kr(i)tički osvrt novosti iz prošlosti

Naučni časopis za ekonomiju – 02/16

1

Milorad Telebak

Kr(i)tički osvrt

Novosti iz prošlosti

U „Glasu Srpske“ od 29. februara 2015. godine, pod naslovom „Za kip Tita nudili bika“, objavljen je izvještaj o Sajmu kolekcionarstva i antikviteta „Denarius 2015“, održanom u Gradišci. Pored starog oružja, novca i drugih unikatnih vrijednosti, na Sajmu je izložen kip Tita od bronze težak sedam kilograma. Vlasnik kipa, neki Travnjak, žalio se novinaru: „Prodao bi’ ga za 500 KM, ali niko neće da ga kupi. A prije rata za njega mi je nuđen – bik!“

Ne kaže se slučajno da stvari treba prodavati kad ih svi kupuju, a kupovati kad ih svi prodaju.

To je onaj isti Tito koga smo neizmjerno voljeli, s radošću masovno dočekivali i ispraćali, ožalili ga i oplakali njegovu smrt... A vidi sad! Nema njegovog lika na goblenima u našim stanovima, njegovih knjiga u našim kućnim bibliotekama, znački na našim reverima... Sve to više ne prolazi. (Znači da ima neprolaznu vrijednost!)

To, dalje, navodi na zaključak da svaka vlast toliko falsifikuje svoje vrijeme i svoju vladavinu, skrivajući ružne stvari i stvarajući privid blagostanja, tako da narod, njihovi savremenici, zapravo i ne znaju kakva je bila njihova sadašnjost. Saznaju to tek kad im sadašnjost postane prošlost. Zato i kod nas, sada, u prošlosti ima mnogo čega novog. Osvrnućemo se na neke novosti iz naše prošlosti.

Novo u našoj prošlosti je to da se Josip Broz u Prvom svjetskom ratu borio na strani Austrije a protiv Srbije, u sastavu 42. hrvatske domobranske divizije, koja je – po neviđenim zločinima nad civili-ma u Mačvi – nazvana „vražja divizija“. Osim Tita u njoj su bili Vlat-ko Maček, Miroslav Krleža i mnogi drugi koji će po završetku rata, u Kraljevini SHS, postati značajne političke ličnosti! Čuvena Bitka na Gučevu bila je prva bitka između Broza i Draže, tada vodnika u srpskoj vojsci, koji je ovu bitku dobio. („Novosti“ 8. septembra 2013. g.) Još nije poznato da li su Nijemci nagradu od 100 000 rajsmaraka, obećanu onome ko dovede do Dražinog hvatanja, dali Titu kad je uhvatio Dražu.

Novo u našoj prošlosti je i to da je Tito iz okupiranog Beograda izi-šao kao – četnik! Da, da, četnik Broz! Bilo je to u septembru 1941. godine, kada je partizanski komandant, sa lažnom legitimacijom, kao navodni inženjer Petrović, koju mu je obezbijedio četnički voj-voda Kosta Pećanac, u pratnji popa Dragoljuba Milanovića iz Iva-njice, sa svojom sekretaricom Davorjankom Paunović, prešao na jugozapad Srbije. (PRESS 18. oktobar 2015. godine)

„Novosti“ od 24. maja 2015. pišu o tome kako je Broz sam sebe proglasio maršalom. Naime, mjesec i po dana prije nego što je pro-glašen maršalom na zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu, diplome polazni-ka Oficirske škole Vrhovnog štaba NOV i PO Jugoslavije potpisao je kao Vrhovni komandant NOV i POJ „maršal Jugoslavije – Tito“. (Dat je i faksimil jedne od tih diploma.)

Da li je možda vama poznat cilj partizanskog junačenja na Srem-skom frontu od kraja 1944. do proljeća 1945. godine, gdje je žrtvo-vano 37 000 tek stasalih mladića, pretežno iz Srbije, i to bez po-trebe jer su se, poslije prodora sovjetske Crvene armije na Balkan, njemačke trupe iz Grčke i Srbije ionako morale povlačiti?

U intervjuu datom poznatoj novinarki Dari Janeković u Igalu 1977. godine Tito je predvidio da će „raspad Jugoslavije početi na Ko-sovu i u Hrvatskoj“. („Novosti“ 10. maja 2015. godine) Nije mu to bilo teško znati jer je znao za ciljeve konfederalizacije Jugoslavije. Uostalom, s tim ciljem je i smjena šefa Udbe Aleksandra Rankovića radi decentralizacije te službe kao obrasca za rasturanje Jugosla-vije.

Tada nije bilo tabloida, a da ih je bilo – kako primjećuje jedan hu-morista – na naslovnici bi pisalo: TILE ISPALIO LEKU!

Postoji i vic o tome kako je Tito bio veoma zabrinut zbog toga kako riješiti neki veliki državni problem. (Bilo je to poslije Brionskog ple-numa.)

– Nemojte se toliko brinuti, druže Stari. Ima leka – tješio ga je jedan njegov najbliži saradnik.

– A, nje Ljeka, nje Ljeka! – skočio je Tito kao oparen, misleći da mu predlaže povratak Aleksandra Rankovića Leke.

Nedavna rehabilitacija Draže Mihailovića pokazala je da jedan dio javnosti ipak ne prihvata tezu da je Draža bio antifašista. Na to je, svakako, uticalo falsifikovanje naše istorije. A da je Draža bio antifašista, postoje brojni dokazi. Kao takvog, odlikovao ga je nekadašnji američki predsjednik Hari Truman. S druge strane, u Ravnogorskom pokretu učestvovao je veliki broj muslimana. Samo iz Hercegovine bilo ih je blizu 2 000, među kojima i dosta uglednih intelektualaca, kao: Mujo Pušić, poznati sudija iz Mostara, Ismet Popovac, ljekar i predsjednik opštine Konjic, i mnogi drugi, čak i nekoliko hafiza i imama, o čemu piše „Glas Srpske“ u broju od 14/15. maja 2005. godine.


22

UPUTSTVO AUTORIMA

1. DOSTAVLJANJE RADOVA

Radovi se objavljuju pod uslovom da nisu prethodno objavljivani, niti je podnesen zahtjev za njihovo objavljivanje u nekom drugom časopisu. Radovi koji nisu adekvatno pripremljeni na osnovu ovog uputstva neće se uzimati u razmatranje.

Radovi sa prilozima obavezno se dostavljaju u elektronskom obliku. Tekst rada i grafički prilozi (fotografije, grafikoni) moraju biti odvojeni dokumenti i u pogodnom obliku za konvertovanje i tehničko manipulisanje.

Prilikom dostavljanja rada, autor dostavlja i kontakt podatke: ime i prezime sa srednjim slovom, naučno i titularno zvanje, brojeve mobilnog i fiksnog telefona, poštansku adresu, elektronsku adresu, naziv ustanove u kojoj je zaposlen i radno mjesto u toj ustanovi.

Samo podaci koji se navode kao dio opreme članka (tzv. metapodaci) biće objavljeni u časopisu.

2. PRAVA I OBAVEZE AUTORA I IZDAVAČA

Za objavljivanje se prihvataju radovi koji, po mišljenju urednika i recenzenata, zadovoljavaju kriterijume časopisa u pogledu rele-vantnosti, profesionalnog nivoa i aktuelnosti. Redakcija zadržava pravo da radove prilagodi opštim pravilima uređivanja časopisa i standardu jezika.

Za sva mišljenja iznesena u objavljenom radu odgovoran je isključivo autor. Urednik, recenzenti ili izdavač ne prihvataju odgovornost za autorova iznesena mišljenja.

Ukoliko je rad prihvaćen za objavljivanje, pravo reprodukcije rada u svim drugim medijima pripada izdavaču od datuma prihvatanja.

Prilog treba da bude pripremljen prema standardima časopisa. Ukoliko se ne poštuju kriterijumi navedeni u nastavku, redakcija može da ne prihvati tekst ili da traži da se rad prilagodi, zbog čega objavljivanje može da kasni.

3. TEHNIČKE NORME OBLIKOVANJA ČLANKA

3.1. Obim rada

Rad treba da ima najviše do 15 strana A4 formata (između 15.0000 i 30.000 znakova).

3.2. Formati dokumenata, stilovi i oblikovanje

Tekst rada u elektronskom obliku mora biti u jednom od standardnih formata: doc, docx, rtf (Microsoft Word).

Ilustrativne priloge treba priložiti u elektronskoj formi kao zasebne datoteke u nekom od standardnih formata: ai, cdr, eps (grafikoni, šeme) ili jpeg, tiff, gif, pdf (fotografije) sa rezolucijom od najmanje 300 tačaka po inču u prirodnoj veličini. U tekstu rada treba jasno označiti mjesto gdje se prilog pojavljuje i naziv priloga kako je označen na mediju.

Bez obzira na jezik, neophodno je da rad bude otkucan u fontu koji podržava unikodni standard (Unicode), po mogućnosti Times New Roman.

3.3. Jezik i pismo rada

Jezik rada, pored srpskog, može biti bilo koji jezik raširene upotrebe u međunarodnoj komunikaciji i u datoj naučnoj oblasti.

3.4. Sastavni dijelovi opreme članka

3.4.1. Ime autora

Navodi se puno ime i prezime (svih) autora, sa srednjim slovom. Prezimena i imena domaćih autora uvijek se ispisuju u originalnom obliku (sa srpskim dijakritičkim znakovima), nezavisno od jezika rada. Naučna i titularna zvanja autora se ne navode (npr. prof., dr...).

3.4.2. Kontakt podaci

Adresa ili e-adresa autora objavljuje se u časopisu. Ako je autora više, daje se samo adresa jednog, obično prvog autora.

3.4.3. Naziv ustanove autora (afilijacija)

Navodi se pun (zvanični) naziv i sjedište ustanove u kojoj je autor zaposlen, a eventualno i naziv ustanove u kojoj je autor obavio istraživanje. U složenim organizacijama navodi se ukupna hijerarhija. Bar jedna organizacija u hijerarhiji mora biti pravno lice. Ako je autora više, a neki potiču iz iste ustanove, mora se naznačiti iz koje od navedenih ustanova potiče svaki od navedenih autora.

Afilijacija se ispisuje na dva jezika (na jeziku na kome je napisan rad i na kome je napisan rezime).


3

3.4.4. Naslov

U opštem je interesu da se u naslovu koriste riječi prikladne za indeksiranje i pretraživanje. Ako takvih riječi nema u naslovu, po-željno je da se naslovu pridoda podnaslov. Naslov se ispisuje na dva jezika, i to:

– u datoteci priloga, na dva mjesta – na početku rada (na jeziku na kome je napisan rad) i u rezimeu (na jeziku na kome je napisan rezime).

3.4.5. Podnaslovi

Podnaslovi se numerišu po nivoima, arapskim brojevima, po principu: 1. Prvi podnaslov, 2. Drugi podnaslov, 2.1. Prvi podnaslov drugog reda, 2.2. Drugi podnaslov drugog reda, 3. Treći podnaslov... (poput strukture podnaslova korišćene u ovom uputstvu).

3.4.6. Rezime

Rezime je kratak informativan prikaz sadržaja članka koji čitaocu (ali i učesnicima u uređivačkom procesu) omogućava da brzo i tačno ocijeni njegovu relevantnost. U interesu je autora da sažeci sadrže termine koji se često koriste za indeksiranje i pretragu članaka. Sastavni dijelovi sažetka su cilj istraživanja, metodi, rezultati i zaključak.

Sažetak treba da ima od 100 do 200 riječi i treba da stoji:

–– u datoteci priloga, između naslova i ključnih riječi. Sažetak mora biti napisan na jeziku na kome je i rad. Sažetak ne sadrži reference.

Ukoliko je rad na srpskom jeziku, rezime treba da bude napisan i na engleskom jeziku. Za rezime na engleskom jeziku autor mora obezbijediti gramatičku i pravopisnu ispravnost. Obim rezimea može biti do 1/10 obima članka.

3.4.7. Ključne riječi

Ključne riječi su termini koje najbolje opisuju sadržaj članka za potrebe indeksiranja i pretraživanja. Treba ih dodjeljivati s osloncem na neki međunarodni izvor (popis, rječnik ili tezaurus) koji je najšire prihvaćen unutar date naučne oblasti.

Broj ključnih riječi ne smije biti veći od osam.

Ključne riječi daju se na jeziku na kome je napisan rad i na jeziku na kome je napisan rezime. U članku se daju neposredno nakon rezimea.

3.4.8. Sadržaj rada

Rad treba da bude relevantan za naučnu i stručnu javnost, sa jasno naglašenim ciljevima i rezultatima istraživanja, zaključkom, re-ferencama u tekstu i bibliografskim jedinicama na kraju. Ideje u radu moraju biti originalne i značajno doprinositi razvoju predmeta istraživanja, a metodologija mora biti jasno opisana.

3.4.9. Tabelarni i grafički prikazi

Tabelarni i grafički prikazi treba da budu dati na jednoobrazan način. Svaka tabela, grafikon ili slika moraju biti označeni brojem po redoslijedu navođenja u tekstu, s adekvatnim nazivom (npr.: Tabela 2. Pouzdanost varijabli).

3.4.10. Citiranje

Citiranje je doslovno navođenje tuđih otkrića, spoznaja, teorija, definicija, dokaza, stavova, teza, interpretacije mišljenja, podataka i sl. i njihovo jasno odvajanje od autorovih, te naznačavanje bibliografskog izvora iz kojeg potiču.

Pozivanje na izvore citiranog teksta označava se u zagradi na mjestu gdje se on nalazi, navođenjem prezimena autora, godine izdanja djela i stranice s koje je citat preuzet.

3.4.11. Implicitno navođenje teksta (parafraziranje)

Implicitno navođenje ili parafraziranje je prenošenje otkrića, spoznaja, teorija, definicija, dokaza, stavova, teza, interpretacije mi-šljenja, podataka i sl. nekog drugogog autora, ali ne doslovno, kako stoji u korišćenom izvoru, već na sopstveni način, odnosno sopstvenim izražajnim stilom.

Informacioni sadržaj parafraziranjem mora biti prenesen jasno i vjerodostojno, ali sopstvenim stilskim izražajem. Parafrazirani tekst nije iste dužine kao izvorni, on može biti duži ili kraći u zavisnosti od cilja koji se želi postići, ali mora sačuvati suštinu izvornog teksta.

Pozivanje na izvore parafraziranog teksta označava se u zagradi na mjestu u tekstu gdje se on nalazi, navođenjem prezimena autora i godine izdanja djela iz kojeg je tekst preuzet u zagradi.

3.4.12. Napomene (fusnote)

Napomene se daju pri dnu strane na kojoj se nalazi komentarisani dio teksta. Ne unose se „ručno“, već uz pomoć automatskih alatki za označavanje fusnota u konkretnom programu.

3.4.13. Korišćeni izvori u radu

Izvori obuhvataju, po pravilu, bibliografske izvore (članke, monografije i sl.) i daje se isključivo u zasebnom odjeljku članka, u vidu liste referenci. Reference se ne prevode na jezik rada, niti se preslovljavaju.


4

Za različite vrste bibliografskih jedinica različito se navode bibliografski podaci. Treba poštovati pravila standarda APA, http://www.apastyle.org/index.aspx. Nestandardno, nepotpuno ili nedosljedno navođenje izvora jedan je od kriterijuma za objavljivanje članka u časopisu.

U spisku literature navode se samo reference koje je autor koristio pri izradi, abecednim redom po prezimenima autora ili naslovu citirane reference ukoliko se ona tretira kao anonimno djelo.

Tip izvora Navođenje u spisku izvora Navođenje u tekstuMonografija Stojanović, M. (2012). Ekonomika nacionalne privrede. Beograd:

Globus print.(Stojanović, 2012)

Monografija s više autora

Stanić, S., Komić, J. i Redžić, C. (1991). Matematički modeli i metode u ekonomiji. Banja Luka: Ekonomski fakultet.

prvo citiranje: (Stanić, Komić i Redžić, 1991) dalja citiranja: (Stanić i dr., 1991)

Dio priređene monografije ili članak u zborniku radova

Dmitrović Šaponja, Lj. i Rakovački Tubić, S. (2010). Računovodstvo i zaštita životne sredine. U: Uloga finansijske i računovodstvene profesije u prevazilaženju krize u realnom i finansijskom sektoru (str. 105–137). Banja Luka: Savez računovođa i revizora Republike Srpske.

prvo citiranje i dalja citiranja – ako se radi o dva autora: (Dmitrović Šaponja i Rakovački Tubić, 2010)

Odrednica u enciklopediji ili rječniku

Tomaš, R. (1994). Budžetska jednačina. U: Ekonomska i poslovna enciklopedija (Tom 1, A–M, str. 117–118). Beograd: Savremena administracija.

(Tomaš, 1994)

Članak u časopisu s brojevima godišta i svezaka

Komić, J. i Božić, M. (2002). Neki aspekti specifikacije linearnog regresionog modela vjerovatnoće. Acta Economica, 1(1), 69–78.

prvo citiranje i dalja citiranja – ako se radi o dva autora: (Komić i Božić, 2002)

Članak na internetu Fabris, N. (2006). Eurizacija kao instrument monetarne politike Srbije. Preuzeto 19.04. 2015. sa http://www.http://ea.ekof.bg.ac.rs/pdf/168/1-1%20Fabris.pdf

(Fabris, 2006)

Članak u novinama Rener Smajović, M. (2013, 26. februar). Školovanje u deficitu. Nezavisne novine, 5110, 13.

(Rener Smajović, 2013)

Časopis koji se objavljuje samo na internetu

Novakov, D. (2001). Brankica Čigoja: Najstariji srpski ćirilski natpisi. Lingvističke aktuelnosti, 5. Preuzeto 13. 8. 2011. sahttp://www.komunikacija.org.rs/komunikacija/casopisi/ lingakt/II_5/d010/show_html?stdlang=sm NAPOMENA: Prema 6. izdanju uputstva za APA, kad god je moguće, treba upisivati DOI broj. DOI broj se upisuje na kraju opisa bez tačke.

(Novakov, 2001)

Neobjavljene teze i disertacije

Petraš, M. (2013). Osnovni uzroci neefikasnosti fiskalnih sistema zemalja u razvoju. Neobjavljena doktorska disertacija. Banja Luka: Ekonomski fakultet.

(Petraš, 2013)

Pravni izvori Zakon o privrednim društvima. Službeni glasnik Republike Srpske, br. 127/08, 58/09, 100/11.

(Zakon o privrednim društvima, 127/08)

Standardi ISO/IEC. (2005). ISO/IEC 27001:2005 Information technology – Security techniques – Specification for an Information Security Management System. Geneva, Switzerland: ISO/IEC.

(ISO/IEC 27001, 2005)

Rad bez godine izdanja Vulović, D. (ur.). (b. g.). Religija i savremeni svet. Beograd: Centar za marksizam.

(Vulović, b. g.)

Lična komunikacija ne navodi se (D. Jovanović, lična komunikacija, 9. maj 2012)

Ako publikacija ima više izdavača i/ili mjesta izdanja, navodi se samo prvi.

Nema nikakve potrebe navoditi seriju, biblioteku u kojoj je knjiga izdata (to važi i za sabrana/izabrana djela), niti prevodioca, ako je monografija prevedena.Ako je relevantno istaći broj izdanja, on se navodi iza naslova, u zagradi.

3.4.14. PrilogU prilogu bi trebalo dati samo one opise materijala koji bi čitaocima bili korisni za razumijevanje, evaluiranje ili ponavljanje istraži-vanja.

3.5. Jezičke preporukeJezik rada treba da pripada naučnom stilu standardnog jezika i da, stoga, bude usaglašen u što je moguće većoj mjeri s pravopi-snom, gramatičkom i stilskom normom.Individualne skraćenice bi trebalo izbjegavati, a ako se koriste, moraju biti raščitane pri prvoj upotrebi.

5

NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU

IZDAVAČ:Finrar d.o.o., Banja Luka i Financing d.o.o., Brčko

www.financingscience.org e-mail: [email protected]

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:Prof. dr Dragan Mikerević

ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA:Mr Milan Pucarević

REDAKCIONI ODBOR:Predsjednik:

Prof. dr Novak KondićČlanovi:

Prof. dr Kata Škarić JovanovićProf. dr Mirko Puljić

Prof. dr Milorad IvaniševićProf. dr Hamid AlibašićDoc. dr Milan LakićevićProf. dr Duško ŠnjegotaProf. dr Goran RadivojacProf. dr Dejan Mikerević

IZDAVAČKI SAVJET:Predsjednik:

Prof. dr Janez PrašnikarČlanovi:

Akademik dr Mirko VasiljevićProf. dr Jovan Rodić

Prof. dr Dragan ĐuričinPhD George W. Kester, D.B.A.

Prof. dr Silvije OrsagProf. dr Kemal KozarićProf. dr Franc KoletnikProf. dr Stanko Stanić

PhD Joseph W. H. LoughProf. dr Veselin DraškovićProf. dr Marko RajčevićProf. dr Kadrija Hodžić

Prof. dr Đoko MaleševićProf. dr Branko Krsmanović

PhD Marina Sebastijanović, D.B.A.Prof. dr Radomir BožićProf. dr Anđelko LojpurProf. dr Nenad Vunjak

Prof. dr Zorica Božinovska LazarevskaProf. dr Zdravko Todorović

Prof. dr Goran PopovićProf. dr Reuf Kapić

Prof. dr Vasilj ŽarkovićProf. dr Gordana Ilić

Prof. dr Ljubomir KovačevićDoc. dr Jugoslav Jovičić

Prof. dr Jovo AteljevićMr Boško ČekoMr Borko Reljić

Ranko Travar, dipl. ek.Dragan Veselinović, dipl. ek.

Doc. dr Mimo DraškovićLektor:

Mijana Kuburić MacuraGrafička priprema:

Atlantik BBZa štampariju: Branislav Galić

Štampa “Atlantik BB”

SADRŽAJ:

Časopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske rješenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od 05.10.2010. godine pod rednim brojem 603.

Franc Koletnik VRSTE INTERNE REVIZIJE I STRUČNI NADZOR INTERNIH REVIZORA

Bobana ČegarPOVEZANOST FINANSIJSKOG I STATISTIČKOG SISTEMA IZVJEŠTAVANJA U JAVNOM SEKTORU

Srđan AmidžićSiniša KurtešPerica RajčevićKRETANJE DOZNAKA I UTICAJ NA EKONOMIJU ZEMLJE

Mladen R. GajićCENTRALIZOVANE NABAVKE: KLJUČNI PROBLEMI U PRIMJENI

Jovica MikerevićUTICAJ INSTITUCIONALNE EKONOMIJE NA RAST I RAZVOJ

7

14

22

30

40

NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 02/16


7

Franc Koletnik*

Vrste interne revizije i stručni nadzor internih revizora

The types of internal audit and professional supervision of internal auditors

Rezime Malo je teorijskih rasprava i primjera dobre prakse o vrstama interne revizije koje, po vremenu, sadržaju, namjeni, ciljevima i/ili drugim karakteristikama, značajno odstupaju od redovnih i opštih revizija. U internoj reviziji stoga postoji više dilema koje ukazuju na potrebu za ispitivanjem tipova internih revizija na način koji neće narušiti temeljne postulate na kojima i počiva savremena interna revizija.

U oblasti interne revizije, koja je potporna aktivnost nosiocima poslovnog odlučivanja, srećemo se sa redovnim, vanrednim i sporednim ili posebnim revizijskim procesima, koje treba organizovati, koordinisati i nadzirati u skladu sa pravilima te struke.

Stručni nadzor interne revizije ne treba poistovijetiti sa vanrednom ili posebnom internom revizijom, pošto se radi o stručnoj procjeni pravilnosti već potpuno obavljene interne revizije, ili samo određenih radnih aktivnosti internog revizora. Takav nadzor može obaviti samo stručna osoba – obučen vještak poslova interne revizije, koji nije bio neposredno i/ili posredno uključen u spornu aktivnost interne revizije.

Ključne riječi: redovna interna revizija, vanredna interna revizija, posebna interna revizija, nerevizorski posao, stručni nadzor, radna etika.

AbstractThere is little theoretical discussion and examples of good practice on the types of internal audit as such, by time, content, purpose, objectives and/or other characteristics differ substantially from the ordinary and general audit. Therefore, there are more dilemmas that suggest the need to examine types of internal audits in a way which will not undermine the fundamental postulates that underlie the modern internal audit.

In the area of internal audit, which is to support business decision-making, we are faced with regular, emergency and ancillary or special auditing processes, which should be organized, coordinated and monitored in accordance with the rules of the profession.

Supervision of internal audit should not be confused with emergency audit or a special internal audit, since it is a professional assess-ment of the correctness already fully completed internal audit, or only certain work activities Internal Auditor. Such supervision can be done only by qualified personnel - trained expert internal audit, which was not directly and / or indirectly involved in the disputed internal audit activity.

Keywords: regular internal audit, extraordinary internal audit, special internal audit, non-audit work, supervision, work ethic.

* Doktor ekonomskih nauka na području računovodstva, redovni univ. prof. računovodstva i revizije u penziji. e-mail adresa: [email protected]

UDK 658.14:657.63 PRETHODNO SAOPŠTENJEDOI: 10.7251/FIN1602007K

UVOD U struci i aktivnostima interne revizije, kao i kod njenih korisnika, uglavnom se govori o internoj reviziji uopšte, ne i o posebnim tipovima iste. Naročito je malo teorijskih rasprava i primjera dobre prakse o vrstama interne revizije koje, po vremenu, sadržaju, na-mjeni, ciljevima i/ili drugim karakteristikama, značajno odstupaju od

redovnih i opštih revizija. Međunarodni standardi poslovne prakse interne revizije ne pominju redovne, vanredne i posebne revizije, već govore samo o internim revizijama čija je namjena davanje garanta i/ili savjetovanje. Posljedično se u praksi interne revizije pojavljuju dileme prilikom određivanja onih internih revizija koje nisu u sastavu redovnih poslova interne revizije i njihovog planiranja, a koje se po pravilu pojavljuju nasumično i neplanirano, uz to da

Naučni časopis za ekonomiju - 02/16

8

njihova namjena i ciljevi mogu biti značajno drugačiji od običnih, tj. redovnih revizija. Najčešće ih naručioci i praktičari tretiraju kao posebne, a ponekad i kao vanredne interne revizije.

U internoj reviziji stoga postoji više dilema koje ukazuju na potrebu za ispitivanjem tipova internih revizija na način koji neće narušiti temeljne postulate na kojima i počiva savremena interna revizija. Pritom smo postavili sljedeće pretpostavke i ograničenja:

–– poslovi interne revizije mogu biti redovni, vanredni i posebni; za sve važe pravila struke koja čine obavezni profesionalni okvir djelovanja interne revizije; u suprotnom, treba utvrditi okvir profesionalnog ponašanja po kojem je posao interne revizije obavljen;

–– sve vrste poslova interne revizije treba obavljati u skladu sa etikom profesije; u sporazumu sa naručiocem treba opredijeliti područje, namjenu i ciljeve posla, izabrati prihvatljiv način (= metodiku) revidiranja i izvještavanja, ocijeniti vrijeme potrebno za revidiranje i odrediti odgovornog nosioca posla;

–– naručilac od nosioca posla interne revizije očekuje nepristrasne i nezavisne zaključke i mišljenje, kao i konstruktivne predloge za poboljšanje poslovnog područja koje je predmet revidiranja; nosilac revizijskog posla ne smije formirati svoja mišljenja pod uticajem interesa naručioca ili drugih lica, jer bi to ograničavalo njegovu nezavisnost i nepristrasnost;

–– ukoliko zadatak interne revizije nije dogovoren i ispunjen u skladu sa navedenim pretpostavkama i ograničenjima, nije moguće govoriti o redovnom, vanrednom ili posebnom poslu interne revizije, već se u tom slučaju radi o nerevizijskom poslu;

–– redovni, vanredni i posebni posao interne revizije treba strogo razlikovati od stručnog nadzora internog revizora.

1. STRUČNE OSNOVE ZA PROUČAVANJE PREDMETA

Istraživanju problema smo pristupili iz sljedećih perspektiva:

– Opšti racionalni način tretiranja problema

Razmišljanjem na racionalan način pri proučavanju nastojimo da potražimo opšte karakteristike poslova koje su im svima zajedničke, kao i posebne karakteristike koje su prisutne kod određenih vrsta

poslova. Na ovaj način dolazimo do redovnih, vanrednih i posebnih stručnih poslova.

– Tretiranje problema u srodnim strukama i aktivnostima

Istraživanja u svim naukama i strukama potkrijepljena su univer-zalnim postulatima, te je stoga moguće međusobno upoređivati i preuzimati slične ili jednake zaključke. Posljedično su redovni, vanredni i posebni stručni zadaci prisutni i u drugim revizijskim i nerevizijskim poslovima.

– Tretiranje problema na jezičko-etimološki način

Sa jezičko-etimološke strane možemo doći do jedinstvenog i konciznog razumijevanja redovnih, vanrednih i posebnih poslova, bez obzira na aktivnost i/ili struku koja je tretirana. U tom slučaju, kognitivne baze predstavljaju rječnik književnog jezika i drugi domaći i strani leksikoni.

– Tretiranje problema u domaćoj i stranoj praksi interne revizije

Doktrina svake struke ima potporu u vidu odabrane teorije i dobre prakse. Stoga je oportuno tražiti odgovore u praksi koja je predmet našeg proučavanja. Zanima nas da li je u postojećoj struci interne revizije prisutno razumijevanje i podjela poslova na redovne, van-redne i posebne.

U svjetlu navedenih osnova za proučavanje zadatka potražićemo odgovore na postavljena pitanja.

2. VRSTE INTERNIH REVIZIJAAktivnosti interne revizije obuhvataju usluge davanja garancija usaglašenosti i savjetovanje, s tim da davanje garancije usa-glašenosti još uvijek ima primarno mjesto. Savjetodavni rad je moguće obavljati samo ako je zadovoljena temeljna pretpostavka da revizorova nezavisnost, nepristrasnost i profesionalna etika nisu ugroženi. Obje vrste usluga je moguće grupisati u redovne, vanredne i posebne poslove interne revizije.1 Ukoliko se interni revizor bavi dodatnim aktivnostima, onda govorimo o nerevizijskim poslovima. U tom slučaju je interni revizor samo poslovno-ekonom-ski stručnjak, a ne interni revizor. Moramo biti oprezni i sa stručnim nadzorom rada internih revizora, koji neki neopravdano svrstavaju u vanredne ili čak posebne vrste revizije. To nije ni posao interne revizije ni nerevizijski posao, već samo provjera profesionalnosti i etike internih revizora.

Tabela 1. Vrste poslova interne revizije, vrste nerevizijskih poslova i stručni nadzor

Intelektualne usluge

Poslovi interne revizije

NerevizijskiposloviRedovni Vanredni Posebni Stručni nadzor

Interna revizija

Davanje garanta usaglašenosti x x x x

Savjetovanje x x x x

Nadziranje poslova x x x x

Ostali poslovi nerevizijske prirode x

1 U drugim revizijama poznajemo srodne vrste, na primjer u poreskim revizijama autori govore o opštim i posebnim revizijama, unutar njih o redovnim i vanrednim, a unutar redovnih i vanrednih još i o potpunim i skraćenim revizijama. Vidi: F. Koletnik, Poreska revizija, Ekonomsko-poslovni fakultet UM Maribor, 2009.

U okviru spoljne revizije poznajemo takođe redovne, vanredne i posebne vrste revizije. Vidi: F. Koletnik, Spoljno revidiranje, Ekonomsko-poslovni fakultet UM Maribor, 2008.


9

2.1. Redovni poslovi interne revizije

U svakoj organizovanoj djelatnosti sa ustaljenim profesionalnim i etičkim standardima moguće je govoriti o stalnim i redovnim poslovima za koje je tipično sljedeće:

–– obavljaju se kontinuirano i mogu se predvidjeti i planirati; radi se standardizovanim i redovnim poslovima;

–– postoje potrebni kadrovski i drugi uslovi za njihovo ostvarivanje;

–– priroda obavljanja ovih poslova omogućava njihovo objedinja-vanje, kao i standardizaciju radnih aktivnosti;

–– nosioci ovih poslova razvijaju ili već posjeduju vještine, odnosno praktične sposobnosti, koje mogu korisno upotrijebiti prilikom obavljanja istih ili sličnih poslova u budućnosti;

–– moguće je uspostaviti redovni i vanredni stručni nadzor.

Sve nabrojane karakteristike imaju takođe i redovni poslovi interne revizije, od davanja garancija usklađenosti do savjetovanja, koje obavljaju njihovi nosioci po pridobijanju stručnih znanja i vještina uz usklađivanje rada sa pravilima struke. Redovna interna revizija (engl. ordinary interne auditing; njem. regelmäszige interne Revision) jeste, dakle, planirano i uobičajeno savjetovanje i provjeravanje regularnosti i integriteta redovnih poslovnih procesa i stanja, kao i rezultata poslovanja, uzimajući u obzir procjenu poslovnog rizika.

2.2. Vanredni poslovi interne revizije

Kod vanrednih poslova govorimo o stručnim radnjama koje se ne obavljaju rutinski i nemaju prirodu redovnih po sadržaju, vremenu i/ili ostalim uslovima obavljanja rada. Najpreciznije objašnjenje je da su to poslovi koji ne predstavljaju dio redovnih aktivnosti i zadataka, koje je ponekad moguće i predvidjeti, kao recimo u određenim djelatnostima poput vanrednih studija, vanrednih ispitnih rokova, statusa vanrednih studenata i tome slično. Prema tome, radi se o stručnim radnjama koje nisu u sklopu redovnih zadataka, zaduženja, običaja i prakse.

O vanrednim poslovima stoga govorimo u slučaju kada se istim ne mogu pripisati karakteristike koje važe za redovne poslove. Za njih je, prije svega, tipično sljedeće:

–– obavljaju se povremeno, dakle, nekontinuirano, i po pravilu se ne mogu predvidjeti i planirati;

–– za ostvarivanje ovih poslova ne postoje uvijek svi potrebni kadrovski i ostali resursi;

–– priroda obavljanja ovih poslova ne omogućava njihovo objedi-njavanje, kao i standardizaciju svih radnih aktivnosti;

–– nosioci vanrednih poslova po pravilu ne vladaju opsežnim vje-štinama koje su preduslov za obavljanje istih u dugom roku, a koje su tipične za redovne poslove; zbog toga su kod njih još više značajni profesionalna odvažnost, kreativno razmišljanje, te želja za sticanjem znanja i novim izazovima,

–– vanredni poslovi su podložni većem profesionalnom riziku, pa stoga treba uspostaviti pooštrene mjere stručnog nadzora.

O vanrednoj internoj reviziji (engl. extraordinary internal audit; njem. auszergewöhnliche interne Revision) govorimo u slučaju kada nastu-pi neočekivana potreba za neplaniranom, odnosno nepredviđenom i najčešće jednokratnom internom revizijom određenog poslovnog događaja i/ili stanja. Vanredni posao interne revizije je vezan sa neuobičajenim poslovima i/ili drugim događajima ili stanjima, ili sa novim okolnostima za koje naručilac želi dobiti nezavisno i nepristrasno mišljenje revizora, sve radi preciznog razumijevanja revidiranog događaja ili stanja. Karakteristični razlozi i primjeri vanrednih internih revizija su sljedeći:

–– vanredni posao interne revizije koji nije u sastavu godišnjih, polugodišnjih ili drugih planova interne revizije, jer za isti nije moguće unaprijed predvidjeti potrebu, razlog, namjenu, kao ni cilj, vrijeme, potrebne elemente i troškove izvršenja takvog posla; radi se o neplaniranom poslovnom događaju ili stanju, ili o mogućoj sumnji na kažnjivu ili nedozvoljenu aktivnost, odnosno stanje;

–– za vanredni posao interne revizije važe ista stručna pravila kao za sve ostale poslove interne revizije; može zahtijevati posjedo-vanje dodatnih znanja i vještina koje nisu prisutne kod ostalih redovnih revizija; ukoliko priroda posla zahtijeva određena odstupanja treba u opisu posla nedvosmisleno objasniti vrstu i razloge takvih odstupanja;

–– vanredna interna revizija čiji je nosilac drugi interni revizor jer naručilac želi imati dodatno nezavisno i nepristrasno mišljenje revizora usljed novih okolnosti, visokog rizika za donošenje odluke i dobijanja novih saznanja; radi se o ponovnoj (višoj) internoj reviziji koja se naziva i superrevizijom;

–– vanredni posao interne revizije je, po pravilu, jednokratna aktivnost interne revizije koja se ne uključuje uvijek u buduće redovne poslove interne revizije;

– ostale vanredne interne revizije, uzimajući u obzir nove okolnosti i saznanja, kao i vanredne potrebe naručilaca tih usluga.

2.3. Posebni poslovi interne revizije

O posebnim poslovima govorimo kada se oni značajno razlikuju od prirode opštih, po pravilu redovnih i planiranih poslova. Njima poboljšavamo efikasnost, efektivnost i uspješnost poslovnih procesa, zbog čega imaju sve veći značaj za internu reviziju. Za posebne vrste internih revizija (engl. special internal audit; njem. spezielle interne Revision nem. Sonderprüfung) važe sljedeće karakteristike:

–– posebna interna revizija se po pravilu bavi posebnim poslovnim područjima, stanjima i uslovima; može se raditi o redovnoj ili vanrednoj internoj reviziji koja se po mnogim karakteristikama razlikuje od redovnih ili vanrednih revizija; obično su to poslovi izuzetnog značaja usljed pojave posebnih razloga;

–– posebni posao interne revizije se može obavljati jednom ili u više navrata i može se uključiti u plan rada interne revizije; obično je moguće predvidjeti razlog, namjenu, ciljeve, vrijeme, potrebne elemente i troškove ovog posla;

–– tipična poslovna područja za posebne poslove interne revizije jesu: područja procjenjivanja (interna revizija ekonomskog analiziranja, ispitivanja, istraživanja); područja ekonomskog planiranja i projektovanja (interna revizija budžetiranja); područja poslovnog organizovanja i koordinacije; područja procesa u pomoćnim djelatnostima; područja saniranja, stečajeva i drugih aktivnosti u organizaciji;

–– za posebne poslove interne revizije obično važe ista stručna pravila kao i za redovne poslove; ukoliko priroda posla zahtijeva određena odstupanja treba u opisu posla nedvosmisleno obja-sniti vrstu i razloge takvih odstupanja; za izvršenje ovih poslova nosiocu su potrebna dodatna i specifična znanja; uglavnom ovi poslovi nemaju objedinjena i/ili standardizovana pravila struke u svakom pogledu;

–– posebni revizijski posao mora biti pažljivo prekontrolisan iz više perspektiva i razumno dogovoren sa naručiocem (razlog, namjena, ciljevi, izvršenje i dr.).


10

Posebni poslovi interne revizije mogu biti:

–– davanje garancije usklađenosti ili savjetovanje na područjima ekonomskog analiziranja, poslovnog planiranja i budžetiranja;

–– davanje garancije usklađenosti i savjetovanje po narudžbini rukovodstva i/ili nadzornog organa usljed sumnje na nedozvo-ljene aktivnosti (Kopetzky Matthia, 2010);

–– davanje garancije usklađenosti i savjetovanje na području organizovanja, koordinacije i poslovnog nadziranja i upravljanja;

–– davanje garancije usklađenosti i savjetovanje u sekundarnim aktivnostima organizacije (vještačenje, savjetovanje, edukacija, poslovna kultura) (Hubertus Eichler, 2015);

–– davanje garancije usklađenosti i savjetovanje u sanacijskim, likvidacijskim i stečajnim postupcima; davanje garancije uskla-đenosti i savjetovanje na području računarstva u oblaku (engl. cloud computing), efikasne upotrebe (ključnih) sredstava za rad i drugo (Hubertus Eichler, 2015);

–– davanje drugih garancija i pružanje drugih savjetovanja po narudžbini uprave i organa nadziranja.

3. NEREVIZIJSKI POSLOVIO nerevizijskim poslovima (engl. non-audit services; njem. Nicht-prüfungsleistungen) govorimo onda kada isti nisu u skladu sa stručnim pretpostavkama, osnovama i ostalim načelima interne revizije, te stoga za njih ne važi hijerarhija pravila struke internog revidiranja. U nerevizijske poslove svrstavamo različite intelektualne poslovno-ekonomske usluge koje je interni revizor sposoban da obavlja a koje nisu u suprotnosti sa pravilima struke internog revidiranja i njegovih poslova. Kod ovih poslova ne govorimo o garancijama usaglašenosti i savjetovanju u okviru važeće doktrine interne revizije, već o (pro)davanju stručnih rješenja koje naručiocu mogu pomoći u eliminaciji poslovnih slabosti ili poboljšanju ekonomike poslovanja. Radi se o intelektualnim uslugama koje se odnose na operativno izvršenje pomoćnih aktivnosti kao što su: računovodstvo, finansiranje, sudsko i ostale vrste vještačenja, studije izvodljivosti, ocjenjivanje vrijednosti sredstava, obaveza i preduzeća itd. Nerevizijske poslove može izvoditi osoba koja za to ima potrebna znanja, vještine, kao i odgovarajuće dozvole ukoliko su iste potrebne.

4. STRUČNI NADZOR I NEETIČNOST INTERNIH REVIZORA

4.1. Stručni nadzor u internoj reviziji

Pored razgraničavanja i razumijevanja redovnih, vanrednih i po-sebnih internih revizija, moramo razlikovati još i redovni i vanredni stručni nadzor (engl. professional supervision; njem. Fachtaufsicht) internih revizora. Neki izvršioci i naručioci stručnog nadzora nazivaju ga vanrednom revizijom, što je, naravno, pogrešno. Drugi nedostatak je takođe u razumijevanju revizijskog izvještaja i mišljenja kada naručilac nije saglasan sa revizorovim zaključcima i mišljenjima. Pritom se ignoriše činjenica da je revizija plod intelektualnog rada i

da od njenog nosioca očekujemo nezavisno i nepristrasno mišljenje, ali i zaboravlja da je to mišljenje lična procjena revizora koje je dato u skladu sa određenim postulatima i ograničenjima struke. Takvo mišljenje je, uprkos očuvanju stručnog i etičko-profesionalnog inte-griteta, ipak lične prirode i predstavlja rezultat njegovog znanja, vje-ština i razumijevanja problema. Mora biti jasno da je svako stručno ili drugo mišljenje samo težnja ka traženju prihvatljive istine. Stoga je moguće da dva ekvivalentna vještaka, koja obavljaju djelatnost u skladu sa kodeksom struke, prilikom provjeravanja istog ili sličnog zadatka nemaju istovjetna mišljenja. Nije svaka razlika u mišljenjima vještaka stručna greška i/ili nemarnost. U drugim strukama, poput medicine, posebno je istaknuta razlika između stručne komplikacije i stručne greške. Stručna komplikacija je nepredvidiv, ponekad i nesavladiv stručni problem, koji nosilac posla uprkos poštovanju kodeksa struke i moralnih pravila ne može uspješno riješiti. Iz tog razloga komplikaciju nije moguće tretirati ni kao stručnu grešku niti kao stručnu nemarnost.2

Drugačije je kada vještak ne obavi svoj zadatak na etički i profesio-nalan način, usljed čega naručilac neće dobiti očekivanu uslugu, od-nosno neće dobiti stručno prihvatljivo mišljenje. Posljedično, naručilac može biti materijalno, duševno ili na neki drugi način povrijeđen, te stoga želi da se izvede stručni nadzor nad nosiocem tog posla, što po pravilu vodi do sankcije sudskog ili stručnog značaja. Cilj svakog stručnog nadzora mora biti nedvosmislen: vještak koji je sposoban da obavlja datu djelatnost, može ispitati i ocijeniti da li je stručni rad drugog lica u istoj djelatnosti u svakom pogledu saglasan načelima i pravilima struke. Korekcije se vrše takozvanom superrevizijom neu-običajenih, odnosno nasumičnih događaja i/ili stanja. Ovim oblikom nadzora želimo dobiti mjerodavne dokaze koji će potvrditi ili odbaciti sumnju o neprofesionalnom djelovanju odnosno nemarnosti.

Provjeru profesionalnosti rada nosioca određenog posla interne revizije vršimo redovnim ili vanrednim nadzorom, koji možemo povjeriti samo vještaku za internu reviziju, sa namjenom da ovaj ispita i ocijeni da li je nosilac spornog posla rad izvršio u skladu sa načelima i pravilima koje nalaže struka interne revizije. Ovo stručno ispitivanje i procjena može biti redovnog ili vanrednog karaktera. Govorimo o redovnom stručnom nadzoru onda kada to zahtijeva važeća doktrina internog revidiranja i taj nadzor je obično preventivnog karaktera. Sa druge strane, kada vanredni, iznenadni i nepredvidivi primjeri ukazuju na moguću stručnu grešku, radi se o vanrednom stručnom nadzoru i on ima korektivni karakter.

Da ne bi došlo do stručne zabune, pri razumijevanju vrsta internih revizija i njihovog razlikovanja od stručnog nadzora, bolje je da govorimo o stručnom nadzoru i o nadzorniku u internoj reviziji, a ne o nekim višim, ponovnim ili superrevizijama. Apsolutno nije prihvatljivo da stručni nadzor nazovemo vanrednom ili posebnom revizijom. Rezultat stručnog nadzora je izvještaj vještaka (ekspertiza) sa zaključcima i mišljenjima (stručnom izjavom) nosioca stručnog nadzora. U zaključnom dijelu izvještaja su predstavljeni:

–– predmet, nosilac predmeta (nadzornik odnosno nadzorni tim), vrijeme, mjesto i uslovi ispitivanja, kriterijumi ocjenjivanja;

–– način pridobijanja dokaza o stručnom ophođenju nosioca poslova interne revizije koji je predmet redovnog ili vanrednog stručnog nadzora;

–– nadzornikova nezavisna i nepristrasna procjena stručnog i etičko-profesionalnog ophođenja internog revizora;

2 Poučna kineska poslovica iz područja medicine kaže: Ukoliko si jako bolestan, obiđi makar tri ljekara. Kada želimo smanjiti rizik pri donošenju odluke, možemo po-tražiti više verzija istinitog stanja; one koje su jednake ili veoma blizu stvarne istine biće za korisnika prihvatljivije od ostalih. Radi se o logičnom zaključku u skladu sa maksimom: Više ljudi – više znanja. Slično shvatanje postoji takođe u vještačenju, kada se za sporan slučaj angažuje više vještaka, te stoga posljedično možemo imati više različitih ekspertskih mišljenja.


11

–– zaključci i mišljenje (stručna izjava) nadzornika na podlozi upotrijebljenih kriterijuma i pribavljenih dokaza.

U dijelu izvještaja koji sadrži zaključno mišljenje nadzornika mora biti na koncizan (jasan, precizan, jezgrovit) način predstavljen sud o stručnim i/ili etičko-profesionalnim nedostacima pri datoj internoj reviziji. Ukoliko naručilac stručnog nadzora to želi, sadržaj izvještaja mogu biti i konstruktivni predlozi za razrješavanje nastalih nedostataka.

Inicijativa za stručni nadzor po pravilu potiče od naručioca posla interne revizije koji smatra da zadatak nije prikladno obavljen. Stoga on nije ni dobio dogovorene usluge koje je bilo potrebno izvršiti u skladu sa kodeksom struke. U tom slučaju, interni revizor nije na pravilan način prepoznao predmet, odnosno problem, a takođe nije na adekvatan način pripremio plan rada i/ili nije izvršio zadatke kako to zahtijeva struka. Usljed toga se naručilac može osjetiti materijalno ili na drugi način oštećenim, pa prije nego što preduzme bilo kakvu odluku na osnovu izvještaja revizora, želi pridobiti nepristrasno mišljenje o mogućem neprofesionalnom ophođenju izvršioca te intelektualne usluge. U takvim primjerima se uključuje vođstvo i/ili

nadzorni organ organizacije koji donosi odluku o naručivanju procje-ne stručnosti internog revizora i za to imenuje komisiju za stručni nadzor datog revizijskog posla. Nakon dobijanja izvještaja komisije, moguće je odrediti da li su dokazi za izricanje potrebnih sankcija internom revizoru (građanskopravna i/ili radnopravna tužba, krivična prijava i dr.) dovoljno pouzdani. Prije nego što se donese odluka o sankciji, moguće je zatražiti mišljenje komisije za ekspertski nadzor pri stručnoj organizaciji. Govorimo o stručnom subnadzoru, i to obično u primjerima kada zaključci komisije za stručni nadzor ukazuju na grubu profesionalnu nemarnost, zbog čega može čak i nadležni organ organizacije u kojoj je interni revizor dobio stručni naziv dobiti sankciju poput javne opomene, oduzimanja stručnog naziva i slično.

Komisija za ekspertski nadzor pri stručnoj organizaciji, koja je internom revizoru dodijelila stručni naziv i/ili dala profesionalno ovlašćenje (licencu), može se smatrati najvišim stručnim tijelom za procjenu (ne)usklađenosti rada njenih članova sa kodeksima profesije. Kada se u to uključe i nosioci pravosudnog sistema (tužioci, sudovi), onda se, po odrebi suda, može uključiti u razrješavanje spornog slučaja i sudski vještak za područje interne revizije.

Tabela 2. Dijagram toka vanrednog stručnog i ekspertskog nadzora u internoj reviziji

1. korakPosao interne revizije X

(davanje garancije usklađenosti ili savjetovanje)Izvještaj o poslu interne revizije ukazuje na (grube) povrede profesionalnog kodeksa interne revizije

2. korak

Vođstvo i/ili nadzorni organ organizacije Vođstvo i/ili nadzorni organ organizacije određuje komisiju

za vanredni stručni nadzor rada internog revizora

3. korak

Komisija za vanredni stručni nadzor rada internog revizo-ra u datoj organizaciji Komisija za vanredni stručni nadzor obavlja zadatak i daje

stručni izvještaj sa zaključcima, mišljenjima i preporukama

4. korak

Vođstvo i/ili nadzorni organ organizacije izučava izvještaj komisije o vanrednom stručnom nadzoru i prihvata do-nesene mjere, međutim, prije izvršenja istih, želi dobiti

još i mišljenje komisije za vanredni ekspertski nadzor pri stručnoj organizaciji

Razmatranje izvještaja komisije za vanredni stručni nadzor

5. korak

Stručna organizacija određuje komisiju za ekspertski nadzor Komisija za ekspertski nadzor obavlja stručni subnadzor i

podnosi izvještaj naručiocu tog nadzora

6. korak

Vođstvo i/ili nadzorni organ organizacije izučava i izvještaj komisije za vanredni ekspertski nadzor i prihvata mjere

prema internom revizoru

Mjere koje se mogu preduzeti prema internom revizoru: - radnopravna sankcija,- građanskopravna sankcija,- krivičnopravna sankcija (prijava),- profesionalna sankcija pri stručnoj organizaciji

7. korak Sudski postupak protiv internog revizora U zavisnosti od vrste kažnjivog ili drugog nedozvoljenog djelovanja, krivični postupak može biti građanskopravni, radnopravni i/ili drugi pravni postupak


12

ZAKLJUČAKU svakoj uređenoj djelatnosti treba težiti tome da se ista realizuje u skladu sa profesionalnim i etičkim standardima, jer u protivnom nećemo ispuniti svrhu poslovanja i dostići ciljeve. Zato govorimo o potrebnom organizovanju, koordinaciji i nadziranju temeljnih, se-kundarnih i pomoćnih aktivnosti, u okviru kojih se odvijaju redovni (stalni), vanredni (povremeni) i sporedni ili posebni procesi. Rezultat ovih procesa su redovni, vanredni i sporedni proizvodi ili usluge. Na području interne revizije, koja je potporna aktivnost nosiocima poslovnog odlučivanja, takođe se srećemo sa redovnim, vanrednim i sporednim ili posebnim revizijskim procesima, koje treba orga-nizovati, koordinisati i nadzirati u skladu sa pravilima te struke.

Stručni nadzor interne revizije ne treba poistovijetiti sa vanrednom ili posebnom internom revizijom, pošto se radi o stručnoj procjeni pravilnosti već potpuno obavljene interne revizije, ili samo određe-nih radnih aktivnosti internog revizora. Takav nadzor može obaviti samo stručna osoba – obučen vještak poslova interne revizije, koji nije bio neposredno i/ili posredno uključen u spornu aktivnost interne revizije.

Pisac članka je svjestan da sa predstavljenim mišljenjima nije iscr-pio sve ono što danas podrazumijevamo pod internom revizijom i stručnim nadzorom internih revizora. Svjestan je takođe i različitih praksi i teorija te je stoga zahvalan svima za stručno utemeljene stavove, komentare i sugestije.

8. korakNalog suda o uključenju sudskog vještaka za područje in-ternog revidiranja

9. korak Sudska presuda (epilog) Optužba ili oslobađanje od kažnjivog ili drugog nedozvolje-nog djelovanja

4.2. Neetičnost u internoj reviziji

Profesionalna etika je obavezna komponenta rada svakog in-ternog revizora. Nezavisno od saglasnosti pojedinca, važi opšta pretpostavka o postojanju ispravnih i štetnih radnji. U slučajevima kada se ispravno stručno rješenje može dovesti u pitanje, dolazi do nesuglasica između pojedinih internih revizora o tome šta je profesionalno i etički prihvatljivo i koji subjekat treba da o tome donese sud. Iz tog razloga su potrebna opšta uputstva za razrješenje ovakvih problema. Prvi korak u takvim slučajevima je da kolega na istom položaju, dakle interni revizor, ili neko drugi ko je doznao za diskutabilno profesionalno i etičko ponašanje, razgovara sa tom osobom i upozori je da svojim radom i ophođenjem narušava ugled struke i da nije upoznat sa njenim kodeksom. Ukoliko ovi napori ne urode plodom, opažanja se mogu prenijeti nadređenoj

osobi, međutim, u slučaju da i na toj ravni ne bude odziva, treba se obratiti stručnoj organizaciji koja je tom revizoru dodijelila stručni naziv. Ista će slučaj proučiti, zauzeti stav i, potencijalno, preduzeti mjere prema činiocu neetičnog ponašanja.

Stručna organizacija može biti primalac anonimnih ili drugih prijava koje posreduju njeni članovi i/ili druge osobe, nakon opravdane sum-nje na djelovanje internog revizora koje nije u skladu sa kodeksom profesije. U tom slučaju, zadatak stručne organizacije je da ocijeni opravdanost te sumnje i odredi stručni nadzor ili odbije prijavu. Za takve stručne nadzore od naručioca i izvršioca mora dobiti potrebnu osnovu, te imenovati komisiju za vanredni stručni nadzor, koja će dati zaključke i predloge. Sve pomenuto čini osnovu na kojoj će se zasnivati sud o djelima internog revizora, ali i moguće mjere koje se prema njemu mogu podnijeti.

Tabela 3. Kriterijumi za preduzimanje mjera stručne organizacije po obavljenom stručnom nadzoru

Kriterijumi za preduzimanje mjera

1. BEZ PREDUZIMANJA MJERA

Stručnim nadzorom nisu bili utvrđeni značajni nedostaci:- u stručnom radu nema prisutnih značajnih stručnih nedostaka koje bi ukazale na nemaran rad; - rad internog revizora nije prouzrokovao materijalnu i/ili bilo koju drugu štetu primaocu revizijskog izvještaja i mišljenja; - nema prisustva namjernog prekršaja ili drugih nedozvoljenih aktivnosti.

2. (JAVNA) OPOMENA

Prisutni su značajni stručni nedostaci, koji, međutim, ne ukazuju na ozbiljnu nemarnost i/ili zloupotrebu:- rad sadrži nenamjerne stručne greške,- rad nije prouzrokovao veću štetu i zabludu kod naručioca,- nema prisustva namjernog prekršaja ili drugih neprihvatljivih stručnih aktivnosti i/ili profesionalnog ponašanja.

3. ODUZIMANJE STRUČNOG NAZIVA

Greške u internom revidiranju ukazuju na ozbiljnu profesionalnu nemarnost, nebrigu i/ili zloupotrebu: - otkriveno je da je stručni naziv dobijen putem prevare;- prisutna je ozbiljna povreda etičko-profesionalnih pravila i/ili zloupotreba dokaza;- namjerno dovođenje u zabludu naručioca pogrešnim i/ili neutemeljenim zaključcima, mišljenjima i predlozima koji su

uzrok zablude i materijalne i/ili druge štete;- svjesno nepoštovanje (ignorisanje) obavezujuće stručne doktrine internog revidiranja;- neutemeljeno i zlonamjerno nipodaštavanje revizijske struke i profesionalne etike internih revizora.


13

IZVORI1. Koletnik, F., Davčna revizija. Ekonomsko-poslovna fakulteta UM

Maribor, 2009.

2. Koletnik, F., Zunanje revidiranje. Ekonomsko-poslovna fakulteta UM Maribor, 2008.

3. Kopetzky, M., Standard „Sonderuntersuchung“. Zeitschrift für Interne Revision – ZIR. Erich Schmidt Verlag, Berlin 5/2010.

4. Hubertus, E., Prüfung der Organisations-/Unternehmenskultur (ZIR 4/15) in DIIR-Arbeitskreis „Intenre Revision im Kranken-haus“: Prüfung der ärztlichen Gutachtertätigkeiten im Kranke-nhaus, ZIR 5/15.

5. ZIR – Zeitschrift Interne Revision. DIIR – Deutsches Institut für Interne Revision e.V., Frankfurt, Nr. 4/15 in 5/15.

6. Risikobasierter Revisionsatz bei Cloud Computing. ZIR DIIR – Deutsches Institut für Interne Revision e.V., Frankfurt, Nr. 2/2013.


14

Bobana Čegar*

Povezanost finansijskog i statističkog sistema izvještavanja u javnom sektoru

Relationship between financial and statistical reporting system in the public sector

Rezime Računovodstvo javnog sektora ili računovodstvo države, kako se još naziva, pored sastavljanja uobičajenog seta finansijskih izvještaja, podrazumijeva i sastavljanje budžetskih izvještaja, ali i izvještaja koji predstavljaju statističke izvještaje o aktivnostima vlade i njenih institucija. Prolaskom kroz krizne periode, sa kojima se u istoriji svog postojanja susrela većina država, sve veća pažnja posvećuje se analiziranju efikasnosti i efektivnosti javnog sektora. U traženju odgovora na pitanje da li je upravljanje javnim sektorom efikasno i da li može biti još efikasnije, u velikoj mjeri možemo se osloniti na navedene izvještaje.

Predmet ovog rada je analiza odnosa između finansijskog i statističkog sistema izvještavanja, odnosno potrebe za usklađenošću između ova dva sistema. Polazi se od hipoteze da se usklađivanjem sistema finansijskog izvještavanja i statističkih sistema izvještavanja stvara bolja informaciona osnova za donošenje odluka o upravljanju javnim finansijama.

U cilju dokazivanja postavljene hipoteze biće korišćene kvalitativne metode. Koristiće se primarni podaci dobijeni primjenom anketnog upitnika popunjenog od strane računovođa u javnom sektoru, kao i pojednostavljen primjer poslovanja izvještajnog entiteta u javnom sek-toru. Analiza se radi na području Republike Srpske, a dobijeni rezultati nedvosmisleno pokazuju da se postavljena hipoteza treba prihvatiti.

Ključne riječi: sistem finansijskog izvještavanja, statistički sistem izvještavanja, javni sektor, međunarodni računovodstveni standardi.

AbstractPublic Sector Accounting or State Accounting, as it is called, exept drawing up a common set of financial statements includes the prepa-ration of budget reports, and the reports that represent statistical data about the activities of the government and its institutions. Passing through crisis periods, with which met most of country during their history, more attention is paid to analyzing the effectiveness and efficiency of the public sector. In answering the question whether the management of the public sector efficiently and whether it might be more efficient to a large extent can we rely on mentioned statements.

The subject of this paper is to analyze the relationship between financial and statistical reporting systems, and the need for coherence between the two systems. The hypothesis is: The harmonization of financial reporting and statistical reporting system creates a better information base for decision-making on the management of public finances.

In order to prove the proposed hypotheses will be used qualitative methods. In additional, It will be used primary data obtained using a questionnaire filled out by accountants in the public sector, as well as a simplified example, operations of the reporting entitiy in the public sector. The analysis is done in Republic of Srpska, and the results unequivocally show that the hypothesis should be accepted.

Keywords: financial reporting system, statistical reporting system, public sector, international accounting standards.

* Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Majke Jugovića 4, Banja Luka, [email protected]

UDK 336.127:336.1/.5 PREGLEDNI RADDOI: 10.7251/FIN1602014C


15

UVODSve aktivnosti vlade i njenih institucija preslikavaju se u njihovim pojedinačnim i konsolidovanim finansijskim izvještajima. Finansij-ski izvještaji u javnom sektoru pružaju informacije o izvorima, alo-kaciji i upotrebi finansijskih resursa, te pružaju odgovor na pitanje da li su stečena i upotrijebljena sredstva u skladu sa zakonskim i ugovorenim zahtjevima, te zakonski usvojenim budžetom. Osim uobičajenog seta finansijskih izvještaja, rezultati odluka koje se donose u javnom sektoru mogu se vidjeti i iz statističkih izvještaja koji se sastavljaju po metodologiji međunarodnih tijela, s primar-nim ciljem da se dobiju svrsishodne informacije o pojedinim eko-nomskim kretanjima u državi i njihovo međusobno poređenje na standardizovanoj osnovi.

Predmet ovog rada je analiza odnosa između finansijskog i stati-stičkog sistema izvještavanja, odnosno potrebe za usklađenošću između ova dva sistema. Polazi se od sljedeće hipoteze: „Uskla-đivanjem sistema finansijskog izvještavanja i statističkih sistema izvještavanja stvara se bolja informaciona osnova za donošenje odluka o upravljanju javnim finansijama.“

U cilju dokazivanja postavljene hipoteze biće korišćene kvalitativne metode. Koristiće se primarni podaci dobijeni primjenom anketnog upitnika popunjenog od strane računovođa u javnom sektoru, kao i pojednostavljen primjer poslovanja budžetskog korisnika. Analiza se radi na području Republike Srpske, a dobijeni rezultati mogu biti primijenjeni, u potpunosti ili djelimično, i kod drugih entiteta, bez obzira na postojeći stepen razvoja.

Rad je podijeljen u tri dijela. U prvom dijelu prikazane su osnove sistema finansijskog izvještavanja u javnom sektoru. Drugi dio sa-drži teorijski prikaz osnova statističkih sistema izvještavanja: vla-dine finansijske statistike, sistema nacionalnih računa i evropskog sistema nacionalnih računa. Treći dio rada odnosi se na analizu međusobne povezanosti posmatranih sistema. Takođe, u trećem dijelu biće prikazana metodologija i dobijeni rezultati istraživanja. Na kraju rada nalaze se zaključna razmatranja i pregled korišćene literature.

1. SISTEM FINANSIJSKOG IZVJEŠTAVANJA U JAVNOM SEKTORU

Sistem finansijskog izvještavanja predstavlja proces prikupljanja, evidentiranja i prezentovanja informacija o nastalim poslovnim do-gađajima u izvještajnom entitetu. Podaci koji se generišu u sistemu finansijskog izvještavanja (kao što su podaci o pružanju usluga, prodaji proizvoda, zaduživanju, nabavci sredstava i sl.) predstav-ljaju ulaz sistema (input), dok finansijski izvještaji u kojima su prezentovane obrađene informacije predstavljaju izlaz samog si-stema (autput). Svi izvještaji koji nastanu kroz sistem finansijskog izvještavanja, a prije svega misli se na set finansijskih izvještaja, treba zajedno da obezbijede relevantne i pouzdane informacije od značaja za donošenje odluka.

Sistem finansijskog izvještavanja u javnom sektoru podrazumijeva proces prikupljanja, evidentiranja i transformacije podataka o na-stalim poslovnim promjenama u entitetima javnog sektora (osim javnih preduzeća, na koja se ne odnose Međunarodni računovod-stveni standardi za javni sektor) u finansijske izvještaje. Međutim, osim finansijskih izvještaja opšte namjene za entitete u javnom sektoru karakteristično je i sastavljanje budžetskih izvještaja, od-nosno finansijskih izvještaja pojedinačnih budžetskih korisnika. U procesu same transformacije ulaznih podataka u izlazne informa-

cije posebno mjesto u sistemu finansijskog izvještavanja javnog sektora ima trezorski sistem izvještavanja u okviru kojeg se vrši evidentiranje i kontrola nad prikupljanjem i trošenjem javnih sred-stava. Na državnom (entitetskom) nivou, na osnovu podataka koji ulaze u sistem finansijskog izvještavanja sastavljaju se i statistički izvještaji, koji za cilj imaju izračunavanje makroekonomskih poda-taka korisnih za poslovno odlučivanje i međudržavna poređenja, a u skladu sa međunarodno priznatim klasifikacijama. Pored godiš-njeg budžeta, koji ima jedinstvenu i izuzetno značajnu ulogu u ra-čunovodstvu javnog sektora, kao osnovne karakteristike izdvajaju se i česta odstupanja od primjene obračunske (akrualne) osnove, upotreba fondovskog računovodstva od strane vladinih jedinica, te posjedovanje sredstava za koja je moguće da se ne pojave u bilan-su stanja (Meigs, Meigs, Bettner, Whittington, 1970).

Iako se ranije računovodstvo javnog sektora ili državno računovod-stvo poistovjećivalo sa pojmom budžetskog računovodstva, danas se državno računovodstvo razvija u dva pravca (Vašiček, 2009, str. 406):

– „budžetsko računovodstvo“, koje prati jednogodišnja budžet-ska ovlašćenja i iznose koji su odobreni i koji se troše (dakle, usmjereno je na jednogodišnji budžet) i

– računovodstvo koje je usmjereno na državni entitet (agenciju, lokalnu državnu jedinicu ili državnu upravu) kao ekonomski entitet. Dakle, kontinuirano prati sveukupne resurse, obaveze i elemente uspješnosti pojedine državne institucionalne jedi-nice.

Posebno bitan cilj finansijskih izvještaja opšte namjene u javnom sektoru jeste pružanje informacija korisnih za odlučivanje i za uka-zivanje na odgovornost entiteta za sredstva koja su mu povjerena, tako što će (IFAC, 2013, str. 85):

– pružati informacije o izvorima, raspodjeli i upotrebi finansijskih sredstava;

– pružati informacije o načinu na koji je entitet finansirao svoje aktivnosti i izmirivao gotovinske potrebe;

– pružati informacije koje su korisne u procjenjivanju sposobno-sti entiteta da finansira svoje aktivnosti i izmiri svoje obaveze;

– pružati informacije o finansijskom stanju entiteta i nastalim promjenama; i

– pružati ukupne informacije koje su korisne u procjenjivanju učinaka u vezi sa troškovima učinaka, efikasnošću i ostvare-njima.

Finansijsko izvještavanje javnog sektora u velikoj mjeri je zakonski regulisano, a Međunarodna federacija računovođa (IFAC) razvila je i publikovala posebne računovodstvene standarde za javni sektor. Od 2004. godine, u okviru IFAC-a formiran je poseban odbor za standarde u javnom sektoru. Na oblikovanje finansijskog izvješta-vanje u javnom sektoru uticaj mogu imati i statistički sistemi izvje-štavanja (Evropski sistem nacionalnih računa, Vladina finansijska statistika, nacionalni računi), koji koriste istu bazu podataka kao i finansijski izvještaji i koji definišu pojmove koji su od ključnog zna-čaja za finansijsko izvještavanje (npr. opšti državni sektor, budžet-ski deficit i sl.), o kojima će više biti rečeno u nastavku rada.

2. STATISTIČKI SISTEMI IZVJEŠTAVANJA U JAVNOM SEKTORU

Statistički sistemi finansijskog izvještavanja osnovu imaju u siste-mu finansijskog izvještavanja. Razvila su ih međunarodna tijela, a


16

primarni cilj bio je dobijanje svrsishodnih informacija o pojedinim ekonomskim kretanjima u državi i njihovo međusobno poređenje na standardizovanoj osnovi. Fokusirani su na pet sektora u okviru ekonomije jedne države: dva poslovna (finansijski i nefinansijski), jedan za neprofitni sektor, jedan za sektor domaćinstva i jedan za vladu (Jones, Pendlebury, 2010, str. 50).

Za potrebe statističkog izvještavanja o promjenama u makroeko-nomskim pokazateljima razvijeni su sljedeći sistemi statističkog sistema izvještavanja, a njihov odnos prikazan je na slici 1:

– Sistem nacionalnih računa Ujedinjenih nacija (United Nations System of National Accounts, skraćeno UNSNA);

– Vladina finansijska statistika, razvijena od strane Međunarod-nog monetarnog fonda (Government Finance Statistics, skra-ćeno GFS);

– Evropski sistem nacionalnih računa, razvijen od strane Euro-stata, Evropska kancelarija za statistiku (European System of Accounts, skraćeno ESA).

Slika 1. Odnos statističkih sistema izvještavanja

Izvor: Glosar Pempal, 2011.

2.1. Osnovne karakteristike sistema nacionalnih računa

Sistem nacionalnih računa je statistički sistem finansijskog izvje-štavanja u okviru kojeg treba da se stvori integrisan i zaokružen sistem računa koji omogućava poređenja svih značajnih privrednih aktivnosti u okviru date države na međunarodnom nivou. Glavni cilj sistema nacionalnih računa je da obezbijedi konceptualni i računo-vodstveni okvir koji može da se koristi za kreiranje makroekonom-ske baze podataka pogodne za analizu i vrednovanje performansi, što je preduslov za informisanje i racionalno i efikasno donošenje odluka (System of National Accounts, 2008).

Neka od glavnih područja upotrebe SNA ogledaju se u sljedećem (System of National Accounts, 2008):

– praćenje dešavanja u privredi,

– makroekonomska analiza i

– međunarodna poređenja.

Izraz „nacionalni računi“ upućuje na to da se više radi o suvere-nom entitetu kao jednoj cjelini nego o nekom konkretnom sektoru u okviru entiteta. Iako nije neposredno relevantan za upravljanje javnim finansijama, veliki dio finansijskih informacija dostupan je u okviru SNA. Sistemom nacionalnih računa definiše se i klasifikacija funkcije vlade (COFOG) koje koriste i druga dva navedena statistič-ka sistema.

SNA je dizajniran da pruži informacije o ponašanju institucionalnih jedinica i aktivnostima koje sprovode, odnosno proizvodnji, potroš-nji i akumulaciji sredstava u analitički koristan oblik, na način da se evidentiraju razmjene u vidu transakcija. Imaju veliku primjenu u vođenju ekonomske politike i donošenja odluka na svim nivoi-ma, jer omogućavaju mjerenje nivoa ekonomske razvijenosti, stope ekonomskog rasta, potrošnju, proizvodnju, nivo štednje, deficit, bo-gatstvo i sl., što ujedno predstavlja i dobru osnovu za predviđanje budućih ekonomskih kretanja. Makroekonomske analize gotovo da je nemoguće vršiti bez podataka prikazanih u formi jedinstvenih, međusobno povezanih i po međunarodnim standardima usaglaše-nih računa, bilansa stanja i tabela koja obezbjeđuje SNA. Upravo ta usaglašenost i međunarodna univerzalnost pri primjeni omogućava međunarodna poređenja najznačajnijih makroekonomskih agrega-ta, kao što su bruto domaći proizvod, odnos investicija, štednje i državne potrošnje u odnosu na bruto domaći proizvod i sl.

Do sada je objavljeno pet verzija SNA, pri čemu svaka naredna predstavlja svojevrsnu nadogradnju prethodne i adaptaciju u skla-du sa promjenama u privredi. Posljednja je iz 2008. godine, a njoj su prethodile SNA 1995, SNA 1993, SNA 1968. i SNA 1953. Na pripremi SNA 2008. radile su organizacije za sistem nacionalnih računa, a to su: Eurostat, Međunarodni monetarni fond, Organiza-cija za ekonomsku saradnju i razvoj, Ujedinjene nacije i Svjetska banka (SNA, 2016).


17

2.2. Obilježja sistema Vladine finansijske statistike

Vladina finansijska statistika ili Državna finansijska statistika (Go-vernment Finance Statistics, skraćeno GFS) predstavlja međuna-rodne smjernice o statističkim metodologijama izdate od strane Međunarodnog monetarnog fonda s ciljem podrške fiskalnim analizama kroz detaljna objašnjenja u priručnicima koje objavljuje Međunarodni monetarni fond. Osnovna svrha uvođenja GFS je da obezbijedi sveobuhvatan konceptualni i računovodstveni okvir koji je pogodan za analizu i procjenu fiskalne politike i utvrđivanje per-formansi javnog sektora. Dizajniran je s ciljem kreiranja statističkih podataka koji bi trebalo da donosiocima odluka i analitičarima na konzistentan i sistematičan način omoguće analizu razvoja finan-sijskih operacija, ukupne finansijske pozicije i likvidnosti opšteg državnog odnosno javnog sektora (Šnjegota, 2011, str. 315). Re-zultat primjene GFS metodologije ogleda se u podacima koji se dobijaju, a koji mogu biti osnova za izračunavanje različitih ma-kroekonomskih pokazatelja i agregata, kao što su nacionalni ra-čuni, monetarni i finansijski agregati itd. Podaci fiskalne statistike mogu se koristiti i za procjenu veličine vladinog sektora u ukupnoj ekonomiji, njenog udjela u odnosu na ukupnu potražnju, vladina ulaganja, procjenu fiskalne politike, način na koji se koriste resursi, nacionalnu zaduženost, poresko opterećenje, carinsku zaštitu, so-cijalnu sigurnost i sl. Osnovu za prikupljanje podataka za primjenu GFS metodologije predstavljaju podaci iz finansijskih izvještaja.

Tokovi koje GFS prepoznaje klasifikuju se u dvije grupe: transakci-je i drugi ekonomski tokovi, i prezentuju se kroz četiri finansijska izvještaja (International Monetary Fund, 2001):

– Izvještaj o poslovanju države (Statement of Government Ope-rations),

– Izvještaj o ostalim ekonomskim tokovima (Statement of Other Economic Flows),

– Bilans stanja (Balance Sheet),

– Izvještaj o porijeklu i upotrebi gotovine (Statement of Sources and Uses of Cash).

Godine 1986. nastalo je prvo izdanje priručnika za primjenu GFS, drugi priručnik izdat je 2001. i posljednji je priručnik iz 2014. go-dine.

Pravilna primjena GFS metodologije zahtijeva i primjenu određenih računovodstvenih pravila, s obzirom na to da su informaciona pod-loga za izračunavanje pokazatelja efikasnosti i efektivnosti svakog entiteta, a ta pravila podrazumijevaju sljedeće: evidentiranje tran-sakcija po sistemu dvojnog knjigovodstva, primjenu obračunske osnove, vrednovanje po tekućoj tržišnoj cijeni, primjenu izvedenih mjera koja obuhvata agregaciju pojedinih bilansnih kategorija, kao i međusobno poređenje tako agregiranih podataka, koristi se i bru-to i neto princip u zavisnosti od toga o kojoj bilansnoj kategoriji je riječ.

2.3. Osnovne odrednice Evropskog sistema nacionalnih računa

Evropski sistem računa (engl. European System of Accounts – ESA) usaglašen je i proizlazi iz sistema nacionalnih računa, te predstav-lja evropsku verziju Sistema nacionalnih računa koji je u pogledu definicija, pravila sastavljanja računa, obuhvata i klasifikacija kon-zistentan sa SNA. Jedina razlika ogleda se u načinu prezentovanja i prilagođenosti pojedinih kategorija privrednoj situaciji u Evropi. Evropski sistem nacionalnih računa je statistički instrument viso-kog kvaliteta koji institucijama, vladama i ekonomskim i društve-nim subjektima Evropske unije pruža harmonizaciju i pouzdanu

statistiku, na kojoj mogu zasnivati svoje odluke (Rečnik nacional-nih računa, 2007).

Publikaciju ESA vrši kancelarija za statistiku Evropskih zajednica, odnosno Eurostat, a usvaja Savjet Evropske unije. ESA se sastoji iz dva glavna skupa tabela, a to su računi sektora i input-autputa i računa po djelatnostima. Koristi se, kao i Sistem nacionalnih ra-čuna, za analizu i ocjenu strukture ukupne ekonomije, specifičnih dijelova ili aspekata ukupne ekonomije, razvoja ekonomije u vre-menu, ali i u odnosu na ekonomije drugih država. Zajedničke ka-rakteristike ESA ogledaju se u sljedećem (Eurostat, 2013): među-narodnoj uporedivosti, konzistentnosti, praktičnosti, fleksibilnosti i višenamjenskom pristupu, usklađenosti sa koncepcijama u ostalim društvenim i ekonomskim statistikama, fokusiranosti na opisivanje ekonomskih procesa u monetarnim i lako razumljivim izrazima i sl.

Posljednji okvir za primjenu Evropskog sistema računa je ESA 2010, koji je zamijenio raniji ESA 1995, s obzirom na to da je došlo i do promjene kod Sistema nacionalnih računa kada je SNA 2008. zamijenio SNA 1995.

3. ODNOS FINANSIJSKOG I STATISTIČKOG SISTEMA IZVJEŠTAVANJA

Izvještavanje zasnovano na statističkim sistemima omogućava konstantnu analizu mjera ekonomske politike koju kreira država. Dizajnirani su s ciljem kreiranja statističkih podataka koji bi trebalo da donosiocima odluka i analitičarima na konzistentan i sistema-tičan način omogući analizu razvoja finansijskih operacija, ukupne finansijske pozicije i likvidnosti opšteg državnog sektora. Iako je njihova metodologija bazirana na upotrebi računovodstvenih poj-mova i kategorija, statistički sistemi mogu u određenoj mjeri da se razlikuju od standardnog sistema finansijskog izvještavanja, koji suštinski treba da predstavlja njihovu osnovu (Šnjegota, D., 2011).

3.1. Potreba za međusobnom usklađenošću sistema

Iako su i međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor i statistički sistemi izvještavanja usmjereni na praćenje i mjerenje efikasnosti javnog sektora, između njih postoje određena odstu-panja. Kako ova međusobna nepodudaranja u tretmanu pojedinih transakcija, vrednovanju i politikama izvještavanja mogu izazvati konfuziju kod korisnika, ali i zbog težnje da se kreira računovod-stveni informacioni sistem koji će biti sveobuhvatna baza podataka kako za donošenje različitih odluka, tako i za analizu efikasnosti u javnom sektoru, Odbor za međunarodne računovodstvene stan-darde pokrenuo je projekat pod nazivom „Međunarodni računo-vodstveni standardi za javni sektor i statističke osnove finansij-skog izvještavanja: Analiza rizika i preporuke za usaglašavanje“, u okviru kojeg radne grupe identifikuju razlike koje postoje između ovih sistema izvještavanja, ali pružaju i prijedloge za prevazilaženje istih (International Public Sector Accounting Standards (IPSAS) and Statistical Bases of Financial Reporting: An Analysis of Differences and Recommendations for Convergence, 2005). Neke od razlika odnose se na definisanje izvještajnog entiteta, određivanje neto bogatstva i neto imovine, mjerenje sredstava, obaveza i neto imo-vine, osnove izvještavanja, strukture izvještaja. Osim toga, izvješta-ji nastali primjenom statističkih sistema izvještavanja nisu predmet revizije, dok su finansijski izvještaji sastavljeni u skladu sa MRS JS predmet revizije eksternog, nezavisnog revizora. Dividenda se prema statističkim sistemima smatra troškom, dok je prema MRS


18

JS predmet raspodjele nakon utvrđenog neto dobitka itd. Koji će se od podataka nastalih primjenom postavki navedenih sistema kori-stiti zavisi prvenstveno od informacija koje korisnik želi da dobije. Ukoliko je primarni cilj dobijanje informacija o fiskalnim efektima nastalim putem finansijskih transakcija u sektoru javne uprave na nacionalnu privredu, onda se rezultat dobijen primjenom statistič-kih sistema smatra podesnijim za upotrebu. Međutim, ukoliko je cilj dobijanje informacija o vladinom finansijskom učinku ili učinku pojedinih institucionalnih jedinica u okviru vladinog sektora, stanju sredstava i obaveza, ali i ukupnom rezultatu, onda su finansijski izvještaji, konsolidovani, odnosno pojedinačni, sastavljeni u skladu sa MRS JS, relevantiji kao izvor podataka.

Između finansijskog i statističkog sistema izvještavanja poželjan je visok stepen međusobne usklađenosti s obzirom na to da se u sistemu finansijskog izvještavanja koriste određene definicije i metodologije koje su definisane u statističkim sistemima. Isto tako, statistički sistemi za izračunavanje makroekonomskih pokazatelja podatke koriste iz finansijskog sistema izvještavanja, a na osnovu, između ostalog, i tih makroekonomskih podataka donose se odluke o budžetu. Sistem finansijskog izvještavanja oblikuje se na način da bude osnova statističkim sistemima koji su međusobno usaglašeni sa tendencijom usaglašavanja sa međunarodnim računovodstve-nim standardima (Poljašević, 2012). Pokazatelji koji se prezentuju u statističkim izvještajima, kao što su deficit, dug, neto dobitak i drugi, treba da budu definisani na jedinstveni način. Značajan ste-pen neusklađenosti ovih sistema podrazumijevao bi prezentovanje različitih iznosa pod istim kategorijama, što bi moglo stvoriti zabunu kod samih korisnika, a u krajnjem slučaju i postojanje dvije različite baze iz kojih bi se koristili podaci, što nije ni ekonomski opravdano.

3.2. Metodologija i rezultati istraživanja

U funkciji dokazivanja postavljene hipoteze, biće korišćene kvali-tativne metode (analiza, sinteza, komparacija, klasifikacija, studija

slučaja). Testiranje hipoteze zasnivaće se i na empirijskom istra-živanju, odnosno primjeni primarnih podataka dobijenih tehnikom anketnog upitnika, a dobijeni podaci biće grafički prezentovani. Pitanja i odgovori prikazani u ovom radu dio su šireg istraživanja u vezi sa kvalitetom finansijskog izvještavanja u javnom sektoru. Anketni upitnik sproveden je 2015. godine i popunjen je od strane 116 računovođa zaposlenih u računovodstvu i finansijama javnog sektora Republike Srpske tokom trajanja stručnog seminara. Osim anketnog upitnika, a u cilju dokazivanja ili odbacivanja postavljene hipoteze, biće korišćen i kratak ilustrovani primjer sa promjena-ma koje se mogu desiti u poslovanju jednog budžetskog korisnika. Prilikom sprovođenja empirijskog istraživanja, ograničenja koja su se javila ogledala su se u značajnom broju onih koji nisu dostavi-li popunjene anketne upitnike. Takođe, treba dodati i mogućnost da anketirana lica nisu bila u potpunosti iskrena. Iz tog razloga je odlučeno da se, pored anketnog upitnika, hipoteza testira i kroz ilustrovani primjer finansijskog izvještavanja jednog budžetskog korisnika.

Zbog različitog tretmana pojedinih kategorija između finansijskog sistema i statističkog sistema izvještavanja korisnici izvještaja često mogu biti u konfuziji pri tumačenju tih kategorija. Oba sistema se smatraju značajnim, budući da imaju različite svrhe i prezentuju se sa različitom namjenom. Međutim, usklađenost između ovih sistema treba da postoji u pogledu kategorija koje se razmatraju sa oba stanovišta. S tim u vezi, ispitanici su pitani da li je prema njihovom mišljenju potrebno da postoji visok stepen međusobne usklađenosti između sistema. Na pitanje o tome da li bi veći stepen usklađenosti Vladine finansijske statistike i Sistema finansijskog izvještavanja u javnom sektoru pružio više relevantnih informacija za donošenje odluka: a) Da, ovi sistemi treba da budu usklađeni jer su međusobno povezani; b) Nije neophodno da postoji podu-darnost između Vladine finansijske statistike i Sistema finansijskog izvještavanja; i c) ostalo; dobijeni su sljedeći rezultati:

Grafikon 1. Potreba za usklađenošću finansijskog i statističkog sistema izvještavanja

Izvor: autorova obrada podataka

Sljedeće pitanje, takođe u vezi sa statističkim sistemima izvje-štavanja, glasilo je: „Da li veći stepen upotrebe informacija o makroekonomskim pokazateljima (BDP, javni dug i sl.), koji se dobijaju primjenom statističkih sistema, može dovesti do kvalitetnijih upravljačkih odluka: a) Da, ukoliko je za izračunavanje navedenih

pokazatelja korišćena kvalitetna informaciona osnova; b) Ne, ma-kroekonomski pokazatelji iz statističkog sistema nisu relevantni za donošenje upravljačkih odluka u javnom sektoru; c) Ostalo“; i dobijeni rezultati prikazani su na grafikonu br. 2.


19

Grafikon 2. Upotreba informacija o makroekonomskim pokazateljima u funkciji donošenja odluka

Izvor: autorova obrada podatakaU postupku dokazivanja koristimo i primjer poslovanja jednog izvje-štajnog entiteta i pretpostavimo da su se desili sljedeći događaji: na početku perioda stanje je: zemljište 800.000 KM, građevinski objekti 1.500.000 KM; oprema 500.000 KM; HOV namijenjene pro-daji 50.000 KM; obaveze po osnovu dugoročnih kredita 1.000.000 KM; bankovni račun 100.000 KM; neto imovina 1.950.000 KM. Za-tim su se desile sljedeće promjene: 1) Utvrđena su potraživanja po osnovu poreza na nepokretnosti u ukupnom iznosu od 60.000 KM. U posmatranom periodu naplaćeno je 30%; 2) Primljen je ra-čun za utrošenu električnu energiju koji glasi na iznos od 585 KM sa PDV-om. Račun je plaćen; 3) Utvrđena potraživanja po osnovu komunalnih taksi iznose 20.000 KM. Lokalna zajednica naplatila je 80% od utvrđenog iznosa; 4) Obračunate su i isplaćene bruto plate

u iznosu od 88.415 KM; 5) Emitovano je obveznica u vrijednosti od 100.000 KM (10.000 KM dospijeva na naplatu do godinu dana); 6) Fakturisano je i naplaćeno po osnovu izdavanja u zakup objekata opštine 12.000 KM; 7) Plaćeno je 10.000 KM obaveza po osno-vu emitovanih obveznica, kao i obračunata, pripadajuća kamata u iznosu od 1.000 KM; 8) Obračunata je amortizacija na građevinske objekte u iznosu od 2.000, kao i amortizacija prevoznih sredstava u iznosu od 1.000 KM; 9) Povećana je vrijednost HOV namijenjenih prodaji i sada iznosi 60.000 KM.

U nastavku je, na osnovu navedenih promjena, prikazan izvještaj o poslovanju države i izvještaj o ostalim ekonomskim tokovima, koji se sastavljaju primjenom Vladine finansijske statistike.

Tabela 1. Izvještaji Vladine finansijske statistike – primjer

Izvještaj o poslovanju državeI. Transakcije koje utiču na neto imovinu

A) Prihodi

1. Porezi

2. Socijalna davanja

3. Drugi prihodi

B) Rashodi

1. Kompenzacije zaposlenima

2. Upotreba dobara i usluga

3. Upotreba fiksnog kapitala

4. Kamate

5. Subvencije

6. Grantovi

7. Socijalna davanja

8. Drugi rashodi

92.000

60.000

0

32.000

93.000

88.415

585

3.000

1.000


20

C) Neto saldo poslovanja (1-2)

II. Transakcije na nefinansijskoj imovini

1. Neto nabavka osnovnih sredstava

2. Fiksna imovina

3 Promjene zaliha

4. Dragocjenosti

5. Neproduktivna sredstva

D) Neto posuđivanje/zaduživanje (V-II.1) ili (3.1-3.2)

III. Transakcije na finansijskoj imovini i obavezama

1. Neto nabavka finansijskih sredstava

Na domaćem tržištu

Na stranom tržištu

2. Neto nastanak obaveza

Na domaćem tržištu

Na stranom tržištu

-1.000

-3.000

2.000

92.000

90.000

Izvještaj o ostalim ekonomskim tokovima

Promjene na neto imovini kao rezultat ostalih ekonomskih tokova

Nefinansijska sredstva

Revalorizacije

Druge promjene količine

Finansijska sredstva

Revalorizacije


Obaveze

Revalorizacije


Rezultat ostalih tokova

10.000

10.000

Izvor: autor, na osnovu primjera

U izvještaju o poslovanju države prihodi su iskazani u vrijednosti od 92.000 KM i predstavljaju iznos nastalih prihoda i odraz su tran-sakcija koje utiču na neto imovinu. Ovi prihodi ne uključuju prihode po osnovu promjene vrijednosti hartija od vrijednosti kojim entitet raspolaže, budući da sama promjena nije pod direktnom kontrolom entiteta, te nije predmet planiranja pri izradi budžeta i kao takvi iskazuju se u izvještaju o ostalim ekonomskim tokovima. Iznos od 2.000 KM predstavlja neto zaduživanje i taj podatak odgovara ra-zlici suficita i budžetskog deficita iskazanog u izvještaju o izvršenju budžeta (46.000-44.000), što se ne bi postiglo da nema visokog stepena usklađenosti između statističkog sistema i sistema finan-sijskog izvještavanja.

Prilagođavanje statističkim sistemima izvještavanja uticalo je na brojne promjene u finansijskom sistemu. Konkretno, u Republici Srpskoj, u namjeri da postoji jedinstvena baza podataka za stati-stičke sisteme i sistem finansijskog izvještavanja, izvršena je pro-mjena ranije važećeg kontnog okvira, izmijenjene su bilansne šeme i prešlo se na primjenu obračunske osnove. Značajna odstupanja ovih sistema imala bi za posljedicu različite podatke koji bi stvarali zabunu kod samih korisnika, a bilo bi neophodno da se transakcije evidentiraju po dva puta za dvije različite baze podataka, što nije ekonomski opravdano. Uzmimo za primjer da je drugačiji tretman prihoda od promjene vrijednosti hartija od vrijednosti u statistič-kom sistemu i sistemu finansijskog izvještavanja. Da se ovaj prihod


21

planira i uključuje u izvještaj o izvršenju budžeta, budžetski deficit bi iznosio 34.000 KM, suficit bi bio 56.000 KM, a njihova razlika bi iznosila 22.000 KM, dok bi u izvještaju o poslovanju države neto zaduživanje iznosilo 2.000 KM. S obzirom na to da Vladina finansij-ska statistika ove prihode iskazuje kao prihode koji ne utiču na neto zaduživanje, već ih prikazuje kroz izvještaj o ostalim tokovima, kroz kontni plan ovi prihodi se iskazuju na grupi Obračunski prihodi i ne ulaze u računanje budžetskog suficita/deficita, čime su stvoreni preduslovi za dobijanje konzistentnih podataka. Još veći problem bi nastao da se finansijski izvještaji ne sastavljaju na istoj osnovi kao i statistički izvještaji (statistički izvještaji proklamuju obračunsku osnovu), što bi dovelo do različitih podataka o prihodima, npr. u bilansu uspjeha, sastavljenom primjenom modifikovane obračun-ske osnove, poreski prihodi iznosili bi 18.000 KM, a u izvještaju o poslovanju države ti prihodi su 60.000 KM.

Usklađenost finansijskog sistema izvještavanja u javnom sektoru sa Sistemom nacionalnih računa (SNA) i Evropskim sistemom ra-čuna (ESA) omogućiće da se jedna od osnovnih makroekonomskih kategorija – bruto društveni proizvod preciznije izračuna, tj. da se zasniva na manje procjena, budući da će se podatak koji se odno-si na vladin sektor moći dobiti iz finansijskog sistema izvještava-nja. Upotrebom preciznije vrijednosti bruto društvenog proizvoda ostvaruju se višestruke prednosti sa aspekta sistema finansijskog izvještavanja i upravljanje javnim finansijama. Vrijednost ma-kroekonomskih podataka uzima se u obzir pri planiranju budžeta tako što se npr. vodi računa o kriterijumima iz Mastrihta, da visi-na budžetskog deficita ne prelazi 3% bruto domaćeg proizvoda ili da javni dug ne prelazi 60% bruto domaćeg proizvoda. Ukoliko se ne raspolaže preciznim podatkom o bruto domaćem proizvodu, i odluke koje se donose u vezi sa dugom, deficitom i sl. mogu biti lošije u odnosu na odluke koje bi se donijele da je podatak o bruto domaćem proizvodu dobijen na osnovu evidentiranja svih transak-cija, a ne na osnovu procjene. Iznosi definisani u budžetu dalje uti-ču na finansijski sistem izvještavanja. Moguće je da u većoj mjeri dolazi do odstupanja u izvještaju o izvršenju budžeta, da se viši iznos rashoda iskazuje preko grupe obračunskih rashoda (ukoliko trezorski sistem ne dozvoljava drugačije evidentiranje), jer sredstva nisu dobro isplanirana itd. Na osnovu svega navedenog, postavlje-nu hipotezu možemo prihvatiti.

ZAKLJUČAKKako bi se finansijski položaj i uspjeh jedne države mogao poredi-ti sa drugim državama razvijeni su Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor. Pored toga, u upotrebi su i međunarod-ni statistički sistemi izvještavanja kojima se prate, mjere i porede kretanja makroekonomskih pokazatelja između država, ali i razli-čitih izvještajnih perioda jedne države. Iako se uglavnom baziraju na upotrebi računovodstvenih kategorija, moguća su i odstupanja između ovih sistema, koja bi trebalo neutralisati gdje god je to mo-guće, kako se sami korisnici ne bi doveli u zabunu pri tumačenju pojedinih kategorija i ocjeni kretanja. Osim toga, statistički sistemi pružaju podatke o makroekonomskim kategorijama koje se kori-ste pri donošenju odluka u javnom sektoru (kretanje BDP-a, javnog duga i sl.). Statistički sistemi definišu i pojmove koji se koriste za finansijsko izvještavanje (kao što je npr. javni sektor, opšti državni sektor itd.).

U Republici Srpskoj postoji visok stepen usaglašenosti rashodovne strane sa statističkim sistemima, prije svega sa Vladinom finan-sijskom statistikom, što je omogućeno kroz kontni okvir koji omo-gućava da se evidentiranjem transakcija na propisanim računima

pruže podaci za finansijske izvještaje, ali i statističke izvještaje, te da se na osnovu jedne baze podataka pruže podaci za obje grupe izvještaja.

Na osnovu rezultata istraživanja potvrđeno je da upotreba ma-kroekonomskih pokazatelja koji se dobiju primjenom statističkih sistema izvještavanja može dovesti do boljih upravljačkih odluka u javnom sektoru, a usklađenost statističkih sistema izvještavanja i finansijskog sistema izvještavanja može osigurati veći obim rele-vantnih podataka za upravljanje javnim finansijama.

Dalji pravci u razvoju međusobnog odnosa sistema finansijskog izvještavanja u javnom sektoru i statističkih sistema trebalo bi da idu i ka prevazilaženju razlika koje se javljaju u poređenju sa sta-tističkim sistemima finansijskog izvještavanja, čime bi se olakšalo tumačenje pojedinih pokazatelja, te izbjegle konfuzije koje se mogu javiti kod korisnika zbog različitog tretmana pojma izvještajnog en-titeta, koncepta vrednovanja sredstava i obaveza, obuhvata poje-dinih prihoda i rashoda, te u drugim slučajevima u kojima postoji neusaglašenost između računovodstvenog i statističkog sistema izvještavanja. Dalji pravci mogli bi da se odnose i na usklađivanje prihodovne strane sa statističkim sistemima.

IZVORI1. Eurostat (2013). European system of accounts – ESA 2010.

Luxembourg: European Commission.

2. Glosar Pempal (2011). Pojmovnik upravljanja javnim finansi-jama - verzija 1.

3. IFAC (2013). Međunarodni računovodstveni standard za javni sektor 1. Handbook of International Public Sector Accounting Pronouncements . New York

4. International Monetary Fund (2001). Government Finance Statistics Manual. Washington

5. IFAC (2005). International Public Sector Accounting Standards (IPSAS) and Statistical Bases of Financial Reporting: An Analysis of Differences and Recommendations for Convergence. New York: IFAC.

6. Jones, R., Pendlebury, M. (2010). Public Sector Accounting – sixth edition. Financial Times, Prentice Hall.

7. Meigs, R., Meigs, M., Bettner, M., Whittington, R. (1970). Fi-nancial Accounting, 9th edition. New York: Irwin McGraw-Hill.

8. Poljašević, J. (2012). “Mjerenje vladinog deficita u skladu sa statistikom vladinih finansija”. Financing 1/12.

9. Rečnik nacionalnih računa (2007). Beograd.

10. SNA (2016). Posjeta: maj 30, 2016, na http://unstats.un.org/unsd/nationalaccount/sna.asp

11. SNA (2008). System of National Accounts. New York: European Commission, IMF, OECD, UN, WB

12. Šnjegota, D. (2011). “Primjena GFS metodologije i obračunska osnova budžetskog računovodstva”. 7. kongres saveza raču-novođa i revizora Crne Gore.

13. Vašiček, D. (2009). Računovodstvo i finansijsko izvještavanje u funkciji upravljanja u javnom sektoru. Zagreb: Hrvatska javna uprava.


22

UVODPosmatrano kroz prizmu nasljeđa i ekonomskih uslova pod kojim je ušla u proces tranzicije, za Bosnu i Hercegovinu možemo reći da je atipična tranzitorna ekonomija. U odnosu na ostale ekonomije, proces tranzicije u Bosni i Hercegovini započinje završetkom ratnih dešavanja koja su za posljedice imale devastiranu ekonomiju, uni-

štenu privrednu strukturu, te uopšte narušene društvene odnose. Revitalizacija privrednih tokova u takvim uslovima predstavlja izuzetno težak zadatak i sasvim sigurno značajno veći izazov u od-nosu na druge tranzitorne ekonomije. Sa aspekta ratnih dešavanja, evidentan je i značajan pad populacije, što zbog žrtava tragičnih sukoba, to i zbog značajnih migracija stanovništva koje karakterišu ovakve periode. Teška posljeratna ekonomska situacija, kao i tur-

Srđan Amidžić*Siniša Kurteš**Perica Rajčević***

Kretanje doznaka i uticaj na ekonomiju zemlje

Movement of remittances and impact on economy of countryRezime Bosna i Hercegovina spada u sam vrh zemalja po obimu doznaka i one čine značajan dio kapitalnih tokova zemlje. Doznake u Bosni i Hercegovini su uglavnom neproizvodnog karaktera i usmjerene su na ličnu potrošnju, izgradnju kuća i razvoj poljoprivredne proizvodnje. Nadalje, van svake sumnje je da su doznake doprinijele smanjenju siromaštva podizanjem raspoloživog dohotka stanovništva koje ih je primalo, a na taj način i u zemlji kao cjelini. Ipak, bez obzira na značajan i stabilan priliv po ovom osnovu, veoma mali dio doznaka je uložen u razvoj. Za razliku od strane pomoći i privatizacionih prihoda, koji su ograničenog trajanja, i stranih direktnih investicija, čiji se obim menja zavisno od rizika zemlje, doznake su stabilan izvor deviznog priliva. Doznake za zemlje na nižem nivou razvoja čine i osnovno sredstvo pokrića deficita platnog bilansa i najznačajniji kanal kapitalnih priliva. One se mogu posmatrati i kao svojevrsni amortizer koji doprinosi ublažavanju kriznih simptoma u privredi zemlje primaoca, upravo usljed stalnosti i stabilnosti priliva doznaka bez obzira na rast ili pad ekonomske aktivnosti.

Ključne riječi: doznake, privredni rast, platni bilans, devizni priliv, konkurentnost.

AbstractBosnia and Herzegovina is one of the top countries in terms of volume and remittances form a significant part of the capital flows of the country. Remittances in Bosnia and Herzegovina is mostly unproductive nature and are aimed at personal consumption, build a house and agricultural development. Furthermore, beyond any doubt is that remittances contribute to poverty reduction by raising the dispos-able income of households that received them, and in this way and in the country as a whole. However, regardless of the significant and steady flow on this basis, a very small portion of remittances is invested in the development. Unlike foreign assistance and privatization revenues, which are of limited duration and foreign direct investments, whose volume varies depending on the country risk, remittances are a stable source of foreign exchange earnings. Remittances to the country at a lower level of development makes the basic means to cover balance of payments deficit and the most important channel of capital inflows. They can be seen as a kind of shock absorber that helps to relieve the symptoms of crisis in the economy of the recipient country, just because of the continuity and stability of remittances regardless of growth or decline in economic activity in Serbia.

Keywords: remittances, economic growth, balance of payments, foreign exchange inflow, competitiveness.

* Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Majke Jugovića 4, Banja Luka, [email protected]** Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Majke Jugovića 4, Banja Luka, [email protected]*** Agencija za osiguranje depozita Bosne i Hercegovine, Vase Pelagića 11a, Banja Luka, [email protected]

UDK 331.2.54:339.72 PREGLEDNI RADDOI: 10.7251/FIN1602022R


23

1 Posredni efekti se javljaju, prije svega, kod obima i strukture investicija i izvoza. U prvom slučaju je značajna sterilizacija monetarnih, odnosno deviznih efekata, a u drugom izbjegavanje donošenja investicionih odluka na osnovu signala kratkoročnog, odnosno privremenog karaktera.

2 Vasiljević, B., Uticaj doznaka na ekonomski i socijalni razvoj u Srbiji.3 Podaci o broju stanovnika koji žive izvan zemlje porijekla potiču od UN (2002), a podaci o svjetskom stanovnišvu od U.S. Bureau of the Census (2002).

bulentan period tranzicije prouzrokovali su nastavak odliva radne snage iz Bosne i Hercegovine, koja, kao i mnoge zemlje Zapadnog Balkana, predstavlja izvoznika radne snage. Značajan broj radno sposobnog stanovništva radi u evropskim zemljama.

Po tom osnovu je velika bosanskohercegovačka dijaspora slala – i još uvijek šalje – ogromne količine novca putem novčanih doznaka svojim članovima porodice i prijateljima. Statistički podaci ukazuju da je Bosna i Hercegovina u samom vrhu po iznosima primitaka po osnovu novčanih doznaka posmatrano u odnosu na nivo ostvarenog bruto domaćeg proizvoda. Tačnije, prema zvaničnim pokazateljima Svjetske banke, 1998, 1999. i 2000. godine odnos novčanih doznaka iz inostranstva i BDP-a je u Bosni i Hercegovini bio veći nego u bilo kojoj drugoj zemlji u svijetu.

Za razliku od strane pomoći i privatizacionih prihoda, koji su ogra-ničenog trajanja, i stranih direktnih investicija, čiji se obim mijenja zavisno od rizika zemlje, doznake su stabilan izvor deviznog priliva. Za nerazvijene zemlje sa značajnijim procentima priliva, one su glavno sredstvo pokrića deficita platnog bilansa, te nesumnjivo doprinose ublažavanju kriznih simptoma u funkcionisanju privrede. Takođe, oni su svojim doznakama koje šalju ili usmjeravaju u svoju zemlju finansirali značajan dio spoljnotrgovinskog deficita. Ove doznake za svaku zemlju primaoca, pa tako i Bosnu i Hercegovinu, predstavljaju značajan izvor prihoda i deviza, ali su povezane i sa značajnim nedostacima, koji se odnose i na neke druge vidove kretanja kapitala, tačnije na tokove strane pomoći prema zemljama u razvoju.

Kao problem se ističe da, uprkos obimnom i konstantnom prilivu ovih sredstava u pomenutu grupu zemalja, vrlo mali procenat ovako doznačenih sredstava se investira u razvoj. Naime, osnovni oblici upotrebe su tekuća potrošnja, neproduktivno investiranje i imobilizovanje u gotovinskom obliku („ispod slamarica“). Doznake utiču na poboljšanje, odnosno smanjenje siromaštva i podizanje raspoloživog dohotka stanovništva koje ih je primilo, jer se tim doznakama uglavnom finansira potrošnja, a ne investicije. Veliki dio predstavlja direktnu pomoć predviđenu za potrošnju u svakodnev-nom životu porodica i rođaka. Drugi dio se uliva u građevinarstvo i njime se finansira izgradnja kuća i stanova, koji radnim migrantima u budućnosti, kada se penzionišu, treba da posluže kao prebivalište. Investicije naših radnika u dosadašnjem periodu nisu mnogo do-prinosile unapređenju izvozne sposobnosti i konkurentnosti države.

S druge strane, značajnije učešće ovih komponenti finansijskih tokova ukazuje na postojanje određenih poremećaja u privredi zemalja primalaca doznaka, ali istovremeno omogućava ovim pri-vredama da se izoluju od kretanja na svjetskom tržištu. Suštinski, u procesu kreiranja deviznih rezervi zemlje postoji značajno pro-centualno učešće ovih sredstava, tako da se sam proces kreiranja rezervi odvija nezavisno od konkurentnosti, tj. performansi privrede zemlje primaoca. Prevashodni uticaj se ogleda kroz rast cijene rada na tržištu radne snage i time apresijaciju realnog deviznog kursa, te apresijaciju nominalnog deviznog kursa na deviznom tržištu, posebno kada je riječ o pomoći u obliku novca, dok djelovanje doznaka na nivo nadnica može biti dvosmjerno.1 Kad je riječ o ukupnim efektima doznaka, veliki broj empirijskih studija zaključuje da su efekti pozitivni (Adams, Page, 2005; Catrinescu i dr., 2009; i Mundaca, 2009), a u drugim studijama se navodi da doznake, u stvari, mogu sputavati ekonomski razvoj. Ova tvrdnja se temelji na

konceptu tendencije smanjivanja učešća rada, podsticanja potrošnje umjesto ulaganja i smanjene konkurentnosti domaće ekonomije (Amuedo-Dorantes, Pozo, 2004; Glytsos 2002).

1. DOZNAKE I PRIVREDNA STRUKTURA ZEMLJE

Za doznake možemo reći da su prekogranični transfer novčanih suma manjeg obima (vrijednosti) (CPSS, 2007), dok istovremeno možemo posmatrati karakteristike doznaka koje se odnose na ka-rakter pošiljaoca ili primaoca, svrhu (motiv) transfera, platnobilansni karakter, analitičku (ekonomsku) prirodu i dr.

Statistička definicija, koju koristi Međunarodni monetarni fond u metodologiji prikupljanja podataka i analize platnih bilansa, podra-zumijeva pod doznakama radničke doznake (workers’ remittances), koje se odnose na transfere migranata zaposlenih duže od jedne godine u zemljama van zemlje čiji su državljani, zarade zaposlenih (compensation of employees). Ovom definicijom obuhvaćene su i nadnice, plate i druga primanja migranata (uključujući i sezonski i privremeni rad) ostvarena van zemlje čiji su državljani i transferi migranata (migrants’ transfers), koji predstavljaju transfere imovine u slučaju trajne emigracije.2

Ekspanzija doznaka na globalnom nivou tokom posljednje dvije decenije dvadesetog vijeka dovela je do toga da one za mnoge zemlje u razvoju predstavljaju najveći pojedinačni izvor deviza, koji premašuje izvozne prihode, zvaničnu pomoć za razvoj, strane direktne investicije i ostale oblike priliva privatnog kapitala.

Osnovni uzroci takve ekspanzije ovog oblika transfera su svakako u siromaštvu velikog dijela stanovništva u zemljama u razvoju, odnosno velikog jaza između ovog i ostalih slojeva stanovništva u tim zemljama, kao i jaza između ovih i razvijenih zemalja. Ta dva osnova stvaraju uslove za migracije radne snage iz manje razvijenih u razvijenije zemlje, koje su u stalnom usponu u uslovi-ma globalizacije tržišta faktora proizvodnje i razvoja saobraćaja i drugih oblika komunikacija. Porast učešća stanovništva koje radi u inostranstvu i otuda dio ostvarenih prihoda dostavlja u svoje matične zemlje ima snažan uticaj na smanjivanje siromaštva. U periodu od 1965. do 2000. učešće stanovništva koje živi van zemlje u kojoj je rođeno u svjetskom stanovništvu se povećalo sa 2,2% na 2,9%, ili na 175 miliona.3

Bosna i Hercegovina je, kao i druge zemlje Zapadnog Balkana, izvoznik radne snage koja radi u mnogim evropskim zemljama. Oni su svojim doznakama koje šalju ili usmjeravaju u svoju zemlju finansirali značajan dio spoljnotrgovinskog deficita. Kretanja i iznosi doznaka u Bosni i Hercegovini su daleko viši u odnosu na kreta-nje i iznose direktnih stranih investicija i međunarodne razvojne pomoći koja stiže u Bosnu i Hercegovinu. Ove doznake za svaku zemlju primaoca predstavljaju značajan izvor prihoda i deviza, ali su, kako smo već naveli, povezane i sa jednim nedostatkom, jer se tim doznakama uglavnom finansira potrošnja, a ne investicije.

Ukazujemo i na problem kretanja doznaka neformalnim kanalima, usljed čega se dobija iskrivljena slika njihovih tokova i otežana mogućnost efikasnog angažovanja. Kao osnovni razlozi postojanja neformalnih kanala navode se troškovi transfera, koji dostižu 5%–10% vrijednosti transakcija, zatim dug period isplate, devizna


24

ograničenja i duge administrativne procedure, koji doprinose da se veliki dio transakcija odvija kroz neformalne kanale, koji su, popunjavajući prazninu na ovom segmentu finansijskih usluga, vremenom postali razgranatiji, odnosno dostupniji i do udaljenijih naselja, pouzdaniji i efikasniji.4 Realne razlike koje postoje po osnovu neformalnih kanala mogu pružati različite signale nosiocima javnih politika i samom tržištu.

Na kraju ističemo i ulogu institucionalnog okvira koji dodatno komplikuje cijelu situaciju. Od sveobuhvatnog političkog sistema i njegove komplikovane strukture, podjela duž etničkih linija, do donekle monotonih institucija poput carinske službe, lokalne biro-kratije i sudova, cijeli institucionalni okvir se čini slabim. Najnovije studije navode da su efekti doznaka na razvoj značajno uslovljeni upravljačkom strukturom zemlje primaoca. Međutim, i ovdje su dokazi koji se iznose daleko od toga da su jedinstveni i eksplicitni.

Generalno se smatra da institucionalno okruženje u cjelini – „meka“ institucionalna infrastruktura ili struktura uprave društva – snažno doprinosi unapređenju ekonomskih aktivnosti, uključujući inostrane direktne investicije u BiH (Kaufmann, Kraay, Mastruzzi, 2009). Gle-dano iz perspektive kompanija, uloga institucija – i, naravno, u tom pogledu glavna svrha države – jeste da smanje troškove transakcija i zaštite imovinska prava. Osiguranje imovinskih prava može biti od vitalnog značaja s obzirom na to da se time podstiče preuzimanje rizika, ohrabruju novine i omogućuju izrada i provođenje ugovora koji imaju dugoročniju perspektivu.

Da li institucije uistinu utiču na vezu između doznaka i razvoja? Neka istraživanja potvrđuju da je to uistinu tako. U studiji čiji su autori Catrinescu i ostali, iz 2009. godine (Catrinescu et al., 2009) navodi se da doznake imaju snažniji efekat na stope rasta u zemljama koje imaju stabilniju politiku i institucionalno okruženje. Ostali istraživači se ne slažu s ovom tvrdnjom, ističući da se doznake „ne ponašaju“ na način kako to rade ostali međunarodni tokovi kapitala; drugim riječima, s obzirom na njihov karakter, gdje transfer ide od jednog fizičkog lica drugom, ovakvi tokovi se nalaze van standardnog vladinog okvira, te stoga mogu imati zamjensku ulogu za zdrav institucionalni okvir i na takav način poticati rast u zemljama sa lošom upravom (Schrooten, 2005).

2. EFIKASNOST I EFEKTIVNOST DOZNAKAPrevashodno ističemo da se doznake mogu posmatrati kao svako drugo povećanje nacionalnog dohotka, tako da one suštinski pred-stavljaju povećanje GDP-a po glavi stanovnika, odnosno prosječnog dohotka i distribucionog efekta, imajući u vidu kome su doznake namijenjene. Iz većine provedenih istraživanja, očigledno je da su doznake najznačajnijim dijelom usmjerene u tekuću potrošnju i da su služile kao sredstvo za otklanjanje ograničenja dohotka u domaćinstvima koja su ih primala. To pokazuje struktura potrošnje, koja je uglavnom usmjerena na zadovoljavanje najnužnijih životnih potreba. Tome svakako doprinose i smanjene mogućnosti sticanja prihoda iz drugih izvora, kakvi su penzije (u ruralnim oblastima, veoma niske i isplaćivane sa skoro dvogodišnjim zakašnjenjem),

poljoprivredna proizvodnja (sitna gazdinstva, smanjenje proizvodnje zbog nedostatka radne snage i inputa, niske cijene), neznatna i sa značajnim zakašnjenjem isplaćena socijalna davanja države i dr.

S druge strane, doznake mjerene učešćem u GDP-u imaju snažan uticaj na smanjenje siromaštva, budući da 10% porasta ovog učešća broj ljudi koji žive u siromaštvu smanjuje za 1,6%, pri čemu je uticaj doznaka na smanjenje siromaštva malo veći ako se za njegovo mjerenje koristi jaz siromaštva, odnosno njegov kvadrat.5 Prema istoj studiji, povećanje učešća stanovništva koje živi u inostranstvu od 10% dovelo bi do smanjenja učešća siromašnog stanovništva, definisanog brojem ljudi koji žive sa prihodima od jednog američkog dolara dnevno, za 1,9%.

Posmatrano na nivou ekonomije kao cjeline izdvajamo da doznake sadrže važan potencijal ekonomskog rasta i mogu biti sredstvo za kompenzaciju gubitka ljudskog kapitala u zemljama porijekla (ECB, 2007, str. 85). Efekti doznaka na privredu zemlje u koju dolaze zavise u prvom redu od toga da li se one troše na investicionu ili na ličnu potrošnju. U prvom slučaju, doznake bi doprinosile pora-stu proizvodnje neposredno, a u drugom, preko multiplikatorskog djelovanja potrošnje, odnosno tražnje za robom i uslugama doma-ćeg porijekla, i srazmjerno njihovom učešću u ukupnoj potrošnji.6 Multiplikatorski efekat zavisi od toga da li doznake troši gradsko ili seosko stanovništvo, a od toga da li će se manji ili veći dio dobijene kupovne moći usmjeriti na domaće proizvode i na taj način imati manji ili veći multiplikatorski efekat. Trošenje prihoda od doznaka na robu koja ne učestvuje u međunarodnoj razmjeni trebalo bi da preko apresijacije kursa domaće valute utiče na pogoršanje kon-kurentnosti domaće privrede, ali bi djelovanjem na nivo domaćih cijena ovaj efekat trebalo da bude neutralisan.7

Evidencija na osnovu jednog istraživanja Azijske banke za razvoj pokazuje da se veliki dio doznaka troši na sticanje nekretnina, posebno na rezidencijalnu izgradnju, kao i na hranu, obrazovanje i plaćanje zakupnina. Sa stanovišta domaćinstva, trošenje doznaka na sticanje kuća, stanova, zemljišta i drugih stvari trajne vrijednosti predstavlja oblik štednje i investicija, odnosno povećanje potrošnje ili uvećanje ukupnog bogatstva, ali sa stanovišta privrede, promjena vlasništva nad ovim dobrima nema uticaja na privrednu aktivnost kakav bi imala kupovina i korišćenje kapitalnih dobara namijenjenih proizvodnji, tj. ne povećava ukupan kapital privrede ili njegovu pro-duktivnost.8 Posmatra se i uticaj doznaka na ponašanje pojedinca u smislu njegove motivisanosti da radi ili traži zaposlenje ukoliko je on primalac doznaka, odnosno ukazuje se na negativan efekat doznaka na domaću privrednu aktivnost.

Doznake bi u principu trebalo da podsticajno djeluju na kretanje investicija budući da doprinose kreditnoj sposobnosti investicija i olakšavaju pokrivanje inicijalnih troškova investiranja, iako ima auto-ra koji ne priznaju te efekte, ocjenjujući da se doznake prvenstveno odražavaju na porast potrošnje. Pa ipak, treba imati u vidu i da se potrošnja, u mjeri u kojoj se odnosi na domaću robu i usluge, preko djelovanja na ukupnu ekonomsku aktivnost, odražava na kretanje investicija. Takođe, doznake svojim pozitivnim djelovanjem na raspoloživost kredita mogu djelimično neutralisati efekte eksternih poremećaja na kretanje fiksnih investicija.9

4 Maimbo, M. Samuel (2004). The Regulation and Supervision of Informal Remittance Systems: Emerging Oversight Strategies. Seminar on Current Developments in Monetary and Financial Law.

5 Adams, Richard; Page, John (2003). International migration, remittances and poverty in developing countries. World Bank working paper 3179.6 Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i doznaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans.7 Burgess, Robert; Vikram, Haksar (2005). Migration and foreign remittances in the Philippines. IMF working paper 05/111.8 Chami, Ralph; Fullenkamp, Connel; Jajhjah , Samir (2003). Are immigrant remmitance flows a source of capital for development. IMF working paper 03/189.9 Radević, B. (2011). Značaj i makroekonomski efekti pomoći i doznaka na smanjenje neravnoteže platnog bilansa. Zbornik radova, Međunarodni naučni skup ES-NBE

2011, Ekonomska nauka u funkciji kreiranja novog poslovnog ambijenta, Univerzitet u Prištini, Ekonomski fakultet.


25

Tabela 1. Ekonomske koristi i nedostaci doznaka za zemlju primaoca

Potencijalne koristi Potencijalni nedostaci

Stabilan izvor deviznog priliva. Otklanjaju devizna ograničenja. Pomažu finansiranju spoljnog deficita.

Olakšavaju pritisak na državu da sprovede reforme i smanji spoljne debalanse (moralni hazard).

Potencijalni izvor štednje i investiranja za formiranje kapitala i razvoj.Smanjuje štednju porodica migranata i stoga ima negativan uticaj na rast i razvoj (moralni hazard).

Olakšava ulaganja u obrazovanje djece i formiranje humanog kapitala.

Smanjuje radni napor porodica migranata i stoga ima negativan uticaj na rast i razvoj (moralni hazard).

Povećava životni standard primaoca.Migracije vode „odlivu mozgova“ i imaju negativan uticaj na privre-du, koji nije potpuno kompenzovan transferom doznaka.

Smanjuje nejednakost dohodaka.

Smanjuje siromaštvo.

Izvor: J. Petree, N. Baruah, 2006, str. 26.

Efekti doznaka u zemljama korisnicama obuhvataju porast likvidno-sti bankarskog sistema, poboljšanje eksterne pozicije i, u principu, pozitivan uticaj na monetarnu politiku i devizni kurs domaće valute.10

Povećavajući ponudu deviza na domaćem deviznom tržištu, doznake djeluju u smjeru apresijacije nominalnog deviznog kursa domaće valute, tj. njenog zadržavanja iznad nivoa na kome bi bio formiran samo na osnovu performansi domaće privrede, odnosno ostalih transakcija tekućeg bilansa.

Uticaj promjena deviznih kurseva na kretanje doznaka se objaš-njava i kroz tzv. supstitucioni efekat, zasnovan na zamjeni dobara u zemljama iz kojih potiču doznake dobrima u zemljama u koje dolaze doznake, koja postaju jeftinija, izražena u valutama prvih

kako depresiraju valute ovih drugih. Taj efekat zavisi od elastičnosti tražnje za ovim dobrima u odnosu na takve promjene cijena. On takođe ukazuje i na supstitucioni efekat depresijacije valute zemlje primaoca doznaka u suprotnom smjeru, budući da se isti obim dobara sada može kupiti sa manjim iznosom doznačenih deviza, pri čemu će neto efekat ova dva suprotna dejstva zavisiti od toga da li pošiljalac doznake prioritet daje zamjeni što veće vrijednosti dobara ili zamjeni samo određenih dobara. Dodatni efekat depresijacije ispoljava se kroz efekat na blagostanje, budući da ona pošiljaoce doznaka čini bogatijim kao vlasnike strane aktive i time ih motiviše da dodatno šalju novac u zemlju porijekla i na taj način stiču više dobara, uključujući i nepokretnosti i drugu aktivu.11

10 Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i doznaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans.11 Bouhga-Hagbe, Jacques (2004). A theory of workers’s remittances with an application to Morocco, IMF working paper 04/194.12 Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i doznaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans.

Kada je riječ o odnosu doznaka i izvoza, pored djelovanja doznaka preko promjena, odnosno nivoa deviznog kursa, značajan pokazatelj je odnos doznaka i izvoznih prihoda zemlje, tj. u kojoj mjeri doznake pokrivaju eventualni deficit trgovinskog bilansa ili doprinose suficitu tekućeg bilansa i ukupnog bilansa. To utiče na spoljnu poziciju ze-mlje i sprovođenje njene monetarne politike, budući da se odražava na kretanje deviznih rezervi i sposobnost otplate spoljnog duga, kao i kreditnu sposobnost. Svojim učešćem u deviznom prilivu doznake takođe neposredno utiču na likvidnost bankarskog sistema, a time i politiku centralne banke kojom se ona reguliše, na primjer, pu-tem instrumenata obavezne rezerve, kamatnih stopa na depozite centralne banke i aukcije određenih hartija od vrijednosti. Otuda je u zemljama u kojima doznake imaju značajno dugoročno učešće u izvoznim prihodima poznavanje njihovog kretanja značajno za uspješno vođenje monetarne politike.12

3. KRETANJE DOZNAKA U BOSNI I HERCEGOVINI

Od 90-ih godina 20. vijeka, usljed ratnih događanja, dolazi do značajnog iseljavanja stanovništva iz Bosne i Hercegovine. Trend se nastavlja i nakon rata zbog nestabilne političke situacije i loših

privrednih prilika, dok je jedan od najvećih problema izuzetno vi-soka ukupna nezaposlenost stanovništva. Takva slika upućuje na mogućnost odlaska mlade populacije u potrazi za boljim socijalno-ekonomskim prilikama.

U situaciji kada su se brojevi koji pokazuju dotok pomoći smanjile, a Bosna i Hercegovina i dalje nije u stanju da privuče strane direktne investicije, što se smatra neophodnim za značajan i održiv rast (čemu ćemo se kasnije u ovom članku vratiti), doznake migranata mogu odigrati vitalnu ulogu kao mogući katalizator razvoja. Brojke za BiH se porede sa prosjekom priliva doznaka i njihovim udjelom u BDP-u u regionu Evrope i Centralne Azije (ECA – Europe and Central Asia) (prema definiciji Svjetske banke, ECA region isključuje zemlje članice EU i zemlje sa visokim dohotkom), kao i u zemljama novim članicama EU iz Centralne i Istočne Evrope (EU/CEE). Kako se pokazalo, BiH je kontinuirano bila – i još uvijek je – jedan od najvećih primalaca doznaka iz inostranstva u svijetu, naročito s obzirom na veličinu ekonomije. U stvari, za period od tri godine, od 1998. do 2000, nijedna zemlja u svijetu nije primila više doznaka iz inostranstva, koje čine udio u BDP-u, od Bosne i Hercegovine. Štaviše, u apsolutnom smislu izgledalo je da godišnji priliv doznaka u Bosnu i Hercegovinu samo raste, dok su se novčani transferi, što se tiče njihovih iznosa, skoro udvostručili od 2000. do 2008. godine.


26

Grafikon 1. Kretanje doznaka u regionu

13 http://siteresources.worldbank.org/INTPROSPECTS/Resources/3349341199807908806/Bosnia&Herzegovina.pdf14 Pozzi, Alessia (2011). Razvojni potencijal BiH dijaspore. Izvještaj.

Izvor: http://data.worldbank.org/; krive se temelje na neponderisanim srednjim vrijednostima za zemlje koje su uključene u svaku grupu; “EU/CEE” označava 10 zemalja iz Centralne i Istočne Evrope koje su postale članice EU u periodu 2004–2007; “ECA” označava Evropu i Centralnu Aziju, isključujući zemlje članice EU i zemlje sa visokim dohotkom (kako je definisala Svjetska banka); “BIH” označava Bosnu i Hercegovinu.Prema posljednjim međunarodnim procjenama iz 2009. godine, broj stanovnika u Bosni Hercegovini je iznosio 3,800.000,13 a broj ljudi koji živi izvan Bosne i Hercegovine iznosi 1.461,000. Bosan-skohercegovačka dijaspora (ako se uzmu u obzir samo iseljavanja nakon Drugog svjetskog rata), prema periodu iseljavanja i potisnim faktorima (push faktorima), može se klasifikovati na sljedeći način:14

–– stanovništvo koje je šezdesetih i sedamdesetih godina emigriralo zbog lošijih ekonomskih prilika u zemlje Zapadne Evrope (prven-stveno u SR Njemačku, zatim Austriju, Švajcarsku i Holandiju);

–– stanovništvo koje odlazi od 1992. godine do 1995. godine zbog ratnih prilika u zemlji;

–– stanovništvo koje odlazi nakon 1995. godine zbog loših eko-nomskih prilika i političke situacije u zemlji.

Sa sigurnošću možemo reći da prva grupa obuhvata nisko i srednje obrazovane emigrante te, uzevši u obzir vrijeme njihovog odlaska, radi se o populaciji koja više nije radno aktivna ili je radno aktivna

u manjem broju. Njihov najznačajniji doprinos zemlji bio je u vidu novčanih doznaka.

Obrazovna i starosna struktura druge grupe je šarolika (nisko, sred-nje i visokoobrazovana emigracija), radi se o velikom broju radno aktivnog stanovništva, te je područje njihovog iseljavanja puno šire (Sjeverna Amerika, Švedska, Norveška, Holandija, Kanada, Australija, Njemačka). Smatra se da je u trećoj grupi omjer visokoobrazovanih i mladih najveći, naročito od 2000. godine, iz razloga što je visoko-kvalifikovanim emigrantima lakše iznaći mogućnosti zapošljavanja u inostranstvu, te se mladi lakše odlučuju za odlazak.

Broj visokoobrazovanih koji su emigrirali iz Bosne i Hercegovine iznosi 23,9%. Taj broj je uporediv s ostalim zemljama bivše Jugo-slavije, npr. u Republici Hrvatskoj taj postotak iznosi 24,1%, a u Republici Makedoniji 29,1%, a za Republiku Srbiju i Republiku Crnu Goru ne postoje podaci. Izuzetak je Republika Slovenija, koja ima samo oko 11,5% visokoobrazovanih koji su emigrirali.

Grafikon 2. Procenat emigranata sa tercijarnim obrazovanjem

Izvor: Pozzi, 2011.


27

15 Ibidem.

Podatak koji se značajno razlikuje u poređenju s ostalim zemljama regije jeste postotak stanovništva koje živi izvan zemlje u odnosu na stanovništvo u zemlji. U Republici Hrvatskoj taj postotak iznosi 17,1%, u Republici Makedoniji 21,9%, dok je u Republici Sloveniji to samo 6,5%, a u Bosni i Hercegovini taj postotak iznosi velikih 38,9%.

Navedeni podatak, uz mali natalitet koji ima zemlja (svega 0,2% u 2008. godini15) i iseljavanje koje se i dalje nastavlja, predstavlja ozbiljan demografski problem koji će imati dugotrajne negativne učinke na socijalno-ekonomski razvoj zemlje.

Grafikon 3. Procenat stanovništva u odnosu na ukupan broj stanovnika koji žive izvan zemlje

Izvor: Pozzi, 2011.

Svjetska banka navodi komparativne podatke o kretanju emigracije u regiji po broju emigranata, broju visokoobrazovanih emigranata, kao i iznosa doznaka.

Tabela 2. Komparativni podaci o broju emigranata, obrazovnoj strukturi i učešću doznaka u GDP-u

Broj emigranata(2010)

% emigranata uodnosu na

ukupnupopulaciju (2010)

% emigracijevisokoobrazovanih

(2000)

Doznake –milijardi US$

(2009)

Doznake –% GDP-a

(2009)

Albanija 1.438.300 45,4% 9% 1,317 10,9%

BiH 1.461.000 38,9% 23,9% 2,167 12,7%

Hrvatska 753.900 17,1% 24,1% 1,476 2,4%

Makedonija 447.100 21,9% 29,1% 401 4,5%

Srbija 2.298.352* 21,9%* 17,4%* 5,406 12,6%

Izvor: World Bank, Migration and Remittances Factbook, 2011, *podaci WB, M&R Factbook 2008Uprkos ekonomskoj krizi koja je uzdrmala cijeli svijet, doznake bh. dijaspore tokom 2011. godine premašile su iznos od 3,4 milijarde KM, što je ujedno i rekordan iznos doznaka zabilježen nakon rata. Tako, doznake bh. dijaspore „pokrivaju“ skoro polovinu ukupnog

trgovinskog deficita Bosne i Hercegovine, uz kontinuiran rast već deset godina zaredom. Jedino je postojao blagi pad u 2009. godini, koji je bio izazvan globalnom ekonomskom krizom.

Tabela 3. Kretanje doznaka i pomoći u BiH u periodu 2011–2014.

Izraženo u milionima KM 2011. 2012. 2013. 2014.

Tekući transferi neto (u milionima KM) 3520 3639 3617 3819

Novčane pošiljke zaposlenih (Lični transferi/ doznake) 2008 2093 2146 2276

Ostali tekući transferi (uglavnom penzije) 1512 1546 1471 1543

Učešće stranih doznaka i pomoći u GDP % 13,66 14,14 13,76 14,18

Izvor: CBBIH

Na primjer, u toku 2011. godine, u Bosnu i Hercegovinu je stiglo dvije milijarde maraka novčanih pošiljki iz dijaspore, što BiH svrstava na visoko 48. mjesto u svijetu po vrijednosti novčanih pošiljki iz ino-stranstva. Za ostale tekuće novčane transfere, uglavnom penzije, iz inostranstva je u BiH stiglo čak 1,51 milijarde maraka, govore podaci Centralne banke BiH. Iznos novca koji je stigao u BiH tokom godine predstavlja povećanje u odnosu na 2010, kad je u BiH stiglo 3,4

milijarde KM, od čega je na novčane pošiljke otpalo dvije milijarde, a na tekuće transfere 1,341 milijardu KM.

Kako smo već naveli, pomoć i doznake, u makroekonomskom smislu, predstavljaju oblike izolacije privrede zemlje u koju ulaze od kretanja na svjetskom tržištu, odnosno od potrebe za prilago-đavanjem spoljašnjim promjenama, budući da čine oblike deviznog


28

priliva, a time i osnovu za povećavanje deviznih rezervi zemlje, u velikoj mjeri nezavisno od performansi njene privrede. Međutim, doznake mogu predstavljati i kanal uticaja promjena u privredama zemalja iz kojih potiču na privrede zemalja korisnica.

Oba oblika deviznog priliva u Bosni i Hercegovini doprinose sma-njivanju siromaštva i na taj način vrše, takođe, izolaciju zemlje od efekata djelovanja tržišta, posebno u periodu tranzicije, odnosno privatizacije na relativnu socijalnu poziciju pojedinih slojeva stanov-ništva, smanjujući time potrebu djelovanja države u tom pogledu.

Zajednička karakteristika pomoći i doznaka sastoji se i u djelovanju u pravcu precijenjenosti deviznog kursa, odnosno održavanja fiksnog deviznog kursa u postojećem sistemu valutnog odbora u odnosu na nivo koji bi proizlazio samo na osnovu konkurentne sposobnosti privrede.16 Na taj način se u Bosni i Hercegovini daje pogrešna slika o stvarnom stepenu spoljne neravnoteže. Kod sistema sa fleksibilnim deviznim kursom djelovanje doznaka u ovom smislu može se smatrati ograničenim, budući da apresijacija nominalnog deviznog kursa, u principu, dovodi do smanjivanja doznaka usljed smanjivanja njihove realne vrijednosti, osim ako se one dostavljaju u obliku robe. Posljedično, smanjivanje doznaka bi teoretski trebalo da vodi smanjivanju pritiska prema nominalnoj apresijaciji deviznog kursa, ali se u praksi apresijacija, kako nominalna tako i realna, može javiti pod uticajem niza drugih faktora i otuda nastaviti da djeluje negativno na kretanje doznaka u dužem periodu. U slučaju fiksiranosti deviznog kursa, kao što je slučaj sa Bosnom i Herce-govinom, efekti oba vida deviznog priliva bi se, kroz djelovanje na porast cijena faktora proizvodnje, ogledali u smanjenju konkurentne sposobnosti privrede. Postojeći sistem valutnog odbora sa čvrsto vezanim kursom ne bi bio održiv bez priliva deviznih sredstava po osnovu doznaka i pomoći. Iz toga jasno proizlazi da je postojeći nivo nominalnog deviznog kursa precijenjen, što uz rast cijena faktora proizvodnje dodatno urušava konkurentsku poziciju naše zemlje.17

Tokom posljednje tri decenije, sa porastom prosječne starosti sta-novništva u razvijenim zemljama i međunarodne migracije, došlo je do značajnog rasta doznaka na globalnom nivou, što će se svakako pojačati u narednim decenijama, djelujući u pravcu globalizacije tr-žišta radne snage. Pritom više studija i modela ukazuje na negativno djelovanje doznaka na privredni rast, čime se one znatno razlikuju od tokova privatnog kapitala.18 Negativni makroekonomski efekti doznaka zasnivaju se na moralnom hazardu za vlade, budući da su doznake za mnoge zemlje glavni izvor deviza, bez kojeg bi ekonomska politika bila izložena velikom pritisku. Pod uticajem doznaka, jednostavno se zanemaruje neravnoteža u privredi i izbegavaju politički nezahvalne mjere za njihovo otklanjanje. Polazeći od stabilnosti, odnosno pred-vidivosti doznaka, vlade mogu djelovati u očekivanju da će doznake i dalje izolovati domaću privredu od negativnih posljedica promjena u svjetskoj privredi, što vodi još većoj zavisnosti od njih.

ZAKLJUČAKIstraživanje tokova i strukture upotrebe strane pomoći i doznaka treba da formuliše preporuke za jačanje tržišnih mehanizama alo-

kacije, doprinese jasnijem definisanju javnih politika u ovoj oblasti i pruži osnov za analizu mogućih scenarija ovih tokova u budućnosti. Ova sredstva moraju biti jedan od osnovnih faktora jačanja insti-tucija, preduzetništva i ubrzavanja procesa tranzicije u zemljama na nižem nivou razvoja.

Polazeći od značaja inostranog priliva kapitala za svaku zemlju, Bosna i Hercegovina ima dvije osnovne alternative. S obzirom na već utvrđeni značaj privlačenja kapitala iz spoljnih izvora, Bosna i Hercegovina efektivno ima dvije strateške ‘alternative’. Prvo, nedavna iskustva nepovoljnog uticaja globalne ekonomske krize na tokove stranih direktnih investicija i male mogućnosti za njihov rast u srednjem roku doveli su u pitanje koncept privrednog rasta u zemljama Istočne Evrope. On je uključivao tržišnu ekspanziju putem ekonomske integracije, rast vanjskog duga, i inostrana ulaganja vezana uz projekte privatizacije. S obzirom na promjene u svjetskim tokovima stranih direktnih investicija i tražnju novih ulagačkih mogućnosti, kako s aspekta ekonomskih aktivnosti, tako i s aspekta krajnjih odredišta za ulaganja, uloga ovih investicija kao generatora budućeg ekonomskog rasta može biti dovedena u pitanje.

Ako zemlja želi privući značajan iznos dugoročnih stranih investicija i u potpunosti realizovati puni potencijal stranih direktnih investicija na trenutnom nivou investicija, potrebno je da poboljša svoju po-slovnu klimu i institucije. Međutim, s obzirom na to da se institucije mijenjaju sporo, za ovako nešto treba vremena.

Druga opcija je da se zemlja nastavi oslanjati na doznake kao glavni izvor deviznih priliva. Iako je dalje oslanjanje na novčane transfere migranata rizična opcija, s obzirom na to da se ovakvi prilivi mogu smanjiti u budućnosti, naši rezultati impliciraju da doznake imaju pozitivan efekat na ekonomski rast zemlje. Doznake su doprinosile, prije svega, finansijskoj i socijalnoj stabilnosti zemalja primalaca, dok je daleko manji njihov značaj sa stanovišta razvojne funkcije. Zbog njihove stabilnosti one mogu da posluže kao tampon za ekonomske poremećaje, na način sličan deviznim rezervama. Da bi se promijenio način korišćenja u pravcu investiranja u privredu, bilo bi potrebno da ekonomska politika svojim mjerama motiviše i pošiljaoce i korisnike doznaka da ih u većoj mjeri koriste u proizvodne svrhe.

Ovakav pristup podrazumijeva značajne migracije kvalifikkovane radne snage, koja je osnov za održavanje trenutno visokog priliva doznaka iz inostranstva, ali ujedno i ograničavajući faktor sadržaj-nijeg privrednog rasta zemlje. Druga bitna stvar je da se doznake iz inostranstva mogu pokazati kao ključna komponenta u osiguranju barem umjerenog ekonomskog razvoja zemlje u bliskoj budućnosti. Sasvim je izvjesno da će komplikovan i u velikoj mjeri disfunkci-onalan politički sistem u Bosni i Hercegovini kočiti značajan rast priliva stranih direktnih investicija, kako na kratkoročnom tako i na srednjoročnom planu. Kao rezultat političkog sistema i njegove komplikovane strukture, podjela duž etničkih linija, komplikovanih institucionalnih rješenja poput carinskih službi, lokalne birokratije i sudova, imamo slab institucionalni okvir da bi se odgovorilo savremenim izazovima. U takvoj situaciji novčane doznake iz ino-stranstva mogle bi ublažiti ekonomske probleme i pomoći zemlji da, u ekonomskom smislu, ostane „na površini“ dok se, nadamo se, ne iznađe realističnije dugoročno rješenje.

16 Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i doznaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans. 17 Teoretski, negativni efekti pomoći i doznaka mogli bi da se izbjegnu, odnosno neutrališu korigovanjem politike deviznog kursa i politike nadnica, držanjem i jednih

i drugih pod kontrolom, tj. njihovim korigovanjem za efekte na tržištima deviza i radne snage. Međutim, to bi predstavljalo oblik i ntervencije države na kretanja ovih cijena u pokušaju da se jedan vid netržišnog djelovanja neutrališe drugim vidom netržišnog, odnosno administrativnog djelovanja. Poseban problem bi pritom predstavljala ocjena potrebnog nivoa intervencije, odnosno utvrđivanje adekvatnog nivoa ovih cijena.

18 Mada ima i sličnosti u smislu da se doznake mogu shvatiti, kako ukazuju pojedine studije, kao dividende na ljudski kapital, koji je porodica migranta investirala u inostranstvu, gdje je prinos na ovaj oblik aktive viši u odnosu na investicione mogućnosti u zemlji porijekla, i koje, shodno tome, treba da se koriste prevashodno za potrošnju.


29

IZVORI1. Adams, Richard; Page, John (2003). International migration,

remittances and poverty in developing countries. World Bank working paper 3179.

2. Bouhga-Hagbe, Jacques (2004). A theory of workers’s remittan-ces with an application to Morocco, IMF working paper 04/194.

3. Burgess, Robert; Vikram, Haksar (2005). Migration and foreign remittances in the Philippines. IMF working paper 05/111.

4. Emanuele Baldacci et al. (2005). What does it take to help the poor. IMF Finance and Development, volume 42.

5. Jameson, Dean; Radelet, Steven (2005). Making aid smarter. IMF Finance and Development, volume 42, number 2.

6. Jean-Paul Azam et al. (1999). Aid dependance reconsidered. World Bank working paper 2144.

7. Maimbo, M. Samuel (2004). The Regulation and Supervision of Informal Remittance Systems: Emerging Oversight Strategies. Seminar on Current Developments in Monetary and Financial Law.

8. Nikolić, Mihailo (2006). Makroekonomski efekti pomoći i do-znaka. Narodna banka Srbije, Centar za istraživanje, Odeljenje za platni bilans.

9. Pozzi, Alessia (2011). Razvojni potencijal BiH dijaspore. Izvještaj.

10. Radević, B. (2011). Značaj i makroekonomski efekti pomoći i doznaka na smanjenje neravnoteže platnog bilansa. Zbornik radova, Međunarodni naučni skup ES-NBE 2011.

11. Rajan, Raghuram; Subramanian, Arvind (2005). Aid and Growth:What undermines aid’s impact on growth?. IMF WP/05/127.

12. Ratha, Dilip (2003). Workers` Remittances in The World Bank. Global Development Finance 2003: Striving for Stability in Development Finance, Washington, D.C.

13. Harford, Tim; Klein, Michael; Tilmes, Klaus (2005) The future of aid: The rise of the undergrowth. The World bank group, private sector development. Working paper 284.

14. Chami, Ralph; Fullenkamp, Connel; Jajhjah, Samir (2003). Are immigrant remmitance flows a source of capital for deve-lopment. IMF working paper 03/189.


30

Mladen R. Gajić*

Centralizovane nabavke: ključni problemi u primjeni

Centralized procurement: the key issues in implementation

Rezime U posljednje vrijeme sve češće se čuje da se centralizacija nabavke promoviše kao idealno rješenje za antikoruptivnost, racionalizaciju korišćenja sredstava i sigurnost u plaćanju isporučene robe. Međutim, ne treba zanemariti činjenicu da centralizovane nabavke imaju svoje pozitivne i negativne strane, te ih je neophodno prepoznati i usmjeravati ka ostvarivanju politike nabavke.

Centralizacija kao postupak nabavke može se posmatrati i na nivou poslovnog sistema, kao i na nivou više poslovnih sistema, kada se uspostavlja centralni nabavni organ. U postupcima nabavke više poslovnih sistema pojedinačni poslovni sistemi prepuštaju dio svoje samostalnosti te se uključuju u nabavke koje im mogu donijeti benefite, koje kao pojedinac na tržištu ne mogu ostvariti.

U predmetnom radu se posmatra postupak nabavke na nivou poslovnog sistema kako bi se uočile relacije u tim postupcima. Na taj način utvrđeni odnosi se prenose na nivo nabavke više poslovnih sistema da bi se definisali i riješili ključni problemi ovakvog načina nabavke.

Sam postupak nabavke u pojedinačnim poslovnim sistemima i centralizaciji više poslovnih sistema, kao i njihove međusobne relacije, posmatraju se putem sistema 3P nabavke (planiranje, provođenje i praćenje).

Ključne riječi: funkcija nabavke, centralizacija, decentralizacija, sistem 3P nabavke.

AbstractLately, it’s more and more often heard that the centralization of procurement is promoted as the ideal solution for anti-corruption, ratio-nalization of resources usage and security in the payment of the delivered goods. However, one should not ignore the fact that centralized procurement has its positive and negative sides, which are essential to be identified and directed towards the achievement of procure-ment policies.

Centralization as a procurement procedure can be seen at the level of the business system, as well as at the level of multiple business systems, when establishing a central purchasing body. In the procurement procedures of more business systems, individual business systems leave a part of their independence and are included in procurement that can bring benefits, which an individual in the market cannot achieve.

The present paper observes the action of procurement at the level of the business system in order to identify the relation in those proce-dures. In that way, established relations are transferred to the level of the procurement of more business systems in order to define and solve the key issues of this type of procurement.

The procedure of procurement in individual business systems and centralization of multiple business systems as well as their mutual relations are overseen through the PCM system (planning, conduct, monitoring).

Keywords: the function of procurement, centralization, decentralization, 3P procurement system.

* Javna zdravstvena ustanova Bolnica „Sveti apostol Luka“, Doboj, [email protected]

UDK 351.712.2 PREGLEDNI RADDOI: 10.7251/FIN1602030G


31

UVODU poslovnim sistemima, funkcija nabavke predstavlja jedan od osnovnih činilaca, te je treba posmatrati kao ravnopravnu s proi-zvodnjom, prodajom i finansijskom funkcijom. Ukoliko se posmatra obim nabavke na nivou poslovnog sistema ili grupe poslovnih sistema, uočava se da nabavka preuzima stratešku ulogu, jer se adekvatnom organizacijom postiže ekonomija obima i smanjenje troškova nabavke. Suprotno, svako neadekvatno postupanje u nabavkama koje se ogleda u nepovezivanju planova poslovnih pod-ručja, zanemarivanju sistema kao cjeline i neblagovremenoj isporuci od dobavljača dovodi do cijepanja nabavki na manje dijelove, čime se u principu poskupljuju inputi, što negativno utiče na finansijske performanse poslovanja.

Da bi se ostvarila ekonomija obima i smanjili troškovi poslovanja, neophodno je organizovati centralizovanu nabavku na način da za-dovoljava ciljeve poslovnog sistema, ali i pojedinačnih entiteta kada se nabavka vrši za više poslovnih sistema. Pored toga, treba uzeti u obzir da nisu sve usluge, roba ili radovi pogodni za centralizaciju, ali ih treba pratiti i kontrolisati kako bi se na vrijeme uočili potencijalni uslovi centralizacije i smanjili troškovi nabavke.

Iz prethodno pomenutog može se zaključiti da se centralizacija nabavki može posmatrati na nivou jednog ili više poslovnih sistema kada se formira centralni nabavni organ ili kada jedan od poslovnih sistema preuzima ulogu centralnog organa. Predmetni rad koncipi-ran je na način da se metodom indukcije, tj. posmatranja nabavki na nivou jednog poslovnog sistema, dođe do opštih stavova koje treba da zadovolji centralizovana nabavka kada se provodi za više poslovnih sistema. Pored navedenog, funkcija nabavke u radu je posmatrana kao sistem 3P nabavki, koji se sastoji od: 1P – plani-ranja nabavki, 2P – provođenja nabavki i 3P – praćenja nabavki.

Definisanje problema istraživanja: Problem ovog istraživanja može se odrediti u okviru sljedećeg pitanja: Koji su ključni problemi u centralizovanim nabavkama koji utiču na cijepanje nabavki, kritične tačke provođenja, koje u konačnici dovodi do povećanja troškova nabavke? Naime, odgovor na prethodno pitanje treba nabavku da učini stvaraocem vrijednosti kako bi se pozitivno djelovalo na poboljšanje finansijskih performansi poslovnih sistema.

Definisanje predmeta istraživanja: Predmet, odnosno područje istra-živanja u vezi je s menadžmentom nabavke. Pomenuta oblast treba da ponudi odgovore na funkcionisanje nabavke, kako u organizaciji tako i na globalnom tržištu, ukazujući na politike, ciljeve, principe, ali i procese i tokove koji se javljaju u poslovima nabavke inputa.

Cilj istraživanja: Predmetno istraživanje kao osnovni cilj treba da utvrdi postojanje uzročno-posljedične veze između sistema 3P na-

bavki (planiranje, provođenje i praćenje) i centralizovanih nabavki na nivou poslovnog sistema ili grupe poslovnih sistema.

Praktični cilj ovog istraživanja ogleda se u ukazivanju na činjenicu da opredijeljenost poslovnih sistema ka centralizaciji nabavki nije uvijek provodiva, da li iz objektivnih razloga, kao što su količina, prostorna udaljenost ili vrijeme nabavki poslovnih sistema, ali i subjektivnih razloga koji se ogledaju u sistemu 3P nabavke.

Glavna hipoteza: Efikasno provođenje sistema centralizovanih nabavki za više poslovnih sistema zahtijeva provođenje sistema 3P nabavke, koji čine planiranje, provođenje i praćenje procesa nabavke na nivou cjelokupnog sistema.

1. CENTRALIZACIJA NASPRAM DECENTRALIZACIJE OVLAŠĆENJA U PROCESU NABAVKE

Centralizacija i decentralizacija u poslovnom sistemu može se posmatrati kao disperzija ovlaštenja u organizaciji. Naime, svaki poslovni sistem sastavljen od poslovnih funkcija ima centralizovanih i decentralizovanih ovlašćenja u organizaciji.

Decentralizacija predstavlja tendenciju da se ovlašćenja o odluči-vanju rasprše u okviru organizacione strukture poslovnog sistema na način da se ovlašćenja o odlučivanju delegiraju u okviru orga-nizacione strukture, a ovlašćenja koja nisu delegirana smatraju se centralizovanim. Suprotno, za centralizaciju se može reći da ima više značenja. Prvo, ona se može posmatrati kao centralizacija poslovanja, pri čemu se podrazumijeva teritorijalna koncentracija i vođenje poslovnog sistema na jednome mjestu. Drugo, može se posmatrati i kao odjeljenska centralizacija. Ovaj izraz podra-zumijeva da se koncentracija poslova vrši putem specijalizacije aktivnosti. Na ovaj način vrši se centralizacija srodnih poslova za koje se specijalizuje određeno odjeljenje te svoje specijalizovane usluge pruža ostalim odjeljenjima u poslovnom sistemu. Ovaj vid centralizacije mogao bi se nazvati i funkcionalna centralizacija, jer se u njoj vrši specijalizacija srodnih poslova. I na kraju, može se posmatrati kroz centralizaciju kao aspekt menadžmenta. Pod ovim izrazom podrazumijeva se usmjerenje na ograničenje delegiranja donošenja odluka, a najveći broj odluka donose menadžment ili vrh poslovnog sistema (Weihrich i Koontz, 1998).

Centralizacija i decentralizacija ovlašćenja mogu se prikazati na sljedeći način:

Slika 1. Centralizacija i decentralizacija ovlašćenja u poslovnim sistemima

Izvor: Weihrich, H., Koontz, H. (1998). Menadžment – deveto izdanje. Zagreb: „Mate“, d.o.o., str. 300–301.


32

Prethodna slika ukazuje na to da nema organizacione strukture kada je izvršena potpuna centralizacija ovlašćenja, niti postoji organizacija kada je izvršena potpuna decentralizacija. Naime, kod potpune centralizacije sve odluke donosi jedan organ, što dovodi do zaključka da nema podređenih menadžera, dok su kod potpune decentralizacije sva ovlašćenja delegirana, pa se dovodi u pitanje postojanje mjesta menadžera.

Primjena navedenih stavova na funkciju nabavke dovodi do za-ključaka da se menadžment poslovnog sistema treba odlučiti da li funkciju nabavke sprovoditi na jednome mjestu za cjelokupan poslovni sistem, što bi predstavljalo centralizaciju funkcije nabav-ke, ili nabavku prepustiti svim poslovnim funkcijama, pogonima ili drugim organizacionim jedinicama, što bi predstavljalo decentrali-zaciju funkcije nabavke. Takva odluka donosi se i pri odlučivanju o centralizaciji ili decentralizaciji funkcije nabavke, kada postoji više pravno, ekonomski ili na drugi način povezanih poslovnih sistema da bi se ostvarile prednosti centralizovanih nabavki, ali i suočili sa svim njenim negativnim stranama.

Naime, pri donošenju odluke o decentralizaciji ili centralizaciji na-bavki treba imati na umu da oba modela imaju svoje prednosti, ali i nedostatke. Opštepoznato je da prednost decentralizacije nabavke ujedno predstavlja nedostatke centralizacije, i obrnuto, sve prednosti centralizacije u suštini su mane decentralizacije nabavke. Stoga

se kao prednosti decentralizacije navode da neposredni korisnik na najbolji način poznaje potrebne inpute, da se ostvaruje bolja povezanost sa dobavljačima i da se decentralizacijom pruža veća prilika razvoju lokalnih tržišta. S druge strane, kao prednosti cen-tralizacije mogu se navesti stavovi o postizanju ekonomije obima, dovođenje poslovnih sistema u bolju pregovaračku poziciju kod dobavljača, dosljednije provođenje politike nabavke, bolje praćenje tržišta nabavke, racionalnije i ekonomičnije upravljanje zalihama, produktivnost rada zaposlenih u nabavkama, manji broj potrebnih izvršilaca, standardizacija materijala i slično. Odluka o centraliza-ciji ili decentralizaciji funkcije nabavke, bez obzira na to da li se radi o nabavkama za jedan ili veći broj poslovnih sistema, zavisi od više faktora, a to su prije svega veličina, djelatnost, prostorna udaljenost i stepen podudaranja djelatnosti organizacionih dijelova ili poslovnih sistema, kao i potrebne vrste i količine predmeta rada (Ferišak, 2006).

Međutim, kada se posmatraju nabavke za više poslovnih sistema, kod kojih treba odrediti robu, usluge ili radove koji nisu podložni centralizaciji (ali i onih koji su podložni), neophodno je prvo sagledati odnos ponude i tražnje za inputima. Pri ovom definisanju mogu se koristiti stavovi Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (Orga-nization for Economic Cooperation and Development – OECD), koji su prezentovani u prikazu odnosa homogenosti tražnje i ekonomije obima ponude:

Slika 2. Međusobni odnosi homogenosti tražnje i ekonomija obima ponude

Izvor: Jovanović, P., Benković, S. (2012). Unapređenje organizacije javnih nabavki na nivou lokalnih samouprava u Srbiji. Internacionalni časopis „Management“, časopis za teoriju i praksu menadžmenta, 64 (2012), str. 26.

Opravdanost ili neopravdanost provođenja centralizovanih nabavki za više poslovnih sistema, prikazanih na slici 2, ukazuje na sljedeće:

– Kvadrant 1 (homogenost tražnje niska/ ekonomija obima ponude niska) pokazuje da nema ni jedinstvene tražnje niti se nabavke provode u većem obimu, pa ne postoji opravdanost za objedi-njavanjem nabavki, već svaki ugovorni organ treba da provodi pojedinačne nabavke.

– Kvadrant 2 (homogenost tražnje niska/ ekonomija obima ponude visoka) ukazuje na to da su zahtjevi na strani naručilaca hetero-geni u pogledu svojstava, kvaliteta ili uslova nabavke, tj. vrše se nestandardizovane nabavke. U ovom slučaju, i pored postojanja ekonomija obima, nije opravdano objedinjavanje nabavki.

– Kvadrant 3 (homogenost tražnje visoka/ ekonomija obima ponude niska) govori da su nabavke specifične u ograničenom

broju serija i nema ekonomije obima, te ne postoji opravdanost za njihovo objedinjavanje.

– Kvadrant 4 (homogenost tražnje visoka/ ekonomija obima po-nude visoka) pokazuje da postoji visoka homogenost tražnje, što podrazumijeva slične potrebe u pogledu karakteristika, kvaliteta i ostalih uslova nabavki, te izražena visoka ekonomija obima na strani ponude, opravdano je objedinjavanje nabavki za više naručilaca.

Iz prethodnog se može zaključiti da ne postoji opravdanost centra-lizacije nabavki u svim slučajevima, te da odluka o njihovoj cen-tralizaciji treba da se zasniva na analizi poslovanja zainteresovanih strana, a ne na volji ili htijenju nekog od menadžera. Samim tim, provođenjem centralizacije u slučajevima kada ona nije pogodna (kvadranti 1, 2 i 3) stvara se usko grlo poslovanja u svim poslovnim

32


33


sistemima. S tim u vezi, najbolji način da se sagleda kako funk-cioniše nabavka jeste sagledavanje njenih tokova u pojedinačnim poslovnim sistemima kako bi se postavili ciljevi i zadaci centrali-zacije za više njih.

2. OSNOVNE ODREDNICE SISTEMA 3P NABAVKI U POSLOVNIM SISTEMIMA

Funkcija nabavke predstavlja ključnu kariku između poslovnog sistema i njegovog okruženja, čime doprinosi performansama preduzeća obezbjeđujući odgovarajuće proizvode u potrebnim količinama, željeni nivo kvaliteta tih proizvoda i najniže ukupne troškove snabdijevanja (Gligorijević, 2007). Iz prethodnog se uočava da cilj nabavke nije pojedinačno sagledavanje količine, kvaliteta ili cijene, već naprotiv, predstavlja kompilaciju postavljenih ciljeva, jer se u tom slučaju nabavljaju potrebni inputi u pravo vrijeme uz najniže cijene u momentu nabavke. Treba pritom imati na umu da poslovni sistem prema postavljenim politikama može dati prednost nekom od defi nisanih ciljeva, tako da u jednom momentu kvalitet može da ima veću ulogu od cijene, ili obrnuto, zatim da količina ima prednost nad kvalitetom i tome slično. Pored toga, za provođenje funkcije nabavke neophodna su ekonomska, ali i tehnička znanja, te iz razloga sve prisutnije globalizacije poslovanja neophodno je posjedovanje predznanja iz informacionih tehnologija, stranih jezika, kao i kulture i običaja zemlje iz koje se dobavljaju inputi.

Međutim, funkcija nabavke u poslovnom sistemu može se posmatrati u užem i širem smislu, a kao kriterijum za podjelu uzimaju se poslovi koji se odvijaju unutar nje (Krpan, Varga i Maršanić, 2015). Nabavka se u užem smislu poistovjećuje s kupovinom kao činom kupoprodajnog ugovora. Posmatrajući iz ugla kupca, takva nabavka podrazumijeva kupovinu sredstava za proizvodnju ili kupovinu usluga po određenoj cijeni, a obuhvata zaključivanje kupoprodajnog ugovora, naručivanje i izvršenje kupoprodajnog ugovora isporukom sredstava za proizvodnju i izvršenjem usluga, kao i plaćanjem računa za isporučena sredstva za poizvodnju ili izvršene usluge. Za razliku od užeg gledanja, u ovom radu se nabavka posmatra iz šireg ugla, te se cjelokupan proces nabavke u poslovnim sistemima posmatra kao sistem 3P nabavke, a sve aktivnosti ove funkcije grupišu se u tri potprocesa:

– 1P – planiranje nabavki,

– 2P – provođenje nabavki,

– 3P – praćenje (kontrola) nabavki.

Svaki od navedenih potprocesa ima svoju ulogu u procesu nabav-ke, kao i u ostvarivanju politike nabavke. Naime, kod navedenih potprocesa nabavke može se posmatrati horizontalna i vertikalna povezanost. Horizontalna povezanost potprocesa ogleda se u činje-nici da izvršenje zadataka jednog potprocesa predstavlja sredstvo za efi kasno i efektivno ostvarivanje zadataka drugog. Pored navedenog, vertikalna povezanost navedenih potprocesa ogleda se u činjenici da su svi oni okrenuti ka ostvarivanju politike, ciljeva i zadataka nabavne funkcije. Stoga se prikaz sistema 3P nabavke može izvršiti na osnovu naredne slike:

Slika 3. Tok sistema 3P nabavke u poslovnim sistemima

Izvor: Autorov prikaz sistema 3P nabavke u poslovnim sistemima.

Slika 3. ukazuje na to da se u poslovnom sistemu cijelim tokom nabavke vrši razmjena informacija putem feedforward i feedback informacija. Naime, feedforward informacije doprinose ostvarenju budućeg očekivanog stanja u okviru prognoziranja budućih do-gađaja. Za razliku od navedenog, feedback informacije su date u sadašnjosti, a odnose se na analizu prethodnog poslovanja, a sve s ciljem unapređenja budućnosti i neponavljanja istih grešaka. Svaki od navedenih potprocesa ima i svoje specifi čnosti, koje ne smiju biti u suprotnosti s politikom nabavne funkcije.

2.1. Planiranje nabavke kao potproces sistema 3P nabavke

Planiranje predstavlja polaznu tačku rada svakog poslovnog sistema, a samim tim i svake poslovne funkcije. Naime, kada se neko odluči da osnuje poslovni sistem, on vrši planiranje, koje se ogleda u planiranju ciljeva poslovanja, koji se postavljaju pred novoosnovani poslovni sistem, te planiranju potreba za ostvarivanje defi nisanih ciljeva.

Ako se planiranje posmatra kao funkcija menadžmenta, može se uvidjeti mogućnost defi nisanja širokog spektra njegovih ciljeva, a mogu se grupisati u četiri katergorije: ciljevi za usmjeravanje poslovnog sistema, redukovanje neizvjesnosti, minimiziranje ne-planiranih i nekorisnih aktivnosti i defi nisanje standarda koji se koriste za kontrolisanje (Lončarević, 2006). Prema tome, suština planiranja ogleda se u prepoznavanju i prognoziranju budućih događaja te određivanju aktivnosti kojima će se uticati na nastale promjene i usmjeravanje poslovnog sistema u željenom pravcu. Iz prethodnog proizlaze i dvije važne karakteristike planiranja: inte-gralnost i kontinuelnost, bez obzira na to koji se poslovni sistem ili koja se poslovna funkcija u okviru poslovnog sistema posmatra (Milisavljević, Maričić i Gligorijević, 2005).

Integralnost planiranja ogleda se u činjenici da svi planovi poslovnih funkcija treba da su usaglašeni. Prikazano na primjeru, ako se u planu nabavki povećava vrijednost neke nabavke količinski i vrijed-


34

nosno, to bi trebalo da izazove povećanje troškova u finansijskom planu kao posljedica povećanja troškova proizvodnje i angažovane radne snage, ali i povećanje prihoda, kao posljedica povećanja priho-da od prodaje dodatno izrađenih proizvoda ili pruženih usluga. Pored navedenog, svi planovi poslovnih funkcija treba da budu podređeni ostvarivanju vrhunskih ciljeva iskazanih u planu poslovnog sistema.

Kontinuelnost planiranja znači da planiranje nema tačno definisan kraj u poslovnom sistemu, izuzev ako se ovaj ne osniva na određeni vremenski period. Planiranje kao primarna funkcija menadžmenta je kontinuiran posao koji se ponavlja iz godine u godinu, a prema potrebi i u zavisnosti od uslova u kojima posluje poslovni sistem planovi se mogu definisati na mjesečnom, kvartalnom ili polugodiš-njem nivou. Naime, u pogledu podjele planova poslovnog sistema i poslovnih funkcija s vremenske distance na koju se oni donose, najčešće se vrši podjela na kratkoročne (operativne), srednjoročne i dugoročne (strategijske) planove. Karakteristično za navedene planove je da su podložni promjenama u zavisnosti od internih i eksternih faktora koji utiču na poslovni sistem. Prema stepenu učestalosti promjena, najčešće se mijenja kratkoročni (operativni), a najrjeđe dugoročni (strategijski) plan.

Plan nabavke, kao sastavni dio plana poslovnog sistema, treba, dakle, predstavljati zbir neophodne robe, usluga ili radova, podije-ljenih po vrstama koje će se nabavljati, količinama, projektovanim vrijednostima, definisanom kvalitetu i utvrđenim tržištima sa kojih će se vršitii nabavka. Ovdje je važno naglasiti da se planom nabavki određuje i dinamika izvršenja, koja je uslovljena vrstom nabavke (sezonska roba) i dinamikom proizvodnje i prodaje. Međutim, osnovni problem izrade plana nabavki, koji nabavna funkcija ne može sama riješiti, predstavljaju količine i tehničke karakterisitke robe, usluga i radova, jer su za nijhovo određivanje potrebna specifična tehnička znanja. Zbog toga se i navodi da plan nabavke predstavlja nume-rički određene zadatke, koje na sebe preuzima nabavna služba, ali da su ti zadaci inicirani od ostalih službi poslovnog sistema, prije svega od proizvodnje ili prodaje. Ovaj plan sublimira planove ostalih poslovnih funkcija u poslovnom sistemu. Naime, povećanje plana izrade proizvoda ili pružanja usluga takođe utiče na povećanje plana nabavke materijala da bi se predmetni plan izvršio, a svaka promjena u planu nabavki ima konačni odraz u finansijskom planu.

Dakle, u izmjenama plana nabavke aktivnu ulogu treba da ima i finansijska funkcija, jer je neophodno da ona pronađe nove izvore finansiranja ili da u saradnji sa ostalim funkcijama predlaže realo-kaciju u okviru postojećeg finansijskog plana. Međutim, u slučaju realokacije sredstava između planskih pozicija treba imati na umu da odobravanje prava jednoj poslovnoj funkciji ili korisniku dovodi do ograničenja prava drugoj poslovnoj funkciji ili korisniku, što upućuje na potrebu da menadžment dobro procijeni potrebe poslovnog sistema.

Pored navedenih aktivnosti kojima se vrši planiranje nabavki inici-ranih od drugih službi, neophodno je uvrstiti i potrebe koje nastaju radom funkcije nabavke, među kojima su najznačajniji troškovi rada zaposlenih u nabavnom odjeljenju, sredstava za rad u nabavnoj služ-bi, istraživanja tržišta nabavke, službenih putovanja, tuđih usluga, ugovaranja, izrade ugovora i troškovi raskida ugovora, kontrole i ispitivanja ugovora (provjera aktivnosti dobavljača), reprezentacije i ostali troškovi (Jakovčević, 2008).

Razlog planiranja ovih potreba ogleda se u činjenici da one iniciraju nabavke. Tako, recimo, troškovi reprezentacije mogu da podrazu-mijevaju usluge izrade letaka, plakata i organizovanje poslovnih ručkova. Isto tako, službena putovanja mogu da dovedu do nabavki hotelskih usluga i usluga prevoza, a troškovi sredstava za rad mogu da dovedu do nabavke raznog kancelarijskog namještaja, računara i drugih potrepština.

Iz prethodno navedenog se uočava važnost planiranja u nabavnoj funkciji, jer plan se ne izrađuje da bi postojao, već da bi dao okvir budućeg poslovanja, a svaki dobro postavljen plan predstavlja osnovu za efikasno i efektivno provođenje nabavki.

2.2. Provođenje nabavke kao potproces sistema 3P nabavke

Provođenje postupka nabavke podrazumijeva sve aktivnosti koje su u vezi s pripremom i izvršenjem kupovine, kao i isporukom, dopremom, prijemom i skladištenjem predmeta inputa, te njihovo disponiranje u skladu sa zahtjevima korisnika (Ferišak, 2006). Iz navedenog je uočljivo da se provođenje procesa nabavke posmatra kao nabavka u užem smislu, jer se pod tim procesom podrazumi-jevaju svakodnevni poslovi na snabdijevanju planski definisanih potreba, te drugih potreba iskazanih u zahtjevima ostalih poslovnih funkcija, a proces provođenja postupaka nabavke posmatra se kao sam čin kupovine.

Provođenje postupaka nabavke može se posmatrati kao proces izvr-šenja plana nabavki, tj. proces kojim se vrši konkretizacija planskih zadataka nabavne funkcije, i drugih zahtjeva poslovnih funkcija koje u momentu pravljenja plana nije bilo moguće predvidjeti. Dakle, provođenje postupka nabavke može da bude inicirano prema planski definisanim količinama ili na osnovu zahtjeva poslovne funkcije koja ima potrebu za nabavkom a nije planski definisana.

Provođenje nabake planski definisanih količina ne znači automatsko provođenje postupka nabavke, već je prije postupka neophodno usaglasiti količine s poslovnom funkcijom koja je inicijator nabav-ke, te izvršiti provjeru uslova na tržištu u momentu provođenja nabavke. Usaglašavanje potreba sa ostalim funkcijama neophodno je iz razloga što se planovi prave prije početka poslovne godine, a provođenje postupaka nabavke obavlja se tokom cijele poslovne godine. To znači da postoji vremenska razlika između iskazanih planskih potreba i provođenja postupaka nabavke. U navedenoj vremenskoj razlici može doći do promjena u planu izrade proizvoda ili pružanja usluga, što zahtijeva promjene u planu nabavke. Isto tako, neophodno je prije provođenja postupaka nabavki preispitati uslove na tržištu, jer tržište ne miruje i u konstantnoj je promjenljivosti. Ove promjene mogu biti značajne ako se uzme u obzir pomenuta vremenska razlika između plana i provođenja postupaka nabavke.

Kao osnov za provođenje postupaka nabavke najčešće se koriste zahtjevi u pisanoj formi, koji se dostavljaju menadžmentu poslovnog sistema ili drugom organu koji menadžment odredi. Ovaj zahtjev menadžmentu upućuje funkcija nabavke kada su u pitanju planski definisane količine, te ostale funkcije kada se nabavka vrši za po-trebe koje nisu precizno definisane planom nabavki ili nisu uopšte predviđene u tom planu.

Provođenje postupka nabavke i postupanje menadžmenta može se ilustrovati na sljedeći način:


35

Slika 4. Provođenje postupka nabavke u poslovnom sistemu

Izvor: Gajić, M. (2015). Međuuslovljenost efikasnosti nabavne funkcije i finansijskih performansi poslovanja zdravstva Republike Srpske. Magistarski rad. Banja Luka: Ekonomski fakultet, str. 94.

Analizom prethodne slike mogu se uočiti načini postupanja menadž-menta nakon iniciranja nabavke:

1. Na osnovu iskazanih potreba menadžment ocjenjuje opravda-nost zahtjeva. Menadžment poslovnog sistema može smatrati da je zahtjev opravdan i da ga daje u dalju proceduru, ili da se smatra neopravdanim te se kao takav odbija. Ne treba zane-mariti činjenicu da se u nekim slučajevima i zahtjevi koji su u skladu s potpisanim ugovorima mogu smatrati neopravdanim, naročito ako menadžment ocijeni da bi se nabavkom stvorile prekomjerne zalihe koje bi dovodile do finansijskog opterećenja poslovnog sistema.

2. Sa opravdanim zahtjevima za nabavku menadžment postupa na jedan od sljedeća tri načina:

– Prvo, menadžment može odmah da odobri postupak nabav-ke iskazanih potreba u zahtjevu. Na osnovu toga provodi se postupak nabavke i time se ona realizuje.

– Drugo, menadžment može da delegira zahtjeve funkciji nabavke kako bi odredili da li se nabavke vrše po već pot-pisanim postupcima nabavke ili se radi o novom postupku. U slučaju da se nabavka vrši u skladu sa već potpisanim ugovorima, dostavlja se informacija menadžmentu koji

odobrava nabavku i na osnovu toga se provodi postupak i realizacija nabavke.

– Treće, u slučaju da funkcija nabavke utvrdi da za iska-zane potrebe poslovni sistem nema potpisane ugovore za nabavku, vrši se istraživanje tržišta, te se informacije istraživanja dostavljaju menadžmentu. Na osnovu infor-macija menadžment poslovnog sistema može da odobri nabavku i da se na osnovu toga provodi postupak nabavke i izvrši njena realizacija. U suprotnom, menadžment nakon dobijanja informacija može smatrati da nabavku ne treba realizovati. U tom slučaju menadžment je uporedio iskazane potrebe sa uslovima na tržištu, utvrdio da nije potrebno ili nije moguće provesti postupak nabavke, te odbio zahtjev i time se postupak završava.

Slika 4. ukazuje i na to da menadžment ne odobrava zahtjeve po inerciji njihovog nastajanja, već da cijelim tokom prati na koji način će nabavka uticati na troškove. Moguće je da menadžment kod malih vrijednosti nabavki, kod nabavki koje su učestalog karaktera i za koje ima dovoljan broj informacija odmah odobri nabavku, ali u većini slučajeva on od nabavne službe zahtijeva dodatne informacije te na tom osnovu odlučuje da li će odobriti ili odbiti provođenje postupka nabavke.


36

Na kraju, potpisan ugovor sa dobavljačima ne podrazumijeva da će se oni po automatizmu izvršavati, te je u tom smislu potrebno stalno praćenje. Ovo praćenje ili kontrola u nabavkama počinje od plana, preko provođenja postupaka, pa sve do konačnog izvršenja nabavki, putem kojih se dobijaju korisne informacije za poslovni sistem.

2.3. Praćenje (kontrola) nabavki kao potproces sistema 3P nabavke

Kontrola izvršenja plana nabavki ne može se posmatrati odvojeno od kontrole izvršenja zaključenih ugovora ili narudžbi robe, usluga ili radova. Naime, plan predstavlja okvir nabavki, a provođenjem postupaka nabavki vrši se konkretizacija planiranih aktivnosti kojima se ostvaruju ciljevi nabavne funkcije, a samim tim i ciljeva poslovnog sistema.

Stoga pojam kontrola podrazumijeva „proces potvrđivanja da aktivnosti koje se sprovode odgovaraju aktivnostima koje su planirane“ (Mićović, 2008, str. 86). Ovo znači da je u poslovnom sistemu potrebno izvršiti upoređivanje stvarnog stanja provedenih i realizovanih postupaka nabavki sa planom nabavki. Ovakav način kontrole podrazumijeva da je interno obavljaju lica zaposlena u poslovnom sistemu.

Naime, interna kontrola predstavlja sistem koji uspostavljaju i na koji utiču lica u poslovnom sistemu koja su odgovorna za upravljanje i rukovođenje, kao i druga zaposlena lica. Aktivnosti koje čine internu kontrolu spovode svi zaposleni u okviru svojih redovnih poslova i zadataka radi obezbjeđenja i pružanja uvjerenja o ostvarivanju ciljeva u vezi sa:

1. efektivnošću i efikasnošću poslovanja,

2. poštovanjem primjenljivih zakona i popisa,

3. pouzdanošću finansijskog izvještavanja (Božić i Kondić, 2007).

Kontrola izvršenja i praćenja izvršenja nabavki podrazumijeva po-slove koje preduzima funkcija nabavke od trenutka zaključivanja ugovora o kupoprodaji, odnosno od slanja narudžbe dobavljaču, pa do isporuke robe, pri čemu se vrši kontrola kupoprodajnog ugovora, odnosno narudžbe. Na taj način se utvrđuje faktičko stanje reali-zovanih nabavki, prikupljaju neophodni podaci na osnovu kojih se vrši kontrola izvršenja plana. Pod kontrolom kupoprodajnih ugovora i narudžbi podrazumijeva se kontrola utvrđenih količina i kontrola kvaliteta isporučene robe (Ferišak i Stihović, 1989).

Kontrola utvrđenih količina obavlja se prilikom primopredaje robe, te nakon izvršenja usluge i izvođenja radova. Mjesto isporuke ili primopredaje robe, izvršenja usluge i izvođenja radova definiše se ugovorom. Kontrola količine isporučene robe zavisi od robe za koju se utvrđuje količina, a neki od načina kontrole su vaganje, mjerenje, prebrojavanje i slično.

Složenije sprovođenje kontrole u poslovnom sistemu je kontrolisanje kvaliteta isporučene robe, jer se u nekim slučajevima za sprovođe-nje kontrole zahtijevaju specifična znanja i oprema. Pojam kvalitet je vrlo kompleksan, a predstavlja mjerilo zadovoljavanja potreba pojedinca ili grupe ljudi. Stoga, ako se kvalitet posmatra iz ugla poslovnog sistema, može se reći da on predstavlja zadovoljavanje potreba sistema. Ovaj termin se često koristi s pridjevima dobar, loš, nedovoljan, izvrstan, koji se odnose na stepen do koga su postavljeni zahtjevi zadovoljeni, a ne standardi ili luksuz (Kilibarda i Zečević, 2008).

Ukoliko se to primijeni na nabavku, pri određivanju kvaliteta is-poručene robe, izvršene usluge ili izvedene radove, ocjenjuje se koliki je stepen zadovoljavanja kvaliteta u skladu sa postavljenim zahtjevom poslovnog sistema, a ne u skladu s nekim od standarda.

Svaki poslovni sistem sâm određuje koji kvalitet robe, usluga ili radova zadovoljava njegove potrebe i on se određuje pri postavljaju predmeta i uslova nabavke. Kontrola kvaliteta u poslovnom sistemu može se povjeriti magacioneru ili komisiji za prijem robe, stručnom licu koje je angažovao poslovni sistem, te raznim laboratorijama i institucijama osposobljenim za vršenje kontrole kvaliteta. Troškovi kontrole kvaliteta zavise od načina kontrole koju odredi poslovni sistem, a ukoliko se primjenjuju složenije procedure, utoliko se povećavaju i troškovi kontrole.

Pored navedenih dviju kontrola, moraju se vršiti i kontrole ugovorenih cijena, roka plaćanja, te roka isporuke robe, roka izvršenja usluga ili roka izvođenja radova. Navedene kontrole ne vrše se prilikom prije-ma robe, izvršenja usluga ili izvođenja radova, ali predstavljaju uslov za kontrolu plana nabavki. Kontrola ugovorenih cijena neophodna je iz razloga što dobavljači mogu na dokumentaciji koja prati robu, izvršene usluge ili izvedene radove dostaviti cijene koje su više od ugovorenih, čime se krše ugovoreni uslovi nabavki i poskupljuje nabavka. Rokove plaćanja je neophodno kontrolisati, jer ugovoreni period plaćanja predstavlja besplatno kreditiranje poslovnog siste-ma, te je poslovnom sistemu u interesu da ovi rokovi budu što duži. Nepoštovanjem ugovorenih odredbi kod roka isporuke robe dovodi do prekida u snabdijevanju, čime nabavna funkcija ne ispunjava ciljeve poslovanja, a samim tim dovodi i do neispunjavanja ciljeva ostalih poslovnih funkcija.

Nakon utvrđivanja činjeničnog stanja o količini, kvalitetu, cijeni, roku plaćanja, roku isporuke i drugim elementima koji se odrede u planu nabavki, vrši se upoređivanje ostvarenih nabavki i plana nabavki, tj. vrši se kontrola plana nabavki. Suština te kontrole je uočavanje odstupanja koja dolaze do izražaja pri provođenju postupka nabavke, a koja mogu da budu od koristi za izvršenje tekućeg plana, ali i za planiranje u narednim godinama. Kontrolom izvršenja plana nabavki ukazuje se i na realnost postavljenih planova. Dakle, kontrola plana ne predstavlja jednostavno poređenje ostvarenog sa planiranim, već zahtijeva i analizu ostvarenih nabavki i plana nabavki, koja obuhvata utvrđivanje odstupanja između planskog i ostvarenog kvaliteta, količina i cijena materijala, odnosno robe, kao i uzroka njihovog nastajanja. Osim toga, vrši se utvrđivanje odstupanja u planiranoj dinamici nabavke, uzroka njihovog nastajanja, kao i intenziteta njihovog pozitivnog ili negativnog dejstva na snabdijevanje, kao i analiza stanja i obrta zaliha u poslovnom sistemu. Na osnovu izvršene analize dobija se kompletna slika kontrole plana nabavki, koja predstavlja povratne informacije ili smjernicu menadžmenta u budućem planiranju. Na ovakav način utvrđene analize i relacije dovode do boljeg razumijevanja rada nabavne funkcije i očekivanja od nje, koje se mogu koristiti kada se definišu poslovi i očekivanja od centralizacije nabavne funkcije više poslovnih sistema.

3. CENTRALIZOVANE NABAVKE VIŠE POSLOVNIH SISTEMA

Da bi se shvatilo opredjeljenje poslovnih sistema da centralizuju nabavku, neophodno je postaviti pitanje zašto bi više njih cen-tralizovalo svoje nabavke. Naime, odgovor na ovo pitanje može se naći u dva ključna pokretačka faktora: ostvarivanju ekonomije obima i koncentrisanju pregovaračke snage na tržištu. Drugim riječima, glavni pokretači provođenja centralizacije nabavke su smanjenje vrijednosti inputa kod svih učesnika ovih nabavki, kao i manja zavisnost i bolja pregovaračka pozicija prema dobavljačima. Ako posmatramo centralizovane nabavke u zdravstvu Republike Srpske kroz planirane nabavke potrošnog medicinskog materijala, doći ćemo do podatka da je planom za 2016. godinu predviđena


37

vrijednost nabavki u iznosu od 8.000.000,00 konvertibilnih maraka bez uračunatog PDV-a, a da dobojska bolnica u ovim nabavkama učestvuje sa iznosom od 640.000,00 KM bez PDV-a.1 Ovdje je uoč-ljivo da Bolnica Doboj u ukupnim nabavkama potrošnog materijala koje se sprovode za javne zdravstvene ustanove učestvuje sa osam posto, te da uključivanjem u centralizovane nabavke može očekivati bolje efekte ekonomije obima i povoljniju pregovaračku poziciju.

Pored pomenutih faktora, mogli bi se definisati i ostali pokretači, koji u suštini predstavljaju i prednosti centralizacije na nivou po-jedinačnih poslovnih sistema. U njih se ubraja veća produktivnost nabavnog osoblja i manji broj angažovane radne snage, a u slučaju povezanih pravnih lica kao faktori se mogu navesti bolja kontrola zaliha i dosljednije provođenje politike nabavke.

I pored postojanja navedenih pokretačkih faktora, koji predstavljaju jaku argumentaciju centralizacije nabavke, neophodno je provesti analizu nabavki potencijalnih učesnika i utvrditi da li postoje uslovi za centralizaciju sa stanovišta odnosa ponude i tražnje za inputima. Naime, iz prikaza slike 2. ovoga rada uočava se da centralizacija ima opravdanost samo u slučaju da postoji visoka homogenost

tražnje i visoka ekonomija obima. Riječju, moraju da postoje dva ili više poslovnih sistema koji u svom poslovanju koriste iste inpute u znatnom obimu. Nepostojanje uslova za centralizaciju u jednom periodu ne znači da se oni neće stvoriti u drugom, te je neophodno stalno praćenje i analiza poslovanja potencijalnih učesnika kako bi se pravovremeno djelovalo i optimalno iskoristio faktor ekonomije obima i pregovaračka pozicija na tržištu. Nakon toga, ako postoje uslovi za centralizaciju i opredijeljenost za njeno provođenje, neop-hodno je utvrditi model kojim će se realizovati ove nabavke. U praksi su najčešća dva modela provođenja: centralizovana nabavka putem formiranja posebnog centralnog organa i centralizovana nabavka prepuštanjem uloge centralnog organa jednom od poslovnih sistema.

Formiranjem zasebnog centralnog organa ne vrši se dodatno opterećenje nijednog od učesnika u ovim nabavkama, te se ostva-ruju preduslovi da centralni organ stekne bolju specijalizaciju ovih poslova. Međutim, ovakav vid nabavke zahtijeva dodatne troškove koji se pojavljuju formiranjem ovog organa. Centralizovane nabavke putem formiranja posebnog centralnog organa mogu se prikazati na sljedeći način:

1 Navedeni podaci su preuzeti iz javno dostupnih planova nabavki Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske i JZU Bolnice „Sveti apostol Luka“ Doboj, koji se nalaze na njihovim zvaničnim web-prezentacijama (www.zdravstvo-srpske.org; www.bolnicadoboj.org).

Slika 5. Centralizovana nabavka putem formiranja posebnog centralnog organa

Izvor: autorov prikaz centralizovane nabavke putem formiranja posebnog centralnog organa

Za razliku od prethodno navedenog, model kojim se prepušta uloga centralnog organa jednom od poslovnih sistema najčešće se primjenjuje kada matični poslovni sistem ima namjeru da vrši bolju kontrolu nabavki kod zavisnih poslovnih sistema, te u slučaju

kada se ne žele izdvajati dodatna sredstva za formiranje central-nog organa, već se ovi poslovi obavljaju u okviru redovnih poslova jednog od učesnika centralizacije. Ovaj model može se predstaviti na sljedeći način:

Slika 6. Centralizovana nabavka prepuštanjem uloge centralnog organa jednom od poslovnih sistema

Izvor: autorov prikaz centralizovane nabavke prepuštanjem uloge centralnog organa jednom od poslovnih sistema

Koji od modela će se u praksi primjenjivati, zavisi od niza internih i eksternih faktora učesnika u centralizovanim nabavkama. Međutim, prikaz slikâ 4. i 5. nedvosmisleno ukazuje na to da odnos centralnog organa i ostalih učesnika u centralizaciji nije jednosmjerni sistem komunikacije, već mora da ima razvijen sistem feedforward i feedback informacija.

Uključivanje pojedinačnih poslovnih sistema u postupke cetralizova-nih nabavki nije samo izraz volje ili htijenja, već podrazumijeva da se pojedinačni sistemi 3P nabavke prilagode sistemu 3P nabavke na nivou centralizovanih nabavki. U tom slučaju ne postoji planiranje, provođenje i praćenje nabavki samo na nivou poslovnih sistema, već se ovi podsistemi nabavke moraju posmatrati u određenoj


38

cjelini na nivou centralnog organa. Naime, podsistem planiranja pojedinačnih poslovnih sistema u tom slučaju više nije stvar samo tog sistema, već se mora izvršiti usaglašavanje s planom nabavki centralnog organa. Ovo usaglašavnje se posebno odnosi na tehničke karakteristike centralizovanih nabavki, gdje se očekuje njihova stan-dardizacija za sve poslovne sisteme, kao i usaglašavanje termina planova nabavki. Stoga ni podsistem provođenja nabavki više ne predstavalja samo stvar pojedinačnih poslovnih sistema, već se i on mora posmatrati na nivou centralnog organa. Međutim, ovaj podsistem neposredno je uslovljen preciznošću izrade plana, tj. planiranih vrsta i količina robe, ali i termina provođenja postupaka. Ovaj podsistem se posmatra iz dva ugla: od pripreme postupka nabavke do potpisa ugovora i od potpisa ugovora do izvršenja ugovorenih poslova. Naime, prvi dio poslova uglavnom se ubraja u poslove centralnog organa, dok se u drugom dijelu, koji se odnosi na realizaciju ugovora, poslovi spuštaju na pojedinačne poslovne sisteme. Na kraju, neophodno je uspostaviti sistem praćenja nabavki na nivou poslovnih sistema, ali i na nivou centralnog organa kako bi se ubuduće spriječili uočeni nedostaci ovog načina nabavki.

Iz navedenog se može konstatovati da poslovni sistem pristupanjem sistemu centralizovane nabavke više poslovnih sistema gubi dio sopstvene samostalnosti, ali može da očekuje benefite, kao što su ostvarivanje ekonomije obima, bolja pregovaračka pozicija na tržištu, smanjenje broja angažovanih radnika u nabavkama i slič-no. Ovakav način rada susreće se i s problemima koji dovode do prekida u snabdijevanju i cijepanju nabavki na manje dijelove, čime se smanjuju pozitivni efekti ekonomije obima, a u krajnjem slučaju mogu da dovedu do zastoja u radu poslovnih sistema.

4. KLJUČNI PROBLEMI PROVOĐENJA CENTRALIZOVANIH NABAVKI

Problemi koji se pojavljuju u provođenju centralizovanih nabavki proizlaze iz usaglašavanja podsistema 3P nabavke na nivou po-jedinačnih poslovnih sistema i na nivou centralnog organa. Dakle, ovi problemi nastaju iz subjektvinih razloga svakog od učesnika u centralizovanim nabavkama, ali i u neusaglašenosti ovih podsistema između pojedinačnih poslovnih sistema i centralnog organa. Zato se postupak usaglašavanja podsistema 3P nabavke može uporediti sa čuvenom dilemom zatvorenika, gdje se kao glavna poenta navodi da „individualna racionalnost ne dovodi do grupne racionalnosti“ (Gilboa, 2013, str. 97). To znači da individualni učesnici u postup-cima centralizovanih nabavki ne mogu očekivati postizanje Pareto optimuma samo za sebe, već se postizanje najboljih rezultata postiže ostvarivanjem pomenutog optimuma na nivou grupe. Ako se na ovakav način postavi centralizacija, mogu se uočiti i ključni problemi koji se u njoj javljaju.

Prvi problem koji utiče na centralizovane nabavke javlja se kod pojedinačnih poslovnih sistema, a odnosi se na nepoznavanje vlastitog poslovnog procesa i normativa utroška na planirani obim proizvodnje kao osnove za plan nabavki. Poznavanje poslovnog procesa i normativa utroška predstavlja osnovu preciznog planiranja, jer sve stavke iz plana nabavki ujedno su i predmeti nabavki. Dalja razrada stavki iz ovog plana podrazumijeva izradu specifikacija kao detaljnog opisa nabavki po karakteristikama, količinama i planiranim vrijednostima. Stoga ne treba zanemariti, već razmotriti uticaj nea-dekvatnog planiranja na nivou pojedinačnih poslovnih sistema na centralni organ. Ovaj uticaj može se posmatrati kao potcijenjenost i precijenjenost količina u pojedinačnim planovima nabavki. Ako

se, recimo, u planu nabavki poslovnog sistema izvrši planiranje manjih količina nekog materijala, za posljedicu će imati cijepanje nabavki na manje dijelove, i to iz razloga što ugovor za nabavku ne mora vremenski isteći, a neke od stavki mogu da budu povučene u potpunosti, dok druge ostaju neiskorištene. Iz tog razloga će po-jedinačni poslovni sistemi biti u situaciji da moraju nabaviti manje količine materijala kako bi obezbijedili kontinuitet proizvodnje. Pored navedenih činjenica, treba uzeti u obzir i vrijeme nabavke, jer se one u nekim slučajevima mogu vršiti i sa udaljenih tržišta. S druge strane, i planiranje većih količina predstavalja problem poslovnim sistemima, jer ako se planiraju veće količine od potrebnih, doći će do provođenja postupaka nabavki sa uvećanim količinama, ali i rezervisanje sredstava u finansijskom planu i potpisanim ugovorima za nepotrebne nabavke. Dakle, neophodna je razrađenost planova rada i poslovanja, a samim tim i plana nabavki kako bi se ostvarila ekonomija obima i smanjilo cijepanje nabavki, bez obzira na to da li se postupci nabavke provode centralizovano, na nivou jednog poslovnog sistema ili više njih.

Drugi problem centralizovanih nabavki javlja se u radu centralnog organa, a odnosi se na uspostavljanje kontinuiteta potpisivanja ugovora sa dobavljačima. Naime, da bi se uspostavio kontinuitet snabdijevanja pojedinačnih poslovnih sistema, neophodno je uspo-staviti kontinuitet potpisivanja ugovora po centralnim postupcima nabavki. U suprotnom, svako odstupanje između vremenskog perio-da potpisivanja dvaju ugovora dovodi do cijepanja nabavki na manje dijelove, jer u tim slučajevima pojedinačni poslovni sistemi moraju vršiti nabavku svojih potreba da bi bezbijedili kontinuitet proizvodnje. Ovaj problem može se javiti kao posljedica neadekvatnog planiranja, koji je prethodno objašnjen, ali i iz razloga neadekvatnog obavljanja funkcije centralnog organa. Iz tog razloga je neophodno razmotriti rad ovog organa, koji u tom slučaju predstavlja usko grlo nabavke.

Važan segment nabavke počinje i od potpisivanja ugovora do isporuke ugovorenih količina, što ujedno predstavlja treći ključni problem provođena centralizovnih nabavki. Naime, centralizovana nabavka ne ispunjava svoju svrhu ako ostvari niže cijene inputa, duže rokove plaćanja i kraće rokove isporuke u slučaju da dobavljač ne ispunjava svoje obaveze. U toj situaciji, pojedinačni poslovni sistemi moraju samostalno vršiti snabdijevanje, čime se nabavke cijepaju na manje dijelove i negativno se utiče na ekonomiju obima. Da bi se riješio ovaj problem, potrebno je u postupcima nabavki definisati mjere obezbjeđenja i sankcionisanja takvih dobavljača, to jest tražiti dobavljače koji mogu odgovoriti potrebama grupe.

I kao posljednji, četvrti ključni problem centralizovanih nabavki javlja se u smislu slabosti protoka informacija između učesnika u ovim nabavkama, pogotovo kada se korespondencija birokratizuje i ne postoji adekvatna informatička podrška. Stoga je neophodno definisati načine razmjene svih feedforward i feedback informacija. Naime, ova razmjena informacija se kreće od planiranja, preko provođenja i praćenja nabavki, te povratno, kako bi se u budućnosti otklonili uočeni problemi u centralizovanim nabavkama.

Uzimajući u obzir navedeno, ne treba zanemariti činjenicu da svaki od navedenih problema neposredno utiče na sve učesnike centrali-zovanih nabavki. Da bi se u tom pravcu ostvarila ekonomija obima i postigli ostali pozitivni efekti centrlizacije, neophodno je uspostaviti centralizovani sistem na način da oponaša nabavku pojedinačnog poslovnog sistema opisan u tački 3. ovoga rada kako bi se uspo-stavilo centralizovano planiranje, provođenje i praćenje nabavki.


39

ZAKLJUČAKProvođenje centralizacije podrazumijeva stalno usaglašavanje i analizu rada na nivou poslovnih sistema, kao preduslov za cen-tralizaciju nabavke više poslovnih sistema. Predmetnim radom se ne osporava postojanje pozitivnih strana centralizacije, ali ukazuje na to da ona ne treba biti nečija iskazana volja i htijenje, već da njeno provođenje zahtijeva ozbiljno shvatanje i analiziranje rada svih njenih učesnika.

Pored navedenog, u radu je funkcija nabavke posmatrana kao si-stem 3P nabavke, koji ukazuje na podjelu nabavke na podsisteme planiranja, provođenja i praćenja kako bi se lakše razumio proces nabavke. Iz rada je uočljivo da se on može posmatrati na nivou pojedinačnih poslovnih sistema, ali i više njih, kada centralizuju svoje nabavke. Ovakvo posmatranje nabavke je ukazalo na to da se prvi problemi u centralizovanim nabavkama kreću od pojedi-načnih poslovnih sistema, koji prvenstveno moraju poznavati svoje poslovanje i normative kako bi bili spremni za udruživanje u veće sisteme nabavki. Naime, adekvatno planiranje predstavlja temelj uspjeha provođenja nabavki i praćenja njihovog izvršenja.

Ovdje treba obratiti pažnju na to da centralizacija nabavki za više poslovnih sistema nije uvijek pogodna za provođenje, jer se svaki put pri donošenju odluke o centralizaciji mora uzeti u obzir odnos ponude i tražnje za inputima na nivou više poslovnih sistema. U tom slučaju ne treba zanemariti činjenicu da se uključivanjem u centralizovane nabavke od pojedinačnih poslovnih sistema zahtijeva da prilagode svoje zahtjeve, tj. centralizacijom se vrši standardizacija robe, usluga i radova da bi se ostvario Pareto optimum grupe kroz ekonomiju obima i koncentrisanje pregovaračke snage na tržištu.

I na kraju, može se zaključiti da uspjeh centralizacije na nivou grupe zavisi od mogućnosti uspostavljanja njegovog rada na takav način da oponaša poslovanje pojedinačnog poslovnog sistema kako bi se na najbolji način zadovoljile njihove potrebe.

IZVORI1. Božić, R., Kondić, N. (2007). Revizija finansijskih izvještaja –

drugo, izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Banja Luka: Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka: Ekonomski fakultet, Istočno Sarajevo: Ekonomski fakultet.

2. Ferišak, V. (2006). Nabava: politika, strategija, organizacija, ma-nagement – drugo, aktualizirano i dopunjeno izdanje. Zagreb: vlastita naklada.

3. Ferišak, V., Stihović, L. (1989). Nabava i materijalno poslovanje. Zagreb: „Informator“.

4. Gajić, M. (2015). Međuuslovljenost efikasnosti nabavne funkcije i finansijskih performansi poslovanja zdravstva Republike Srpske. Magistarski rad. Banja Luka: Ekonomski fakultet.

5. Gilboa, I. (2013). Racionalni izbor. Zagreb: „Mate“, d.o.o.

6. Gligorijević, M. (2007). Poslovni marketing – prvo izdanje. Beograd: Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu.

7. Jakovčević, K. (2008). Upravljanje troškovima – četvrto, iz-menjeno i dopunjeno izdanje. Subotica: Univerzitet u Novom Sadu – Ekonomski fakultet.

8. Jovanović, P., Benković, S. (2012). Unapređenje organizacije javnih nabavki na nivou lokalnih samouprava u Srbiji. Inter-nacionalni časopis „Management“, časopis za teoriju i praksu menadžmenta, 64(2012), 25–32.

9. Kilibarda, M., Zečević, S. (2008). Upravljanje kvalitetom u lo-gistici. Beograd: Saobraćajni fakultet Univerziteta u Beogradu.

10. Krpan, Lj., Varga, D., Maršanić, R. (2015). Organizacijska struktura nabave u poslovnim procesima, „Tehnički glasnik“ Sveučilište Sjever – Sveučilišni centar Varaždin, 9(3), 327–336.

11. Lončarević, R. (2006). Menadžment – drugo izdanje. Beograd: Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment, Banja Luka: Ekonomski fakultet.

12. Mićović, P. (2008). Zdravstveni menadžment, menadžment zdravstvenog sistema i zdravstvenih ustanova. Beograd: Komora zdravstvenih ustanova Srbije.

13. Milisavljević, M., Maričić, B., Gligorijević, M. (2005). Osnovi marketinga – drugo izdanje. Beograd: Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu.

14. Weihrich, H., Koontz, H. (1998). Menadžment – deveto izdanje. Zagreb: „Mate“, d.o.o.


40

Jovica Mikerević*

Uticaj institucionalne ekonomije na rast i razvoj

The impact of institutional economics on the growth and development

Rezime U radu se polazi od opšteprihvaćenog stava da u teoriji privrednog rasta i razvoja kao makroekonomske teorijske discipline, za razliku od nekih drugih oblasti, još uvijek ne postoji univerzalan teorijski koncept. Svakodnevno se pojavljuju i različite matemetičko-statističke metode, kao i pokušaji uključivanja brojnih teško mjerljivih faktora u analizi privrednog rasta. Globalna finansijska i ekonomska kriza uslovila je potrebu traženja „novog puta“ kao potrebu preispitivanja uloge tržišta i uloge države. U nastojanju da se pronađe nova komple-mentarnost i pluralizam, institucionalne promjene se smatraju opštim okvirom, odnosno zajedničkim imeniocem i preduslovom svih ostalih promjena, pa i onih u ekonomiji.

Ključne riječi: institucionalizam, neoliberalizam, neoklasika, model razvoja, tranzicija.

AbstractThe paper is based on the generally accepted view that in the theory of economic growth and development as a macroeconomic theoreti-cal area, unlike some others, there is still no universal theoretical concept. Constantly, there are appearances of different mathematical and statistical methods for measurement of economic growth as well as attempts for inclusion of numerous difficult measurable factors in the analysis of economic growth. The global financial and economic crisis has caused the need for a „new way“ as the necessity in the process of reviewing the role of the market and government’s institutions.

In an effort to find a new complementarity and pluralism, institutional changes are considered as general framework, respectively com-mon denominator and the main precondition for all other changes, including those in economy.

Keywords: institutionalism, neoliberalism, neoclassics, a model of development-transition.

* Uprava za indirektno oporezivanje BiH, e-mail: [email protected]

UDK 330.34:338.24 PREGLEDNI RADDOI: 10.7251/FIN1602040M

UVOD Globalna finansijska i ekonomska kriza pokazala je sve iluzije pogubnosti neoliberalnih makroekonomskih recepata, čime je na-nijela ogromne štete svjetskoj ekonomiji, čak i zemljama njihovog ukorijenjenog porijekla, ali, čini se, najviše zemljama u tranziciji. Neoliberalizam je sve do ove krize bio nosilac i promotor promjena na osnovama Vašingtonskog konsenzusa čiji su glavni ciljevi bili deregulacija, privatizacija i liberalizacija. Nakon globalne krize, mnogi analitičari su nastojali da rasvijetle uzroke kako bi se pronašle adekvatne mjere za prevladavanje krize. Kakva je uloga institucija u nastojanju da se pronađe odgovarajući okvir za ekonomski rast predmet je rasprave u ovom radu.

1. POJAM, ZNAČAJ I KARAKTERISTIKE INSTITUCIONALNE EKONOMIJE

Na kritici učenja klasične političke ekonomije nastala je i razvijala se institucionalna teorija s jasno definisanim idejama i konceptima. Tako je, recimo, V. Zombard (Drašković, 2013, str. 27) potencirao ulogu institucija u oblikovanju ekonomskog sistema. Krajem 19. vijeka pojavio se tzv. „stari institucionalizam“ kao jedan od pravaca ekonomske misli 20-ih i 30-ih godina 20. vijeka. Kasnije su se po-javile značajne publikacije koje su označile pojavu novog teorijskog pravca zasnivanog na kritici neoklasike. Radovi J. Commonsa, V. Mitchella i J. Clarka uticali su na dalju antimonopolsku orijentaciju ekonomije, potrebu za državnom regulacijom privrede, uvažavanje


41

uticaja društvenih odnosa na ekonomski rast, uvažavanje uticaja navika, običaja, tradicije i slično. Navedeni autori su smatrali i

vjerovali da je ljudsko ponašanje pod uticajem institucija kao što su država, korporacija, sindikati, pravo, etika, porodica itd.

Slika 1. Uslovna šema razvoja ekonomske misli (Drašković, 2013, str. 28–29)

Institucionalizam, odnosno neoinstitucionalizam od 70-ih godina 20. vijeka, kao teorijski pravac prihvatio je najbolja teorijska i metodološka rješenja prethodnih ekonomskih škola, i on je bitan iz sljedećih razloga:

– Prvo, njime se objašnjava ono što je u neoklasičnoj ekonomskoj teoriji nerijetko ostalo nerazjašnjeno;

– Drugo, on postavlja dilemu opravdanosti bezgraničnog vje-rovanja u snagu tržišnog mehanizma, kakva mu se pridaje u neoklasičnoj teoriji kao dominantnoj u 80-im godinama prošlog vijeka. Oni koji su naglašavali razloge za tržišne neuspjehe u nerazvijenim zemljama, u neoinstitucionalizmu nalaze novu potvrdu svojih vjerovanja o nužnosti intervencionizma.

Ovakvi pogledi svakako ne znače staru podjelu zagovornika tržišta i državne intervencije, već prije svega pokazuju da nije beznačajno na koji način će se u određenim okolnostima organizovati upravljanje makroekonomskim sistemom. Upravo zbog toga neoinstituciona-lizam doprinosi izgradnji efikasnije teorije privrednog razvoja koja treba da doprinese podsticanju budućeg ekonomskog rasta, uz puno uvažavanje značaja ideja i na njima zasnovane ideologije. Pored ostalog, značaj neoinstitucionalizma se ogleda i u činjenici da se uspješno rješavanje problema tržišnih poremećaja, odnosno imperfektnosti djelovanja tržišnog mehanizma u manje razvijenim zemljama najefikasnije rješava dobro uspostavljenim institucijama. Iz tog razloga neoinstitucionalizam treba da doprinese i traženju odgovora na dugo postavljeno pitanje: da li postoje opštevažeći modeli razvoja koji su neizbježni za sve manje razvijene zemlje na putu njihovog napredovanja (Drašković, 2013, str. 31).

Institucionalizam se, za razliku od neoklasične teorije, bavi pitanjima funkcionisanja tržišta bez ulaženja u zamku njegove glorifikacije na bazi „savršene informisanosti“ učesnika koji su slobodni da na njega uđu/izađu kad god požele i koji u transakcijama učestvuju na dobrovoljnoj osnovi, a u cilju maksimizacije dobitka. Nasuprot tome, neoinstitucionalizam polazi od realnosti da su informacije kojima subjekti raspolažu u manjoj ili većoj mjeri nekompletne i da svaki odnos posmatra i doživljava stvarni svijet oko sebe na svoj indivi-dualni način. Iz tih razloga je nužno i postojanje tzv. transakcionih

troškova (što ne postoji u neoklasičnom modelu), koji obuhvataju kategorije kao što su troškovi pribavljanja informacija o relevantnim cijenama, pregovaranja s potencijalnim partnerima, naziranja i pri-mjene sklopljenih dogovora i slično. Dobro uspostavljene institucije treba da doprinesu snižavanju ovih troškova te smanjenju rizika i neizvjesnosti. S tim u vezi, neoinstitucionalna ekonomija predstavlja razvoj neoklasične škole koji uključuje ulogu transakcionih troškova u razmjeni i na taj način potencira značaj institucija kao kritičnog parametra, odnosno ograničenja ekonomskih performansi. Pri tome treba naglasiti da je u ekonomskoj istoriji prisutan i koncept stare institucionalne škole učenja, koja se u najvećoj mjeri odnosi na ekonomiste iz Sjedinjenih Država. Oni smatraju da se prave razlike između biznisa i industrije, s jedne, i između institucionalnih i teh-ničkih aspekata ekonomije, s druge strane. U tom slučaju, evolutivni put u ekonomskom sistemu javlja se kao posljedica djelovanja tehničkog progresa i po tom osnovu prilagođavanja postojećim institucijama. Nasuprot tome, kod neoinstitucionalne teorije naglasak je na individualnom racionalnom ponašanju subjekata na tržištu uz puno uvažavanje pravnih okvira, svojinskih odnosa i organizacija. Upravo stoga se u neoinstitucionalnu analizu u punoj mjeri uključuju aspekti socijalnih i političkih elemenata kao odrednica u uspostav-ljanju institucionalnih struktura. Značaj neoinstitucionalizma ogleda se prije svega u tome što dobro uspostavljen sistem institucija u jednoj ekonomiji znači i mogućnost ostvarivanja viših stopa rasta dohotka, brže tehničke promjene, a samim tim i viši nivo produk-tivnosti. Nasuprot tome, statičnost regulative, loše defisani svojinski odnosi i ostale institucionalne barijere ograničavaju ekonomske aktivnosti. Loše postavljen sistem institucionalnog organizovanja ekonomije u dužem vremenskom roku dovodi samo do preraspodjele već stvorenih vrijednosti i rentijerske ekonomije, a ne obezbjeđuje porast produktivnosti kao osnove bržeg razvoja.

U tranzicionim zemljama uloga države je posebno važna za njen razvoj, jer se na taj način nadomješćuje nedostatak preduslova za uspješan završetak procesa industrijalizacije, tj. aktivnom ulogom države omogućava se istorijsko hvatanje koraka s razvijenim svijetom. Iz prethodnog je osnovano konstatovati da cilj neoinsti-tucionalne škole nije da stvara novu ekonomsku teoriju, već da na

Preteče ekonomske nauke

Merkantilizam16-17. v

Fiziokrati17-18. v

Klasična pol. ekonomija18-19. v

Kejnsijanstvo 20. v.

Marksistička pol. ekon. 19-20. v.

Protivnici neoklasike 19-20. v.Tradicionalni institucionalizam

Neoklasika 19. v. - kembrudžska - austrijska - lozanska škola

Neoklasika 20. v. - monetarizam - ekonomija ponude - teor. racion. očekivanja

Nova instituc. ekon. 20. v. - ekonomija konvencija, - teorija nepotpune rac. i - teorija igara

Protivnici klas. pol. ekon. 18-19. v. - ekonomski romantizam - utopijski socijalizam - istorijska škola u Njemačkoj

Neoinstitucionalizam 20. v. - teorije pravne svojine - teorije transakcionih troškova - teorije optimalnog ugovora - nova ekonoska istorija i - teorija društvenog izbora

Neokejnsijanstvo 20. v.


42

bazi postojeće neoklasične teorije uključi u analizu i aspekt uticaja institucija na proces rasta i razvoja. Pritom se navodi da se institucije formiraju da bi se smanjila neizvjesnost i rizik u razmjeni među ljudima. U praksi se uočava da, suprotno tvrdnjama neoklasične teorije, ne postoji savršena informisanost, a istovremeno su vrlo ograničene mogućnosti obrade i upotrebe pribavljenih informacija. Pojedinci posjeduju odgovarajuće modele prema kojima uočavaju i interpretiraju stvarni svijet oko sebe. Ovi modeli su posljedica kako kulturnog nasljeđa, tako i međugeneracijskog kumuliranog znanja, običaja i moralnih normi ponašanja u dotičnoj sredini. Na osnovu takvog doživljaja stvarnosti, kod pojedinaca se formira i predstava kako funkcioniše svijet oko njih, a to je podloga za donošenje odluka o izboru pojedinca. Dakle, dva uzroka (nekompletna informacija i limitirani kapacitet pojedinca da neku informaciju obradi i usvoji) determinišu troškove transakcija koje se odvijaju između pojedinaca, a to doprinosi kreiranju odgovarajućih institucija. Dakle, transak-

cioni troškovi nastaju kao posljedica asimetričnosti informacija koje posjeduju učesnici u transakciji (razmjeni) i potrebe dodatnog angažovanja na prinudi za izvršenje dogovora. Pošto sa porastom nerazvijenosti i neuređenosti jednog tržišta dolazi do porasta obima transakcionih troškova, neophodno je uspostavljanje efikasnog in-stitucionalnog sistema i posebno dobro uređenih svojinskih odnosa da bi funkcionisalo efikasno tržište.

Na osnovu prethodnog, može se konstatovati da se uloga ekonom-skih institucija svodi na koordinaciju ekonomskih aktivnosti koje se obezbjeđuju ili usaglašavanjem interesa između ekonomskih subjekata (po horizontali), ili na bazi svojinskih odnosa (po verti-kali). Pritom su moguće različite kombinacije mehanizama, što za ishod može imati institucionalnu raznovrsnost ekonomskih sistema. Ovdje će biti interesantno ukazati na neke razlike između „starog“ institucionalizma i neoinstitucionalizma.

Kriterijumi poređenja „Stari“ institucionalizam Neoinstitucionalizam

Kretanje (pristup) Od prava i politike prema ekonomiji Od ekonomije prema politici i pravu

MetodologijaDrugih humanitarnih nauka (pravo, sociolo-gija, politikologija)

Ekonomska neoklasika(mikroekonomija i teorije igara)

Metod Induktivni Deduktivni

Fokus pažnje Kolektivno dejstvo Dejstva nezavisnih pojedinaca

Pretpostavka analize Holizam Metodološki individualizam

FormiranjeOd kritike ortodoksnih pretpostavki klasič-nog liberalizma

Preko poboljšanja osnova savremene orto-doksne teorije

Tretiranje institucija Formiranje preferencije individuaDaju spoljna ograničenja za individue: uslove izbora, informacije

Istraživački pristup Organski, evolucioni, endogeni Ravnotežni, optimalnost, egzogeni

Period Početak 20. vijeka Kraj 20. vijeka

Slika 2. Razlika između „starog“ institucionalizma i neoinstitucionalizma (Drašković, 2012, str. 33)

Neoinstitucionalizam je usljed zanemarivanja uloge raznih ekonom-skih i drugih institucija razvijala neoklasična ekonomska teorija. Za analizu funkcionisanja institucija njegovi predstavnici koriste neke principe neoklasične teorije. Kod neoklasičnog modela troškovi prilagođavanja i transakcioni troškovi jednaki su nuli, svi resursi su raspoređeni i uglavnom su u privatnoj svojini, vlasnici usmjera-vaju resurse na proizvodne ciljeve samo kao odgovor na novčane stimulanse, izbor preduzimača između dohotka i slobodnog radnog vremena ne zavisi od dohotka, država se ponaša neutralno.

Od sedamdesetih godina prošlog vijeka institucionalizam se razvija u dva pravca: neoinstitucionalizam i novu institucionalnu ekonomiju.

Dok je neoinstitucionalizam zadržao jezgro neoklasične ekonomije, samo što je korigovao i prilagodio zaštitni omotač, drugi pravac je ambiciozniji, jer podrazumijeva razradu ekonomske teorije koja bi objašnjavala porijeklo i razvoj institucija na ekonomskoj osnovi. Stoga ovaj pravac veliku pažnju posvećuje ideji prema kojoj kon-kurencija obezbjeđuje preživljavanje samo najefikasnijih institucija. Pokazalo se da se u ekonomskoj teoriji još uvijek vrlo malo zna o dinamici institucionalnih promjena, a posebno o odnosu između ekonomskog i političkog tržišta, to jest sistema. Pri tome je posebno značajno jasno razlikovanje pojmova institucija i organizacije (subje-kata). U tom smislu, institucije predstavljaju pravila igre u jednom

društvu, odnosno uspostavljena ograničenja koja regulišu odnose između ljudi, a sastoje se iz:

– formalnih pravila (ustav, zakoni i ostala regulativa);

– neformalnih ograničenja (konvencije, norme ponašanja i samo-proklamovani načini međusobnog ophođenja);

– definisanih prinudnih instrumenata za primjenu prvih dviju grupa (Dragutinović, Filipović, Cvetanović, 2012, str. 479).

S druge strane, organizacije definišemo kao grupe pojedinaca motivisanih oko dostizanja zajedničkog cilja. Organizacije uključuju: politička tijela (stranke, parlamentarna tijela, regulatorne agencije i dr.), ekonomske subjekte (kompanije, sindikate, farme, zadruge i sl.), društvene organizacije (crkve, klubove i druge institucije), kao i obra-zovne ustanove (Dragutinović, Filipović, Cvetanović, 2012, str. 479).

Nakon što su definisani pojmovi institucije i organizacije, mogu se idenfikovati pravila i karakteristike institucionalnih promjena:

– u kontinuitetu se odvijaju interakcije između institucija i organi-zacija u regulisanju ekonomske stvarnosti, pa i konkurentnosti, a što je ključno za institucionalne promjene;

– konkurencija permanentno podstiče organizacije na dodatno usavršavanje, investiranje u znanje i vještine kako bi preživjela


43

na tržištu. Vrste novih znanja i vještina koje se stiču određuju i mogućnosti uticaja organizacija na promjene u institucionalnim aranžmanima;

– institucionalni okviri diktiraju vrste znanja i vještina koje će imati najvišu isplativost na tržištu (Dragutinović, Filipović, Cvetanović, 2012, str. 479).

U skladu s prethodnim, pravila u funkcionisanju formalnih institucija, kao što su zakoni i druge regulative, mogu se relativno lako i brzo mijenjati. Međutim, s druge strane, neformalna pravila ponašanja su duboko ukorijenjena u svijesti pojedinaca i organizacija i iskustva govore da se sporo mijenjaju. Upravo tu i jeste korijen nesporazu-ma, jer organizacije koje sprovode revolucionarne promjene nisu zadovoljne postignutim rezultatima, a lošiji rezultati od očekivanih su posljedica izostanka podrške širokih masa, koje se ponašaju na osnovu neformalnih, ali duboko usađenih normi i pravila ponašanja koja daju „legitimnost“ formalnim regulativama.

2. INSTITUCIONALIZACIJA NASPRAM NEOLIBERALIZACIJE

Nakon globalne krize, mnogi analitičari su nastojali da rasvijetle uzroke kako bi se pronašle adekvatne mjere za prevladavanje krize. U traženju uzroka nastanka krize naročito su izražena spo-renja pristalica neoliberalne ekonomije koji vjeruju u besprijekorno funkcionisanje „nevidljive ruke tržišta“, s jedne, i pristalica „vid-ljive ruke države“ kao regulatora, s druge strane. U nastojanju da odbrane svoje stavove pokušavaju na sve načine, služeći se logikom tržišnog fundamentalizma (Vukotić, 2009, str. 11–25), da krivicu pripišu slabostima države, a ne slabosti tržišta. Međutim, interesantnim se čini objašnjenje Stiglica da je „pad Berlinskog zida pokazao da komunistička ekonomija ne može funkcionisati, a pad Leman Brothers pokazuje da isto tako ne može da funkcioniše ni neobuzdani kapitalizam“ (Stiglic, 2004, str. 175–261). Na taj način Stiglic je ukazao na protivrječnosti same globalizacije i pogubnosti vođenja tzv. „šok terapije“ brze privatizacije na osnovama Vašington-skog konsensusa pod palicom Međunarodnog monetarnog fonda, ne uvažavajući pritom specifičnosti i nedostatak institucionalnih kapaciteta država za regularnost procesa i za zaštitu svojinskih i ugovornih prava (Stiglic, 2004, str. 175–261).

Sve to uslovilo je potrebu traženja „novog puta“, kao i potrebu preispitivanja uloge tržišta i uloge države. Dok Stiglic smatra da je fraza „tržište je najbolji regulator“ lažna i da je nastala u uslovima deregulacije smanjenog državnog regulisanja, dotle Svjetski eko-nomski forum u Davosu posvećen „budućnosti kapitalizma“ smatra da je zapravo „višak propisa uzrok krize“ (Vasiljević, 2011, str. 17). Prema profesoru Vasiljeviću, pravo i ekonomija ne bi trebalo da idu različitim kolosijecima, jer do sada je bio slučaj da su neoliberalni ekonomisti nerijetko uzroke krize tražili u kvantitetu propisa, tj. prevelikoj „količini“ propisa kao da je jedinica mjere zapravo jedinica težine, dok prave uzroke traži u karakteru i prirodi propisa (Vasiljević, 2011, str. 17). Profesor Jurčić, opet, smatra da je posljednjom krizom 2008. godine plaćen ceh nekritičkom libaralizmu i globalizaciji bez regulacije i da je pohlepom za bogatstvom žrtvovan održivi razvoj svijeta. On smatra da je ova kriza vjerovatno i kraj liberalnog kapitalizma i da svijet traži vizionare novog društva (Jurčić, 2009, str. 59–69). Slično misli i profesor Lojpur, koji govori o problemu postajanja sistemske greške u vjerovanju da „tržišta mogu sama sebe da regulišu“, tj. da uloga vlade treba da bude minimalna (Lojpur, Lakičević, 2009, str. 133–151). Očigledno je, što i posljednja kriza potvrđuje, da je ideji i mitu o svemogućem tržištu došao kraj jer već

nekoliko decenija svijetu se permanentno nudi nešto (putem MMF-a i Svjetske banke) što i same zemlje protagonisti ne primjenjuju. Ovakav pristup je bio u suprotnosti sa institucionalnim pluralizmom. Da će se moći lako izvući iz ovih kandži neoliberalizma – vjerovatno neće, jer njeni protagonisti (MMF i Svjetska banka) i dalje brane ovaj pristup, u čemu uspijevaju jer se nalaze u vladama ili pak blizu vlada zemalja, što koči realno potrebne institucionalne promjene. Neoliberalizam se kao filozofija metodološkog individualizma po-kazao izuzetno uspješnim u pogledu formiranja bogatstva, moći i ekonomskih sloboda privilegovanih rijetkih pojedinaca. Pošto proces bogaćenja nije bio inovativnog, proizvodnog ili nasljednog karak-tera, očigledno je da je manjina dobila ono što su većina i država izgubili. U periodu neviđene propagande individualizma i instituta, došlo je do drastičnog smanjenja individualnog izbora u masovnim razmjerama i kvaziinstitucionalizacije kao kočionog mehanizma sa produženim trajanjem. U praksi mnogih postsocijalističkih država formirao se specifični kočioni tranzicijski model „10d“, sastavljen od brojnih deformacija (tržišnih odnosa, privrednog ambijenta, konkurencije, motivacije, ekonomskog ponašanja i slično), deficita (vladavine prava, institucionalizacije, motivacije, kvaliteta života, ekonomskih sloboda, konkurencije itd.), destruktivnosti (ekonom-ske politike), diferenciranja (stanovništva), disproporcija (razvojnih, resursnih i dr.), dominacije (povlašćenih pojedinaca), diskriminacije (ljudskih i ekonomskih sloboda i prava), diktiranosti (monopola – ekonomskih, partijskih i dr.), determinisanosti (partijsko-političke) i dualnosti (primjene dvostrukih standarda, Drašković 2007, str. 93). U postsocijalističkim tranzicionim procesima i uslovima postojanja organizacionog, institucionalnog i normativnog vakuuma nije bilo moguće formiranje efikasnih ekonomskih instituta. Strukture vla-sti su se opredijelile za odgovarajuće institute, koji su omogućili uspostavljanje raznih oblika kvaziinstitucionalnih odnosa, što će trajati sve dok se ne uspostavi vladavina prava. Pritom, ekonomski razvoj nije moguć bez aktivne uloge svih ekonomskih instituta kao regulatora i koordinatora ekonomskog ponašanja, koji sadrže pra-vila i mehanizme preko kojih se obezbjeđuje uspješna realizacija ekonomskih aktivnosti.

Praksa razvijenih privreda pokazuje da se institucionalne promjene odvijaju sinhronizovano i paralelno. Uspješna ekonomska instituci-onalizacija podrazumijeva njihovu komplementarnost i pluralizam, gdje su korjenite institucionalne promjene opšti okvir, odnosno zajednički imenilac i preduslov svih ostalih promjena. One pozitivno utiču i pospješuju ekonomsku stabilizaciju, rast i razvoj. Neefikasnost mnogih privreda u tranziciji nerijetko se objašnjava institucionalnim vakuumom i porastom transakcionih troškova prilagođavanja na tržišne uslove privređivanja i formiranja novih instituta.

Neselektivna primjena neoliberalnih makroekonomskih recepata u uslovima neodgovarajuće mikroekonomske sredine i neizgrađenih institucionalnih struktura dovela je do produbljivanja i reprodu-kovanja ekonomske i društvene krize u mnogim tranzicijskim državama, dok je racionalna neoliberalna mitologija gušila i suzila izbor i racionalno ekonomsko ponašanje ekonomskih subjekata. Strukturne promjene koje se traže od gotovo svih tranzicionih zemalja zahtijevaju velika investiciona ulaganja i ubrzanje pro-cesa stabilizacije i pridruživanja Evropskoj uniji. Rast investicija i poboljšanje konkurentnosti privrede stvoriće pretpostavke bržeg rješavanja problema nezaposlenosti. Osnovni faktori rizika da se ne ostvare tranzicioni efekti pojedinih zemalja su: visok deficit tekućeg računa koji izražava strukturne neusklađenosti u privredi; jaz između investicionih potreba i domaće štednje; osjetljivost na kretanje de-viznog kursa; usporavanje rasta bruto domaćeg proizvoda i izvoza; usporavanje procesa integracije sa Evropskom unijom; usporavanje strukturnih reformi; sporo podizanje konkurentne sposobnosti privrede; usporavanje priliva stranog kapitala. Dinamičan i održiv


44

privredni rast i strukturne promjene zahtijevaju povećanje investicija, a njihov rast omogućava stvaranje konkurentne proizvodnje i usluga i održiv privredni rast zasnovan na otvaranju novih radnih mjesta. Najzad, stvaranje konkurentne privrede i smanjenje nezaposlenosti podrazumijeva povećanje socijalne stabilnosti, koja je važan efekat stvaranja povoljnog poslovnog ambijenta za alokaciju investicija.

Imajući u vidu prethodno, interesantnim se čini posljednja izjava Džefrija Saksa, profesora Univerziteta Kolumbija, koji na pitanje novinara da li bi i danas savjetovao tzv. „šok terapiju“ vladama postkomunističkih zemalja i da li je neoliberalizam izgubio trku, odgovorio je: „Ja nisam preporučivao neoliberalizam, već brze institucionalne promjene, a to nije potpuno isto. Ali mislim da su preorijentisanje na tržišnu ekonomiju, privatno vlasništvo, slobodnu trgovinu, konvertibilnu valutu i pridruženje Evropskoj uniji dobar recept. Međutim, približavanje Evropi ne znači da postanete neoli-beralni, već da zemlja počne da liči na ostatak Evropske unije. To nije samo neoliberalizam, jer je teško reći da je Švedska neoliberalna država.“ (Politika, 2013, str. 10)

ZAKLJUČAKInstitucije predstavljaju jedan od osnovnih faktora ekonomskog rasta i razvoja. One su svojevrstan oslonac sprovođenja strategija i politika rasta i razvoja pojedinih zemalja. Riječju, institucije predstavljaju važnu determinantu uspjeha svakog ekonomskog sistema, a njihova efikasnost je bitna odrednica stabilnosti ekonomije. Privreda je veoma osjetljiv mehanizam i ona ne trpi neizvjesnost, nesigurnost, nestalnost, neslobodu i politizaciju. Privreda, u stvari, traži regu-laciju po mjeri njenih, a ne političkih potreba jer je determinisana ekonomski, a ne politički.

Posljednja globalna finansijska i ekonomska kriza ukazale su na potrebu traženja novog puta „za novim kapitalizmom“, „humanim kapitalizmom“. Svi su htjeli minimum državnog regulisanja i na-pravili su štetu od koje je stradao cijeli svijet. Regulacija je, dakle, veoma važna jer se odražava na cijelu globalnu ekonomiju koja postaje predmet rasprave i G20. S tim u vezi, očigledno je da će se ubuduće morati tražiti balans interesa tržišta i države. U tom

pogledu javlja se teorija nove institucionalne ekonomije koja nastoji da inkorporira teoriju institucija u ekonomiju. Naravno, ona neće zamijeniti neoklasičnu teoriju, već je nadograđuje, modifikuje i proširuje kako bi se uhvatila u koštac s njenim problemima.

IZVORI1. Drašković V. i Drašković M.: Institucije, poredak i tranzicija,

ELIT, Podgorica, 2013.

2. Vinogradova, A. V.: Institucional’naja ekonomika teorija i praktika, Nižnegorodski Gosndarstvenij Universitet, Nižnij Novgorod (prema: Veselin Drašković i Mimo Drašković), 2012.

3. Dragutinović, D.; Filipović, M.; Cvetanović S.: Teorija pri-vrednog rasta i razvoja, Ekonomski fakultet, Beograd, 2012.

4. Fridman, M.: Kapitalizam i sloboda, Novi Sad, 1996.

5. Vukotić, V.: Filozofija istorije, kriza i globalizacija, Institut na-uka, Beograd, 2009.

6. Stiglic, Dž.: Protivrječnosti globalizacije, Beograd, 2004.

7. Vasiljević, M.: Opšti pogled na razvoj instituta upravljanja kompanijama u uporednom pravu i praksi. VI međunarodni simpozijum, Finrar, Banja Luka, 2011.

8. Jurčić, Lj.; Finansijske krize, Acta Economica 10/09.

9. Lojpur, A., Lakićević, M.: Remont ideologije neoliberalnog kapitalizma – vratite nam Kejnza, Acta Economica 10/09.

10. Drašković, V.: Kritika odnosa ekonomske politike i institucio-nalizacije u Crnoj Gori, Ekonomija, Zagreb, 2007.

11. Kreća, M.: Međunarodno javno pravo I, Beograd, 2007.

12. Pantelić, M.: „Kosooki“ pristižu „nosonje“, „Politika“, 4.2.2010.

13. Stiglic, Dž.: Intervju, „Politika“, 6. 7. 2009.

kr(i)tički osvrt novosti iz prošlosti

Documents