinin, tam olarak ne olduðunu bilemeyeceðimiz, fakattahminler yürütebileceðimiz yönündeki inancýmýzdýr. Bu ise


bizi, farklý birçok argümaný bir arada deðerlendirmeyeyöneltmektedir.

4. Teizmin 'kötülük sorunu' ile karþý karþýya olduðu savýnakarþý ateizmin 'iyilik sorunu' ile karþý karþýya olduðuna dikkatçekilmelidir. Böylece kötülük ve iyilik gibi evrende gözlemle-nen fenomenlerin bir ontoloji iddiasý için temel yapýlmasýnakarþý çýkýlabilir.

DETERMÝNÝZM VE ÖZGÜR ÝRADE

Özellikle determinist evren modelinin, 17. yüzyýlda bilimehakim görüþ olmasýnýn sonrasýnda, determinizmin ve özgüriradenin uyuþup uyuþmadýðý ile ilgili sorun, felsefi ve teolojiktartýþmalarda büyük ilgi toplamýþtýr. 20. yüzyýlda ortaya konankuantum teorisinde açýða çýkan indeterminizm, bilimseldeterminizm iddialarýnýn yanlýþ olduðunun bilim alanýndakien önemli dayanaðý olmuþtur. Bu ise 'bilimsel determinizm'iapriori olarak doðru kabul edip özgür irade sorununutartýþanlarýn yaklaþýmlarýnýn yanlýþ olduðu anlamýna gelir.Determinizm ile özgür irade arasý iliþkinin nasýl kurulduðunubelirlemek; özgür irade ve baðlantýlý olduðu kötülük sorunu,ahlak ve varoluþçuluk gibi birçok sorun ve alan açýsýndanönemlidir. Determinizm ve özgür irade arasýndaki iliþki üçþekilde kurulmuþtur:

1. Katý Determinizm (Hard determinism): Kant, ünlüantinomilerinin28 üçüncüsünde, determinizm ve özgür iradearasýndaki çatýþkýya deðinir. Üçüncü antinomi þöyledir:


28 Kant, aklýn kendi içinde zorunlulukla düþtüðü çeliþmelere 'antinomi'demektedir. Kant'ta dört tane antinomi vardýr. Bakýnýz: Zeki Özcan,"Sözlükçe", s. 195.

Tez: Doða yasalarýna göre iþleyen nedensellik, fenomenlerdünyasýný meydana getiren tek nedensellik mekanizmasýdeðildir. Ayrýca özgürlükten doðan bir nedensellik defenomenler dünyasýnýn açýklanmasý için zaruridir.

Antitez: Özgürlük diye bir þey yoktur; dünyadaki her þeysadece doða yasalarý çerçevesinde oluþur.29

Kant, 'saf aklýn' özgürlüðü ispatlayamayacaðý (bu antino-minin nasýl çözüleceðini gösteremeyeceði) kanaatindedir,ama ahlak teorisi için özgürlüðe muhtaçtýr.30 Sonuçta Kant,özgürlüðün numen31 aleme ait olduðunu, determinizmin feno-menler alemine ait olduðunu söyleyerek, bahsedilen antino-minin kendince çözümünü yapar. Fakat birçok kiþi için, nu-men alem için ayrý bir hakikat, fenomenler alemi için ayrý birhakikat kabul etmek mümkün deðildir. Determinizmin ve öz-gür iradenin çeliþkili gözükmesi üzerine, bu ikisinden birininvarlýðýný inkar etmek, akla gelen ilk strateji olmuþtur. 'Katýdeterminizm' taraftarlarý, böylesi bir stratejiyi benimseyerek,determinizmi kabul etmiþ ve özgür iradeyi inkar etmiþlerdir.32

Özgür iradenin inkar edilmesi, kötülük sorununa karþýyaklaþýmlarýnda özgür iradeye merkezi bir rol verenler içinciddi bir sorundur. Ayrýca özgür iradenin olmadýðý yerdeahlaktan, iyi-kötü veya doðru-yanlýþ davranýþlardan nasýl


29 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, s. 140.30 Kant, Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals, çev: ThomasKingsmill Abbott, William Benton, Chicago (1971), s. 279-280.31 Gözlemlenen fenomenlerin sebebi ve dayanaðý olan öze Kant 'numen'alem demektedir. Kant'a göre bu alem, gerçek olarak vardýr ama bilgininkonusu (saf aklýn objesi) olamaz ve insan deneyimine aþkýndýr. Kant, TheCritique of Pure Reason, s. 93-98.32 Theodore Sider, Riddles of Existence, (ed: Earl Conee ve Theodore Sider),Oxford University Press, Oxford (2005), s. 117.

bahsedileceði de ayrý bir sorundur.33 (Bu sorun teistler içinolduðu kadar ateistler için de geçerlidir.) Sorumluluközgürlükten doðar, yani insanýn ahlaki yasayý çiðneyecek gücüolmasý onu sorumlu kýlar. Tektanrýlý dinlerin eskatolojilerindeölümden sonra hesap verileceðine inanç mevcuttur; özgüriradenin varlýðýna inanç yitirilirse, insanlarýn nasýl sorumluolup hesap vereceklerini anlamada da önemli güçlüklerçýkacaktýr.34 Bu güçlüklere raðmen teist dinlerdeki kimimezheplerin, insanlarda özgür iradenin olmadýðý fikrinisavunduklarý da unutulmamalýdýr.35

Sistemli bir þekilde 'bilimsel determinizm'i ilk ifade edenkiþi olarak Laplace gösterilir.36 Laplace'a göre, evrenin bütünparçacýklarýnýn belli bir andaki konum ve hýzlarýna dair bütünayrýntýlarý bilen üstün bir zeka (Laplace'ýn cini: Laplace'sdemon), evrenin geçmiþine ve geleceðine dair her þeyibilebilir. Laplace, determinizmi, dinin deðil, fakat bilimin birgerçeði olarak savunmuþtur.37 Evreni, kendi dýþýndan müda-hale almayan bir alan olarak kabul eden natüralist felsefe ilemadde dýþýnda hiçbir cevher bulunmadýðýný savunan mater-yalist felsefe ve Laplace'ýn determinist yaklaþýmý birleþtiri-lirse; geleceðin, evrenin baþlangýç anýndan belli olduðu'materyalist-kaderci bir anlayýþ' kaçýnýlmaz olacaktýr. Böylesideterminist bir anlayýþý, birçok ateist ve agnostik, özgüriradenin varlýðýna tehdit oluþturduðu için sorun olarak


33 Hüsameddin Erdem, Ahlak Felsefesi, Hü-Er Yayýnlarý, Konya (2003), s. 80-81.34 Murtaza Korlaelçi, "Ýnsan ve Sorumluluðu", Felsefe Dünyasý, no: 34 (2001), s. 24. 35 Örneðin Ýslam dünyasýndaki -ilerleyen sayfalarda deðineceðimiz- Cebriyemezhebi buna örnektir. Bakýnýz: Macid Fahri, Ýslam Ahlak Teorileri,çev: Muammer Ýskenderoðlu ve Atilla Arkan, Litera Yayýncýlýk, Ýstanbul(2004), s. 75, 83.36 Stephen Hawking, Ceviz Kabuðundaki Evren, s. 104.37 Karl R. Popper, , The Open Universe; An Argument for Indeterminism, s. 30.

görmüþlerdir. Önceden ne yapacaðý belirlenmiþ bir insanýn,eðer bir þeyi çalacaðý belli ise ve bunun aksini hiçbir þekildegerçekleþtirmesi mümkün deðilse, bu hýrsýzlýk fiilini iþleyenkiþinin nasýl sorumlu tutulacaðý, ateistler ve agnostikler içinde bir sorundur.

Ayrýca varoluþçularýn birçoðu için de bu ciddi bir sorun-dur.38 Örneðin Sartre, özgürlüðü insanlar için kaçýnýlmaz birözellik olarak görür ve 'insanýn kendini inþa ettiði'ni iddiaeder.39 'Determinizmin insaný inþa ettiði' iddiasý, Sartre'ýn buyaklaþýmýna karþý ciddi bir tehdit deðil midir?

2. Ilýmlý Determinizm (Soft Determinism): 'Katý de-terminizm' taraftarlarýnýn özgür iradenin varlýðýný inkaretmelerine karþý, insan ruhunun ayrý bir cevher olduðunu vedeterminizme baðlý olmadýðýný veya kuantum teorisinin,indeterminizmin, evrenin gerçek yapýsý olduðunu gösterdiðinisöyleyerek 'katý determinizm'e karþý çýkanlar olmuþtur. (Buyaklaþýmý bir sonraki maddede inceleyeceðiz.) Fakat,determinizm ve özgür irade arasýnda ortaya çýktýðý söylenençatýþkýda; ya determinizmi ya da özgür iradeyi inkar etmekdýþýnda bir alternatifin benimsenmediði sanýlmamalýdýr.Birçok kiþi, aslýnda böylesi bir çatýþkýnýn olmadýðýný,determinizmin ve özgür iradenin birbirleriyle baðdaþabile-ceðini (bu anlayýþ baðdaþýrcýlýk/compatibilism olarak da anýlýr)savunmuþlardýr. Bu anlayýþý benimseyecek biri için, kuantumteorisindeki indeterminizmin, özgür iradenin varlýðýnýmümkün kýlýp kýlmadýðýnýn bir önemi kalmamaktadýr.


38 Ian Barbour, Issues in Science and Religion, s. 310.39 Jean Paul Sartre, Being and Nothingness, çev: Hazel E. Barnes, WashingtonSquare Press, New York (1993).

Baðdaþýrcý görüþü benimseyen biri, bir eylemin özgürolarak nitelenebilmesi için, o eylemin, bireyin iradesiylegerçekleþtirilmiþ olmasýný yeterli görür; eylemi oluþturanbireyin, baþka türlü irade edip edemeyeceði hususunu, özgürirade için sorun olarak görmez.40 Buna göre, bir hapishanedezorla bulaþýk yýkatýlan kiþi özgür eylem gerçekleþtirmez; amadeterminizmin belirlediði karakteriyle bir kiþi, evinde,'kaçýnýlmaz olarak' (aksi bir þýkkýn olmasý determinizminoluþturduðu yapýdan dolayý mümkün deðilse de) bulaþýkyýkýyorsa, madem ki bu kiþiyi zorlayan bir kiþi veya bir kurumyoktur, evinde bulaþýk yýkayan kiþi özgürdür (determinizmeraðmen). Bu tarife göre "Bunu özgür irademle yaptým"ifadesiyle, dýþarýdan bir zorlama olmadýðýný kastederiz; fakatbununla, eylemi gerçekleþtirmek için hiçbir motivasyonkaynaðýmýzýn olmadýðýný veya determinizmin karakterimizibelirlemesiyle eylemimizin belirlenmediðini savunmayýz.41

Theodore Sider 'ýlýmlý determinist' yaklaþýmýn, katýdeterminizme ve libertaryan yaklaþýma tercih edilir olduðunu-bu görüþün güçlükleri olduðunu kabul etmesine raðmen-savunmaktadýr. Sider, determinizmin ve özgür iradeninbirbirleriyle çeliþkili olduðunu savunan baðdaþmazcý her ikigörüþe karþý, kendi savunduðu baðdaþýrcý görüþünü þöyle birörnekle kabul ettirmeye çalýþýr: Sider, bir çocuðun,televizyondan ve etrafýndan 'erkekler aðlamaz' diye bir görüþedindiðini ve bir gün babasýnýn aðladýðýný gördüðünüdüþünmemizi ister. Sider, bu durumda çocuðun, babasýnýnerkek olmadýðýna mý; yoksa babasýnýn, gözüne kaçan soðan


40 Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in theMovement from Quantum Physics to Theology", s. 221.41 Ian Barbour, a.g.e., s. 307.

yüzünden gözlerinin yaþardýðýna, fakat aðlamadýðýna mýinanmasý gerektiðini sorar. Sonuçta Sider, çocuðun kavramla-rýndaki hatalarý düzeltmesi gerektiðini, böylece erkeklik ileaðlamanýn 'baðdaþýr' olduðunu göreceðini söyler.42 Sider'inamacý, kafamýzdaki özgür irade kavramýnda düzeltmeleryapabilirsek -tek alternatif olduðuna inandýðý- baðdaþýrcý birgörüþe ulaþabileceðimizi göstermektir.43

Birçok ünlü düþünür 'ýlýmlý determinizm'i savunmuþtur.Bunlar arasýnda özgürlüðü otonom olmayla özdeþleþtirenStoacýlar; ayrýca özgürlüðü kendi arzularýna göre hareketetmeyle özdeþleþtiren Thomas Hobbes ve John Locke gibiisimler vardýr.44 Yakýn dönemde ise Daniel Dennett45 veDonald Davidson46 gibi isimler bu anlayýþý savunmuþlardýr.Ilýmlý determinizm görüþünü, hem teizm adýna hem de ateizmadýna savunanlar olmuþtur. Ayný þekilde, önceki maddedeincelenen katý determinizmi ve sonraki maddede incelenecekolan libertaryan anlayýþý da hem teizm hem de ateizm adýnasavunanlar olmuþtur. Görüldüðü gibi, özgür irade sorunu,sadece teizm ile ateizm arasýndaki itilaflara konu olan birsorun olmamýþtýr; bu konuda, teizm adýna ileri sürülenteolojilerin birbirlerinden, ateist düþünürlerin yaklaþýmla-rýnýn da birbirlerinden önemli farklarý olmuþtur.


42 Theodore Sider, Riddles of Existence, s. 126.43 Theodore Sider, a.g.e., s. 127-131.44 The Cambridge Dictionary of Philosophy, 'Free will problem' maddesi,ed: Robert Audi, Cambridge University Press, Cambridge (1985), s. 281.45 Daniel Dennett, Elbow Room: The Varieties of Free Will Worth Wanting, MITPress, Massachusetts (1984).46 Donald Davidson, Essays on Actions and Events, Clarendon Press, Oxford(1980).

3. Libertaryan Yaklaþým (Libertarianism): Liber-taryan yaklaþým da determinizmin ve özgür iradenin uyuþmazolduðunu söyleyen baðdaþmazcý bir yaklaþýmdýr. Fakatlibertaryan yaklaþýmý benimseyenler, katý deterministlerinözgür iradenin varlýðýný inkar ederek baðdaþmazlýðý çözmegiriþimlerine karþýn, her þeyi belirleyen bir determinizminvarlýðýný inkar ederler.47 Descartes'a göre determinizm, özgürirade için bir sorun deðildi; çünkü insan ruhu ayrý bir cevherdive maddi aleme hakim olan determinizmden baðýmsýzdý.48

Ruhun ayrý bir cevher olduðunu veya özgür iradenin insanzihninde 'zuhur eden' (emergent) bir fenomen olduðunusöylemek, determinizmden insanýn özgür iradesininetkilenmediðini savunmak için alternatiflerdir. (Bu konuyuilerleyen sayfalarda daha ayrýntýlý ele alacaðýz.)

Diðer bir yolsa, indeterminizmin evrenin gerçek yapýsýolduðunu söylemektir; bilimsel alanda 'objektif indeter-minizm' iddiasýný barýndýran yegane teori olan kuantumteorisinin tartýþma için önemli olduðu yer burasýdýr.Libertaryan özgürlük anlayýþýný benimseyenler, bir eylemin,ancak eylem öncesi koþullar tarafýndan 'determine edil-memiþse' özgür olduðunu savunurlar. Buna göre, eylemiiþleyen kiþi, eðer baþka türlü eylemde bulunabilme þansýnasahipse (bütün önceki koþullar sabitken bile) özgürlüktenbahsedilebilir: Determinizm, eylemi iþleyene alternatifseçenekler býrakmayacaðý için; indeterminizm, libertaryanyaklaþýmý benimseyenlerce, özgür iradenin zorunlu þartýolarak kabul edilmiþtir. Tracy, indeterminizmin, özgüriradenin zorunlu þartý olduðunu savunurken, yeterli þartý


47 Theodore Sider, a.g.e., s. 118-119.48 Descartes, Meditations, s. 150-169.

olmadýðýný da belirtir. Tracy, eylemi gerçekleþtiren kiþinin,kendi eylemini belirleyecek kapasitesinin (capacity for self-determination) olmasýný da özgür eylem için bir þart olaraksayar.49

Kuantum teorisinde ortaya çýkan indeterminizminvarlýðýný kabul eden herkesin, libertaryan özgür iradeninvarlýðýný kabul ettiði sanýlmamalýdýr. Örneðin John Searle,atom seviyesinde ortaya çýkan indeterminizmin, insan bedenigibi makro bir yapý için önemli olmadýðýný düþünür. Searle'ünburada atýf yaptýðý düþünce 'büyük sayýlarýn yasasý' (the law oflarge numbers) ile ilgilidir; buna göre mikro seviyedekiindeterminizmle ortaya çýkan olasýlýklarýn, katrilyonlarcaatomlardan oluþan yapýlarda bir önemi kalmamaktadýr.50

Buna karþýlýk, Searle'ün, hatalý bir analoji kurduðu; eðer insanbedenin organizasyonu, bir bilardo topu gibi olsaydý haklýolabileceði, fakat böyle olmadýðý için haksýz olduðu söylene-bilir:51 Ýnsanýn ayýrt edici özelliði olan bilinciyle, kendi kendinibelirleme özelliðine sahip olduðu, bu yüzden bir bilardotopuyla bir tutulamayacaðýna dikkat edilmelidir. AyrýcaSearl'e cevap olarak, atom seviyesindeki indeterminizmle, üstseviyedeki özgürlüðün sihirli bir þekilde ortaya çýktýðýnýniddia edilmediði; fakat kuantum indeterminizminin gösterdiði


49 Thomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", s. 245-246.50 David Ray Griffin, Religion and Scientific Naturalism, s. 154.51 Searle'ün bu iddiasýna karþý, daha önce kuantum teorisiyle kaos teorisininbirleþmesi hakkýnda söylenenler hatýrlanmalýdýr. Kaos teorisi, bir noktadakiçok ufak bir deðiþikliðin bir süreç sonunda çok büyük bir deðiþikliðe yolaçacaðýný gösterir. Kuantum teorisinde olduðu iddia edilen 'objektifseçenekler' arasý seçimler, büyük deðiþikliði sonuçta verecek baþlangýçtakitetiklemeyi oluþturabilir. Kuantum teorisiyle kaos teorisinin nasýlbirleþebileceði konusunun bilimsel açýdan oldukça tartýþmalý olduðunu bir kezdaha hatýrlatmakta fayda görüyoruz.

gibi, mikro seviyedeki parçacýklarýn kesin olarak belirlenme-miþ olduklarý,bu yüzden de zihnin etkilerine açýk olduklarý vezihnin ise bunlara etki etmek suretiyle, farklý seçeneklerdenbirini gerçekleþtirebileceði söylenebilir.52

Kuantum teorisindeki belirsizlikler (ontolojik olasýlýklar),libertaryan yaklaþýma uygun bir þekilde, bir kiþinin farklýolasýlýklardan birisini gerçekleþtirme þansý olduðunun göste-rilebilmesi için önemlidir. Böylece Tanrý'nýn, kuantum belir-sizliklerini belirleyerek evrene etkilerde bulunduðu (mucize-leri bile böyle gerçekleþtirdiði) savunulabileceði gibi; özgüriradeli insanlarýn da kuantum belirsizliklerini belirleyerek,karþýlarýna çýkan farklý alternatifler arasýndan seçim yaptýklarýsavunulabilir.53

Konumuz açýsýndan önemli olan husus, kuantumteorisinin birbirleriyle baðlantýlý olan kötülük sorunu ve özgürirade sorunlarý açýsýndan önemini -abartmadan ve küçümse-meden- belirlemektir. Kötülük sorununun açýklanmasýndaözgür iradeye verilen deðere göre, kuantum teorisinin sorunaçýsýndan önemi artmakta veya azaltmaktadýr. Özgür iradehakkýndaki yaklaþýmlarda ise evreni determinist bir þekildeyorumlayanlara (kuantum teorisini Einsteincý bir yaklaþýmladeðerlendirenlere) göre, kuantum teorisinin, özgür iradesorunu açýsýndan bir önemi bulunmamaktadýr. Ilýmlý determi-nizmle özgür iradenin ve determinizmin baðdaþýr olduðunusavunanlar için de kuantum teorisinin ciddi bir önemikalmamaktadýr. Özgür irade sorununda kuantum teorisine


52 David Ray Griffin, a.g.e., s. 155.53 Donald MacKay, Science, Chance and Providence, Oxford University Press,Oxford (1978).

önem atfeden libertaryan yaklaþým olmuþtur. Fakatlibertaryan yaklaþým için, dualizmi ve zuhur etmeyi kabuletmek gibi -birazdan bu konuyu iþleyeceðiz- determinizmekarþý baþka alternatifler de vardýr. Diðer yandan kötülüksorununun açýklanmasýnda özgür iradeye yapýlan atýflarýnözel bir yeri olduðu ve kuantum teorisinin, determinizmekarþý indeterminizmin savunulmasýný mümkün kýlan, modernbilimdeki çok temel bir teori olduðu ile determinizminevrenin gerçek yapýsý olup olmadýðýnýn özgür irade tartýþma-larýnda çok kritik bir yeri olduðu hatýrlanmalýdýr. Eðer tümbunlarý bir arada deðerlendirirsek, kuantum teorisinin bahse-dilen sorunlar açýsýndan önemini 'abartmadan ve küçüm-semeden' tespit etmeyi baþarabiliriz.

DUALÝZM VE ZUHUR ETME ÝLE ÖZGÜR ÝRADENÝN AÇIKLANMASI

Ýnsan zihninin, fiziki dünyada rol oynayan yasalara baðýmlýolmadýðýný, bunun ise insan zihninin maddeden farklý bircevher olmasýndan kaynaklandýðýný ifade eden dualist yakla-þýmý benimsemek -daha önce deðindiðimiz gibi- libertaryanyaklaþým adýna ileri sürülmüþtür. Dualizm, felsefe tarihindekibirçok ünlü isim tarafýndan savunulmuþtur. Platon, dualizminen önemli temsilcilerinden birisidir ve onun, öðrenmeyi,önceki bilgilerimizin hatýrlanmasý olarak tarif eden episte-molojik yaklaþýmý da dualist yaklaþýmýyla iliþkilidir.54 Ýbn Sina,sanki havada asýlýymýþýz ve vücudumuzun parçalarýnýgöremiyor ve hissedemiyormuþuz gibi hayal etmemizi ister;bu durumda bile kendi varlýðýmýzý ispat edebilecek olma-


54 Platon, Phaidon, Sosyal Yayýnlarý, Ýstanbul (2001), s. 35-42.

mýzýn, maddi beden dýþýnda ayrý bir cevher olan ruhunvarlýðýný ispat ettiðini söyler.55 Felsefe tarihinde dualizmfikriyle en çok özdeþleþtirilmiþ kiþi olan Descartes'ýn"Düþünüyorum öyleyse varým" sözüyle kendi varlýðýnýkanýtlarken, en kesin bilgi olarak gördüðü kendi varlýðýylakastettiði, bedeninden ayrý bir cevher olan ruhudur(zihnidir).56 Ýçinde bulunduðumuz dönemde, dualist yaklaþý-mýn hem felsefeciler hem de teologlar arasýnda eski popüla-ritesini kaybettiði söylenebilir. Fakat, günümüzde de Swin-burne gibi bir ünlü din felsefecisi, dualizmi savunmakta,bilimin, zihinsel özellikleri açýklayamadýðýný, zihinsel özellik-lerin ayrý bir cevherle baðlantýlý olduðunu ve bu cevherin,bilinç ve özgür irade gibi özelliklerin kaynaðý olduðunu dilegetirmektedir.57

Binlerce yýllýk uzun bir süreçteki teist düþünürlerinçoðunluðunun dualist yaklaþýmý benimsediði söylenebilir.Fakat buna karþýn, birçok teist düþünür, kutsal metinlerdegeçen ve 'ayrý cevher anlamýnda ruh' manasý verilen ifadeler-den, ayrý bir cevher anlamý çýkartmaya gerek olmadýðýný ve'maddi bedenden ayrý bir cevher anlamýnda ruh'a inanmanýnteist dinlerin teolojileri açýsýndan bir zaruret olmadýðýný sa-vunmuþlardýr. Örneðin, John Green, Eski Ahit ve YeniAhit'te geçen ifadeleri teker teker inceler ve bunlarýn onto-lojik açýdan farklý bir cevheri nitelediði iddiasýnýn, kullanýlanbu ifadelerin anlamýndan çýkarsanamayacaðýný savunur.58


55 Ýbn Sina, "Var Olma Bilinci Her Þeyden Önce Gelir", çev: Mahmut Kaya,(ed: Mahmut Kaya, Ýslam Filozoflarýndan Felsefe Metinleri içinde), s. 295-298.56 Descartes, Meditations, s. 102-112.57 Richard Swinburne, The Evolution of the Soul, Clarendon Press, Oxford(1997), s. 231-261.58 Joel B. Green, "Restoring the Human Person: New Testament Voices for aWholistic and Social Anthropology", (ed: Robert John Russell ve diðerleri,Neuroscience and the Person içinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan(2002), s. 4-5.

Turan Koç ise Kuran'da, insanýn, iki ayrý cevherden oluþtu-ðuna dair açýk bir ifadenin olmadýðýný belirtir.59 'Cevher' diyebir kavram, bahsedilen kutsal metinlerde yoktur; bu kavramözellikle Eski Yunan'dan ithal edilerek Yahudi, Hýristiyan veMüslüman dünyada kullanýlmýþtýr.60 Sonuçta kutsal metinleredayanarak 'ruh'un ayrý bir cevher olduðuna dair kesin biryargýda bulunulamaz. Nitekim, Ýsmail Hakký Ýzmirli de'ruh'un mahiyeti ve hakikatiyle ilgili nasýl inanýlýrsa inanýlsýn,tevhide ters bir inanç meydana gelmeyeceðini söylemiþtir.61

Bilimin, bütün gerçek problemleri çözmede, nesnelerin veolaylarýn gerçeðini öðrenmede yegane yol olduðunu söyleyen'bilimciliðin' en önemli özelliklerinden birisi indirgemeciliðibenimsemek olmuþtur.62 Materyalist-bilimci yaklaþýmýn ideali,tüm fenomenlerin maddenin en küçük parçacýklarýnaindirgenerek açýklanmasýdýr.63 Buna göre zihinsel deneyimlernöronlardaki olgulara, nöronlardaki olgular hücre-içi


59 Turan Koç, Ölümsüzlük Düþüncesi, Ýz Yayýncýlýk, Ýstanbul (2005), s. 42.60 Batý dünyasýna bu kavramýn Eski Yunan'dan ithal edildiði ile ilgili olarakbakýnýz: Ian Barbour, Nature, Human Nature and God, SPCK, Londra(2002), s. 81; Ýslam dünyasý için ise bakýnýz: Turan Koç, a.g.e., s. 30-46.61 Hüsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-Felsefe Münasebeti, s. 115.62 'Bilimcilik', bilgi elde etmede bir tek doða bilimlerinin (doða bilimleriyleözellikle fizik kastedilir) yöntemlerini geçerli kabul eder. Sadece buyöntemlerin evrensel geçerliliði kabul edildiði için, bütün bilimlerde buyöntemlerin uygulanmasý gerektiði 'bilimcilik' adýna savunulur.Ýndirgemecilik 'bilimciliðin' en önemli özelliklerinden birisi olmuþtur vedisiplinlerinin özgün, dolayýsýyla indirgenemez olduðunu savunanantropologlar, sosyologlar gibi birçok alandan bilim insanlarý böylesiindirgemeci bir anlayýþa karþý çýkmýþlardýr. Bakýnýz: Zeki Özcan,Ýndirgemecilik ve Din, Bursa (2001), s. 60-62.63 Böylesi bir yaklaþýmýn, zihin özelliklerini açýklamada kullanýlmasýgerektiðini savunan meþhur bir örnek olarak bakýnýz: Francis Crick,Þaþýrtan Varsayým, çev: Sabit Say, TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý,Ankara (2000).

olaylara, hücre-içi olaylar ise en sonunda atom seviyesineindirgenerek açýklanacaklardýr. Dualizmi savunanlar yakla-þýmlarýný -genelde- bilincin maddeye indirgenememesinedayandýrmaktadýrlar. Fakat, zihnin maddi süreçlere indirge-nemediðini savunanlar için, dualizmi tercih etmek dýþýnda biryol daha vardýr; o da zihnin 'zuhur eden' (emergent) birfenomen olduðunu savunmaktýr.64 'Zuhur etme' ile ilgiliyaklaþýmlarda, bütünün kendini oluþturan parçalardan dahafazla bir þey olduðu ve bu yüzden kendini oluþturan parçalartarafýndan açýklanamayacaðý savunulur.65 Buna göre zihin;dualistlerin iddia ettiði gibi iki ayrý cevherden oluþmadýðý gibi,materyalistlerin arzu ettiði þekilde indirgemeci bir yaklaþýmlada açýklanamaz. Daha önce gördüðümüz gibi kuantumteorisi, materyalizmin indirgemecilik konusundaki idealineönemli bir darbe vurmuþtur; bu teoriyle beraber bir atomunbile elektron, proton gibi parçacýklarýna indirgenerekaçýklanmasýnýn mümkün olmadýðý anlaþýlmýþtýr.66 PauliDýþarlama Ýlkesi ve yerel olmayan nedensellik gibi kuantumteorisindeki olgular, indirgemeciliðe karþý bütünselliði önplana çýkartan epistemolojik bir yaklaþýmý desteklemektedir.Bu ise kuantum teorisinin 'objektif seçenekler'in varlýðýnýnsavunulmasýný mümkün kýlmasý dýþýnda da özgür irade sorunuaçýsýndan önemli olduðunu göstermektedir. Fakat, kuantumteorisinin buradaki rolü dolaylýdýr; kuantum teorisiindirgenmesi mümkün olmayacak þekilde bütünselliðidesteklemekte; bütünsellik ise 'zuhur etme' yaklaþýmlarýný


64 Warren S. Brown, "Conclusion: Reconciling Scientific and BiblicalPortraits of Human Nature", (ed: Warren S. Brown, Nancey Murphy ve H.Newton Malony, Whatever Happened to the Soul? içinde), Fortress Press,Minneapolis (1998), s. 216.65 Ian Barbour, Issues in Science and Religion, s. 326.66 Ian Barbour, Religion in an Age of Science, s. 104-106.

desteklemekte, 'zuhur etme' yaklaþýmlarýnda ise zihnindeterminizmden baðýmsýz olduðu ve özgür iradeye kaynaklýkettiði savunulmaktadýr.

Ýndirgemeciliðin kuantum seviyesindeki baþarýsýzlýðýnýnyanýnda, zihinsel olaylarýn nöron faaliyetlerine indirgenmeside mümkün olamamýþtýr.67 Ýnsan zihnini 'zuhur eden' bir feno-men olarak görenler, insan zihninde, zihni oluþturan parça-larda olmayan özelliklerin var olduðunu savunurlar. Ayrýca'indirgemeci olmayan fizikalizm' (nonreductive physicalism)diye nitelenerek de insan zihninin maddi süreçlere ve yasalaraindirgenemeyeceði, insan zihninin iki cevherden oluþmasa daiki ayrý görünümü olduðu savunulmuþtur.68 Böylesi yaklaþým-lar, determinist bir evrende bile, maddeye ve maddi evrenitanýmlayan yasalara indirgenemeyen zihnin, maddi evrenitanýmlayan yasalardan farklý özelliklere, örneðin özgüriradeye sahip olduðunun savunulmasýný -dualizmbenimsenmeden- mümkün kýlmaktadýr.69

Görüldüðü gibi, libertaryan yaklaþýmý savunanlarýn birkýsmý, dualizm veya zuhur etme gibi yaklaþýmlarla insanzihninin determinizmden baðýmsýz olduðunu ve insanlarýn


67 Bu görüþü þu makalemizde savunduk: Caner Taslaman, "Bedenin veRuhun Ýki Ayrý Cevher Olup Olmadýðý Sorununa Karþý Teolojik AgnostikTavýr", s. 48-53.68 Malcolm Jeeves, "Brain, Mind and Behavior", (Warren S. Brown, NanceyMurphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul? içinde),Fortress Press, Minneapolis (1998), s. 89; Nancey Murphy, "HumanNature: Historical, Scientific and Religious Issues", (Warren S. Brown,Nancey Murphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul?içinde), Fortress Press, Minneapolis (1998), s. 1-2.69 Warren S. Brown, a.g.m., s. 215.

özgür iradeye sahip olduðunu savunmuþlardýr. Böyle olunca,böylesi bir yaklaþýmý benimse-yenler için, kuantum teorisininindeterminist yorumuna ihtiyaç olmaksýzýn libertaryananlamda özgür iradenin varlýðýný savunmak mümkündür.Kýsacasý, dualizm ve zuhur etme gibi yaklaþýmlarý benimse-mek, libertaryan özgür irade savunucularý için kuantumteorisi dýþýndaki alternatiflerdir. Fakat, kuantum teorisiyleortaya çýkan indeterminizme atýf yapmanýn, libertaryananlamda özgür iradenin varlýðýný temellendirme hususunda,tercih edilmesi gerekli yol olduðunu düþünen teolog vefelsefeciler de bulunmaktadýr.

KUANTUM TEORÝSÝNE FARKLI YAKLAÞIMLAR VE ÖZGÜR ÝRADE

Bu kitabýn birçok yerinde kuantum teorisinin gerekbilimsel yorumlanýþýnda, gerekse Tanrýsal etkinlikle beraberele alýnýþýnda farklý yorumlarýn olduðunu göstermeye çalýþtýk.Bu farklý yorumlar, kuantum teorisiyle beraber özgür iradesorunu deðerlendirilirken de göz önünde bulundurulmalýdýr.Kuantum teorisini Einsteincý bakýþ açýsýyla determinist birþekilde yorumlayanlar, doðal olarak determinist yaklaþýmýbenimseyenler ile ayný kategoride ele alýnmalýdýr. AyrýcaSearle gibi, kuantum indeterminizminin sadece mikro dünyaile iliþkili olduðunu, insan beyni gibi makro yapýlardakuantum indeterminizminin hiçbir önemi olmadýðýný düþü-nenler de determinist yaklaþýmý benimseyenler ile aynýkategoride deðerlendirilmelidir.70 Çünkü, özgür irade sorunuaçýsýndan mikro-dünyanýn dýþýna taþmayan bir indeterminiz-mi savunanlarla, doða yasalarýnýn determinist bir karakterdeolduðunu savunanlar arasýnda bir fark bulunmamaktadýr.


70 David Ray Griffin, Religion and Scientific Naturalism, s. 154-155.

Bunlar, ya katý determinizmi savunarak özgür iradeyi reddet-me, ya ýlýmlý determinizmi savunarak özgür iradeyle determi-nizmin baðdaþýr olduðunu kabul etme, ya insan zihninindeterminizmden baðýmsýz özel bir alan olduðunu -dualizmveya zuhur etme yaklaþýmlarýyla- savunarak özgür iradeyitemellendirme alternatiflerinden birini tercih etme ya da tümbunlar arasýnda bir tercih belirlemeyerek, bu konuda agnostikkalmayý benimseme þýklarý arasýndadýrlar.

'Kuantum indeterminizmi'ni Tanrýsal etkinlik açýsýndanönemli bulanlarýn da kendi aralarýnda farklý görüþleri olduðuhatýrlanmalýdýr. Örneðin Pollard, Tanrý'nýn bütün kuantumbelirsizliklerini belirlediðini savunmaktadýr.71 Sonuçta butarzda yaklaþýmlarýn, 'bilimsel determinizm' yerine 'teolojikdeterminizm'i geçirdikleri; bu yaklaþýmlarla Tanrýsal etkin-liklerin doða yasalarý ihlal edilmeden nasýl gerçekleþtiðininaçýklanabileceði, fakat libertaryan bir özgür irade anlayýþý içinbu yaklaþýmlarýn yetersiz olduðu söylenebilir. Diðer yandankuantum indeterminizmini Tanrýsal etkinliðin açýklanmasýndaönemli bulanlarýn farklý yaklaþýmlarý da olmuþtur. ÖrneðinRobert John Russell, kendi libertaryan anlayýþýnýn gereðiolarak, Tanrý'nýn, bilinç ortaya çýkana dek tüm kuantumbelirsizliklerini belirlediðini;72 fakat bilinç ortaya çýktýktansonra insanýn özgür iradesiyle seçim yapmasýna izin verecekþekilde belirsizlikleri belirsiz býraktýðýný söylemektedir.73 Buyaklaþýmýyla Russell, Tanrý'nýn, 'kendisini gönüllü olarak


71 William Pollard, Chance and Providence: God's Action in a World Governedby Scientific Law, s. 114.72 Robert John Russell, "Special Providence and Genetic Mutation: A NewDefense of Theistic Evolution", s. 258.73 Robert John Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics: A FreshAssessment", s. 318.

sýnýrladýðý'ný (self-limitation) ve insanýn özgür iradesiyle farklýseçenekler arasýnda tercih yapmasýna olanak tanýdýðýnýsavunmaktadýr. Kötülük sorunu ve özgür irade sorunuylailgili olarak 'Tanrý'nýn kendisini gönüllü sýnýrlamasý'na vurguyapmaya Keith Ward, Hick, Murphy, Ellis ve Barbour gibibirçok felsefeci ve teologda rastlamaktayýz.74 Burada sýnýr-lamanýn 'gönüllü' olduðuna yapýlan vurguyla, Tanrý'nýnkudretiyle ilgili klasik görüþ muhafaza edilmeye çalýþýlmakta;'Tanrý'nýn kendisini sýnýrladýðý'na vurgu yapýlarak ise insanýnözgür iradesiyle seçimler yapabilmesine kapý açýlmakta,böylece insanlarýn ahlaki sorumluluðu temellendirilmeye vekötülük sorunu açýklanmaya çalýþýlmaktadýr.

Tracy75 ve Clayton76 gibi düþünürlerin savunduðu þekilde,Tanrý'nýn sadece bazý kuantum belirsizliklerini belirlediðinisöylemek; Pollard'ýn savunduðu yaklaþýmdan farklý bir þekildeözgür irade sorununun deðerlendirilmesine yol açabilir.Tanrý'nýn belirlemediði bazý alanlarýn olduðunu savunanyaklaþýmlar, insanlarýn özgür iradeleriyle bu alaný doldurdu-ðunu söyleyerek, özgür iradenin eylemlerine yer açabilirler;kuantum teorisi ise bu anlayýþta, evrende 'objektif olasýlýk-lar'ýn olduðunu ve libertaryan anlayýþ için gerekli 'determineedilmemiþ objektif seçenekler'in varlýðýný göstermektekullanýlabilir. Nitekim Tracy, kötülük sorunu açýsýndan'teolojik determinizm'in oluþturacaðý sorunlara dikkat


74 Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 168-169.75 Thomas F. Tracy, "Particular Providence and the God of the Gaps", s. 292-294.76 Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in theMovement from Physics to Theology", s. 212-215.

çekmektedir.77 (Fakat unutulmamalýdýr ki libertaryan biryaklaþým yerine baðdaþýrcý bir yaklaþýmý benimseyen biri,teolojik determinizmi de bilimsel determinizmi olduðu gibiözgür iradenin varlýðý açýsýndan bir sorun olarak görmeye-cektir.) Ayrýca Tracy gibi Clayton da kuantum indetermi-nizmine özgür irade sorunu açýsýndan özel önem verse de;kuantum indeterminizminin varlýðýný göstermenin bu sorunaçýsýndan yeterli olmadýðýný, mikro dünyadaki indeter-minizmin beyin seviyesinde farklýlýk oluþturacak etkisininolmasýnýn da önemli olduðunu belirtmektedir.78

Yaþayan en ünlü fizikçilerden biri olan Roger Penrose dakuantum teorisinin, insan zihninin (beyninin) bilinç gibiözelliklerini ve özgür irade sorununu çözmede faydalýolabileceðini düþünmektedir.79 George Ellis ise, 'kuantumteorisi, insan zihni ve Tanrýsal etkinlik' konularýný birleþtirmekiçin ayrýntýlý yaklaþýmlar oluþturanlarýn baþýnda gelmektedir.Ellis, Tanrý'nýn kuantum belirsizliklerini belirleyerek insanzihnine etkide bulunabileceðini; böylelikle vahiy ve dinseltecrübe gibi mucizevi olaylarýn, -doða yasalarýnýn ihlaline yerverilmeksizin- açýklanabileceðini savunmaktadýr.80 Ellis, insanzihninin, insanýn bedenini hareket ettirmesinin ve çevrededeðiþiklikler oluþturmasýnýn 'yukarýdan aþaðý' (top-down) biretki meydana getirebilmesinin, insan zihniyle ilgili yakla-


77 Thomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", s. 247.78 Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in theMovement from Quantum Physics to Theology", s. 222-223.79 Roger Penrose, Büyük Küçük ve Ýnsan Zihni, çev: Cenk Türkman, ÝzdüþümYayýnlarý, Ýstanbul (2005), s. 120-121, 149-152. Penrose, kuantum teorisininbitirilmiþ bir teori olmadýðýný, anlayýþ dünyamýzda devrimci deðiþiklikleroluþturacak yeni kuaram(lar)a ihtiyaç duyduðumuzu savunmaktadýr.80 George Ellis, "The Theology of the Anthrophic Principle", s. 390-391.

þýmlarý önemli kýldýðýný düþünmektedir.81 Ellis -Searle'ünaksine- kuantum belirsizliklerinin beyin seviyesinde önemliolduðunu, beyindeki süreçlerle bu belirsizliklerin etkisininbüyüyeceðini, beyindeki bu açýklýklarýn, Tanrý'nýn insanlarlailetiþime geçmesi -vahiy gibi araçlarla- için gerekli boþluðuoluþturduðunu savunmaktadýr.82

Penrose ve Ellis'inki gibi kuantum indeterminizminibeyin/zihin seviyesinde önemli gören görüþler, özgür iradesorunu açýsýndan önemlidir. Libertaryan özgür irade anlayýþýiçin, belirsizliklerin sadece atom-altý seviyesinde kalmamasý,insanlarýn, beyinleri/zihinleri aracýlýðýyla, bütün önceki koþul-lar sabit kaldýðýnda bile farklý tercihler yapabilmelerigerekir.83 Kuantum teorisinde ortaya çýkan 'objektif olasý-lýklar' ile insan zihninin yapacaðý tercihler için 'objektif olasý-lýklar'ýn varolduðunu savunmak; þayet libertaryan anlayýþkuantum teorisine dayandýrýlarak savunulacaksa gerekli olandurumdur. Burada Ellis'in yaklaþýmý, vahiy gibi mucizevi


81 George Ellis, "Quantum Theory and the Macroscopic World", (ed: RobertJohn Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center for Theologyand the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 264-269; George Ellis, "Ordinaryand Extraordinary Divine Action: The Nexus of Interaction", s. 374-375. Ellis,yukarýdan-aþaðý etkinin önemini vurgularken, üst seviyelerin alt seviyelereindirgenemeyeceðine yaklaþýmýnda özel bir önem vermektedir.82 George Ellis, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: The Nexus ofInteraction", s. 389-390.83 'Kuantum indeterminizmi'ni, beyindeki/zihindeki süreçler açýsýndan önemlibulan yaklaþýmlar, beynin/zihnin indirgenemeyen özgür irade ve bilinç gibiözelliklerinin, 'zuhur eden' özellikler (alt seviyelerle açýklanamayan özellikler)olduðu yaklaþýmýyla birleþtirilebilir. Ýndeterminizmin ve 'zuhur etme'görüþlerinin beraberce deðerlendirilmesi, libertaryan bir yaklaþýmýnsavunulmasýný kolaylaþtýracaktýr. Nitekim, özgür iradenin açýklanmasýnda,indeterminizmin varlýðýnýn savunulduðu bilimsel tek teori olan kuantumteorisine özel önem atfeden düþünürlerin bir kýsmý, bu yaklaþýmlarýylayetinmemiþler, beynin indirgenemeyen özelliklere sahip olduðuna da vurguyapmýþlardýr.

olaylarýn açýklanmasýnda faydalý olabilir, fakat bu anlayýþýn'teolojik determinizm'e yol açýp açmayacaðý gibi bir soru damevcuttur.84 Kuantum belirsizliklerinin zihin seviyesindeönemli olduðunun gösterilmesi, bu yaklaþýmlar açýsýndandeðerlidir; çünkü bu belirsizlikleri Tanrý'nýn belirlediðisöylenerek, Tanrý'nýn, insanlarla -doða yasalarýný ihlaletmeksizin- vahiy ve dinsel tecrübe aracýlýðýyla iletiþimkurduðu söylenebileceði gibi; insanlarýn, özgür iradeleriyle bubelirsizlikleri belirlediði ve -libertaryan anlayýþta savunul-duðu gibi- 'objektif seçenekler' arasýnda tercihte bulunduklarýda söylenebilir.

Sonuçta, özgür irade sorununda en önemli husus, üç tanebelirlemenin; Tanrýsal belirlemenin, doða yasalarýnýnbelirlemesinin ve insanlarýn özgür iradelerinin belirlemesininbirbirleriyle nasýl iliþkilendirileceðidir. Kuantum teorisi, doðayasalarýnda 'objektif olasýlýklar' olduðu iddiasýnýn yapýlmasýnaolanak tanýyarak; Tanrýsal etkinliðin ve insanlarýn libertaryananlamda özgür iradeli etkinliklerinin oluþmasýnda,determinizme dayandýrýlarak iddia edilenin aksine, doðayasalarýnýn bir engel oluþturmadýðýnýn gösterilmesine olanaktanýr. Fakat Tanrýsal etkinlik ile insanlarýn özgür iradeli etkin-likleri arasýndaki sýnýrýn nasýl çizileceði, kuantum teorisiyleilgili tartýþmalarýn dýþýnda kalan - fakat teolojik açýdan özgürirade sorunu için daha kritik olanbir sorundur. Bu ise bizi,Tanrý'nýn bilgisinin her þeyi -geçmiþ ve gelecekteki- kuþat-týðýyla ilgili teist dinlerdeki inancýn, insanlarýn özgür iradeyesahip olduklarý görüþüyle çeliþkili olup olmadýðý sorununaulaþtýrmaktadýr.


84 Robert Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics: A FreshAssessment", s. 318.

TANRI'NIN BÝLGÝSÝ VE ÖZGÜR ÝRADE

Teist dinlerde mükemmel bir Tanrý'ya inanç esastýr.Tanrý'nýn mükemmelliðine inanç, Tanrý'nýn her þeyi bildiðine(omniscience) inancý da gerektirmektedir. 'Her þey' ifadesiylegeçmiþte gerçekleþmiþ olan olaylar kastedildiði gibi, gelecekteolacak olaylar da kastedilmektedir. Bu inancýn, özgür iradeaçýsýndan bir sorun oluþturup oluþturmadýðý felsefi ve teolojikbirçok tartýþmanýn konusu olmuþtur: Tanrý eðer gelecekteolacak olaylarý biliyorsa, önceden bilinen bu olaylarýgerçekleþtiren insanlarýn özgür iradeleri olduðundanbahsedilebilir mi?85

Teist düþünürlerin çoðunluðu, Tanrý'nýn gelecekte olacakolaylarý bilmesiyle, insanlarýn özgür iradeye sahip olmalarýarasýnda bir sorun görmemiþlerdir. Fakat, teist düþünürlerinve mezheplerin bu konuda farklý yaklaþýmlarý olduðu dabilinmelidir. Örneðin, Ýslam dünyasýnda ortaya çýkmýþ olanCebriye mezhebini benimseyenler, insanlarýn özgür iradeleriolmadýðýný söyleyerek bahsedilen soruya cevap vermiþlerdir.Cebriye mezhebini benimseyenlere göre, Tanrý'nýn her þeyibilmesi, Tanrý'nýn her þeyi gerçekleþtiriyor olmasýndan(Tanrý'nýn tek fail olmasýndan) kaynaklanmaktadýr ve özgürirade diye bir þey yoktur.86 Tanrý'nýn geleceði bilmesi ile özgürirade arasýnda olduðu söylenen sorunu, özgür iradenin


85 M. W. F. Stone, "Philosophical Theology", (ed: A. C. Grayling, Philosophy2 içinde), Oxford University Press, Oxford (1998), s. 316.86 Ýslam düþüncesinde katýksýz Cebri görüþün özdeþleþtirildiði isimlerdenbiri Cehm bin Safvan olmuþtur. Buna göre, insanýn iþlediði bir fiilin, taþýnyuvarlanmasý veya suyun akmasýndan farký yoktur. Kasým Turhan, Kelam veFelsefe Açýsýndan Ýnsan Fiilleri, Marmara Üniversitesi Ýlahiyat FakültesiVakfý Yayýnlarý, Ýstanbul (2003), s. 46-47.

varlýðýný reddederek çözmeye kalkanlara karþýn; geleceðin,Tanrý için bile bilinmez olduðunu söyleyerek çözmeyekalkanlar da olmuþtur. Alfred North Whitehead, Tanrý'nýn,gelecekte olabilecek tüm ihtimalleri bilmesine karþýn, bumümkün olasýlýklardan hangisinin gerçekleþeceðini bilme-diðini savunur.87 Whitehead'den etkiler alan baþka süreç felse-fecileri ve teologlarý da bu görüþü tekrarlamýþlardýr. Diðeryandan 'açýk teizm'i savunanlar, Whitehead'den farklý olarak,Tanrý'nýn mutlak kudretine vurgu yapmalarýna raðmen, onlarda Tanrý'nýn geleceði bilmediðini savunmuþlardýr. 'Açýk teist-ler', Tanrý'nýn geleceði bilmemesinin Tanrý için bir eksiklikolmadýðýný, çünkü ontolojik olarak belirsiz bir þeyi bilmeninkemal olmadýðýný, geleceðin ise belirsiz olduðunusavunurlar.88

Peacocke gibi kuantum indeterminizmini Tanrýsal etkin-likle beraber deðerlendiren bazý düþünürler, Tanrý'nýn kuan-tum belirsizliklerini belirlemediðini (belirsiz býraktýðýný)-Pollard ve Murphy gibi düþünürlerden farklý olarak- savun-muþlardýr. Peacocke, geleceðin, Tanrý için bile belirsiz olduðu-nu ve Tanrý'nýn kendisini gönüllü olarak sýnýrladýðýný savunan-lara örnek olarak verilebilir.89 O, geleceðin hiçbir ontolojikstatüsü olmadýðýný, bu yüzden Tanrý'nýn, sadece gelecektekidurumlarla ilgili olasýlýklarý (mümkün olan durumlarý)bilebildiðini söylemiþtir. O, bu anlayýþýnýn aktif bir Tanrýinancýyla çeliþkili olmadýðýný, ayrýca Tanrý'nýn gönüllü olarakkendisini sýnýrladýðýný ve mantýksal olarak geleceðin


87 Mevlüt Albayrak, Ýbn Sina ve Whitehead Açýsýndan Tanrý-Alem Ýliþkisi veKötülük Problemi, Fakülte Kitabevi, Isparta (2001), s. 169-171.88 Michael Peterson ve diðerleri, Akýl ve Ýnanç, s. 234-237.89 Arthur R. Peacocke, "God's Interaction with the World", s. 279.

bilinemeyeceðini savunduðu için, bu yaklaþýmýnýn, teizminkudretli Tanrý anlayýþýyla çeliþmediðini düþünmektedir.90

Peaocke, Tanrý'nýn, doðada açýklýk ve esnek bir yapý yaratmaksuretiyle özgür iradeli insanlarýn yaratýlýþýný gerçekleþtirdiðiniifade etmektedir.91 Ýslam dünyasýnda buna yakýn görüþlerinPeacocke'den bin yýl kadar önce Hiþam bin el-Hakem veHüseyin el-Basri tarafýndan dile getirildiðini söyleyebiliriz.Onlara göre Tanrý, eþyanýn hakikatini ve mahiyetini ezeldebilir (bu, Peacocke'un ve Whitehead'in, Tanrý'nýn mümküntüm olasýlýklarý bildiðini söyleyen yaklaþýmlarýna kýsmenbenzer) fakat tek tek olaylarý ancak gerçekleþince bilir; çünküonlar olmadan önce yokturlar ve bilinemezler.92

Tanrý'nýn geleceði bilmediðini savunanlar, determinizmdenbaðýmsýz (indeterminist) alan(lar)ýn olduðunu savunmakzorundadýrlar. Çünkü, determinizm, geleceðin okunabilmesiiçin olanak sunar. Kaos teorisi, determinist bir evrende üstünbir zekanýn (örneðin Laplace'ýn cininin) geleceði hesapla-yamayacaðýný göstermektedir. Fakat bu, epistemolojik birbelirsizliktir; böylesi bir belirsizlik, geleceðin, öncedenontolojik olarak belirli olmasýný engellemez, ontolojik olarakbelirli bir geleceði ise Tanrý'nýn bilmediði iddia edilemez.Teizmin Tanrýsý sadece evreni gözlemleyen üstün bir zekadeðildir. O, ayný zamanda, gözlemlenen olgularýn ve tümpotansiyeliyle evrenin yaratýcýsýdýr. Teizmin Tanrýsý'nýn


90 Arthur R. Peacocke, "Biological Evolution - A Positive TheologicalAppraisal", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger ve Francisco J.Ayala, Evolutionary and Molecular Biology içinde), Center for Theology andthe Natural Sciences, Berkeley (1998), s. 368; Arthur R. Peacocke, "God'sInteraction with the World", s. 280.91 Arthur R. Peacocke, "God's Interaction with the World", s. 281.92 Hanifi Özcan, "Bilgi-Obje Ýliþkisi Açýsýndan Ýnsan Hürriyeti", Dokuz EylülÜniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, no: 5 (1989), s. 274, 280-281.

epistemolojik bir eksiklikten dolayý, aslýnda belirli olan birgeleceði bilmediðini ileri sürmek akla aykýrý olacaktýr.Ýnsanlarýn dualizm veya zuhur olmayla özgür iradeye sahipolduðunu veya kuantum teorisiyle beraber indeterminizmisavunanlar, ontolojik bir belirsizliðin varlýðýný savunabilirler.Tanrý'nýn geleceði bilmediðini savunanlar, 'geleceðin belliolmadýðý' için bilinmediðini savunmak zorundadýrlar. Bugörüþ, Tanrý'nýn ontolojik belirsizlikleri belirlemediðigörüþüyle birleþtirilmezse, yine geleceðin belirsiz olduðu vebu yüzden Tanrý'nýn geleceði bilmediði savunulamaz: Bilimseldeterminizm kadar teolojik determinizm de geleceðin Tanrýiçin belli olduðu anlamýný taþýr. Bu hususla ilgili olaraközellikle þu noktaya dikkat edilmesi gerektiði kanaatindeyiz:Bilimsel determinizmi ve teolojik determinizmi reddetmek,Tanrý'nýn geleceði bilmediði iddiasýnýn zaruri iki þartý olsalarda bu iki þartýn varlýðý, Tanrý'nýn geleceði bilmediðinigöstermeye yetmez. Nitekim kuantum teorisiyle veyadualizmle determinizmden baðýmsýz alanlarýn olduðunu veTanrý'nýn özgür iradeli bireylerin eylemlerini gerçekleþtir-melerine izin verdiðini -özgür iradenin teolojik ve bilimseldeterminizmden baðýmsýz olduðunu- savunan birçok düþü-nür, Tanrý'nýn geleceði tamamen bildiðini savunmakta birsorun görmemiþlerdir ki bizce de isabetli olan budur.

Peacocke'unki gibi yaklaþýmlarda, libertaryan anlamdaözgür iradenin varlýðýnýn savunulmasý adýna, geleceðin Tanrýiçin bile belirsiz olduðunun ifade edildiðini söyleyebiliriz.Diðer yandan bilimsel determinizmle özgür iradenin uzla-þabileceðini savunan ýlýmlý deterministler, teolojik deter-minizmle özgür iradenin uzlaþabileceðini de rahatça savuna-bilirler. Baðdaþýrcý yaklaþýmý teistik bir yaklaþýmla berabersavunanlar, libertaryan özgür irade anlayýþýný, Tanrý'dan


baðýmsýz olarak gerçekleþen olaylarýn varlýðýný savunduðu,bunun ise Tanrý'nýn hükümranlýðýna zýt olduðu için eleþtir-mektedirler.93 Ayrýca, libertaryanizm adýna indeterminizmineylemlerimizin kaynaðý yapýlmasýnýn, eylemlerimizin rastgeleolduðu anlamýna geleceðini, bunun ise eylemlerimizdensorumlu olamayacaðýmýz anlamýný taþýdýðýný söyleyereklibertaryan yaklaþýmý reddetmektedirler.94 Baðdaþýrcý anlayýþýbenimseyen teistler için, Tanrý'nýn geleceði bilmesiyle veteolojik determinizmle özgür irade arasýnda hiçbir çeliþkininolmadýðý rahatlýkla söylenebilir.

Tanrý'nýn geleceði bilmesi ile insanlarýn özgür iradeliolmasý arasýnda bir çeliþki olmadýðý hem baðdaþýrcý (ýlýmlýdeterminist) anlayýþý, hem libertaryan anlayýþý benimseyenpek çok felsefeci ve teolog tarafýndan savunulmuþtur. Ýslamdüþüncesinde, Tanrý'nýn ezeli bilgisinin, insan hürriyetine veinsanýn ahlaki sorumluluðuna aykýrý olmadýðý, birçok düþünürtarafýndan "Bilgi bilinene tabidir (Ýlim maluma tabidir)"sözüyle ifade edilmiþtir.95 Bu ifade birçok kiþi tarafýndan,Tanrý'nýn olacak þeyleri olacaðýndan dolayý bildiði, fakatTanrý'nýn bilmesinin, olacak olanlarý belirlemediði anlamýndakullanýlmýþtýr.96 Ýslam düþünürlerinin çoðunluðu, Tanrý'nýn her


93 John Byl, "Indeterminacy, Divine Action and Human Freedom", Scienceand Christian Belief, vol: 15/2 (Ekim-2003), s. 114. 94 John Byl, a.g.e., s. 112-113.95 Hanifi Özcan, a.g.e., s. 264. Bu sözün farklý düþünürlerce, birbirlerindenönemli farklarý olacak þekilde yorumlandýðý da bilinmelidir. ÖrneðinKa'bi'nin görüþüyle Gazzali'ninki arasýnda ciddi farklar vardýr. (Bu hususundetaylýca irdelenmesine burada girilmeyecektir.) Bakýnýz: Hanifi Özcan,a.g.e., s. 266-268.96 Hanifi Özcan, a.g.e., s. 275. Bu sözün bu þekilde anlaþýlmasýnýn doðruolup olmadýðý hususunda birçok tartýþma yapýlmýþtýr. Dolayýsýyla bu sözüifade eden düþünürlerin sadece bir kýsmý, bu sözü bu þekilde anlamýþlardýr.

þeyi olmadan önce bilmesiyle, insanlarýn yaptýklarýndansorumlu varlýklar olmalarý için gerekli özgür iradeye sahipolmalarý arasýnda bir çeliþki görmemiþlerdir. "Bilgi bilinenetabidir" sözüyle ifade edilen özgür irade yaklaþýmlarýnýn,baðdaþýrcý mý, libertaryan mý olduðunu tespit etmekte ciddizorluklar vardýr. Ayný zorluk, Tanrý'nýn geçmiþteki vegelecekteki her þeyi bildiðini ve insanlarýn özgür iradeye sahipolduklarýný savunan Thomas Aquinas için de geçerlidir.Aquinas'ýn kimi ifadeleri baðdaþýrcý yaklaþýmý savunduðu,kimi ifadeleri ise libertaryan yaklaþýmý savunduðu izleniminiuyandýrmaktadýr.97 Kevin Staley, Aquinas'ýn hem her ikiyaklaþýmý savunduðu, hem de her iki yaklaþýmla ilgilisorunlardan kaçýndýðýný söyler.98 Müslüman düþünürlerinçoðunluðu gibi Hýristiyan düþünürlerin çoðunluðu da -birçokanlayýþ farkýna sahip olmalarýna raðmen- Tanrý'nýn geleceðibilmesiyle insanlarýn özgür iradeye sahip olmasý arasýnda birçeliþki olmadýðýný savunmuþlardýr.99

Teist düþünürlerden Tanrý'nýn geleceði bilmesini ve özgüriradeyi uzlaþtýranlarýn birbirlerinden önemli farklarýolduðuna dikkat edilmelidir. Örneðin Aquinas ile OckhamlýWilliam'ýn yaklaþýmlarý arasýnda farklar vardýr. Bu farklýyaklaþýmlarýn ayrýntýlarýna burada girmeyeceðiz, fakat bukonuda önemli bir örnek olduðuna inandýðýmýz Cizvit dinadamý Luis de Molina'nýn görüþlerini kýsaca aktarmayaçalýþacaðýz: Molina, Tanrý'nýn, dünyayý ve özgür iradeliinsanlarý yaratmadan önce, 'doðal bilgi'ye (natural knowledge)


97 Kevin M. Staley, "Aquinas: Compatibilist or Libertarian", The SaintAnselm Journal, no: 2-2 (Bahar-2005), s. 73-75.98 Kevin M. Staley, a.g.e., s. 78.99 William Lane Craig, The Problem of Divine Foreknowledge and FutureContingents from Aristotle to Suarez, Brill, Leiden (1988).

sahip olduðunu söyler. Bu bilgisiyle Tanrý, kendi doðasýný veolmasý mümkün tüm olasýlýklarý bilir. Ayrýca Tanrý, 'özgürbilgi'ye (free knowledge) sahiptir; bununla, özgür iradelivarlýklarý yaratýp belli koþullara koyduðunda ne olacaðýnýbilmektedir. Molina, Tanrý'nýn üçüncü tip bir bilgisine dikkatçeker ki Molina'nýn görüþünü özgün kýlan bu husustakidüþüncesidir. Bu üçüncü bilgi türü, mantýken öncedenbahsedilen diðer iki bilginin arasýnda yer aldýðý için 'orta bilgi'(middle knowledge) olarak adlandýrýlýr.100 Buna göre Tanrý,mümkün her canlýnýn, özgür iradesiyle mümkün olan herdurumda ne yapacaðýný; bu canlýlar hiç yaratýlmayacak veyayaratýlan canlýlar bu koþullarda hiç bulunmayacak olsalar dabilir.101 Tanrý 'orta bilgisi' ile bildiklerine dayanarak, belliözgür iradeli insanlarýn belli koþullarda yaratýlmalarýnýsonsuzca alternatif içerisinden tercih eder ve 'özgür bilgisi' ilegelecekte olacak her olayý bilir.102 Molinist yaklaþýma göreTanrý hiçbir risk almamýþ ve buna raðmen libertaryananlamda özgür iradeyi kullarýna bahþetmiþtir.

Molinizm'de, teizmin mükemmel Tanrý anlayýþý açýsýndangerekli olan 'Tanrý'nýn tüm geleceði bildiði' görüþüyle beraberlibertaryan özgür irade anlayýþý savunulmaktadýr.103 Bize göre


100 Luis de Molina, On Divine Foreknowledge, çev: Alfred J. Freddoso,Cornell University Press, Ithaca (2004).101 Bu bilgi türü, 'orta bilgi' olarak adlandýrýldýðý gibi 'karþýt durum bilgisi'(counterfactual knowledge) olarak da anýlmaktadýr.102 William Lane Craig, "The Coherence of Theism: Introduction", (ed:William Lane Craig, Philosophy of Religion içinde), Rutgers UniversityPress, New Brunswick (2002), s. 204.103 Bu hususlarýn Molinizm'de beraberce savunulmasýndan dolayý, 'Tanrý'nýnbilgisini ve özgür irade sorunu'nu bir arada deðerlendiren yaklaþýmlararasýnda, Molinizm'in en baþarýlý yaklaþým olduðunu savunanlar olmuþtur.Bu tarz bir yaklaþýma örnek olarak bakýnýz: Zikri Yavuz, Ýnsan HürriyetiAçýsýndan Tanrý'nýn Ön Bilgisi, Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi, AnkaraÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara (2006).

de Tanrý'nýn, mükemmel þekilde her þeyi bilmesi; herhangi birbireyin veya hayali yaratýlmamýþ bireylerin, hangi durumdaolurlarsa olsunlar ne yapacaklarýný bilmesini kapsamaktadýr.Bu yüzden, Molinizm'le gündeme getirildiði gibi, Tanrý'nýn'orta bilgi'ye sahip olduðuna inanýlmasýnýn, mükemmel birTanrý anlayýþý açýsýndan zaruri olduðunu düþünüyoruz. Bununaksine bir iddianýn, Tanrý'nýn bilgisinin mükemmel olmadýðýanlamýna geleceði kanaatindeyiz. Ayrýca, Molinizm, libertar-yan anlamda özgür iradeye yer açmak için 'Tanrý'nýn geleceðibildiði'ne dair klasik teistik görüþün inkar edilmesine gerekolmadýðýný -bize göre- baþarýyla göstermektedir.

Diðer yandan, hiçbir teist ve ateist yaklaþým, iradenin tamolarak ne olduðunu ve nasýl çalýþtýðýný açýklayamamaktadýr.Searle'ün dediði gibi, zihinsel durumlarýmýz bir 'birinci þahýsontolojisi' durumudur; yani öznel niteliktedirler. Öznelliðimizise herhangi bir kiþinin -hatta kendimizin- gözleminin,kýsacasý bilimsel araþtýrmanýn konusu olamaz.104 Ýrademiz,zihnimizle alakalýdýr, saðduyumuzla onun varlýðýný þüpheduymayacak þekilde algýlarýz, onun varlýðýný 'birinci þahýsontolojisi' olarak hissederiz; fakat irademizin 'ne olduðu'nu netam olarak tarif edebiliriz, ne de bilimsel araþtýrmanýn konusuyapabiliriz (herhangi bir rengi algýlamamýz da böyledir).Sonuçta 'irade'nin tam olarak ne olduðu bilinmeden özgürirade hakkýndaki tartýþmalarýn yapýldýðýný tespit etmeliyiz.Herhangi bir yaklaþýmla, özgür irade sorununun çözülebildi-ðinin, hem teizm adýna, hem de ateizm adýna iddiaedilemeyeceðini düþünüyoruz. Hiçbir teist yaklaþým; Tanrýsal


104 John Searle, Zihnin Yeniden Keþfi, çev: Muhittin Macit, Litera Yayýncýlýk,Ýstanbul (2004), s. 34. Kendimiz zihin durumlarýmýzý yaþarýz; fakat nasýlkýrmýzýyý gördüðümüzü veya kolumuzu nasýl kaldýrmayý irade ettiðimizi,zihinsel yaþantýmýzýn dýþýna çýkýp gözlemleyemeyiz.

irade ile insan iradesi arasýndaki sýnýrýn nasýl çizilmesi gerek-tiðini ve bir Yaratýcý tarafýndan varlýðý belirlenmiþ insanýn,özgürlüðünden ne kadar bahsedilebileceðini tam olarakaçýklayamamaktadýr. Diðer yandan ateizm için ise kendindenbaðýmsýz fiziki þartlarýn belirlediði maddi bir varlýðýn, bu fizik-sel belirlenmeye raðmen, ne kadar ve ne þekilde özgürlü-ðünden bahsedilebileceði gibi aþýlmasý imkansýz gözüken birsorun mevcuttur. Sonuçta, teizm adýna, özgür irade soru-nunda, 'açýklayýcý'dan çok 'savunmacý' bir yaklaþýmýn benim-senmesi gerektiði kanaatindeyiz. Buna göre, özgür iradesorununun tam olarak açýklýða kavuþturulamayacaðý kabuledilmelidir, fakat ayný sorunun ateistler için de geçerli olduðuve bu hususun teizme karþý bir hücumun kaynaðý olmamasýgerektiði savunulmalýdýr. Nitekim teist düþünürlerin kimisikatý determinizmi, kimisi ýlýmlý determinizmi, kimisi liber-taryan yaklaþýmý benimsediði gibi; ateist düþünürlerin ara-sýndan da bu farklý alternatiflerin her birini benimseyenler ol-muþtur. Özgür irade sorununu teistlerin nasýl anlamasý veateistlerin nasýl anlamasý gerektiði açýkça belli olsaydý,herhalde bu þekilde bir tabloyla karþýlaþmazdýk. Polking-horne'un dediði gibi, modern bilim, saat gibi mekanik yasa-lara baðlý evren fikrini kuantum teorisiyle sarsmýþ olsa bile;bilim, özgür irade sorununu çözemez, bu sorun metafiziktirve metafiziksel seçimlerle ilgilidir.105

ÖZGÜR ÝRADE SORUNUNU ÇÖZEMEMEMÝZÝNBAZI SEBEPLERÝ

Modern bilim 'Tanrý'nýn ön bilgisi ve özgür irade' ile ilgilisorunu çözemese de, modern bilimle yaþanan bazý geliþmelerbu sorunu neden çözemediðimiz hususunda ipuçlarý verebilir.


105 John Polkinghorne, Science and Theology, s. 58.

Tanrý'nýn ön bilgisi ve özgür irade arasýndaki sorunda enönemli hususlardan biri zamanýn nasýl anlaþýlacaðýdýr.Tanrý'nýn evrenle iliþkisinin anlaþýlmasý, Tanrý'nýn zamanlailiþkisinin anlaþýlmasýný gerekli kýlmaktadýr. Burada ikialternatif karþýmýza çýkmaktadýr: Bunlardan birincisi,Tanrý'nýn ezeliliðini zamana aþkýnlýðý ve zamaný yaratmasýolarak düþünmektir; buna göre Tanrý, bizim gibi geçmiþi,þimdiyi ve geleceði an be an algýlamaz, Tanrý'nýn zamana baðlýbir yaþantýsý yoktur. Ýkinci alternatif ise Tanrý'nýn ezeliliðini,sonsuzca geriye giden bir zamanda Tanrý varmýþ gibidüþünmektir; bu yaklaþýmda Tanrý, zamana aþkýn olarak tarifedilmez.106 Bu iki yaklaþýmdan hangisinin daha tutarlý olduðuhakkýnda verilecek karar, zamanýn doðasý hakkýndavereceðimiz kararla iliþkilidir ve 20. yüzyýl fiziðinde zamanýndoðasý hakkýnda sarsýcý fikirler ortaya konmuþtur. Ýzafiyetteorisi, zamanýn yer çekimine ve hýza baðlý olarak deðiþtiðini;yani zamanýn mutlak olmadýðýný ve evrenin içindekideðiþkenlere baðýmlý olduðunu göstermiþtir.107 Zamanýndoðasý hakkýnda bilimsel olarak ortaya çýkan bu durum, dahaönce Platon, Plotinus, Boethius, Anselm ve Aquinas'ýnsavunduðu 'Tanrý'nýn zamana aþkýn olduðu' iddiasýnýdesteklemektedir.108 Augustinus, 'zamanýn yaratýlmýþ olduðu'anlaþýlýrsa, "Tanrý yaratmadan önce ne yapýyordu" gibi birçoksoruya cevap verilebileceðini ve birçok sorunun çözümle-neceðini düþünmüþtür.109 Ýzafiyet teorisi, Augustinus'unzamanýn mutlaklýðýna karþý çýkan teolojik yaklaþýmýný,zamanýn mutlak olmadýðýný bilimsel bir þekilde göstererek


106 M. W. F. Stone, "Philosophical Theology", s. 312-313.107 Stephen Hawking, Zamanýn Kýsa Tarihi, s. 35.108 William Lane Craig, The Coherence of Theism: Introduction, s. 206.109 Zeki Özcan, Agustinus’ta Tanrý ve Yaratma, Alfa Basým Yayým Daðýtým,Ýstanbul (1999), s. 204-210.

desteklemektedir. Ayrýca Ýslam dünyasýndan Kindi'nin,110

zamanýn cisim ile harekete baðýmlý olarak varolduðunu veGazzali'nin,111 zamanýn yaratýlmýþ olduðunu söyleyengörüþleriyle de izafiyet teorisinde ortaya çýkan zamanýnbaðýmlýlýðý ve izafiliði ile ilgili görüþ uyumludur. Bu evreninzamaný, bu evrene baðýmlý olduðuna göre, evrene aþkýnolduðuna inanýlan Tanrý'nýn, bu evrenin zamanýna da aþkýnolduðuna inanýlmasý en tutarlý yaklaþým olarakgözükmektedir.112

Tanrý'nýn zamana aþkýnlýðý kabul edilince, Tanrý'nýngelecekteki her þeyi bilmesiyle ilgili görüþün, Tanrý adetasonsuz geçmiþten 'ileride' olacak her þeyi biliyormuþ þeklindedüþünülmesindense; Tanrý adeta banyo edilmiþ bir televizyonfilminin karelerini ayný anda gören kiþi gibi, geçmiþ, þimdi vegeleceði topluca algýlýyormuþ gibi anlaþýlmasýnýn daha doðruolacaðý görülmektedir. Tanrýsal bilgi ve özgür irade arasýndabir çeliþki olmadýðýný düþünen Aquinas'ýn verdiði örnek debuna benzerdir: Aquinas, bir kervanýn ortasýndaki kiþinin,kervanýn baþýndaki ve sonundaki kiþileri algýlayamayacaðýný,fakat tepeden kervaný seyreden birinin, kervanýn baþýný,ortasýný ve sonunu topluca algýlayacaðýný söyler. Aquinas,


110 Kindi, “Ýlk Felsefe’nin Birinci Bölümünün Ýkinci Kýsmý”, çev: MahmutKaya (ed: Mahmut Kaya, Ýslam Filozoflarýndan Felsefe Metinleri içinde),Klasik, Ýstanbul (2005), s. 18-20.111 Gazzali, Filozoflarýn Tutarsýzlýðý, s. 19, 31-36.112 Ýzafiyet teorisi Tanrý'nýn zamana aþkýn olup olmadýðý tartýþmasýnýneticelendirmemiþtir; din felsefecilerinin ve teologlarýn bu konudakitartýþmalarý halen sürmektedir. Fakat izafiyet teorisinden sonra, Tanrý'nýnezeliliðini, zamana aþkýnlýk olarak düþünmeyenlerin bile, en azýndan,Tanrý'nýn bu evrenin zamanýna baðýmlýymýþ gibi düþünmenin bir hataolduðunu kabul etmeleri gerekmektedir. Bu evrenin içinde bile izafi vebaðýmlý olan zamana, Tanrý'nýn baðýmlý olduðu düþünülemez.

Tanrý'nýn, zamanýn geçmiþini ve geleceðini benzer þekildealgýladýðýný tasavvur etmemizi ister. Aquinas, bu yaklaþýmýnýnfatalizmle ilgili sorunlarýn çözümlenmesini, ayrýca Tanrý'nýnmükemmelliðinin ve deðiþmezliðinin anlaþýlmasýný saðlayaca-ðýný düþünür.113 Zamansýz bir Varlýðýn, zamana baðýmlý evrenenasýl etkide bulunduðunu ve zamanýn baþýný-sonunu bir aradanasýl algýladýðýný, sadece zamana baðýmlý olarak düþünmeyealýþmýþ zihinlerimiz anlayamaz. Aquinas'ýnkine benzer biryaklaþýmýn, özgür irade ile ilgili sorunlarý çözdüðünü söyle-yemeyiz. Fakat bu yaklaþým, özgür irade ile ilgili sorunlarýnçözülememesinin sebeplerinin -en azýndan bir kýsmýnýn-zamanýn doðasýyla ilgili yanlýþ tasavvurlarýmýzdan kaynak-landýðýný görmemize olanak verir. Molinizm'in 'orta bilgi' öð-retisinin ve Tanrý'nýn zamana aþkýnlýðýnýn bir arada düþü-nülmesinin, özgür irade sorununa yaklaþýmda -sorunuçözmese de- en iyi yol olduðu kanaatindeyiz.

Mucizeler sorununda olduðu gibi özgür irade sorunundada, bazý konularda yargýda bulunurken, bazý konulardaagnostik kalmayý tercih ediyoruz. Bize göre teizmin klasikyaklaþýmý olan 'Tanrýsal bilginin geçmiþ ve gelecekteki her þeyikuþattýðý' görüþünden vazgeçmemek gerekir. Üstelik, Tanrýsalbilginin, -Molina'nýn dikkat çektiði gibi- olmasý muhtemeldurumlarý da olmuþlar ve olacaklar gibi kapsadýðýna inanmakgerekir: Tanrý'nýn, yaratmasý mümkün bütün olasý durumlar-da, yarattýklarýnýn ne yapacaðýný bildiðine inanmanýn, teizminTanrý anlayýþýna uygun olduðunu düþünüyoruz. Diðer yandankatý determinizmi reddetmenin -bazý teist düþünürler ve mez-hepler kabul etmiþ olsa da- insan sorumluluðuna sistem-


113 Ian Barbour, Issues in Science and Religion, s. 427; Zikri Yavuz, "ÝnsanHürriyeti Açýsýndan Tanrý'nýn Ön Bilgisi", s. 10-15.

lerinde büyük önem veren teist dinler açýsýndan zaruri oldu-ðunu düþünüyoruz. Fakat baðdaþýrcý ve libertaryan yaklaþým-lardan hangisinin tercih edilmesi gerektiði konusunda ag-nostik kalmayý tercih ediyoruz. Bize göre bilimsel deter-minizm, libertaryan anlayýþ önünde ciddi bir sorun deðildir;kuantum teorisi, dualizm, zuhur etme, Molinizm gibi alterna-tiflerle libertaryan yaklaþým -Tanrý'nýn her þeyi kuþatan bilgisireddedilmeden- savunulabilir. Fakat, bunlar, Tanrý'nýn sýfat-larý açýsýndan, teolojik determinizmle insan iradesi arasýndasýnýrýn nasýl çizileceði gibi bir problemin aþýlmasýnda yetersizkalýrlar.114 Bu yüzden, baðdaþýrcý yaklaþýmla libertaryan yakla-þým arasýnda agnostik bir pozisyon belirliyor ve bilemediðimizkonularda "Bilmiyoruz" demenin en isabetli tutum olduðunudüþünüyoruz. "Tanrý istediðini yapmada özgür iradeye sahip-tir ve kendi sahip olduðu özgür iradeye benzer bir iradeyiisterse insanlara verebilir" diyerek özgür iradenin varlýðýnainanmak bir teistin saðduyusuna ve inancýna uygundur, fakatbu özgür iradenin neliðinin ve bununla ilgili Tanrýsal hikmet-lerin bizce bilinemediðini de kabul etmemiz gerekir.


114 Tanrý'nýn bilgisi gibi kudreti, adaleti, iyiliði, mükemmelliði, gibi sýfatlarýda bu konuyla alakalýdýr. Bakýnýz: M. W. F. Stone, a.g.e., s. 312-325; WilliamLane Craig, a.g.e., s. 205-214. Ýslam düþüncesinde önemli etkileri olmuþolan Eþari, Maturidi ve Mutezile gibi ekoller, ayný yaratýcý Tanrý'ya ve aynýdine inanmakla beraber, insan fiillerinin yaratýlýþý (özgür irade) konusundafarklý görüþler ileri sürmüþlerdir. Bu görüþ ayrýlýklarýnýn sebebi, buekollerin, kendi ahlak teorileriyle beraber Tanrý'nýn adaleti, kudreti veyaratýcýlýðý gibi sýfatlarýný deðerlendirirken farklý sonuçlara ulaþmýþolmalarýdýr. Bakýnýz: Recep Kýlýç, Ahlakýn Dini Temeli, Türkiye DiyanetVakfý Yayýnlarý, Ankara (1992), s. 89-109, 114-125, 138-139. Özgür iradeyleilgili -teizm açýsýndan- en önemli sorunlar, Tanrý'nýn bu konuyla ilgisibulunan sýfatlarýnýn birbirlerine ve özgür iradeye göre nasýl tarifedileceðinden çýkmaktadýr. Bu konunun geniþliði müstakil bir çalýþmadabile kuþatýlmasý zor olacak kadar geniþtir ve bu kitapta, Tanrý'nýnsýfatlarýnýn bu konu açýsýndan önemi ayrýntýlýca irdelenmeden geçilmiþtir.

GÖZLEMCÝNÝN ROLÜ, TAMAMLAYICILIK ÝLKESÝ VE ÖZGÜR ÝRADE

Kuantum teorisinin indeterminist yorumuna göre, bütünmaddi alemde ve insan beyninde 'objektif olasýlýklar'mevcuttur; bu olasýlýklarýn varlýðý ise libertaryan özgürlükanlayýþý için gerekli olan, özgür iradenin farklý alternatifler-den birini gerçekleþtirmesinin mümkün olduðunu göstermek-te kullanýlmaktadýr. Özgür iradeye determinizmin yer býrak-madýðý iddiasýna böylece, modern bilimin en temel teori-lerinden biriyle karþý çýkýlmaktadýr. Kuantum teorisinin,özgür irade sorunu açýsýndan en önemli olduðu husus budur;bundan önceki sayfalarda bunun üzerinde duruldu. Ayrýcakuantum teorisinin indirgemeciliðe karþý bütünselliði destek-leyen epistemolojik yaklaþýmýnýn; özgür iradenin varlýðýnýtemellendirmede kullanýlan 'zuhur etme' yaklaþýmlarýnýdestekleyerek, dolaylý bir þekilde de özgür irade sorunuaçýsýndan önemli olabileceðine -kýsaca- temas edildi. Bahse-dilenler dýþýnda, kuantum teorisinden hareketle özgür iradesorununu açýklamak için baþvurulan iki yaklaþýma daha-bunlarý temel yaklaþýmlar olarak görmesek de- deðinerek bukonuyu sonlandýrmak istiyoruz.

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'ni irdelerken deðindiðimiz gibi,kuantum teorisindeki bu ilkeyi ve 'dalga fonksiyonununsöndürülmesi' ve 'yerel olmama' gibi açýklanmasý sorunluolgularý Yeni-Berkeleyci tarzda yaklaþýmlar geliþtirmek içinkullananlar olmuþtur. Bunlara göre, 'gözlemciler' olgularý,sadece fiziki bir temastan dolayý etkilememekte; fakat


'zihinsel etkileri' ile yaratmaktadýrlar.115 Schrödinger denkle-mine göre bir parçacýðýn konumunun olasýlýksal bir yapýyla(süperpozisyonlarla) evrildiðini, fakat gözlem yapýldýðýnda(dalga fonksiyonu söndürülünce) bir parçacýðý belli bir yerdegördüðümüzü hatýrlayalým. Bahsettiðimiz yaklaþýmý savu-nanlar, yapýlan gözlemde, Schrödinger denklemine zýt birþekilde (süperpozisyondan çýkarak) parçacýðýn belli bir yerdegözlemlenmesini, Schrödinger denklemiyle evrilen parçacýklagözlemcinin 'fiziki' bir temasýna deðil, 'zihnin' belirleyici özel-liðine atfetmektedirler.116 'Zihne', maddeyi belirleyici böylesibir önem verildiðinde, maddi alemdeki determinizmdenetkilendiði için zihnimizin özgür iradeye sahip olamayacaðýnýsöylemek -katý determinizmi savunmak- anlamsýzlaþacak velibertaryan anlamda özgür iradenin varlýðýný savunmakmümkün olacaktýr. Nitekim bahsettiðimiz Yeni-Berkeleyciyaklaþým, özgür iradenin temellendirilmesi için kullanýl-mýþtýr.117

Yeni-Berkeleyci yaklaþýmda bulunanlarýn, George BishopBerkeley'in mirasýna sahip çýkýþlarý, Tanrý'yý 'evrenselGözlemci' olarak nitelemeleriyle iyice ortaya çýkar: Buna göre


115 John von Neumann ve Eugene Wigner, bu yaklaþýmýn en ünlü savunu-cularýndandýr: John von Neumann, Mathematical Foundations of QuantumMechanics, Princeton University Press, Princeton (1955); Eugene Wigner,The Scientist Speculates, Heinemann, Londra (1961).116 Jeremy Butterfield, kuantum teorisinin radikal bir þekildeyorumlanmasýna sempatiyle bakmasýna raðmen, böyle bir yaklaþýmagüvenmediðini söylemektedir: Jeremy Butterfield, "Some Worlds ofQuantum Theory", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, QuantumMechanics içinde), Center for the Theology and the Natural Sciences,Berkeley (2001), s. 122.117 Raymond Y. Chiao, "Quantum Nonlocalities: Experimental Evidence",s. 37.

her kuantum olayý, Tanrý'nýn yaratmasýnýn bir ürünüdür, Tanrýevreni 'gözleyerek' sürekli var eder; Tanrý, evrenin 'aþkýnGözlemci'sidir' (transcendent Observer). Wigner'in, kuantumölçüm olaylarýnda 'insan zihni'ne yaptýðý vurguya karþý Chiao;'Tanrý'nýn zihni'ne vurgu yapmakta, böylece zaman ve mekanolarak insan zihninin sýnýrlý etkisi yerine, bütün evrene veevren-zamanýna yayýlmýþ kuantum olaylarýna Tanrý'nýn etkidebulunmasýný gündeme getirmektedir.118

Kuantum teorisiyle gözlemcinin rolünde yapýlanepistemolojik deðiþiklik, zihnin ontolojik statüsünü arttýran,böylece özgür iradeye yer veren ve hatta Tanrý'nýnyaratýcýlýðýný 'Tanrý'nýn gözlemciliði' ile açýklayan görüþlere yolaçmýþtýr. Ayrýca gözlemcinin rolünde yapýlan deðiþiklik; dahaönceden evrenin 'kuantum potansiyeli' olarak varolduðu, ilkgözlemcinin zamanda geriye doðru etkisi sebebiyle yýldýzlarýnve gezegenlerin oluþtuðu þeklinde iddialara kadargeniþlemiþtir. Birçok kiþiye 'uçuk' gelebilecek böylesi biriddiayý dile getirenlerden biri, ilk defa 'kara delik' isminikullanan ve nükleer fizyon teorisinin geliþtirilmesine katkýsýolan ünlü fizikçi John Wheeler'dýr.119 Geleceðin geçmiþietkilediðine dair iddialarý, gözlemcinin gözlenene etkisindenyola çýkarak ifade edenlerden biri de John Cramer'dir.Cramer, yüz ýþýk yýlý önceki bir yýldýzý gözlemlerken;120 yüz ýþýk


118 Raymond Y. Chiao, a.g.e., s. 38.119 Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in theMovement from Quantum Physics to Theology", s. 218.120 Iþýk çok hýzlý da olsa, belli bir hýzla (yaklaþýk olarak 300.000 km/sn.) yolalmaktadýr. Þu anda gözlemlediðimiz yýldýzlarýn birçoðu milyarlarca ýþýk yýlýuzaklýktadýr; yani biz, aslýnda birçok yýldýzýn milyarlarca yýl öncekidurumunu gözlemlemekteyiz.

yýlý öncesine etkide bulunduðumuzu söyler.121 Saðduyuya veneden-sonuç iliþkisi konusundaki tasavvurlarýmýza aykýrý buyaklaþýmlarla, 'Tanrý'nýn ön bilgisi ve özgür irade' konusuhakkýnda ortaya konmuþ olan Ockhamcý yaklaþým arasýndabir bað kurulabilir. Ockhamcý yaklaþýmla, özgür iradelibireylerin farklý davranarak geçmiþin farklý olmasýna sebepolabilecekleri ifade edilir ve Tanrý'nýn geleceði bilmesi buduruma aykýrý görülmez.122

Kuantum teorisinde gözlemciye verilen yeni epistemolojikrolden yola çýkýlarak bahsedilen yaklaþýmlarýn yapýlmasýilginç olsa da -bizce- böylesi büyük iddialar için, kuantumteorisinde gözlemciye verilen rol abartýlý bir þekildeyorumlanmýþtýr. Biz de, Polkinghorne gibi, doðru yaklaþýmýn,'gözlemcinin etkisi' ile 'gözlemcinin yaratmasý' arasýndaayrýmýn yapýlmasý olduðunu ve kuantum teorisinde 'gözlem-cinin etkisi'nden bahsetmenin daha doðru olduðunu düþü-nüyoruz.123 Kuantum seviyesinde, gözlem sürecinde gözlene-nin etkilendiði doðrudur; ama bu, gözlemcinin zihninin yarat-masýndan çok farklýdýr.124

Gözlemcinin yaratýcý etkisiyle ilgili söylemlerin daha çok'dalga fonksiyonunun söndürülmesi' ile ilgili yorumlardankaynaklandýðý hatýrlanmalýdýr. Bu olgunun, fiziki bir çözümühenüz mümkün olamamýþtýr; fakat gelecekte bunu açýklayan


121 John Cramer, "The Transactional Interpretation of QuantumMechanics", International Journal of Theoretical Physics, no: 27 (1988).122 Ockhamcý yaklaþýmdan yola çýkarak özgür irade savunmasý yapýlmasýnýnbir örneði olarak bakýnýz: Alvin Plantinga, "On Ockham's Way Out" (ed:Eleonore Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questionsiçinde), Blackwell Publishing, Malden (1999).123 John Polkinghorne, Science and Theology, s. 34.124 Arlen J. Hansen, "The Dice of God: Einstein, Heisenberg, and RobertCoover", s. 50.

fiziksel bir teori geliþtirilirse, 'gözlemcinin rolü' ile ilgilitartýþmalarýn açýða kavuþacaðýný umanlar vardýr.125 'Gözlemci-nin rolü' ile ilgili tartýþmalar çözümlenmemiþ bile olsalar, herhalükarda, kuantum teorisinin 'gözlemcinin zihninin yara-týcýlýðý'ný gösterdiðini söylemek doðru deðildir. Kuantumdeneylerinin sonucunun bilgisayarla tespit edilip, bilgisayarýntespit ettiði sonuçlarýn ise yýllar sonra alýnacak bir çýktý ileöðrenilmesi mümkündür. Böylesi bir durumda 'zihin' (göz-lemci), kuantum deneyinin sonucunu yýllar sonra çýktýdanöðrenmiþ olacaktýr; 'zihnin', bu bilgisayar çýktýsýna bakarak,bilgisayarla tespit edilmiþ yýllar önceki deneyi geriye doðruetkileyebileceðini söylemek ise hiç mantýklý gözükmemek-tedir.126 Barbour'un dediði gibi, 'dalga fonksiyonunun söndü-rülmesi' olarak tarif edilen deney sonucunu etkileyenin 'zihin'olduðunu düþünmek yerine, gözlemde kullanýlan aletin kuan-tum seviyesiyle etkileþiminin, bahsedilen olgunun nedeniolduðunu düþünmek daha doðrudur.127 Sonuçta, Berkeley'ebenzer bir idealizmi hala savunanlar olabilir. Katýlmadýðýmýzbu görüþün ne kadar tutarlý olduðunu burada tartýþacakdeðiliz. Fakat kuantum teorisiyle 'gözlemci'ye verilen roldekiepistemolojik deðiþikliðin, Berkeleyci bir idealizme desteksaðladýðýný söyleyecek þekilde abartýlý bir þekilde yorumlan-masýnýn doðru olmadýðýný söyleyebiliriz. Berkeleyci idealizm,kuantum teorisiyle ne güç kazanmýþ ne de kaybetmiþtir.Dolayýsýyla kuantum seviyesinde karþýmýza çýkan 'gözlemcininetkisi'nden yola çýkýlarak yapýlmýþ Yeni-Berkeleyci yorum-larýn, özgür irade sorununun çözümüne yeni bir katkýdabulunduðunu düþünmek için bir neden yoktur.


125 Philip Clayton, a.g.e., s. 219.126 John Polkinghorne, "The Quantum World", s. 337.127 Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 80.

Kuantum teorisindeki Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden hare-ketle özgür irade sorununu açýklamaya kalkanlar, bu ilkeyleözgür irade sorunu arasýnda analoji kurmuþlardýr: Tamam-layýcýlýk Ýlkesi ile birbirleriyle çeliþkili gibi gözüken dalgaolma ve parçacýk olma gibi özelliklerin; birbirleriyle 'çeliþkili'deðil, fakat 'tamamlayýcý' olduklarý ifade edilmektedir. Aynýþekilde, bilimsel veya teolojik determinizm ile özgür iradeçeliþkili gibi gözükse de, aslýnda bunlarýn birbirleriyle çeliþkiliolmadýklarý söylenmektedir. Kuantum boþluklarýnýn hepsiniTanrýsal etkinliðin doldurduðunu söyleyen Pollard'ýn, kendigörüþünde ortaya çýkan teolojik determinizm ile özgüriradenin ikisinin de beraber varolabileceðini açýklamayaçalýþýrken, baþvurduðu yol, kuantum teorisinde çeliþkili gibigözüken durumlarýn bir arada olduðuna dikkat çekerek, buiki durum arasýnda analoji kurmaktýr.128

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden fizik bilimi dýþýna yapýlananalojilerle, çeliþkili gibi gözüken durumlarýn aslýnda birarada olabileceklerini göstermenin mümkün olduðunu;Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'ni ileri süren Niels Bohr da savun-muþtur.129 Bohr'dan sonra baþkalarýnca da ayný yaklaþýmdevam ettirilmiþtir. Birçok kiþiye göre, bizim mantýksaldüþünme þeklimiz bu paradokslarý çözmemize olanakvermemektedir. Belirsizlik Ýlkesi'ni ortaya koyan Heisenberg,kuantum teorisinin, mantýðýn temel ilkelerinden 'üçüncühalin imkansýzlýðý' ilkesinin deðiþtirilmesini gerektirdiðinisöylemiþtir.130 Kuantum teorisinin 'kuantum mantýðý' denilen


128 William Pollard, Chance and Providence: God's Action in a World Governedby Scientific Law, s. 137-141.129 Abraham Pais, Niel's Bohr's Times: In Physics, Philosophy and Polity,Clarendon Press, Oxford (1991), s. 440-445.130 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, s. 171.

yeni bir mantýk anlayýþýný gerekli kýldýðý birçok düþünürtarafýndan tekrarlanmýþtýr.131 Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nde,'zahiren çeliþkili' gibi görülen özelliklerin; bir deneyde birözellik, diðer bir deneyde öbür özellik ortaya çýkmaktaolduðu için, 'aslýnda çeliþkili' olmadýklarý savunulmaktadýr.Özgür irade konusuna yapýlan analojide ise ayný varlýktürünün (insanýn), hem doða yasalarýnla belirlendiðine hemde özgür seçimler yaptýðýna tanýklýk ettiðimiz, bunlar 'zahiren'çeliþkili gibi gözükse de, iki durumu da inkar edemeyeceði-mizden dolayý, 'zahirde' olan bu çeliþkinin 'aslýnda' olmadýðýnýdüþünmemiz gerektiði; bunlarýn 'çeliþkili' deðil, 'tamamlayýcý'olduklarý ifade edilmektedir. 'Aslýnda' ne olduðunu anlaya-madýðýmýzdan dolayý 'zahirde' çeliþki bulmamýzýn sebebinin;dilsel, kavramsal ve mantýksal sýnýrlýlýklarýmýz olduðu söyle-nebilir. Kuantum teorisindeki Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'ndenyapýlan bir analoji ile özgür irade sorununu çözemeyiz. Fakat,kuantum teorisiyle ilgili bahsedilen olgular gibi, özgür iradesorununu çözmekteki güçlüklerin sebebinin de dilsel,kavramsal ve mantýksal sýnýrlýlýklarýmýz olduðunu söyle-yebiliriz.


131 Andrej A. Grib, "Quantum Cosmology, Observer and Logic", s. 182-183.

Kuantum teorisi, çýplak gözle görülemeyen atomseviyesindeki dünyayý açýklamaktadýr ve 20. yüzyýlda ortayakonduðundan beri hem bilim hem felsefe hem de teolojialanlarýnda pek çok tartýþmaya sebep olmuþtur. Bilim ala-nýnda determinizm, yalnýzca bu teoriyle sorgulanmýþ, bu teo-riye dayanýlarak 'ontolojik indeterminizm'in varlýðý savunul-muþtur. 'Uzaktan etkileme' gibi birçok bilim insanýnca 'hurafe'olarak nitelendirilecek bir olgu, sadece bu teoriye dayanýlaraköngörülmüþ, üstelik Aspect deneyleriyle doðrulanmýþtýr. Buteoriyle atom seviyesinde, daha önceden bilimsel metodolo-jinin zorunlu bir unsuru olarak kabul edilen, 'gözlemsürecinde gözlenene etki etmemenin' mümkün olmadýðýanlaþýlmýþtýr. Yine bu teoriyle fizik biliminde bile indirgeme-ciliðin olanaksýz olduðu; bütünü, parçalarýný analiz etmeksuretiyle anlayamayacaðýmýz ortaya çýkmýþtýr.

Kuantum teorisine dayanýlarak savunulan bu sarsýcýgörüþler, ontoloji ve epistemoloji açýsýndan ciddi anlayýþ deði-þikliklerini gerekli kýlmaktadýr. Fakat, bilim insanlarýnýn dafarklý felsefi görüþleri olduðu, bilimsel teorilere hermenötikyaklaþýmlarý, bu farklý felsefi görüþlerin þekillendirdiðiunutulmamalýdýr. Nitekim, bilimsel teorilerimizin ve mevcutkavramlarýmýzýn ontolojik gerçekliði açýkladýðýný savunan'klasik realist' bir bilim anlayýþýný felsefi görüþ olarakbenimseyen ve 'determinizm'in mutlaka evrenin gerçek yapýsýolmasý gerektiðine dair metafizik inançlarý bulunan -Einsteingibi- bilim insanlarý; kuantum teorisinin eksik bir teoriolduðunu, bu yüzden bu teorinin 'indeterminist' bir þekildeyorumlandýðýný savunmuþlardýr. Kýsacasý, kuantum teorisinedayanýlarak savunulan bahsettiðimiz iddialarýn üzerindebütün bilim insanlarýnýn konsensüsü olmadýðý hatýrlanma-lýdýr, ama 'Kopenhag yorumu' adý altýnda savunulan bu

SONUÇ

iddialarýn doðruluðunun, çoðunluðun kanaati olduðu dabilinmelidir. 'Ýndirgemeciliðin imkansýzlýðý' ve 'gözlem süre-cinde gözlenenin etkilendiði' ile ilgili görüþlerin, kabuledilmesi gerektiðini söyleyebiliriz. Ayrýca -ne kadar inanýlmazgözükse de- 1980'li yýllardaki Aspect deneylerinden sonra'uzaktan etkileme'nin bu evrenin bir fenomeni olduðu anlaþýl-mýþtýr. Fakat, Popper'a benzer þekilde biz de 'determinizm' ileilgili görüþler gibi 'indeterminizm' ile ilgili görüþlerin de'metafizik iddialar' olduðunu düþünüyoruz. Popper, her ikisinide metafizik gördüðü bu görüþlerden 'indeterminizm'i benim-semiþtir; fakat biz, bu görüþlerden birini benimsemek için birsebep görmüyoruz, bu yüzden bu iki alternatife karþý da 'ag-nostik' bir tavýr benimsiyoruz.

'Kuantum indeterminizmi' bilim insanlarý arasýnda ihtilaflýbir konu olmuþtur, üstelik kuantum teorisiyle ilgili felsefi veteolojik tartýþmalar en çok 'ontolojik indeterminizm' iddia-sýyla ilgilidir. Kýsacasý, bilimsel açýdan 'kaygan zemin'de felsefive teolojik tartýþmalar yapýlmaktadýr; fakat mevcut durumdabaþka bir çaremiz de bulunmamaktadýr. Bu yüzden 'müm-kün'ü göstermeye çalýþtýðýmýz yerlerde 'olan' ile ilgili iddia-larda bulunmadýðýmýza birçok defa dikkat çektik. 'Kuantumindeterminizmi' ihtilaflý olsa da, kuantum teorisinin 'klasikrealizm'in doðru olmadýðýný gösterdiðini rahatlýkla söyleye-biliriz. Diðer yandan bilimsel teorileri, zihinlerimizin evreneyüklediði ve ontolojik gerçeklikle iliþkisi önemli olmayanicatlar olarak gören 'araçsalcý yaklaþým'ýn da benimsen-memesi gerektiði kanaatindeyiz. Polkinghorne, Barbour vePeacocke gibi düþünürlerin de savunduðu þekilde, safça birrealizmden ve gerçeklikle bilimsel teoriler arasýnda hiçbir iliþ-ki kurmayan araçsalcýlýktan farklý bir yol olan 'kritikçirealizm'i benimsemenin, en tutarlý yol olduðunu düþünüyo-


ruz. Bu yaklaþýmýmýza göre bilimin içinde insan unsuru bulun-maktadýr ve insanlarýn toplumsal þartlanmalar, önyargýlar,apriori kabuller, kavramsal ve kapasite yetersizlikleri gibisýnýrlýlýklarý vardýr. Bunlar, bilimsel teorilere karþý 'kritikçi'unsurun sebebidir; bilimlerin (özellikle kuantum teorisinin)teknoloji üretimi ve öngörüde bulunmayla ilgili baþarýlarý isedoðanýn gerçekliðine kýsmen de olsa ulaþtýðýmýzý ('realizm'inhedefine kýsmen yaklaþtýðýmýzý) gösterir ki, böylece 'kritikçirealist' yaklaþým karþýmýza çýkar.

Teolojiyle ilgilenen pek çok kiþi, geçmiþteki kötütecrübelerin de etkisiyle, bilim ile din arasýnda iliþki kurul-masýna soðuk yaklaþmaktadýrlar. Bizce, geçmiþteki kötütecrübeler, iliþki kurmamaya deðil, fakat sofistike ve temkinliyaklaþýmlarýn geliþtirilmesine sebep olmalýdýr. Bilim alanýndaolduðu gibi din alanýnda da 'kritikçi realizm'in benimsen-mesinin, bilim-din iliþkisiyle ilgili saðlýklý bir yol olacaðýkanaatindeyiz. Din, Tanrýsal vahyin bir ürünü olsa da, Tanrýsalvahiyden sonuçlar çýkaran teolojiler, insanlarýn ürünüdür.Böylece bilimlerde olduðu gibi teolojilerde de insanlarýntoplumsal þartlanmalar, önyargýlar, apriori kabuller, kavram-sal ve kapasite yetersizlikleri gibi sýnýrlýlýklarýyla karþýlaþýrýz.Kýsacasý, bilim alanýnda 'klasik realizm'den vazgeçilmesigerektiði gibi, din alanýnda da Katolik Kilisesi gibi kuruluþ-larýn yorumlarýnýn Tanrýsal vahiyle özdeþ olduðunu savunan'hermenötik realizmler'den vazgeçilmesi gerekir. Buradanvaracaðýmýz sonuç ise bilim ile din çatýþýrsa; hatayý her ikialanýn 'yalnýzca' birinde aramaktansa, 'her iki alanda da' hatayapýlmýþ olabileceðini düþünerek, her iki alaný da irdelemeningerektiðidir. Bu anlayýþta, dinsel alandaki hatalarýn sebebi'insanlarýn sýnýrlýklarý'na baðlandýðý için, bu yaklaþým, teistdinlerin mutlaklýk anlayýþýyla çeliþmez. Bu yaklaþýmla þöyle

SONUÇ 225

denmiþ olmaktadýr: "Tanrý'nýn yarattýðý doða ve Tanrý'nýngönderdiði din çeliþmez, fakat insanlarýn, doðayý anlamaçabasý olan bilimde de, dini anlama çabasý olan teolojilerdede hatalar olabilir; bilim-din arasýnda olduðu iddia edilençeliþkilerin kaynaðý da bunlardýr."

Tanrý'nýn, kuantum belirsizliklerini (boþluklarýný) belirle-yerek etkide bulunduðunu savunan görüþler, 'boþluklarýnTanrýsý' argümanýyla karýþtýrýlmamalýdýr. 'Boþluklarýn Tanrýsý'olarak isimlendirilen argümanlarda, önce bilgilerimizdekiboþluklar gösterilir, sonra ise bunlar Tanrýsal etkinlikledoldurulur. 'Kuantum indeterminizmi'nde ise boþluklarýnontolojik olduðu savunulur; bunlar, bilgisizliðimizle iliþkilen-dirilmez. 'Kuantum indeterminizmi'ni Tanrýsal etkinlikleiliþkilendiren düþünürlerin hepsi ayný yaklaþýmý benimse-memiþlerdir. Bazýlarý -Pollard gibi- Tanrý'nýn tüm kuantumbelirsizliklerini belirlediðini, bazýlarý -Tracy gibi- Tanrý'nýnsadece bazý belirsizlikleri belirlediðini, bazýlarý ise -Peacockegibi- Tanrý'nýn belirsizliklere müdahale etmediðini savunmuþ-lardýr. 'Kuantum indeterminizmi'ni Tanrýsal etkinlik açýsýndanönemli gören yaklaþýmlardan Murphy'ninkini baþarýlýbulduðumuzu söyleyebiliriz. Murphy, Tanrý'nýn, tüm kuantumbelirsizliklerini belirlediðini -Pollard gibi- söyleyerek, etkin-liði bütün evrene yaygýn aktif bir Tanrý anlayýþýný savunmak-tadýr. Bu yaklaþýmda belirsizlik kalmamakta ve 'yeter sebep'ilkesi gözetilmektedir ki bu da, bu anlayýþý felsefi açýdan dahacazip kýlmaktadýr. Murphy, Tanrý'nýn, kuantum belirsizlik-lerini belirlerken, insanlarýn özgür iradelerini olduðu gibielektron ve diðer parçacýklarýn kendilerine mahsus özellik-lerini de ihlal etmediðini savunur. Murphy'nin okkasyonalizmile panteizmden uzak durmaya ve özgür iradenin varlýðýna yeraçmaya çalýþmasý, yaklaþýmýnýn olumlu yönlerini oluþtur-maktadýr.


Doða yasalarý ihlal edilmeden Tanrýsal etkinliðingerçekleþtiðini savunan John Polkinghorne, kaos teorisineodaklanmayý, kuantum teorisinden daha iyi bir seçenekolarak görmüþtür. Onun yaklaþýmýna göre kaos teorisinindeterminist yapýsý, doðanýn aslýnda indeterminist olanyapýsýna bir yakýnlaþmadýr ve Tanrý, doðadaki indeterministboþluklardaki esnekliklerden faydalanarak müdahaledebulunmaktadýr. Biz de Murphy, Tracy ve Russell gibi, zahirendeterminist olan kaos teorisine dayanarak evrende indeter-minist bir yapý olduðunun savunulmasýndansa, zahirenindeterminist olan kuantum teorisine dayanarak indeter-minizmi savunmanýn daha iyi bir alternatif olduðunu düþü-nüyoruz.

Kaos teorisinin kuantum teorisiyle beraber ele alýnmasý iseihlalci olmayan bir mucize anlayýþýnýn savunulabilmesi içinönemlidir. Kaos teorisinde 'baþlangýç koþullarýna hassasbaðýmlýlýk' önemli bir unsurdur ve bununla, çok ufak birdeðiþikliðin çok büyük sonuçlarý olabileceði gösterilir.Baþlangýç koþullarýndaki tetikleyici deðiþikliðin, kuantumbelirsizliklerinin Tanrý tarafýndan belirlenmesiyle gerçekleþ-tirildiði savunularak; 'mucize' olarak nitelenen birçok olayýn,doða yasalarý ihlal edilmeden gerçekleþtirilebileceði modellersavunulabilir. Aslýnda, bilim alanýnda kuantum teorisiyle kaosteorisinin nasýl birleþtirilebileceði konusunda çok tartýþmayapýlmýþ ve bu konu bir sonuca baðlanmamýþtýr. Fakat atomseviyesindeki dünyayla, çýplak gözle görülen dünya bir yerdebirleþtiðine ve tüm evren atom seviyesindeki parçacýklarýnbirleþmesiyle oluþtuðuna göre, kuantum teorisiyle kaosteorisinin birleþmesi gerektiðine dair öngörü saðduyuyauygun bir beklentidir. Böylece kaos teorisinin determi-nizmdeki 'epistemolojik belirsizlik', kuantum teorisi sayesinde

SONUÇ 227

'ontolojik belirsizliðe' dönüþür ve Tanrý'nýn, doðadaki buesneklikten (objektif olasýlýklardan) faydalanarak, büyükdeðiþiklikleri -mucizeleri- hiçbir doða yasasýný ihlal etmedenoluþturduðu modeller savunulabilir.

Newton'dan sonra determinist anlayýþ yaygýnlýk kazanmýþ,evrenin kapalý bir sistem olarak gözüktüðü bu anlayýþta,Tanrý'nýn, mucize oluþturacaksa doða yasalarýný ihlal etmesigerektiði söylenmiþtir. Bu dönemden sonra, 'mucizeler' ko-nusunda yapýlan felsefi ve teolojik tartýþmalarda, üzerinde ençok durulan husus bu olmuþtur. Natüralizm ve bilimcilik adý-na "Din bilimle çatýþýr, çünkü mucizeyi savunur" denilmesininyanýnda, teoloji adýna "Tanrý bir eliyle koyduðu yasalarýdiðeriyle bozmaz" denilerek, ihlalci mucizelere karþý birçokeleþtiri yapýlmýþtýr. 'Kuantum indeterminizmi' evrenin kapalýbir sistem olmadýðýný göstererek, özellikle son birkaçyüzyýlda, determinizm adýna mucizelere getirilen pek çokfelsefi ve teolojik eleþtirinin haksýzlýðýný göstermektedir.Felsefe ve teoloji alanýnda birçok kiþi tarafýndan yapýlmýþolan bu hatayý tespit etmek, din felsefesi açýsýndan önemlidir.Natüralistlerin ve bilimcilerin, bilimi doða yasalarýylaeþitlemenin ve bilimin son sözünü Newton'la söylediðinizannetmenin; teologlarýn, Newtoncu yasalarla Tanrý'nýnyasalarýný (Sünnetullah'ý) eþitlemenin; Spinoza gibi pan-teistlerin ise mekanik yasalarla Tanrý'nýn Doðasý'ný eþitle-menin hatasýna düþtükleri anlaþýlmaktadýr.

Kuantum teorisinin, ihlalci olmayan mucize anlayýþý içinmodellere imkan tanýdýðýný savunurken, mucizelerin böylegerçekleþtiðine dair bir iddiaya sahip olmadýðýmýzý; amacýmý-zýn, bilimcilik ve teoloji adýna yapýlan hatalara dikkat çekmekolduðunu özellikle vurguladýk. Öncelikle din adýna ihlalci


olmayan bir mucize anlayýþýnýn savunulmasýný zarurigörmüyoruz. Nitekim Newton, Boyle ve Mersenne gibi ünlüdüþünürler, Tanrý'nýn, doða yasalarýný ihlal etmesinde hiçbirsorun görmemiþlerdir. Hatta Boyle ve Mersenne, mucizelerleilgili yaklaþýmlarýnda, bunu daha makbul bile kabul etmiþ-lerdir. Diðer yandan, mucizelerin 'doða yasalarýnýn ihlali'olarak tarifi, sadece doða yasalarýna felsefi yaklaþýmlar'zorunlulukçu' ise karþýmýza çýkmaktadýr. 'Düzenci yakla-þým'da olgularýn yasalara göre önceliði esas alýndýðý, 'araçsalcýyaklaþým'da bilimsel yasalar ile doða yasalarýnýn arasýnda birirtibat kurulmadýðý için; bu anlayýþlarda, doða yasalarýnýnontolojik statüsü düþüktür ve 'yasa ihlali' diye bir kavramýnönemi kalmamaktadýr. Doða yasalarýna 'zorunlulukçu yakla-þým' kabul edilince ise karþýmýza modern bilimin en temel ikiteorisinden biri olan kuantum teorisindeki 'ontolojik ola-sýlýkçý' yapý çýkar ki bu yapýda, ihlalsiz mucizeleri savunmanýnmümkün olduðunu gördük. Sonuçta, 'doða yasalarýnýontolojik determinist yapýda gören zorunlulukçu yaklaþým'dýþýndaki bilim felsefesindeki farklý yaklaþýmlar açýsýndan'mucizeler' konusunda, doða yasalarýnýn ihlal edilmesi diye birsorun yoktur.

Tanrý'nýn doða yasalarýný ihlal edip etmeyeceði tartýþmasýn-daki tavrýmýzý 'teolojik agnostisizm' olarak niteliyoruz. Bununsebeplerini þöyle özetleyebiliriz: Birincisi, zorunlulukçuyaklaþýmýn düzenci yaklaþýmdan daha iyi bir alternatifolduðunu düþünmüyoruz. Ýkincisi, 'kuantum indeterminizmi'ortaya konduktan sonra, 'determinist-zorunlulukçu yakla-þým'ýn modern bilimin görüþü olduðunun söylenmesi müm-kün deðildir. Üçüncüsü, determinist-zorunlulukçu yaklaþýmlaberaber ihlalci olmayan mucizelerin savunulmasýnda, teizmaçýsýndan bir alternatif daha vardýr; Tanrý'nýn 'baþtan

SONUÇ 229

müdahale' ile her þeyi ayarlamak suretiyle, doða yasalarýnýihlal etmeden mucizeleri oluþturduðu savunulabilir. Özelliklezamanýn izafi olduðu izafiyet teorisiyle gösterildikten sonra,evrenin baþý ve þimdisi arasýndaki zaman sürecinin uzunluðuönemsizleþmiþ ve bu görüþü savunmak kolaylaþmýþtýr.Dördüncüsü, teizmin kudreti sýnýrsýz Tanrý anlayýþý ileTanrý'nýn doða yasalarýný ihlal ettiðine veya etmediðine dairgörüþlerden herhangi birinin, çeliþkili olduðunu düþünmü-yoruz. Beþincisi, tektanrýcý dinlerin kutsal metinlerinde asýlolan, mucizelerin Tanrý tarafýndan gerçekleþtirildiðidir, fakatmucizelerin 'doða yasalarýnýn ihlali' anlamýna geldiðini ifadeeden bir tarif yoktur. Sonuçta, mucizelerin, doða yasalarýnýnihlaliyle veya ihlalsiz gerçekleþtiði hususuna karþý agnostikyaklaþýmýmýz, dördüncü ve beþinci maddelerdeki teolojiksebeplerle de desteklenerek, bu konudaki 'teolojik agnostik'tavrýmýzý oluþturmaktadýr.

Tüm bu hususlarý bir arada deðerlendirirsek, kuantumteorisinin mucizeler sorunu için önemini 'abartmadan veküçümsemeden' tespit edebiliriz. Öncelikle mucizelerin doðayasalarýnýn ihlali ile oluþtuðunu savunanlar için, herhangi birbilimsel teori gibi bu teorinin de bu sorun açýsýndan birehemmiyeti bulunmamaktadýr. Doða yasalarýna felsefiyaklaþým olarak 'düzenci yaklaþým'ý veya 'araçsalcý yaklaþým'ýbenimseyenler için 'yasa ihlali' kavramýnýn bir önemikalmayýnca, kuantum teorisine dayanarak ihlalsiz mucizelerinnasýl oluþmuþ olabileceðini göstermenin bir önemi yoktur.'Baþtan müdahale' yaklaþýmý, mucizelerin determinist birevrende ihlalsiz oluþabileceðini gösterecek bir modelsunduðundan, bu yaklaþým açýsýndan kuantum teorisininmucizeler sorunuyla iliþkilendirilmesine gerek kalmamakta-dýr. Kuantum teorisine, mucizeler sorununda ihtiyaç,


zorunlulukçu yaklaþýmla beraber ihlalsiz mucize anlayýþýnýngerekliliðinin savunulmasýnda kendini gösterir. Buna göre,zorunlulukçu yasalarýn determinist deðil, 'ontolojik olasýlýkçý'yapýda olduklarý ve ihlalsiz mucizelerin gerçekleþmesi içinolanak tanýdýklarý söylenir. Newton'dan beri ilk olarakkuantum teorisiyle böylesi bir þansýn doðduðunun, ilk defabilimsel anlayýþýn en temel teorilerinden birine dayanýlarak'ontolojik olasýlýklar'ýn varlýðýnýn savunulmasýnýn mümkünolduðunun altýný çizmek gerekir.

Kötülük sorununun kuantum teorisiyle iliþkisi, özgür iradesorunuyla kuantum teorisinin iliþkisine baðlýdýr; bu yüzden,kötülük sorununda özgür iradeye atfedilen deðerin derece-sine göre, kuantum teorisinin kötülük sorunu açýsýndanönemi artabilir veya azalabilir. Kötülük sorununa karþý 'azkötülük için çok iyiliðin terk edilmemesi gerektiði' veya'insanlarýn manevi yükseliþi için kötülüklerin lüzumu' gibibirçok argüman ifade edilmiþtir. Fakat insanlarýn özgüriradeye sahip olduðuna, özgür iradenin ise iyiden yana olduðugibi kötülükten yana da tercihini kullanabileceðine, bunun isegözlenen kötülüklerin en önemli sebebi olduðuna dikkatçekilmesi, kötülük sorununa karþý en ön plana çýkan yaklaþýmolmuþtur. Özgür iradenin varlýðýna yapýlan bu vurgu, birçokfarklý argümanla birleþtirilerek, kötülük sorununa cevapverilirken sýkça kullanýlmýþtýr.

Kötülük sorununa verilecek felsefi veya teolojik cevap-larda, öncelikle 'insan zihninin sýnýrlýlýklarý'na dikkat çekil-mesi gerektiðini düþünüyoruz. Wykstra'nýn böylesi bir yak-laþýmla kötülük sorununu ele almasý, bu konudaki baþarýlý birörnektir. Bu hususta, özgür iradenin varlýðýna dikkat çekenfarklý argümanlardan da mutlaka istifade edilmesi gerektiði

SONUÇ 231

kanaatindeyiz. Ayrýca özgür iradeye vurgu yapan yaklaþýmlardýþýndaki kimi yaklaþýmlardan da faydalanmak yerindeolacaktýr; evrendeki kötülüklerin varlýðýnýn hikmetinin neolduðunu tam olarak bilemediðimiz yönündeki görüþümüz,farklý argümanlarý deðerlendirmemize sebep olmaktadýr.Bunlarý yaparken, Plantinga gibi, Tanrý'nýn ve evrendegözlemlenen kötülüklerin bir arada 'olabileceði'ni göster-mekle yetinmemiz, bunlarýn bir arada 'olmasý gerektiði'niispat etmek gibi baþarýlý olmasý mümkün olmayan bir yolasapmamamýz gerekir. Ýlaveten, teizmin 'kötülük sorunu' ilekarþý karþýya olduðunu söyleyenlere, ateizmin de 'iyiliksorunu' ile karþý karþýya olduðunu söylemek faydalý olacaktýr.Bu yaklaþýmla, evrende gözlemlenen iyilik veya kötülük gibiolgulardan yola çýkýlarak ontolojik yargýlarda bulunulmasýnakarþý çýkýlabilir. Kötülük sorunu hakkýnda, bu konudakiTanrýsal hikmeti biliyormuþuz gibi 'açýklayýcý' bir tavýrtakýnmaktansa; gözlemlenen kötülüklerden yola çýkýlarakateist bir ontolojinin temellenemeyeceðini göstermeye çalýþan'savunmacý' bir tavýrla yetinmek, en isabetli yol olacaktýr.

Özgür irade sorununun kuantum teorisiyle baðlantýsýkötülük sorununa nazaran daha doðrudandýr. Bilimsel dünyagörüþüne determinizm egemen olduktan sonra; determinizmile aksi mümkün olmayacak þekilde insanlarýn karakterleri vedavranýþlarý belirleniyorsa, özgür iradenin varlýðýndanbahsedilip bahsedilemeyeceði, felsefenin önemli bir tartýþmakonusu olmuþtur. Bilimsel determinizmin özgür iradeyeoluþturduðu tehdit, hem teist hem de ateist birçok düþünürürahatsýz etmiþtir. 'Kuantum indeterminizmi', önceden bilimdünyasýnda mutlak doðruymuþ gibi kabul edilen determi-nizme, modern bilimin en temel ve en baþarýlý teorilerindenbirine dayanýlarak karþý çýkýlmasýna olanak tanýmýþtýr.


Böylece, bilimsel determinizm çerçevesinde deðerlendirilmiþözgür irade sorunuyla ilgili felsefi ve teolojik tartýþmalar ileargümanlarýn, baþtan ele alýnmasý gerektiði ortaya çýkmýþtýr.

Özgür iradeyle determinizmin birbirleriyle çeliþmediðinisöyleyerek 'baðdaþýrcý' (ýlýmlý determinist) bir yaklaþýmýbenimseyenler için, 'kuantum indeterminizmi'nin bu sorunaçýsýndan bir önemi bulunmamaktadýr. Kuantum teorisi,özellikle bilimsel determinizmle özgür iradenin birbirleriylebaðdaþmayacaðýný savunanlar için önemlidir. Baðdaþmazcýyaklaþýmý savunan 'katý deterministler', determinizmle özgürirade arasýnda olduðu düþünülen çeliþkiyi, determinizminvarlýðýný kabul, özgür iradenin varlýðýný inkar ederek çözmeyoluna gitmiþlerdir. Baðdaþmazcý yaklaþýmý savunan 'libertar-yanlar' ise determinizmin varlýðýný reddederek, çeliþkiyiçözme yoluna gitmiþlerdir; bu yüzden, 'kuantum indeter-minizmi'ne en çok ehemmiyet atfedenler bu yaklaþýmý benim-seyenler olmuþtur. Diðer yandan, dualizm veya zuhur etme ileilgili yaklaþýmlarý benimseyerek, insan zihninin deter-minizmden baðýmsýz olduðunu ileri sürenler, libertaryananlamda özgür iradenin varlýðýný 'kuantum indeterminizmi'neatýf yapmaksýzýn savunabilirler.

'Kuantum indeterminizmi'nin, insan beyni gibi makroyapýlarýn seviyesinde önemli olmadýðýný -Searle gibi- düþü-nenler için de 'kuantum indeterminizmi'nin özgür iradesorunu açýsýndan bir önemi yoktur; bu görüþün, deter-minizmin evrenin gerçek yapýsý olduðu görüþünden ciddi birfarký bulunmamaktadýr. Diðer yandan Penrose ve Ellis gibibirçok düþünür, insan beyniyle ilgili fenomenlerde kuantumolaylarýnýn önemine inanmaktadýrlar. Burada dikkat edilmesigerekli husus, atom seviyesindeki indeterminizmle, beyin

SONUÇ 233

seviyesine gelindiðinde, adeta sihir gibi özgür iradeninoluþtuðuna dair bir iddianýn savunulmadýðýdýr (veya savunanvarsa savunulmamasý gerektiðidir). Libertaryan anlamdaözgür iradenin varlýðýnýn savunulmasý için, bütün öncekikoþullar ayný olduðunda bile, insanýn 'farklý olasýlýklar'danbirini gerçekleþtirebilmesi gerekir. Kuantum indetermi-nizmiyle ortaya çýkan 'objektif olasýlýklar', insan zihninin, bufarklý olasýlýklardan (belirsizliklerden) birini gerçekleþ-tirdiðinin savunulmasýný mümkün kýlar ki libertaryananlamda özgür iradenin savunulmasý için gerekli olan budur.Ýnsan beyni, eðer bilardo topu gibi makro bir yapý olsaydý,Searle'ün dediði doðru olabilirdi; fakat insan beyni, bilinçliolma ve tercihler yapma gibi özellikleriyle bilardo topu gibimaddi nesnelerden -Griffin'in dikkat çektiði gibi- çokfarklýdýr, bu yüzden Searle'ün diðer makro varlýklar ile insanbeynini benzetmesi hatalý bir analojidir. Kuantum indetermi-nizminin 'objektif olasýlýklar'ýn varlýðýný göstermesinden yolaçýkarak; bu olasýlýklara, beyin seviyesinde önem atfedenyaklaþýmlarýn, özgür irade sorunuyla ilgili tartýþmalarda gözönünde bulundurulmasý gerektiði kanaatindeyiz.

Kuantum teorisindeki 'gözlem sürecinin gözlenenietkilemesi', Yeni-Berkeleyci bir yaklaþýmla 'gözlemcininyaratýcýlýðý' olarak yorumlanmýþ ve bu yaklaþýmýn, özgüriradenin varlýðýný gösterdiði söylenmiþtir. Buna göre, zihinetkileyendir ve ontolojik statüsü böylesine yükseltilmiþ birzihnin, determinizmden etkilendiði düþünülemez. Bu tipyaklaþýmlarda, 'gözlemcinin etkisi' ile 'gözlemcinin yaratma-sý'nýn birbirine karýþtýrýldýðý ve kuantum seviyesindeki gözlemsüreci ile ilgili epistemolojik sýnýrlýlýklarýmýzýn abartýlý birþekilde yorumlandýðý kanaatindeyiz. Bu yüzden bu yaklaþý-mýn, özgür irade sorunu açýsýndan önemli olmadýðýný


düþünüyoruz. Newtoncu fiziðin determinizmiyle materyalizmitemellendirmeye çalýþmak hata olduðu gibi; modern fiziðinkuantum teorisiyle Berkeleyci idealizmi temellendirmeyeçalýþmak da benzer bir hata olmuþtur.

Ayrýca, kuantum teorisiyle özgür irade sorunu arasýndailiþki, Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden özgür irade sorununaanaloji yoluyla da kurulmuþtur. Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'ndebirbirleriyle zahiren çeliþkili gibi görülen durumlarýn (dalgave parçacýk olmak gibi) bir arada olabileceðinin savunul-masýyla analoji kurularak; bilimsel veya teolojik deter-minizmle özgür iradenin bir arada olabileceði söylenmiþtir.Kurulan bu analoji, özgür irade sorununun nasýl çözüleceðinigösteremez, ayrýca fizikten baþka alanlara analoji kurulma-sýyla ilgili sorunlar da mevcuttur. Fakat, bu yaklaþýmdan, busorunu niye çözemediðimizin ipuçlarýný elde edebiliriz.Kuantum teorisinin Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nde ortaya çýkangüçlükler gibi özgür irade sorununu çözmekteki güçlüklerinde dilsel, kavramsal ve mantýksal sýnýrlýlýklarýmýzdan kaynak-landýðý kanaatindeyiz.

Özgür irade sorununda üç belirlemenin birbirleriyle nasýliliþkilendirileceði önemlidir: Tanrýsal belirlemenin, doðayasalarýnýn belirlemesinin ve insanýn özgür iradeli belirleme-sinin. 'Kuantum indeterminizmi' ile doða yasalarýnda 'objektifolasýlýklar/boþluklar' olduðu gösterilerek, Tanrý'nýn ve insanýnözgür iradeli etkinliklerine, doða yasalarý adýna karþýçýkýlmasýna gerek olmadýðý ve doða yasalarýnýn, Tanrý'nýn'ihlalsiz mucizeler' oluþturmasý için bir engel oluþturmadýðýgösterilmiþtir. Fakat Tanrýsal etkinlikle (teolojik determi-nizmle) insanlarýn özgür iradeli etkinlikleri arasýnda sýnýrýnnasýl çizilmesi gerektiði sorununu çözmekte, hiçbir bilimsel

SONUÇ 235

teorinin yardýmý olamaz. Bu sorun tamamen teolojiktir ve deözellikle Tanrý'nýn sýfatlarýnýn nasýl anlaþýlmasý gerektiðiyleilgilidir.

Özgür irade sorunuyla ilgili olarak en çok tartýþýlanTanrý'nýn sýfatý, Tanrý'nýn -geçmiþ ve gelecekteki- her þeyibilmesi olmuþtur. Burada, Tanrý'nýn gelecekteki her þeyibiliyorsa, bilinenleri gerçekleþtiren insanlarýn özgürlüklerininsöz konusu olup olamayacaðý tartýþma konusudur. Bizim bukonudaki görüþümüz, Tanrý'nýn, gelecekteki her þeyi bildiði ileilgili teizmin klasik inancýný muhafaza etmek ve bunun,insanlarýn özgür iradeli olmalarýyla çeliþkili olmadýðýnýsavunmak yönündedir. Bu konuda, Molinizm'in ufuk açýcýgörüþleri olduðunu düþünüyoruz. Molinizm'de, Tanrý'nýn,özgür iradeli bireyler hangi koþullarda olurlarsa olsunlar neyapacaklarýný, bu bireyler yaratýlmadan önce bildiði ve bubilgisiyle, özgür iradeli bireyleri seçtiði ortamlara yerleþtirdiðisöylenir. Bu yaklaþýmda, hem Tanrý'nýn bütün ayrýntýlarýylageleceði bildiði ve kontrol ettiði, hem de libertaryan anlamdaözgür iradeli insanlarýn yaratýldýðý savunulmaktadýr. Buyaklaþým, mucizeler konusundaki 'baþtan müdahale' yaklaþý-mýna benzemektedir.

Tanrý'nýn 'zamana aþkýnlýðý'na dikkat çekilmesi', Tanrý'nýngeleceði bilmesi ile özgür irade arasýnda olduðu düþünülensorunu deðerlendirmekte faydalý olacaktýr. Ýzafiyet teorisi,zamanýn, çekim gücü ve hýz gibi deðiþkenlere baðlý olduðunugösterdikten sonra Tanrý'nýn, 'bu evrenin-zamanýna aþkýnolduðu'nu savunmak, eskisinden daha kolay olmuþtur. Buyaklaþýma göre Tanrý'nýn, adeta sonsuz geçmiþteki bir yerdenilerideki olaylarý görüyormuþ gibi düþünmektense; adetabanyo edilmiþ bir filmin karelerini beraberce ayný anda


görüyormuþ gibi, tarihin bütün anlarýný da ayný þekildeberaberce gördüðünü düþünmek daha doðrudur. Zamanabaðýmlý zihinlerimiz, zamana aþkýn bir Varlýðýn, zamaný nasýlalgýladýðýný elbette anlayamaz. Böylesi bir yaklaþýmla, özgürirade ile ilgili sorunlarý çözemeyiz, ama çözemememizinsebeplerinin en azýndan bir kýsmýnýn, bu evrenin-zamanýnabaðýmlý olmamýzdan kaynaklandýðýný idrak edebiliriz.

Fakat, Tanrý'nýn geleceði de kuþatan bilgisinin yanýndaadaleti, kudreti, iyiliði, mükemmelliði gibi daha birçok sýfatýözgür irade sorunuyla alakalýdýr. Bu sýfatlarýn hembirbirlerine, hem de özgür iradeli insanlara göre nasýl tarifedilmesi gerektiði gibi önemli ve deðerlendirilmesi zorsorunlar vardýr; bunlara ise bu çalýþmamýzda girilmemiþtir.

Bu kitapta özgür irade sorununu irdelememizinneticesinde, doða bilimlerindeki hiçbir görüþün, özgüriradenin varlýðýna tehdit olamayacaðýný söyleyebiliriz. Mo-dern bilimin en temel teorilerinden kuantum teorisinin yanýsýra dualizm, zuhur etme, Molinizm gibi alternatiflerle liber-taryan anlamda özgür iradenin varlýðý savunulabilir.Baðdaþýrcý bir anlayýþla özgür iradenin varlýðýný savunan-larýnsa, zaten böylesi alternatiflere ihtiyaçlarý yoktur.

Sonuçta, teizm adýna, kötülük sorununda olduðu gibiözgür irade sorununda da 'açýklayýcý' bir yaklaþým yerine'savunmacý' bir yaklaþýmýn benimsenmesi gerektiði kanaatin-deyiz. Özgür irade sorunu tartýþýlýrken, 'irade'nin tam olarakne olduðu bile belli deðildir; teizm veya ateizm adýna ilerisürülen herhangi bir 'açýklayýcý' görüþün, baþarýlý olma þansýyoktur. Özgür irade sorununun açýklanamadýðý kabuledilmeli, ama ayný sorunun hem teizm hem de ateizm için

SONUÇ 237

238 KUANTUM TEORÝSÝ, FELSEFE ve TANRI

geçerli olduðuna dikkat çekilmelidir. Katý determinizm, ýlýmlýdeterminizm ve libertaryan yaklaþýmýn her birini benimseyenhem teistler, hem de ateistlerin olmasý ile ilgili tablo; busorunun teistler tarafýndan nasýl anlaþýlmasý, ateistlertarafýndan nasýl anlaþýlmasý gerektiði belli olsaydý, herhaldekarþýlaþtýðýmýz manzara olmayacaktý. Biz katý determinizmireddetmemiz gerektiðini düþünürken, libertaryan ve ýlýmlýdeterminist yaklaþýmlardan hangisini seçmemiz gerektiðikonusunda agnostik kalýyoruz. Hiçbir teolojinin, Tanrý'nýnsýfatlarý açýsýndan, Tanrýsal belirleme ve insanýn özgür iradelibelirlemesi arasýnda sýnýrýn nasýl çizilmesi gerektiðini, tamolarak gösterebildiðini düþünmüyoruz. Hiçbir ateistin isefiziki þartlarýn belirlediði maddi bir varlýðýn, bu fiziki þartlarýnbelirlemesine raðmen, ne þekilde özgürlüðünden bahsedile-bileceðini baþarýyla gösterebildiðini düþünmüyoruz. Bir teist,neliðini anlamasa ve bu konuyla ilgili teolojik sorunlarýçözemese de, özgür iradeye sahip Tanrý'nýn, isterse kullarýnada özgür irade bahþedebileceðine rahatlýkla iman edebilir.Kuantum teorisi, özgür irade sorununda bilimsel determi-nizmle çýkartýlmýþ problemlerin halledilmesinde yardýmcýolur. Fakat özgür irade sorununu, teist veya ateist hiçbiryaklaþým ve hiçbir bilimsel görüþ tam olarak çözemez; busorun metafiziktir ve bu konudaki görüþler metafizik seçimlertarafýndan belirlenmektedir.

Achinstein, Peter, "Observation and Theory", (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science içinde), BlackwellPublishers, Massachusetts (2001).

Albayrak, Mevlüt, Ýbn Sina ve Whitehead Açýsýndan Tanrý-Alem Ýliþkisive Kötülük Problemi, Fakülte Kitabevi, Isparta (2001).

Albright, William Foxwell, Archeology and the Religion of Israel,Westminster John Knox Press, Louisville (2006).

Alpher, Ralph-Robert Herman, Genesis of the Big Bang, OxfordUniversity Press, New York (2000).

Aristoteles, Fizik, çev: Saffet Babür, Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul(2001).

Ashworth, William B., "Catholicism and Early Modern Science",(ed: David C. Lindberg ve Ronald L. Numbers, God and Natureiçinde), University of California Press, Berkeley (1986).

Augustine, On Free Choice of the Will, çev: Thomas Williams,Hackett Publishing, Indiana (1993).

Aydýn, Mehmet S., Din Felsefesi, Ýzmir Ýlahiyat Fakültesi VakfýYayýnlarý, Ýzmir (1999).

Ayer, Alfred, "What Is a Law of Nature", (ed: Baruch A. Brody,Readings in the Philosophy of Science içinde), Prentice-Hall, NewJersey (1970).

Barbour, lan, Issues in Science and Religion, Harper and RowPublishers, New York (1971).

KAYNAKLAR

Barbour, lan, Religion in an Age of Science, Harper and RowPublishers, New York (1991).

Barbour, lan, When Science Meets Religion, Harper Collins, NewYork (2000).

Barbour, Ian, Nature, Human Nature and God, SPCK Press, Londra(2002).

Bell, John, "On the Einstein-Podolsky-Rosen Paradox", Physics,no:1-3 (1964).

Berkeley, George, Ýnsan Bilgisinin Ýlkeleri Üzerine, çev: Halil Turan,Bilim ve Sanat Yayýnlarý, Ankara (1996).

Berry, Michael, "Quantum Physics on the Edge of Chaos", (ed: NinaHall, Exploring Chaos içinde), W. W. Norton and Company, NewYork (1994).

Berry, Michael, "Chaos and the Semiclassical Limit of QuantumMechanics", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, QuantumMechanics içinde), Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley, (2001).

Berry, R. J., "Divine Action: Expected and Unexpected", Zygon,vol:37, no:31 (2002).

Bohm, David, "Classical and Non-Classical Concepts in theQuantum Theory", The British Journal for the Philosophy of Science,vol: 12, no: 48 (Þubat 1962).

Bohr, Niels, "Can Quantum-Mechanical Description of PhysicalReality Be Considered Complete", Physical Review, no: 48 (1935).

Bohr, Niels, Atomic Theory and the Description of Nature, CambridgeUniversity Press, Cambridge (1961).


Braithwaite, R. B., "Laws of Nature and Causality", (ed: Baruch A.Brody, Readings in the Philosophy of Science içinde), Prentice-Hall,New Jersey (1970).

Brink, Chris-Johannes Heidema, "A Verisimilar Order of TheoriesPhrased in a Propositional Language", The British Journal for thePhilosophy of Science, no: 38 (1987).

Brooke, John Hedley, Science and Religion, Cambridge UniversityPress, Cambridge (1991).

Brown, Warren S., "Conclusion: Reconciling Scientific and BiblicalPortraits of Human Nature", (ed: Warren S. Brown, NanceyMurphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul?içinde), Fortress Press, Minneapolis (1998).

Bucaille, Maurice-Louay Fatoohi-Shetha Al-Dargazelli, ÇýkýþKitabý, çev: Ayþe Meral ve Ýbrahim Kapaklýkaya, GelenekYayýncýlýk, Ýstanbul (2002).

Buckley, Michael J., "Newtonian Settlement and Atheism", (ed:Robert John Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne,Physics, Philosophy and Theology içinde), Vatican ObservatoryPublications, Vatikan (2005).

Butterfield, Jeremy, "Some Worlds of Quantum Theory", (ed:Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde),Center for the Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001).

Byl, John "Indeterminacy, Divine Action and Human Freedom",Science and Christian Belief, vol: 15/2 (Ekim- 2003).

Capra, Fritjof, The Tao of Physics, Shambhala Publications, Boston(2000).

KAYNAKLAR 241

Chaisson, Eric-Steve Mc Millan, Astronomy Today, Prentice Hail,New Jersey (2002).

Chiao, Raymond Y., "Quantum Nonlocalities: ExperimentialEvidence", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, QuantumMechanics içinde), Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (2001).

Clarke, Chris, "Quantum Histories and Human/Divine Action", (ed:Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), TheCenter for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley (2001).

Clayton, Philip, God and Contemporary Science, EdinburghUniversity Press, Edinburgh (1997).

Clayton, Philip, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in theMovement from Physics to Theology", (ed: Robert John Russell vediðerleri, Quantum Mechanics içinde), The Center for Theology andthe Natural Sciences, Berkeley (2001).

Clayton, Philip, "Neuroscience, the Person and God: AnEmergentist Account", (ed: Robert John Russell ve diðerleri,Neuroscience and the Person içinde), Vatican ObservatoryPublications, Vatikan (2002).

Colwell, Jason, "Chaos and Providence", International Journal forPhilosophy of Religion, no: 48 (2000).

Comte, Auguste, Pozitif Felsefe Kurslarý, çev: Erkan Ataçay, SosyalYayýnlar, Ýstanbul (2001).

Copernicus, Nicolaus, Gökcisimlerinin Dönüþleri Üzerine, çev: SaffetBabür, Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul (2002).


Cover, J. A., "Miracles and (Christian) Teism", (ed: Eleonore Stumpve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: The Big Questionsiçinde), Blackwell Publishing, Malden (2006).

Craig, William Lane, The Problem of Divine Foreknowledge and FutureContingents from Aristotle to Suarez, Brill, Leiden (1988).

Craig, William Lane, "Creation Providence and Miracle", (ed: BrianDavies, Philosophy of Religion içinde), Georgetown University Press,Wahington (1998).

Craig, William Lane, "The Coherence of Theism: Introduction",(ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion içinde), RutgersUniversity Press, New Brunswick (2002).

Cramer, John, "The Transactional Interpretation of QuantumMechanics", International Journal of Theoretical Physics, no: 27(1988).

Crick, Francis, Þaþýrtan Varsayým, çev: Sabit Say, TÜBÝTAK PopülerBilim Kitaplarý, Ankara (2000).

Crutchfield, James P. ve diðerleri, "Chaos", (ed: Robert JohnRussell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos andComplexity içinde), The Center for Theology and the NaturalSciences, Berkeley (2000).

Curd, Martin ve J. A. Cover, "Commentary", (ed: Martin Curd ve J.A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W. Norton and Company,New York (1998).

Cushing, James T., "A Background Essay", (ed: James T. Cushing veErnan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theoryiçinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989).

KAYNAKLAR 243

Cushing, James T., "Determinism versus Indeterminism inQuantum Mechanics", (ed: Robert Russell, John ve diðerleri,Quantum Mechanics içinde), The Center for Theology and theNatural Sceinces, Berkeley (2001).

Cushing, James T., Fizikte Felsefi Kavramlar, çev: Özgür Sarýoðlu,Sabancý Üniversitesi Yayýnlarý, Ýstanbul (2003).

Çelebi, Ýlyas, Ýslam Ýnanç Sisteminde Akýlcýlýk ve Kadý Abdulcebbar,Raðbet Yayýnlarý, Ýstanbul (2002).

Davies, Paul, God and the New Physics, Simon and Schuster, NewYork (1984).

Davies, Paul, The Mind of God, Simon and Schuster, New York(1993).

Davies, Paul, "Is the Universe a Machine?", (ed: Nina Hall,Exploring Chaos içinde), W. W. Norton and Company, New York(1994).

Dawkins, Richard, The Selfish Gene, Oxford University Press,Oxford (1989).

Dawkins, Richard, Kör Saatçi, çev: Feryal Halatçý, TÜBÝTAKPopüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2002).

Dawkins, Richard, The God Delusion, Black Swan, Berkshire (2007).

Davidson, Donald, Essays on Actions and Events, Clarendon Press,Oxford (1980).

Denkel, Arda, Ýlkçaðda Doða Felsefeleri, Özne Yayýnlarý, Ýstanbul(1998).


Dennett, Daniel, Elbow Room: The Varieties of Free Will WorthWanting, MIT Press, Massachusetts (1984).

Descartes, Meditations, çev: F. E. Sutcliffe, Penguin Books, Londra(1968).

Descartes, Rene, Metot Üzerine Konuþma, çev: K. Sahir Sel, SosyalYayýnlarý, Ýstanbul (1984).

Dowe, Phil, "Chance and Providence", Science and Christian Belief,vol: 9/1 (Nisan-1997).

Dretske, Fred, "Laws of Nature", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover,Philosophy of Science içinde), W. W. Norton and Company, NewYork (1998).

Eddington, Arthur, The Nature of the Physical World, Macmillan,New York (1929).

Einstein, Albert-B. Podolsky ve N. Rosen, "Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be ConsideredComplete", Physical Review, no: 4 (1935).

Einstein, Albert, "Remarks on Russell's Theory of Knowledge",(ed: Paul Arthur Schilpp, The Philosophy of Bertrand Russell içinde),Tudor, New York (1994).

Einstein, Albert, The Theory of Relativity and Other Essays, MJFBooks, New York (1997).

Einstein, Albert, Ýzafiyet Teorisi, çev: Gülen Aktaþ, Say Yayýnlarý,Ýstanbul (2001).

KAYNAKLAR 245

Ellis, George, "The Theology of the Anthropic Principle", (ed:Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, QuantumCosmology and the Laws of Nature içinde) The Center for Theologyand the Nautral Sciences, Berkeley (1999).

Ellis, George, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: TheNexus of Interaction", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy veArthur R. Peacocke, Chaos and Complexity, içinde), The Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (2000).

Ellis, George, "Quantum Theory and the Macroscopic World", (ed:Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde),Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001).

Erdem, Hüsameddin-M. Fatih Andý, "Natüralizm", Sosyal BilimlerAnsiklopedisi, c: 3, Risale Basýn-Yayýn, Ýstanbul (1991).

Erdem, Hüsameddin, "Tabiat Kanunu", Sosyal Bilimler Ansiklopedisi,c: 4, Risale Basýn-Yayýn, Ýstanbul (1991).

Erdem, Hüsameddin, Problematik Olarak Din-Felsefe Münasebeti,Hü-Er Yayýnlarý, Konya (1999).

Erdem, Hüsameddin, Ahlak Felsefesi, Hü-Er Yayýnlarý, Konya(2003).

Erdem, Hüsameddin, "Deizm", Türkiye Diyanet Vakfý ÝslamAnsiklopedisi, c: 4, Ýstanbul (2005).

Fahri, Macid, Ýslam Ahlak Teorileri, çev: Muammer Ýskenderoðlu veAtilla Arkan, Litera Yayýncýlýk, Ýstanbul (2004).

Fieser, James, The Internet Encyclopedia of Philosophy, "David Hume(1711-1776): Metaphysics and Epistemology", www.iep.utm.edu/h/humeepis.htm .


Fine, Arthur, "Do Correlations Need to Be Explained", (ed: JamesT. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences ofQuantum Theory içinde), University of Notre Dame Press, NotreDame (1989).

Fine, Arthur, "The Natural Ontological Attitude", (ed: Martin Curdve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W. Norton andCompany, New York (1998).

Flew, Antony, "Parapsychology Revisited: Laws, Miracles, andRepeatability", Humanist, no:36 (1976).

Fölsing, Albrecht, Albert Einstein, çev: Ewald Osers, Penguin Books,New York (1997).

Gamow, George, 1-2-3 Sonsuz, çev: C. Kapkýn, Evrim Yayýnevi,Ýstanbul (1995), s. 130-132.

Gazzali, Filozoflarýn Tutarsýzlýðý, çev: Mahmut Kaya ve HüseyinSarýoðlu, Klasik, Ýstanbul (2005).

Gell-Mann, Murray, The Quark and the Jaguar, W. H. Freeman andCompany, New York (1995).

Gleick, James, Kaos, çev: Fikret Üçcan, TÜBÝTAK Popüler BilimKitaplarý, Ankara (2003).

Gould, Stephen Jay, "Sociobiology and the Theory of NaturalSelection", (ed: G. W. Barlow ve J. Silverberg, Sociobiology: BeyondNature/Nurture? içinde), Westview Press, Colorado (1980).

Graham, Loren R., "Quantum Mechanics and DialecticalMaterialism", Slavic Review, vol: 25, no: 3 (Eylül-1996).

KAYNAKLAR 247

Green, Joel B., "Restoring the Human Person: New TestamentVoices for a Wholistic and Social Anthropology", (ed: Robert JohnRussell ve diðerleri; Neuroscience and the Person içinde), VaticanObservatory Publications, Vatikan (2002).

Grib, Andrej A., "Quantum Cosmology, Observer, Logic", (ed:Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, QuantumCosmology and the Laws of Nature içinde), The Center for Theologyand the Natural Sciences, Berkeley (1999).

Griffin, David Ray, Religion and Scientific Naturalism, StateUniversity of New York Press, Albany (2000).

Gürel, Osman, Doða Bilimleri Tarihi, Ýmge Kitabevi, Ankara (2001).

Gürkan, Salime Leyla, "Mucize" maddesi, Türkiye Diyanet VakfýÝslam Ansiklopedisi, c: 30, Türkiye Diyanet Vakfý, Ýstanbul (2005).

Hahn, Roger, "Laplace and the Mechanistic Universe", (ed: DavidLindberg ve Ronald Numbers, God and Nature içinde), University ofCalifornia Press, Berkeley (1986).

Hamilton, William, "The Genetical Evolution of Social Behavior",Journal of Theoretical Biology, vol: 7 (1964).

Hansen, Arlen J., "The Dice of God: Einstein, Heisenberg, andRobert Coover", A Forum on Fiction, vol: 10, no: 1 (Güz-1976).

Harre, Rom, Laws of Nature, (ed: W. H. Newton-Smith, ACompanion to the Philosophy of Science içinde), Blackwell Publishers,Massachusetts (2001).

Harrison, Peter, "Newtonian Science, Miracles, and the Laws ofNature", Journal of the History of Ideas, no: 56-4 (1995).


Hawking, Stephen, Zamanýn Kýsa Tarihi, çev: Sabit Say-Murat Uraz,Doðan Kitapçýlýk, Ýstanbul (1988).

Hawking, Stephen, "The Quantum Theory of the Universe", (ed: T.Piran ve Steven Weinberg, Interactions between Elementary ParticlePhysics and Cosmology içinde), World Scientific Press, Singapur(1996).

Hawking, Stephen, Ceviz Kabuðundaki Evren, çev: Kemal Çömlekçi,Alfa Basým Yayým Daðýtým, Ýstanbul (2002).

Heim, Karl, The Transformation of the Scientific World View, SCMPress, Londra (1953).

Heisenberg, Werner, Fizik ve Felsefe, çev: M. Yýlmaz Öner, Ýstanbul(2000).

Heisenberg, Werner, Einstein'la Yüzleþmek, çev: Kemal Budak,Gelenek Yayýncýlýk, Ýstanbul (2003).

Hellman, Hail, Büyük Çekiþmeler, çev: Füsun Baytok, TÜBÝTAKPopüler Bilim Kitaplarý, Ýstanbul (2001).

Hempel, Carl, Aspects of Scientific Explanation and Other Essays inthe Philosophy of Science , Free Press, New York (1965).

Hick, John, "An Irenaean Theodicy", (ed: Eleonere Stump veMichael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions içinde)Blackwell Publishing, Malden (1999).

Howard, Don, "Holism, Seperability, and the MethaphysicalImplications of the Bell Experiments", (ed: James T. Cushing veErnan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theoryiçinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989).

KAYNAKLAR 249

Hughes, R. I. G., "Bell's Theorem, Ideology and StructuralExplanation", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin,Philosophical Consequences of Quantum Theory içinde), University ofNotre Dame Press, Notre Dame (1989).

Hume, David, An Enquiry Concerning Human Understanding, OpenCourt, ed: Charles W. Hendel, The Library of Liberal Arts,Indianapolis (1955).

Hume, David, A Treatise of Human Nature, ed: Ernest C. Mossner,Penguin Books, Londra (1985).

Hume, David, Dialogues Concerning Natural Religion, PenguinClassics, Londra (1990).

Humpreys, Paul, "Causation", (ed: W. H. Newton-Smith, ACompanion to the Philosophy of Science içinde), Blackwell Publishers,Massachusetts (2001).

Isham, J., Quantum Cosmology and the Laws of Nature içinde), TheCenter for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1999).

Ýbn Rüþd, Faslü'l Makal, çev: Bekir Karlýða, Ýþaret, Ýstanbul (1992).

Ýbn Sina, "Ýnayet ve Kötülüðün Ýlahi Kazaya Giriþinin AçýklanmasýÜzerine", çev: Mahmut Kaya (ed: Mahmut Kaya, ÝslamFilozoflarýndan Felsefe Metinleri içinde), Klasik, Ýstanbul (2005).

Ýbn Sina, "Var Olma Bilinci Her Þeyden Önce Gelir", çev: MahmutKaya, (ed: Mahmut Kaya, Ýslam Filozoflarýndan Felsefe Metinleriiçinde), Klasik, Ýstanbul (2005).

Jeans, James, Fizik ve Filozofi, çev: Avni Refik Bekman, AnkaraÜniversitesi Fen Fakültesi Yayýnlarý, Ýstanbul (1950).


Jacob, Margaret C., "Christianity and the Newtonian Worldview",(ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Nature içinde),University of California Press, Berkeley (1986).

Jeeves, Malcolm, "Brain, Mind and Behavior", (Warren S. Brown,Nancey Murphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to theSoul? içinde), Fortress Press, Minneapolis (1998).

Kaiser, C. H., "The Consequences for Metaphysics of QuantumMechanics", (The Journal of Philosopy içinde), vol: 37, no: 13, (20Haziran 1940).

Kaiser, C. H., "Christology and Complementarity", Religious Studies,no: 12 (1976).

Kant, Immanuel, The Critique of Pure Reason, çev: J. M. D.Meiklejohn, William Benton, Chicago (1971).

Kant, Immanuel, Fundamental Principles of the Metaphysics ofMorals, çev: Thomas Kingsmill Abbott, William Benton, Chicago(1971).

Karadaþ, Caðfer, "Atomcu Düþünceler ve Kelam Atomculuðu",Kelam Araþtýrmalarý Dergisi, no: 2/1 (2004).

Kýlýç, Recep, Ahlakýn Dini Temeli, Türkiye Diyanet Vakfý Yayýnlarý,Ankara (1992).

Kindi, 'Ýlk Felsefe'nin Birinci Bölümünün Ýkinci Kýsmý',çev: Mahmut Kaya (ed: Mahmut Kaya, Ýslam Filozoflarýndan FelsefeMetinleri içinde), Klasik, Ýstanbul (2005).

Koç, Turan, Ölümsüzlük Düþüncesi, Ýz Yayýncýlýk, Ýstanbul (2005).

Korlaelçi, Murtaza, "Panteizm Vahdet-i Vücud mudur?" FelsefeDünyasý, no: 3 (1992).

KAYNAKLAR 251

Korlaelçi, Murtaza, "Ýnsan ve Sorumluluðu", Felsefe Dünyasý, no: 34(2001).

Korlaelçi, Murtaza, Pozitivizmin Türkiye'ye Giriþi, Hece Yayýnlarý,Ankara (2002).

Kuhn, Thomas S., The Structure of Scientific Revolutions, TheUniversity of Chicago Press, Chicago (1970).

Lange, Friedrich Albert, Materyalizmin Tarihi ve GünümüzdekiAnlamýnýn Eleþtirisi I, çev: Ahmet Arslan, Sosyal Yayýnlarý, Ýstanbul(1998).

Lederman Leon-Dick Teresi, Tanrý Parçacýðý, çev: Emre Kapkýn,Evrim Yayýnevi, Ýstanbul (2000).

Leibniz, Monadoloji, çev: Suut Kemal Yetkin, Milli Eðitim BakanlýðýYayýnlarý, Ýstanbul (1997).

Leibniz, Theodicy: Essays on the Goodness of God the Freedom of Menand the Origin of Evil, Open Court, Chicago (1990).

Leplin, Jarrett, "Realism and Instrumentalism", (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science içinde), BlackwellPublishers, Massachusetts (2001).

Lucas, Ernest, "Science and the Bible: Are They Incompatible?",Science and Christian Belief, vol: 17/2 (Ekim-2005).

MacKay, Donald, Science, Chance and Providence, Oxford UniversityPress, Oxford (1978).

Mackie, John, "Evil and Omnipotence", Mind, no: 64 (1995).


Malebranche, Hakikatin Araþtýrýlmasý, çev: Miraç Katýrcýoðlu, MilliEðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul (2006).

Mandelbrot, Benoit, The Fractal Geometry of Nature, W. H. Freeman,New York (1982).

McMullin, Ernan, "Rationality and Paradigm Change in Science",(ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W.Norton and Company, New York (1998).

McMullin, Ernan, "Formalism and Ontology in Early Astronomy",(ed: Robert John Rusell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde),Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001).

Merriam Webster's Collegiate Dictionary, Merriam Webster,Massachusetts (1993).

Molina, Luis de, On Divine Foreknowledge, çev: Alfred J. Freddoso,Cornell University Press, Ithaca (2004).

Monod, Jacques, Rastlantý ve Zorunluluk, çev: Vehbi Hacýkadiroðlu,Dost Kitabevi, Ankara (1997).

Murphy, Nancey-George Ellis, On the Moral Nature of the Universe:Theology, Cosmology and Ethics, Fortress Press, Minneapolis (1996).

Murphy, Nancey, "Nonreductive Physicalism: Philosophical Issues",(ed: Warren S. Brown, Nancey Murphy, H. Newton Malony,Whatever Happened to the Soul içinde), Fortress Press, Minneapolis(1998).

Murphy, Nancey, "Human Nature: Historical, Scientific andReligious Issues", (Warren S. Brown, Nancey Murphy ve H. NewtonMalony, Whatever Happened to the Soul? içinde), Fortress Press,Minneapolis (1998).

KAYNAKLAR 253

Murphy, Nancey, "Divine Action in the Natural Order: Buridan'sAss and Schrödinger's Cat", (ed: Robert John Russell, NanceyMurphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity içinde), TheCenter for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000).

Murray, Michael J., "Coercion and the Hiddennes of God", (ed:Eleonore Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: BigQuestions içinde), Blackwell Publishing, Malden (1999).

Musgrave, Alan, "Realism versus Constructive Empricism", (ed:Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W.Norton and Company, New York (1998).

Nagel, Ernest, "Issues in the Logic of Reductive Explanations", (ed:Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W.Norton and Company, New York (1998).

Von Neumann, John , Mathematical Foundations of QuantumMechanics, Princeton University Press, Princeton (1955).

Nizan, Paul, Eskiçað Maddecileri, çev: Afþar Timuçin, TelosYayýncýlýk, Ýstanbul (1998).

O'Connor, Timothy, "The Problem of Evil: Introduction", (ed:William Lane Craig, Philosophy of Religion içinde), RutgersUniversity Press, New Jersey (2002).

Oliver, Harold H., "Complementarity of Theology and Cosmology",Zygon, no: 13 (1978).

Oakes, Robert A., "God, Evil and Professor Ross", Philosophy andPhenomenological Research, vol: 35, no: 2 (Aralýk-1974).

Özcan, Hanifi, "Bilgi-Obje Ýliþkisi Açýsýndan Ýnsan Hürriyeti",Dokuz Eylül Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, no: 5 (1989).


Özcan, Hanifi, Maturidide Bilgi Problemi, Marmara ÜniversitesiÝlahiyat Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul (1998).

Özcan, Zeki, Agustinus'ta Tanrý ve Yaratma, Alfa Basým YayýmDaðýtým, Ýstanbul (1999).

Özcan, Zeki, Teolojik Hermenötik, Alfa Basým Yayým Daðýtým, Ýstan-bul (2000).

Özcan, Zeki, "Sözlükçe", (der: Zeki Özcan, Din Bilim Yazýlarýiçinde), Alfa Basým Yayým Daðýtým, Ýstanbul (2001).

Özcan, Zeki, Ýndirgemecilik ve Din, Bursa (2001).

Pais, Abraham, Niel's Bohr's Times: In Physics, Philosophy and Polity,Clarendon Press, Oxford (1991).

Paradigma Felsefe Sözlüðü, der: Ahmet Cevizci, Paradigma Yayýn-cýlýk, Ýstanbul (2005).

Parker, Barry, Kuvantumu Anlamak, çev: Elif Akýn, GüncelYayýncýlýk, Ýstanbul (2006).

Paul Drapper, "Pain and Pleasure: An Evidential Problem forTheists", (ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion içinde),Rutgers University Press, New Jersey (2002).

Peacocke, Arthur R., Theology for a Scientific Age, SCM Press,Londra (1993).

Peacocke, Arthur R., "Biological Evolution - A Positive TheologicalAppraisal", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger veFrancisco J. Ayala, Evolutionary and Molecular Biology içinde),Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1998).

KAYNAKLAR 255

Peacocke, Arthur R., "God's Interaction with the World"; (ed:Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke,Chaos and Complexity içinde), The Center for Theology and theNatural Sciences, Berkeley (2000).

Peacocke, Arthur R., Paths from Science towards God: The End of AllOur Exploring, Oneworld, Oxford (2001).

Peacocke, Arthur R., "The Sound of Sheer Silence: How Does GodCommunicate with Humanity?", (ed: Robert John Russell vediðerleri, Neuroscience and the Person içinde), Vatican ObservatoryPublications, Vatikan (2002).

Penrose, Roger, Fiziðin Gizemi: Kralýn Yeni Usu, çev: Tekin Dereli,TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2000).

Penrose, Roger, The Road to Reality, Jonathan Cape, London(2004).

Penrose, Roger, Büyük Küçük ve Ýnsan Zihni, çev: Cenk Türkman,Ýzdüþüm Yayýnlarý, Ýstanbul (2005).

Percival, Philip, "Probability", (ed: W. H. Newton-Smith, ACompanion to the Philosophy of Science içinde), Blackwell Publishers,Massachusetts (2001).

Peterson, Michael ve diðerleri, Akýl ve Ýnanç, çev: Rahim Acar, KüreYayýnlarý, Ýstanbul (2006).

Plantinga, Alvin, The Nature of Necessity, Oxford University Press,Oxford (1979).

Plantinga, Alvin, "The Probabilistic Argument from Evil",Philosophical Studies, no: 35 (1979).


Plantinga, Alvin "Tooley and Evil: A Reply", Australasian Journal ofPhilosophy, no: 60 (1982).

Plantinga, Alvin, "Methodological Naturalism", (ed: Jitse Van DerMeer, Facets of Faith and Science içinde), University Press ofAmerica, Lanham (1996).

Plantinga, Alvin, "On Ockham's Way Out" (ed: Eleonore Stump veMichael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions içinde),Blackwell Publishing, Malden (1999).

Platon, Phaidon, Sosyal Yayýnlarý, Ýstanbul (2001).

Polkinghorne, John, Reason and Reality: The Relationship betweenScience and Religion, Trinity Press International, Philedelphia(1991).

Polkinghorne, John, Quarks, Chaos and Christianity, SPCK, Londra(1994).

Polkinghorne, John, Science and Christian Belief, SPCK, Londra(1994).

Polkinghorne, John, "The Laws of Nature and the Laws of Physics",(ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, QuantumCosmology and the Laws of Nature içinde) The Center for Theologyand the Nautral Sciences, Berkeley (1999).

Polkinghorne, John, "The Metaphysics of Divine Action", (ed:Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke,Chaos and Complexity içinde), The Center for Theology and theNatural Sciences, Berkeley (2000).

Polkinghorne, John, "Physical Process, Quantum Events and DivineAgency", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics

KAYNAKLAR 257

içinde), The Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (2001).

Polkinghorne, John, Science and Theology, SPCK, Londra (2003).

Polkinghorne, John, Belief in God in an Age of Science, Yale NotaBene, New Haven (2003).

Polkinghorne, John, "The Quantum World", (ed: Robert JohnRussell, William R. Stoeger ve George V. Coyne, Physics, Philosophyand Theology içinde), Vatican Observatory, Vatikan (2005).

Polkinghorne, John, Quantum Physics and Theology, SPCK, Londra(2007).

Pollard, William, Chance and Providence: God's Action in A WorldGoverned by Scientific Law, Faber and Faber, Londra (1958).

Popper, Karl R., "Indeterminism in Quantum Physics and inClassical Physics: Part 1", The British Journal for the Philosophy ofScience, vol:1, no:2 (Aðustos 1950).

Popper, Karl R., Conjectures and Refutations, Harper and Row, NewYork (1965).

Popper, Karl R., Open Universe; An Argument for Indeterminism,Routledge, Londra (1998).

Popper, Karl R., Bilimsel Araþtýrmanýn Mantýðý, çev: Ýlknur Aka-Ýbrahim Turan, Yapý Kredi Kültür Sanat Yayýncýlýk, Ýstanbul (1998).

Prigogine, Ilya-Isabelle Stengers, Kaostan Düzene, çev: SenaiDemirci, Ýz Yayýncýlýk, Ýstanbul (1998).


Prigogine, Ilya, Kesinliklerin Sonu, çev: Ýbrahim Þener, ÝzdüþümYayýnlarý, Ýstanbul (2004).

Rae, Alastair I. M., Kuvantum Fiziði: Yanýlsama Mý, Gerçek Mi?, çev:Yurdahan Güler, Evrim Yayýnevi, Ýstanbul (1999).

Russell, Robert John, "Special Providence and Genetic Mutation: ANew Defense of Theistic Evolution", (ed: Robert John Russell, W.R. Stoeger ve F. J. Ayala, Evolutionary and Molecular Biology:Scientific Perspectives on Divine Action içinde), Center for Theologyand the Natural Sciences, Berkeley (1998).

Russell, Robert John, "Introduction", (ed: Robert John Russell,Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws ofNature içinde), The Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (1999).

Russell, Robert John, "Introduction", (ed: Robert John Russell,Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexityiçinde), The Center for Theology and the Natural Sciences,Berkeley (2000).

Russell, Robert John, "Divine Action and Quantum Mechanics: AFresh Assessment", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, QuantumMechanics içinde), The Center for Theology and the NaturalSciences, Berkeley (2001).

Sarýoðlu, Hüseyin, Ýbn Rüþd Felsefesi, Klasik, Ýstanbul (2003).

Sartre, Jean Paul, Being and Nothingness, çev: Hazel E. Barnes,Washington Square Press, New York (1993).

Saunders, Nicholas, Divine Action and Modern Science, CambridgeUniversity Press, Cambridge (2002).

KAYNAKLAR 259

Schleiermacher, Freidrich, The Christian Faith, T. and T. ClarkPublishers, Edinburgh (1999).

Schwarz, Norman, The Concept of Physical Law, CambridgeUniversity Press, Cambridge (1998).

Searle, John, Zihnin Yeniden Keþfi, çev: Muhittin Macit, LiteraYayýncýlýk, Ýstanbul (2004).

Shimony, Abner, "Conceptual Foundations of QuantumMechanics", (ed: Paul Davies, The New Physics içinde), CambridgeUniversity Press, Cambridge (1989).

Shimony, Abner, "The Reality of the Quantum World", (ed: RobertJohn Rusell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (2001).

Sider, Robert, "Tertullian: On the Shows", Journal of TheologicalStudies, no: 29 (1978).

Sider, Theodore, Riddles of Existence, (ed: Earl Conee ve TheodoreSider), Oxford University Press, Oxford (2005).

Spinoza, Tractacus Theologico-Politicus, çev: Samuel Shirley, BrillAcademic Publishers, Leiden (1997).

Staley, Kevin M., "Aquinas: Compatibilist or Libertarian", The SaintAnselm Journal, no: 2-2 (Bahar-2005).

Stapp, Henry P., "Quantum Nonlocality and the Description ofNature", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, PhilosophicalConsequences of Quantum Theory içinde), University of Notre DamePress, Notre Dame (1989).


Staune, Jean, "On The Edge of Physics", Science and Spirit, no: 10-1(1999).

Stoeger, William, "Epistemological and Ontological Issues Arisingfrom Quantum Theory", (ed: Robert John Russell ve diðerleri,Quantum Mechanics içinde), Center for Theology and the NaturalSciences, Berkeley, (2001).

Stone, M. W. F., "Philosophical Theology", (ed: A. C. Grayling,Philosophy 2 içinde), Oxford University Press, Oxford (1998).

Stump, Eleonore, "The Problem of Evil", Faith and Philosophy, no: 2(Ekim-1985).

Swinburne, Richard, "Miracles", Philosophical Quarterly, no: 18(1968).

Swinburne, Richard, The Concept of Miracle, Macmillan, Londra(1970).

Swinburne, Richard, The Existence of God, Clarendon Press, Oxford(1991).

Swinburne, Richard, The Evolution of the Soul, Clarendon Press,Oxford (1997).

Swinburne, Richard, Providence and the Problem of Evil, ClarendonPress, Oxford (1998).

Swinburne, Richard, Tanrý Var Mý, çev: Muhsin Akbaþ, ArastaYayýnlarý, Bursa (2001).

Taslaman, Caner, Big Bang ve Tanrý, Ýstanbul Yayýnevi, Ýstanbul(2006).

KAYNAKLAR 261

Taslaman, Caner, "Din Felsefesi Açýsýndan Entropi Yasasý",Marmara Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, No: 30 (2006).

Taslaman, Caner, "Tanrý-Evren Ýliþkisi ve Mucize Sorunu AçýsýndanDeterminizm, Ýndeterminizm ve Kuantum Teorisi", MarmaraÜniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, no: 31 (2006).

Taslaman, Caner, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrý, Ýstanbul Yayýnevi,Ýstanbul (2007).

Taslaman, Caner, "Bedenin ve Ruhun Ýki Ayrý Cevher OlupOlmadýðý Sorununa Karþý Teolojik Agnostik Tavýr", MarmaraÜniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, no: 33 (2007).

Taylan, Necip, Ýslam Düþüncesinde Din Felsefeleri, MarmaraÜniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul (1997).

Taylan, Necip, Düþünce Tarihinde Tanrý Sorunu, Þehir Yayýnlarý,Ýstanbul (1998).

Teller, Paul, "Relational Holism and Quantum Mechanics", TheBritish Journal for the Philosophy of Science, vol: 37, no: 1 (Mart-1986).

The Cambridge Dictionary of Philosophy, ed: Robert Audi,Cambridge University Press, Cambridge (1985).

Tooley, M., "Alvin Plantinga and the Argument of Evil",Australasian Journal of Philosophy, no: 58 (1980).

Tracy, Thomas F., "Particular Providence and the God of the Gaps",(ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke,Chaos and Complexity içinde), The Center for Theology and theNatural Sciences, Berkeley (2000).


Tracy, Thomas F., "Creation Providence and Quantum Chance",(ed: Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde),The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley(2001).

Turhan, Kasým, Kelam ve Felsefe Açýsýndan Ýnsan Fiilleri, MarmaraÜniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul (2003).

Van Fraasen-Bas C., "Arguments Concerning Scientific Realism",(ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science içinde), W. W.Norton and Company, New York (1998).

Voltaire, Felsefe Sözlüðü, çev: Lütfi Ay, Milli Eðitim Bakanlýðý Yayýn-larý, Ýstanbul (2001).

Von Neumann, John, Mathematical Foundations of QuantumMechanics, Princeton University Press, Princeton (1955).

Weinberg, Steven, Atomaltý Parçacýklar, TÜBÝTAK Popüler BilimKitaplarý, Ankara (2002).

Wessels, Linda, "Bell's Theeorem: What to Give Up", (ed: James T.Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences ofQuantum Theory içinde), University of Notre Dame Press, NotreDame (1989).

Westfall, Richard S., "The Rise of Science and the Decline ofOrthodox Christianity: A Study of Kepler, Descartes, and Newton",(David C. Lindberg ve Ronald L. Numbers, God and Nature içinde),University of California Press, Berkeley (1986).

Wigner, Eugene, The Scientist Speculates, Heinemann, Londra(1961).

Wiles, Maurice, God's Action in the World, SCM, Londra (1986).

KAYNAKLAR 263

Wilson, Catherine, The Invisible World Early Modern Philosophy andthe Invention of the Microscope, Princeton University Press, Princeton(1995).

Wilson, Edward O., Doðanýn Gizli Bahçesi, çev: Aslý Biçen,TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2000).

Wittgenstein, Ludwig, Philosophical Investigations, çev: G. E. M.Anscombe, Blackwell Publishing, New York (1997).

Wolfson, H. Austryn, Kelam Felsefeleri, çev: Kasým Turhan, Kitabevi,Ýstanbul (2001).

Wykstra, Stephen, "The Humean Obstacle to Evidential Argumentfrom Evil: On Avoiding the Evils of 'Appearance' ", InternationalJournal for Philosophy of Religion, no: 16 (1984).

Yavuz, Zikri, Ýnsan Hürriyeti Açýsýndan Tanrý'nýn Ön Bilgisi,Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, Ankara (2006).


kuantum teorÝsÝ felsefe ve tanri · kuantum teorisiyle evrenin 'objektif indeterminist'...

Documents