KRIMINOLOGIJA

SARAJEV / PRISHTIN 2007

Alisabri ABANIMuhamed BUDIMLI

2

Prof. dr. sci. Alisabri abani

Mr. sci. Muhamed Budimli

Ovaj kooautorski rukopis, primarno je namijenjen izvoenju

nastave na modulu Kriminologija na dodpilomskom studiju

Fakulteta kriminalistikih nauka Univerziteta u Sarajevu.

Nastao je kao rezultat saradnje autora u procesu izvoenja

nastave prema nastavnom programu na datom modulu.

Autori

3

Pri pisanju skripte Kriminologija autori su obradili sljedee oblasti: Prof. dr. sci. Alisabri abani Dio: 4. i 8. i Poglavlja: 3.3., 7.1., Mr. sci. Muhamed Budimli Dio: 1, 2, 5, 6, 9. i Poglavlja: 3.1., 3.2., 7.2.,

4

Kriminologija - Sadraj

1. Kriminalitet i kriminologija 6

1.1. Kriminologija nauka o kriminalitetu i uiniteljima krivinih djela 6

1.2. Kriminologija zadaci i oblasti prouavanja kriminaliteta 9

2. Metodi kriminologije 14

2.1. Kriminoloke metode prema prirodi podataka 15

2.2. Metode zakljuivanja (epilog kriminolokog istraivanja) 17

3. Razvoj kriminologije 19

3.1. Prednauni period 20

3.1.1. Period opteg filozofskog i humanistikog razmiljanja o kriminalitetu 20

3.1.2. Klasina kola 25

3.2. Period pozitivistike kriminologije 28

3.2.1. Historijski uslovi razvoja pozitivistike orjentacije u kriminologiji 29

3.2.2. Rana empirijska istraivanja kriminaliteta i kriminalnog ponaanja 29

3.2.3.Istaknuti predstavnici pozitivistike orjentacije u kriminologiji 33

3.2.3.1. Cesare Lombroso 34

3.2.3.2. Enrico Ferri 36

3.2.3.3.Raffaele Garofalo 38

3.2.3.4. Gabriel Tarde 39

3.2.3.5. A.Lacassagne 40

3.3. Razvoj kriminologije u XX vijeku 40

4. Socioloke teorije 45

4.1. Socijalna dezorganizacija 47

4.2. E. Durkheimova teorija anomije 50

4.3. Teorija diferencijalne asocijacije 51

4.4. Teorija diferencijalne identifikacije 54

4.5. Teorija kulturnog konflikta 54

4.6. Teorija podkulture i kontrakulture 55

4.7. Teorija anomije R.K. Mertona 57

4.8. Teorija socijalnog interakcionizma 59

5

5. Bioloke teorije 62

5.1. Teorije koje istiu nedostatke 63

5.2. Teorije koje istiu znaaj tjelesne grae 64

5.3. Teorije koje istiu razliitost i smetnje 66

5.4. Teorije koje istiu znaaj i ulogu biohemijskih uslova ivota 68

6. Psiholoke teorije 70

6.1. Psihoanalitika teorija 70

6.2. Teorija jaza 72

6.3. Teorija moralnog razvoja 72

6.4. Teorija uskraenosti za materinske dodire i povezanost 73

6.5. Teorija socijalnog uenja 74

6.6. Psihopatoloke teorije 74

7. Fenomenologija kriminaliteta 76

7.1. Socioloka tipologija kriminaliteta 78

7.2. Fenomenoloka dimenzija kriminaliteta 88

7.2.1. Kriminalna fenomenologija 88

7.2.2. Statika i dinamika kriminaliteta 89

7.2.3. Tipologije kriminaliteta 90

7.2.4. Uporedni podaci o kriminalitetu 92

8. Etioloka dimenzija kriminaliteta 94

9. Socijalna reakcija na kriminalitet 108

9.1. Faktori socijalne reakcije 109

9.2. Formalna socijalna kontrola 111

9.3. Neformalna socijalna kontrola 114

Literatura 118

6

1. Kriminalitet i kriminologija

"Zato ljudi nanose zlo jedni drugima?", jeste jedno od najznaajnijih pitanja koje se

danas nalazi pred kriminolozima, ali je ovo pitanje istovremeno i centralno polazite iz

kojeg se razvila ova nauka. Ipak, traenje odgovora na ovo, ili pitanja slinog sadraja,

bilo je prisutno i u vremenima mnogo prije pojave ove naune discipline. Traenje

odgovora, objanjenja, efikasnijeg razrjeavanja problema kriminaliteta u znaajnoj mjeri

je u historiji zaokupljalo panju religijskih autoriteta, pisaca umjetnikih djela te filozofa.

U dananjem vremenu, naalost, postoje i brojni kriminolozi koji ovo pitanje postavljaju

na neto drugaiji nain. Naime, danas, kada trka za materijalnim bogatstvima predstavlja

osnovni cilj i smisao funkcionisanja ne samo velikog broja pojedinaca, ve i organizacija

ili ak drava, pri emu obim, struktura i dinamika kriminaliteta biljei nezapamene

vrijednosti, sve aktulelnijim se ini postavljanje ovog pitanja na nain "Zato ljudi ne

nanose zlo jedni drugima?".

Interosovanje obinih ljudi, na pitanja koja se odnose na traenje uzroka prestupnikog

ponaanja, mogu se svesti na nekoliko osnovnih polja. Prije svega radi se o emocionalnom

interesovanju, jer bez sumnje zloin u svim svojim dimenzijama izaziva jaka osjeanja,

kako kod sudionika tog dogaaja, tako i kod svih onih koji primaju saznanja o njemu.

Pored toga, kriminalitet predstavlja i opasnost za ustaljeni poredak etikih, pravnih i

drugih drutvenih vrijednosti, te je stoga jedno od centralnih zona drutvenog

interesovanja. Kriminalitet, a anroito drutveni aparat suprotstavljanja ima svoju cijenu,

to predstavlja jo jedno znaajno polje interesovanja svakog pojedinog lana zajednice.

Na kraju, kriminalitet za posljedicu ima i bolje razumijevanje ljudi, jer ispitivanja pokazju

da se komunikacija meu ljudima znaajno popravlja ako se nalaze pod istim ili slinim

drutvenim priticima, a kriminalitet svakako izaziva pritisak snanog intenziteta na veinu

pripadnika odrene zajednice.

1.1. Kriminologija nauka o kriminalitetu i uiniteljima krivinih djela

Kriminologija je dobila ime spojem dva pojma iz dva razliita jezika. Crimen, to na

latinskom znai zloin, i logos, to na starogrkom znai znanje, nauka, sainjava naslov

7

ove discipline. U najirem smislu ona i jeste nauka o zloinu. Ipak, prouavanje zloina

prenijelo se na brojna polja naunog istraivanja, to je za posljedicu imalo pojavu i

razvoj brojnih naunih disciplina, koje su sa razliitim zadacima i razliitim

metodolokim postupcima pristupali istraivanju ovog negativnog fenomena.

Za kriminologiju se kae da prouava uinitelje krivinih djela, kriminalnu prevenciju,

sociologiju prava te drutvene procese u vezi sa uzronou kriminalteta. Prema tome,

kako se i veina autora iz oblasti kriminologije slae, pod predmet kriminologije se

podvode zloin, kao individualna pojava, uinitelj, kao autor djela, rtva zloina, pri emu

se u fokusu nalazi odnos uinitelja i rtve, zatim kriminalitet, kao masovna pojava, te na

posljetku reakcija, pojedinaca i drutva na zloin i kriminalitet.

Prema jednoj od definicija, kriminalitet predstavlja skupinu svih onih postupaka koji

ugroavaju i/ili povrijeuju ovjekove osnovne (pravno zatiene) vrijednosti, a te

osnovne vrijednosti mogu biti individualne (ivot, tjelesni integritet, sloboda, imovina,

sigurnost itd.), ili kolektivne- zajednike vrijednosti (drutveno ureenje, sigurnost

drave/ institucija, ekonomski ili privredni sistem drave itd.).

Iako kriminologija, kao i druge brojne naune discipline, nema jednu, opteprihvaenu

definiciju, ipak postoje definicije koje obuhvataju minimalni broj elemenata koji se

saimaju u ovoj nauci. Tako emo na ovom mjestu navesti neke od karakteristika koje se

svakako trebaju uzeti u obzir pri pokuaju, ne samo definisanja ove nauke, nego i

odreivanja njene drutvene i naune zadae. Kriminologija je nauka koja prouavanju

odreenih pojava pristupa interdisciplinarno, multidisciplinarno i multimetodoloki.

Kriminologija je takoer i fenomenolokai kauzalno-genetika nauka, jer prouava

pojavne oblike svog predmeta prouavanja i istrauje uzroke za takve pojave i posmatra ih

u njihovom razvoju. Kriminologija nije pravna nauka, nego je nauka o iskustvima

(empirijska nauka), koja upotrebljava rezultate i saznanja empirijskih istraivanja i

rezultate iskustava.

Unutar brojnih shvatanja o zadacima kriminologije izdvajaju se dvije grupe shvatanja, i to

tradicionalno prema kojem je njen zadatak otkrivanje uzroka kriminalnog fenomena, te

savremeno shvatanje, prema kojem se ova nauka treba vie orijentisati na pitanje

drutvenog reagovanja na kriminalitet. S druge strane, kriminoloke teorije se takoer

8

sistematiziraju prema odreenim zajednikim karakteristikama, a u najveoj mjeri prema

osnovnom pristupu u naunom objanjenju kriminaliteta te njegovom suprotstavljanju.

Kao jedan od najveih autoriteta klasicistikih teorija navodi se Cesare Beccaria ( 1738 -

1794 ), pozitivistikih teorija Cesare Lombroso ( 1835 - 1909 ), dok se za najznaajnijeg

naunika iz grupe teorija drutvene reakcije navodi Filipo Gramatica ( 1901 - 1979 ).

Danas, pozitiviste, neoklasiare, radikaliste, konzervativce, devijantologe, kauzaliste,

interakcioniste, te predstavnike drugih pravaca, objedinjuje jedna zajednika crta

prouavanja svih pojava sa karakteristikom kanjivosti od strane drave.

Prema Petroviu i Meku (2004) upotrebna vrijednost kriminolokih teorija, koje se

odnose na prouavanje ovjekove prirode, motiva, duevnosti, socijalnih uslova i

okolnosti, ekonomskih faktora itd., ogleda se u pitanjima da li teorija odgovara na bitna

pitanja s obzirom na kriminalitet, da li je konstatacije mogue empirijski provjeriti, te da li

je uopte razumljiva. Pri ocjenjivanju teorije mora se voditi rauna o vrijednosti pitanja i

upotrebljivosti za razvoj nauke, mogunosti krivotvorenja teorije, uoptenosti teorije,

sjedinjenosti teorije sa ve poznatim injenicama, mogunosti prijenosa teorije u stvarni

ivot i uvaenu praksu, te na kraju mogunosti ostvarenja u praksi (aplikativnosti).

Kriminoloke teorije se bave prouavanjem problemom kriminaliteta uopte, oblicima

kriminaliteta, optim objanjenjima kriminaliteta, objanjenjem individualnog ponaanja

prestupnika, spreavanjem kriminaliteta i kanjavanjem i obraivanjem prestupnika.

Kriminalitet, kao negativna pojava, ipak ima brojne uloge. Kontraverzan, ali za historijski

razvoj kriminologije, znaajan stav o ulozi kriminaliteta u drutvu dao je jedan od

najveih sociologa savremenog doba, Emile Durkheim (1858 1917), prema kojem je

kriminalitet sastavni dio svih drutava, te da u tom smislu vladajua drutvena skupina,

definira odreene oblike ponaanja kao nepoeljne i zato kanjive. U svakom drutvu su

ljudi individuumi, koji mogu zbog svog ponaanja dobiti naljepnicu prestupnika i/ili

kriminalca. Drutvo koje unificira ponaanje i ne dozvoljava individualnost, izgleda kao

drutvo kloniranih i mjesto gdje vlada dosada.

Petrovi i Meko (2004) navode najznaajnije uloge koje kriminalitet ostvaruje u drutvu,

te navode da kriminalitet oblikuje mjerila za mjerenje dobrog i loeg u drutvu, velika je

industrija, spaja razliite djelove populacije, moe doprinijeti uinkovitosti drutvenog

ivota, da je upozorenje da je u drutvu neto naopako, kao i da je upozorenje da je neto

9

naopako i sa drutvenom organizacijom, te na posljetku da odreena koliina kriminalnih

pojava djeluje kao ventil osiguranja.

Bitno pitanje o kojem kriminolozi raspravljaju jeste pitanje prirode zakona i definicije

kriminaliteta. Zakoni jesu formalni izrazi vrijednosnog sistema prevladajue drutvene

snage odreene kulture, kojima se, u uem pravnom smsilu, pod kriminalitetom najee

podrazumijevaju krivina djela. Tako se u Krivinom zakonu Bosne i Hercegovine navodi

da: Krivina djela i krivinopravne sankcije se propisuju samo za ona ponaanja kojima

se tako ugroavaju ili povrijeuju osobne slobode i prava ovjeka te druga prava i

drutvene vrijednosti zajamene i zatiene Ustavom Bosne i Hercegovine i

meunarodnim pravom, da se njihova zatita ne bi mogla ostvariti bez krivinopravne

prinude.1 (l.2., st.1.,KZBiH). Zakoni oznaavaju formalnu granicu izmeu dozvoljenih

i nedozvoljenih ponaanja. U literaturi se mogu diferencirati dva pristupa u definisanju

kriminaliteta, i to pravna definicija kriminaliteta, koja obuhvata krivina djela (i ostala

protivpravna ponaanja), te socioloka definicija kriminaliteta, koja obuhvata nemoralna i

asocijalna ponaanja. Dakle, krivina djela jesu ona koja ispunjavaju sljedee uslove: (1)

nekome ili neemu mora biti nanesena teta; (2) djelo mora biti zabranjeno u vrijeme

uinjenja; (3) prekritelj mora imati krivinu namjeru; (4) djelo mora biti u vezi sa

nastalom posljedicom; (5) kazna za uinitelja takvog djela mora biti pravno odreena,

odnosno: Krivino djelo je protivpravno djelo koje je zakonom propisano kao krivino

djelo, ija su obiljeja (voljnja radnja, posljedica, uzrona veza, krivnja) propisana

zakonom i za koje je zakonom propisana krivinopravna sankcija, kako je to propisano u

aktuelnom krivinom zakonu Bosne i Hercegovine. Kao uinitelji krivinih djela, u

kriminolokim istraivanjima mogu se prouavati osueni, optueni ili otkriveni izvrioci.

1.2. Kriminologija zadaci i oblasti prouavanja kriminaliteta

Koje pojave ili okolnosti se u datom vremenu i na odreenom prostoru mogu definisati

kao uzroci ili faktori nastanka kriminalnog ponaanja? Traenje odgovora na ovo pitanje

pretpostavlja uzimanje u obzir rasprave o brojnim dilemama koje se pojavljuju u vezi s

njim, a koje ni iz daleka nisu rjeene u dosadanjim naunim poduhvatima o fenomenu

kriminalnog ili uopte prestupnikog ponaanja.

1 Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine, broj 3/03, lan 2., stav 1.

10

Fenomen kriminalnog ponaanja, kao individualne pojave, ili kriminaliteta, kao masovne

pojave, danas se nauno posmatra iz brojnih grana drutvenih, prirodnih ili humanistikih

nauka. Rasprave koje se vode o pitanju kriminalnog ponaanja i kriminaliteta polaze sa

razliitih polazita naunog argumentiranja, to rezultira itavim nizom definicija koje ove

fenomene posmatraju sa sociolokog, psiholokog, biolokog, antropolokog, pravnog,

ekonomskog ali i brojnih drugih stanovita.

U narednim izlaganjima osvrunt emo se na pojedine definicije znaajnijih autora iz naeg

okruenja kako bi oslikali heterogenost teorijskih pristupa u definisanju kriminalnog

ponaanja i kriminaliteta. Ipak, veina orjentacija usmjerena je posmatranje ovog

fenomena sa ueg, pravnog, ili ireg, sociolokog ugla.

Prema Milutinoviu (1988), koji se smatra kriminolokim pionirom na prostoru zapadnog

Balkana, kriminalitet se sastoji od krivinih djela determinisana kao krenje normi

krivinog zakona od strane lica koja naziva prestupnicima (pravna determinacija) i

kriminalnog ponaanja kao proizvoda drutvenog ivota uopte (socioloka

determinacija). S druge strane, Singerova (1994) definicija obuhvata skup svih injenica o

deliktu kao individualnoj i kriminalitetu kao drutvenoj pojavi, ... ,delikt je u svakom

sluaju ponaanje ovjeka koje bez obzira na to da li je obuhvaeno krivinim zakonom, u

suprotnosti s ponaanjem koje drutvo od svakog lana oekuje. Pod kriminalitetom

podrazumijeva ukupnost svih delikata koji se u odreenom razdoblju dogode na nekom

podruju. Slian pristup zastupa i Mlaenovi (1982), prema kojoj je neophodan pristup iz

dvije dimenzije, odnosno shvatanje kriminaliteta kao drutvena pojava, a krivinog djela i

linosti izvrioca kao pojedinane pojave.

Horvati (1981) takoer polazi sa slinog stanovita da kriminalitet ima svoja "dva lica",

odnosno da kriminalitet nije samo ukupnost zabranjenih kanjivih ponaanja odreenih u

krivinom zakonu za neki prostor i u nekom vremenu, ve je istodobno i masovna

drutvena pojava i pojedinano ponaanje nekih lanova drutvene zajednice u tom

prostoru i kroz odreeno vrijeme. Ignjatovi (....) pak, pored posmatranja zloina kao

individualne pojave i kriminaliteta kao masovne pojave, panju usmjerava znaaj

prouavanja i prestupnika kao autora djela, rtve zloina kao i reakcije pojedinaca i

drutva na zloin i kriminalitet.

11

Nakon izloenog, moe se zakljuiti da kriminalitet obiljeavaju dvije bitne karakteristike,

i to njegova individualnost (krivino djelo i uinioc koji ga je izvrio), te ukupnost takvih

pojedinanih pojava na odreenom prostoru i u odreenom vremenu, koja karakterie

njegovu odliku masovnosti. Takoer, kriminalitet kao socioloki fenomen ima svoj

negativan karakter, odakle se implicira obavezna reakcija zajednice, kroz pravosudni

sistem svakako, to mu daje socioloko-pranu dimenziju.

Nako to smo utvrdili sadraj fenomena kriminaliteta, u nastavku je neizbjeno utvrditi

znaaj i strukturu pojava koje doprinose nastanku i/ili razvoju ovog fenomena. Dakle,

dilema koja se najee javlja u raspravama o kriminalitetu odnosi se na etioloku

dimenziju, odnosno granu kriminologije koja se bavi prouavanjem uslova i uzroka

kriminaliteta. Kao ilustraciju koja oslikava znaaj ovog segmenta kriminologije, izloit

emo Izvjetaj predsjednike komisije za primjenu zakona i pravosudnu administraciju2,

iz 1967. godine. Dio Izvjetaja koji tretira pomenutu tematiku glasi:

"Najprirodnije i najee pitanje koje ljudi postavljaju o zloinu jeste: Zato? Oni to

pitanje postavljaju i kada je rije o pojedinanim djelima i o njihovoj ukupnosti. U oba

sluaja skoro da je nemogue odgovoriti na to pitanje. Svaki pojedini zloin je odgovor na

specifinu situaciju linosti. Ona je neizmjerno komplikovani psiholoki i emocionalni

skup, koji je podloan i beskrajno sloenim spoljanjim pritiscima. Kriminalitet je milion

takvih odgovora. Traiti "uzroke" zloina samo u ljudskim motivima, znai rizikovati da se

izgube u neprobojnoj praini ljudske psihe. Moglo bi se rei da je kockarska strast uzrok

pronevjere, ili da je zavisnost od droge uzrok krae, ili da je ludilo uzrok ubistva, ali ta

je izazvalo strast, zavisnost, ludilo? Zato su se oni manifestovali na te naine u tom

trenutku? Ima zloina tako iracionalnih, nepredvidivih i eksplozivnih, tako nepogodnih za

analizu ili objanjenje, da se mogu sprijeiti ili se od njih moe zatititi u istoj mjeri kao

od zemljotresa ili valova plime. ... Uzroci zloina su dakle brojni, tajanstveni i

isprepleteni. Da bi samo poeo da se razumjeva, pojedinac mora prikupiti podatke o

obimu i trendovima zloina, utvrditi iznos "cijene zloina", prouiti uslove ivota tamo

2 "Crime in America", The Challange of Crime in a Free Society, Report by President's Comission on Law Enforcement and Administration of Justice, Washington, 1967., p.17, preuzeto iz: Ignjatovi, ., Kriminologija, str. 219.

12

gdje on buja, identifikovati zloince i njihove rtve, utvrditi stav drutva o zloinu. Ni

jedan nain opisivanja zloina ne ocrtava ga dovoljno dobro"

Dakle, u narednim izlaganjima usmjerit emo se na obrazloenja o teorijama o uzrozima

kriminaliteta, kako bi dali doprinos za to ozbiljnije pristupanje svim istraivanjima koja

se bave ovim pitanjem. Uzrok (zloina, kriminaliteta, op.autora) se moe definisati kao

ona objektivna, realna promjena koja dovodi do neke druge realne pojave, a koja opet u

daljnjem slijedu stalnog kretanja u prirodi i drutvu dovodi do daljnje promjene, i tako

stalno unedogled. (Horvati, str 93) Sloenost kriminaliteta, koja je predstavljena u

prethodnim izlaganjima, najbolje oslikava kompleksnost problema sa kojim se susreemo

kada se upustimo u raspravu o uzrocima kriminaliteta. Najkompleksniju studiju o procesu

nastanka kriminaliteta, dao je profesor Milan Milutinovi kroz svoj sistem kriminalne

etiologije, koji taj sistem predstavlja kroz dvije grane i to grana egzogene etiologije i

grana endogene etiologije.3

Utvivanje obima i intenziteta djelovanja kriminogenih faktora, nakon upoznavanja sa

njihovim sadrajem, predstavlja sljedei vaan korak u elaboraciji tematike iz oblasti

etiologije kriminaliteta. Kada se raspravlja o obimu kriminogenih faktora, tu se izdvajaju

dvije vee grupe shvatanja. Prva su ona koja kriminalnu aktivnost pokuavaju objasniti

dejstvom jednog baznog inioca, i ona se pojavljuju pod nazivom monistiki pristup, ili

monokauzalna odnosno monofaktorska tumaenja. Ovakva tumaenja su bila zastupljenija

u najranijim fazama razvoja pozitivistike kriminologije. Druga grupa shvatanja polazi od

stanovita da se za tumaenje nastanka kriminaliteta mora obratiti panja na uticaj vie

razliitih faktora, i ova tumaenja se mogu nazvati pluralistikim posmatranjima

kriminalne etiologije, i svojstvena su modernijem pristupu izuavanju uslova i uzroka

nastanka kriminaliteta.

S druge strane, u odnosu na vrstu uticaja, moe se rei da i tu postoje dva pristupa.

Etiologija kriminaliteta ima dva podruja koja su organski povezana. Jedno se odnosi na

izuavanje kriminaliteta iz ugla odreene drutvene strukture i kulture, odreenih uslova

ivota, djelovanja raznih kriminogenih faktora, uticaja raznih shvatanja o vrijednostima i

sukoba vrijednosti i drugih slinih pitanja. To je egzogena etiologija. Drugo prouava

3 Slinu sistematizaciju nalazimo i kod drugih autora. Vidi opirnije Mlaenovi (1982), Horvati (1981), Ignjatovi (...)

13

proces formiranja linosti za vrenje delinkventne i kriminalne aktivnonosti ili, tanije

reeno proces "kriminalizacije" koji treba da nas uvede u saznanje zato pojedina lica vre

krivina djela, kako odreeni uslovi u datoj kulturi ine od njih prestupnike i kriminalce.

U okviru njega se izuava uticaj linih elemenata i svojstava na kriminalno ponaanje. To

je podruje tzv. endogene etiologije. (Milutinovi, 1988., str. 254)

Ovakav pristup naziva se pluralistiki, ili multifaktorski, a prvi put se pojavljuje u

radovima Enrica Ferria, koji se smatra i utemeljivaem ovog pristupa u krikminalnoj

etiologiji. Nakon pojave ove multifaktorske orjentacije pojavljuje se tumaenje o

intenzitetu djelovan ja pojedinih faktora ili grupa faktora. Tu se takoer moe utvrditi

postojanje razliitih shvatanja, ali ipak moe se rei da se veina autora u krajnjoj liniji o

tzv. razvojnom uticaju razliitih faktora, sa mogonou izdvajanja faktora sa pretenim

uticajem u odreenim konkretnim sluajevima. Uoava se da je potrebno u svakoj

konkretnoj situaciji svoj udio imaju kako individualni tako i spoljanji faktori. Upravo je

najzastupljenije ovo stanovite, prema kojem se svaki pojedini sluaj treba razmatrati i

prouavati ponaosob, i tek nakon sistematske analize moe se utvrditi postojanje nekog

faktora koji ima pretean karakter.

Druga, neodvojiva od etioloke grana kriminologije, jeste fenomenologija, odnosno skup

naunih rasprava o fenomenologiji kriminaliteta. Tako Milutinovi (1988.) tvrdi da ovo

zasebno podruje kriminologije prouava pojavne oblike, strukturu, strukturalne pojave i

dinamiku kriminaliteta. Iako na prvi pogled razdvojene, ove dvije grane kriminologije

nikako ne treba posmatrati odvojeno, prije svega zbog jedinstvenog predmeta prouavanja

kojima se bavi, odnosno zbog zajednikog cilja kojeg trebaju ispuniti. Taj cilj odnosi se na

znaajan doprinos koji trebaju dati u sveukupnoj drutvenoj borbi protiv kriminaliteta,

kroz njegovo to cjelishodnije nauno objanjenje.

14

2. Metodi kriminologije

Obzirom da se kriminalitet ispoljava u razliitim aspektima, i sam pristup istraivanju

fenomenoloke i etioloke dimenzije treba biti oslonjen na nauna dostignua iz razliitih

disciplina. Kriminalno ponaanje, kao individualna pojava, ili kriminalitet kao masovna

pojava karakterie se s jedne strane biolokim, psiholokim i psihijatrijskim crtama,

odnosno sociolokim, pravnim ili ekonomskim karakteristikama s druge strane. Kako

istie Mlaenovi (1982), istraivanje svakog pojedinog sluaja ili grupe prestupnikih

ponaanja iziskuje potrebu primjene metoda veeg broja metoda koje se primjenjuju u

razliitim naukama, a ono se danas u kriminologiji naziva kompleksnim istraivanjem

kriminalnog fenomena. Kriminologija, obino, ukoliko prouava individualne sluajeve

preuzima metode prouavanja nauka koje za svoj predmet istraivanja takoer imaju

individuu. S druge strane, ukoliko se radi o istraivanju kriminaliteta kao masovne,

drutvene pojave, u kriminologiji se posuuju metode onih nauka koje se bave

izuavanjem drutva i drutvenih pojava.

Metodologija koje se esto koristi u istraivanjima koja za svoj predmet uzimaju

individualne sluajeve, naziva se istraivanjima "studija sluaja" ili "klinikim

metodama". Studije sluaja (eng. Case Study), u veini sluajeva se koristi u

istraivanjima koja se provode u kaznenim i odgojnim ustanovama, odnosno

specijalizovanim klinikama. Ovom vrstom studija prouava se linost delinkventa iz

najmanje sociolokog, psiholokog i psihijatrijskog ugla, a cilj ovih ispitivanja je dobiti

podatke o osnovnim crtama linosti delinkventa, pobudama i motivima za izvrenje

krivinih djela, analizirati okolnosti pod kojim je krivino djelo izvreno, te ispitati

karakteristike socijalne sredine u kojoj je uinilac ivio. Ovakva istraivanja esto se

koriste za prouavanje delinkventnih skupina i bandi, sa posebnim aspektom istraivanja

procesa nastanka i djelatnosti bande te pravila koja vladaju u bandi. Poznata su i

istraivanja primjenom tzv. klinike metode, kod kojih se ispitivanje vri u 4 faze, i to

medicinsko, psiholoko i socijalno ispitivanje, utvrivanje klinike dijagnoze, davanje

socijalne prognoze o buduem ponaanju delinkventa, te davanje prijedloga za penoloki

tretman uinioca.

Metodologija istraivanja individualnih sluajeva u kriminaologiji karakteristina je i po

metodolokim postupcima koji se u okviru nje primjenjuju. Najei postupci koji se u

15

ovom smislu primjenjuju su razgovor (usmjereni razgovor, neusmjereni razgovor, pitanja

s ciljem i mikroanamneza), posmatranje (zapaanje i tumaenje ponaanje neke osobe i

njenih reakcija u odreenim okolnostima, npr. u razgovoru, na sudu itd., pri emu

nesvjesni i podsvjesni pokreti odraavaju stanje linosti koju promatramo), psiholoka

analiza krivinog djela i naina na koji je izvreno (linost ovjeka se odraava kroz

njegove postupke i ponaanje, preko kojih je i bolje upoznajemo, npr. nain i priroda

izvrenog krivinog djela, pobude i motivi izvrenja, okolnosti pod kojima je djelo

izvreno itd.), psihoanaliza linosti (upotreba testova koje razvija psihologija, a naroitose

primjenjuju testovi svojstva (inteligencije, sposobnosti kocentracije, brzine reakcije)

verbalni i neverbalni, testovi linosti, kojima ispitanik dajui svoj sud o neemu projecira

svoju linost, tzv. projektivni testovi), analiza ivotnih uslova (razvoj linosti u socijalnoj

sredini, pri emu se ispituju i objektivni i subjektivni uslovi ivota). Posebna panja se

usmjerava na neke karakteristike ivota ispitanika kao to su zdravstveno stanje ispitanika,

porodina sredina, ekonomsko i socijalno stanje porodice, posebni problemi u porodici,

bolesti, prostitucija, delinkvencija, alkoholizam, uenje i rad ispitanika, koritenje

slobodnog vremena i ranija osuivanost, i to u svim fazama ivota ispitanika.

Metode izuavanja kriminaliteta kao masovne pojave usmjerene su na istraivanje obima,

strukture i dinamike kriminaliteta. Kao jedan od klasinih modela ove vrste istraivanja,

Mlaenovi (1982) navodi sljedee faze istraivanja: odreivanje predmeta i cilja

istraivanja, Postavljanje hipoteze (osnovne i dopunske pretpostavke), prikupljanje

podataka (posmatranjem: posredno- dokumenti ili neposredno- uesniko, eksperiment,

uporeivanje i ispitivanje ili intervju), te na kraju analiza i sinteza. Statistike metode

istraivanja kriminaliteta koriste se za obradu podataka o kriminalitetu koji se sjedne

strane dobivaju iz oficijelnih izvora (policija, tuilatva, sudovi, institucije za izvrenje

krivinih sankcija) i naunih izvora iz studija kojima se nastoji doi do procjene tamne

brojke kriminaliteta na odreeneom prostoru i u odreenom vremenu.

2.1. Kriminoloke metode prema prirodi podataka

Prije izalaganja o metodama prema prirodi podataka, osvrnut emo se na neke osnovne

pojmove, ije poznavanje predstavlja i nune pretpostavke za pokretanje kriminolokih

istraivanja. Kriminalitet jeste broj registriranih krivinih djela na odreenom prostoru u

odreenom vremenskom razdoblju, a koeficjent kriminaliteta predstavlja broj registriranih

16

krivinih djela podjeljen sa brojem kriminalno sposobnog stanovnitva na 100.000

stanovnika.

Posljednjih deset godina kriminologija je jako dobro usavrila svoju istraivaku

aparaturu (instrumentarij). Ova disciplina je nesumnjivo u vom periodu pridobila jako

veliki broj kriminalista, sociologa, psihologa, pedagoga i pravnika nameui svoje

probleme kao primarni istraivaki diskurs modernog drutva. Ona naalost predstavlja

najvei izazov i najneophodniji segment drutvenih nauka u XXI stoljeu.

Israivaka pismenost u oblasti analize i sinteze tzv. (ne)sigurnosnih pojava, predstavlja

kamen temeljac za studij kriminologije danas. Obzirom da rad u slubama za provedbu

zakona predstavlja mrtvo slovo na papiru, za rukovodice u njima ako, zanemaruju

istraivaku pismenost koja u najmanju ruku doprinosi:

Shvatanju i kritikoj analizi rezultata istraivanja; Tenjama da i sami istraujemo kako bismo doprinjeli efikasnijem radu organa

formalne socijalne kontrole;

Koritenju rezultata istraivanja pri donoenju odluka (to u stvarnosti naalost nije sluaj niti u 1% sluajeva).

Logika kriminolokog istraivanja, prema Gasinu, oslikava se kroz tzv. ideal

kriminolokog istraivanja, a to je eksplikativno istraivanje. Ova vrsta istraivanja prua

"apsolutno" znanje o pojavi koju ispitujemo kroz analizu etiologije pojave i svih

zakonitosti koje se tiu te pojave. Sva druga istraivanja predstavljaju, dio eksplikacije i praktino govorimo o sastavnim dijelovima eksplikativnih istraivanja.

U vezu sa eksplikativnim istraivanjima moemo dovesti:

DESKRIPTIVNA kojima se opisuju ali ne i objanjavaju pojave; STRUKTURALNA kojima se prouava sastav predmeta (pojave); PREDIKTIVNA koja se koriste za predvianje daljeg razvoja ispitivane pojave; EKSPLORATIVNA koja se koriste kao probna ili pilot istraivanja;

a spominju se i:

PANEL - kojima se verificiraju rezultati do kojih se dolo ranijim istraivanjem; METODOLOKA koja slue za provjeru validnosti nekog postupka prije same

primjene.

17

Savremena kriminologija se prema vrsti podataka koje istrauje, a istovremeno i prema

metodama koje primjenjuje moe podijeliti na kvalitativnu i kvantitativnu kriminologiju.

Kvantitatvina kriminologija razvija sintetiku analizu a u okviru nje i statistiku veza

(eng. statistics of association) koja utvruje relacije izmeu dvije promjenjive pojave

(npr. uporedne pojave praenja koeficjenta korelacije izmeu: kriminaliteta i ivotnog

standarda, zaposlenosti, nivoa obrazovanja ili sl.). S druge strane za istraivanja iz oblasti

kvalitativne kriminologije, do predmeta istraivanja najee se dolazi upotrebom tzv.

Snow Ball Method-a. U kriminolokim istraivanjima podaci koji se ispituju mogu biti

pojedinani ili drutveni podaci, proli ili sadanji podaci i primarni ili sekundarni podaci.

2.2. Metode zakljuivanja (epilog kriminolokog istraivanja)

Metode zakljuivanja, koje se uobiajeno koriste ne samo u kriminologiji ve i u drugim

naukama, su dedukcija i indukcija, analogija, analiza i sinteze, aptrakcija i intucija te

zakljuivanje po vjerovatnoi. Zakljuivanje deudkcijom vrijedi da ako dokaemo da neka

pojava vrijedi za svako mjerenje iste u bilo kom vremenu ili uslovima, kaemo da ta

pojava vrijedi i u svakom pojedinanom sluaju. Ako neku pojavu (kriminalitet)

ispitujemo kroz njene pojedine vidove (fenomenoloki), i ako zakljuimo da sve to

vrijedi za jedan sluaj (manje-vie) vrijedi i za cjelokupnu grupu takvih ponaanja,

kaemo da smo upotrijebili induktivni nain spoznaje. Zakljuivanje po analogiji jeste

najei nain zakljuivanja uopte, a samim tim vrlo est gost kriminologije. Proizilazi

iz srazmjernosti uoenih zajednikih svojstava neke pojave i u njemu se ide od posebnog

ka posebnom.

Analiza se sastoji od realnog (objektivnog) raslanjivanja elemenata neke pojave uz

dodatak tzv misaonog (subjektivnog) raslanjenja kako bi se spozno kauzalitet pojave i

njenih sastavnih dijelova, dok sinteza predstavlja analitiko-sintetiki metod saznavanja,

kojim se sastavni elemneti neke pojave globaliziraju i promatraju kao jedinstvena cjelina.

Apstrakcija predstavlja misaoni postupak izdvajanja zajednikog, bitnog i opeg uz

istovremeno odbacivanje pojedinanog i nevanog u pojedinim pojavama, a druge strane

intuicija predstavlja mentalno svojstvo istraivaa, njegova talenat koji je obino direktno

srazmjeran njegovom istraivakom iskustvu (broju pokuaja), koje ga kraim putem

18

dovodi do rjeenja problema a da on nije svjestan puta kojim je sve to rijeio.

Zakljuivanje po vjerovatnoi jeste postupak jako zavisan od hipoteza i nae namjere u

istraivanju.

19

3. Razvoj kriminologije

U razvoju kriminologije, kao zasebnoj naunoj disciplini, mnoge linosti su ostavlile svoj

znaajan trag i doprinos. Na ovom mjestu izdvojit emo tri poznate linosti koje su

razvoju ove nauke doprinijele na specifian nain svojim raspravama o kriminalitetu i

njegovom tretmanu. Cessare Beccaria, svjim djelom Dei Delitti Delle Pene (1764.),

obiljeio je jedno veliko razdoblje, i snano je doprinjeo pojavi i razvoju pravca, koji je u

kriminolokoj, ali i u krivinopravnoj literaturi poznat kao klasina kola. Druga linost

jeste Paul Topinard, koji u svom djelu Antropologia (1879.), prvi put pominje sastavlja

pojam kriminologija ime je nagovjetava kao zasebno nauno podruje. I upravo na toj

liniji, Raffaele Garofalo objavljuje djelo pod naslovom Criminologia (1885.), kojim

zapoinje sasvim novo razdoblje u pristupu objanjenju kriminaliteta, sa svim svojim

karakteristikama, kao i novim definisanim zadacima koja ova nauka preuzima u lepezi

nauka koje se bave fenomenom zloina kao individualne pojave odnosno kriminalieta kao

masovne pojave.

Prve ozbiljnije naune rasprave o uzrocima kriminaliteta javljaju se krajem 19. vijeka.

Ipak, u tom periodu dominantnu ulogu u tumaenju pojava imali su predstavnici Klasine

kole. Klasina kola, kao to je poznato nastala je aplikacijom naela Francuske

buroaske revolucije na teren krivinog pravosua, a svoja objanjenja zasniva iskljuivo

na dogmatskim tumaenjima krivinog djela, kazne, zakona, dakle pravnih fenomena.

Ovakav pristup nije davao znaajnije rezultete, naroito u toku 19. vijeka, i tadanje

drutvo zahvaeno burnom industruijskom revolucijom i razvojem komunikacija, suoilo

se sa izrazitim porastom kriminaliteta. Neefikasnost sistema reagovanja na kriminalno

ponaanje klasine kole, dovodi do sve uestalijih predlaganja novih metoda i uopte

novih pristupa tretmana ovom drutveno negativnom fenomenu. Razvoju pozitivistike

kriminologije snaan uticaj daje sveukupni razvoj razliitih prirodnih i drutvenih naunih

disciplina, a naroito aplikacije metoda empirijskog istraivanja u drutvenim naukama.

Kao to je poznato, metode pozitivizma su svoju prvu primjenu nale u prirodnim

naukama (fizika, hemija, biologija) ali ubrzo svoje pristalice pronalaze i meu

sociolozima.

U cilju preglednijeg sagledavanja razvoja kriminologije kao zasebnog naunog podruja,

ovaj segment sistematizovat emo kroz izlaganja o karakteristikama razvoja u tzv.

20

prednaunom periodu, odnosno karakteristike razvoja u tzv. naunom ili periodu

pozitivistike kriminologije.

3.1. Prednauni period

Kriminolozi se tradicionalno slau da je njihovo polje kao nauka nastalo u 18. vijeku,

kada je Cesare Beccaria ustanovio uenje koje poznajemo kao klasina kola

kriminologije. Ali ako pogledamo ta su neki mnogo raniji mislioci rekli o zloinu,

moramo preispitati ovaj stav. Osvrnimo se na primjer na tezu: "Djeca vole rasko. Ona

imaju lo stav, omalovaavanje starijih. Ona se suprotnost svojih roditelja, brbljaju prije

socijalizacije...tiraniziraju svoje uitelje...", koja moe oslikati prvo moderno opisivanje

maloljetnike delinkvencije, koju je iznio Socrates (470-399 BC), prije otprilike 2300

godina. (Adler et al., 1991., str 57). Dakle, iako se esto uzima da se savremena

kriminolgija razvila prvenstveno nakon uspostavljanja klasine kole, postoje brojni zapisi

o kriminalitetu, njegovim uzrocima, oblicima, tretmanu itd. Iz ranijeg perioda, koji su

znaajno doprinijeli sveukupnom razvoju ove nauke. Ukoliko pogledamo unazad u

historiju, primjetit emo da su filozofi i mislioci poput Socratesa, Platona, Aristotela

iznosili znaajna miljenja o ovom fenomenu. Neke ideje koje su tada potakli i danas

imaju svoje mjesto u naoj nauci. Naroito su znaajne one koje se odnose na uzroke

nastanka zloina, i kao takve moemo rei da su dograivane vijekovima koji su dolazili.

Iz tog razloga, ovom prilikom osvrnut emo se na najee pominjane zapise iz ove

oblasti iz ranijih civilizacija, te emo ih obraditi u poglavlju pod naslovom Period opteg

filozofskog i humanistikog razmiljanja o kriminalitetu.

3.1.1. Period opteg filozofskog i humanistikog razmiljanja o kriminalitetu

Hammurabi (preminuo 1750 BC).4 Ovaj babilonski vladar poznat je kao autor zakonika

koji je bio ispisan na stubu visine 2,25 metara. Zakonik je sadravao 282 lana, a kao

temeljna svrha istaknuta je zatita drutvenog sistema kroz onemoguavanje nasilja

monijih nad slabijim (ime je isticano naelo pravednosti). Za prestupnike su bile

propisane stroge kazne, kao to se smrt, igosanje, rezanje udova, protjerivanje, a davao je

i objanjenja o uzrocima zloina, odnosno zloj sila kod poinitelja, prema kojoj je

4 Babilonski kralj, koji je propisao zakone drevnih zemalja Sumera i Mesapotamie.

21

neophodno kazniti ga da bi se izbjegla osveta, odnosno da bi se obezbjedila satisfakcija

rtve. Ovoj kategoriji, odnosno rtvama je takoer posveena znaajna panja, i uzima se

da je ovaj zakonik bio usmjeren ka rtvi, jer su propisi obavezivali na nadoknadu tete

priinjene krivinim djelom.

Plato5 (428-347 BC). Tvrdio je da je kriminalitet izraz pohlepe koja izvire iz ljudske

prirode, a za kaznu je tvrdio da joj je osnovna preventivna funkcija. Uzima se da je

Zaetnik individualizacije, u najveoj mjeri zbog poznate teze po kojoj je Zloin

posljedica unutranjih inilaca, zbog ega kaznu treba prilagoditi stanju psihe konkretnog

uinioca.

Aristotle6 (384-322 BC) Zakone je djelio na prirodne i umjetne, po emu Prirodni zakoni

treba da tite univerzalno prihvaene vrijednosti, dok se umjetnim zakonima ostvaruju

jednakost i pravednost. U odnosu na svoju tezu daovjek ne bi postao zloinac ako bi

shvatio da od krivinog djela ima vie tete nego koristi uzima se kao zaetnik

utilitarizma u oblasti suzbijanja zloina. Kao temeljni uzrok zloina navodi moralnu

pokvarenosti pojedinca u odreenim drutvenim uslovima ivota

Cicero7 (106-43 BC) Tvrdio je da je jedan od znaajnijih uzroka zloina nekanjivost,

zbog ega je insistirao na neizbjenosti kazne, ime potie visok nivo odgovornosti svih

struktira zajednice zaduenih za provoenje zakona.

Seneca8 (circa 4 BC - 65 AD) Poznata je njegova tvrdnja da s obzirom da je zloin izraz

greke u pojedinca, kao glavni cilj kanjavanja istie popravljanje, te se moe smatrati

jednim od pionira shvatanja resocjalizacije kao kljunog cilja primjene krivinih sankcija

Period srednjeg vijeka9 biljei gotovo potpuno razliito tumaenje i objanjenje drutva i

svih pojava koje okruuju ovjeka, u odnosu na poznate pisane tragove iz ranijeg perioda.

U tom periodu dominantnu ulogu, u ovom segmentu ljudskog ivota, imale su religijske

institucije. Po pitanju objanjenja kriminaliteta i zloina kao i cjelokupnog tretmana 5 Drevni filozof atenske drave, Socratesov uenik, i uitelj Aristotlea. 6 Jedan od najveih atenskih filozofa, uenik Platona, a uitelj slavnog vojskovoe Alexander the Great. 7 Marcus Tullius Cicero, poznati senator drevne rimske drave. 8 Lucius Annaeus Seneca, poznati rimski senator i filozof. 9 Obino se uokviruje u vremenski period od 5. vijeka nove ere, obiljeenog propau zapadnog rimskog carstva, do kraja 18. vijeka, odnosno buroaskih revolucija u Evropi.

22

istraivanja zloina, presuivanja i kanjavanja zloinaca, u kriminolokoj literaturi se

mogu pronai brojne karakteristike ovog perioda. Najznaajnije su: Sve ideje o

kriminalitetu ranijeg perioda potpuno potisnute i zanemarene; Ne postoje pisani zakoni;

titi se interes vladara i drave, religija, moral, linost i svojina; Dominantna jurisdikcija

crkve - primjena kanonskog prava; Hipertrofija vjerskih inkriminacija; Nejednakost pred

sudom; Inkvizicioni postupak; Primjena surovih kazni. Ovaj segment u razvoju ljudskog objanja zloina i reagovanja na njega znaajan nam je u najveoj mjeri jer se upravo

Klasina kola javlja kao snana reakcija na ovaj sistem. U kriminolokoj literaturi

naznaavaju se neke teze iz ivota dvojice vjerskih autoriteta iz toga doba, sv.Augustina i

sv. Tome Akvinskog.

St. Augustine10 (354-430) Poznato je njegovo djelo O boijoj dravi. Zalae se za

ispatanje i iskupljenje za uinjeno zlodjelo kao cilj kazne.Protivi se smrtnoj kazni, tvrdei

da se njom uinilac liava patnje koju je "zaluio" uinivi prije toga prijestup.

St. Thomas Aquinas11 (1225-1274) Poznato je njegovo djelo pod nazivom Summa

Theologica. Iznmeu ostalog, zalae se za relativnu kaznenu pravdu - tj. kanjavanje za

djela koja ugroavaju ljudsko drutvo a samim tim su usmjerena protiv boije volje

Dugi period inertnosti i intelektualnog mrtvila srednjeg vijeka, koji je i kriminoloku

misao zatvorio u uske okvire mistinog i transcendentnog rezonovanja, izazvao je pravu

bujicu misli i naglu aktivnost filozofa i naunika ve s poetka 16. vijeka. Mnoge

napredne ideje o humanizaciji krivinog pravosua manifestovale su se, dakle, jo u

okrilju feudalnog drutvenog poretka, da bi se dalje kontinuirale u radovima kasnijih

naprednih pravnika, filozofa, empirista, racionalista i raznih drugih drutvenih mislilaca u

17. i 18. vijeku. (Mlaenovi, 1982., str.49) Tako, Karzov u Njemakoj predlae primjenu

empirikih metoda u krivinom pravu, s druge strane Ejro se u Francuskoj istie

naprednim idejama za efikasnije procesno pravo, a Mateus u Holandiji se zalae za

uvoenje pravno sintetikih metoda u krivino pravo. U ovom periodu upuuju se prve kritike na raun glosatora12 u Italiji, a u inspirisani naprednim idejama u Rusiji se 1648.

godine donosi se nova zbirka zakona Uloenje.

10 Saint Augustine , jedan od najveih sveenika rane katolike crkve. 11 Saint Thomas Aquinas , Italiajanski teolog i poznat kao Doctor of the Church. 12 Glosatori, tumai religijskih izvora -"kanona"

23

Za osnivanje i utemeljenje Klasine kole, a moe se rei i na sveukupno iniciranje

promjena koje su se uokvirile u buroaske revolucije u Evropi s kraja 18. i poetka 19.

vijeka, velike zasluge pripadaju raspravama i radovima plejadi filozofa i mislilaca toga

doba. U narednim izlaganjima bit e istkanute linosti koji su ostavile najdublji trag u

razvoju kriminologije kao i uopte krivinopravnih i drutvenih nauka.

Tomas More (1478 1535) Pisac uvene Utopije, smatra je jednim od osnivaa

kriminalne etiologije, jer je svojim izuavanjima ekonomskih prilika u Engleskoj nastojao

da utvrdi uzroke krivinih djela protiv imovine. Takoer, voen humanizmom, predlae

zamjenu smrtne kazne prinudnim radom, prilagoenim popravljanju uinioca, ime

zainje ideju o kazni lienja slobode. (Ignjatovi, 2005., str 149) Snaan je zagovornik je

teze da uzroci kriminaliteta lee u drutvu, te se zalae za ublaavanje sistema

kanjavanja.

Francis Bacon (1561 1626) Predlae reformu sistema do koje bi se dolo kroz

prouavanje sistema drave, pri emu bi cilj trebalo da bude uspostavljanje takvog prava

koje bi imalo drutvenu korist.

Hugo Grotius (1583 1645) Veoma znaajna linost u razvoju kriminoloke misli, a u

svojim raspravama zalae se za uspostavljanje razumne mjere kanjavanja te predlae da

se kazna formira tako da ima uticaj na popravljanje krivca. Zastupa teoriju Prirodnog

prava, prema kojoj bi drutveni prioritet bio (krivinopravna) zatita opte priznatih prava,

u koja ne ubraja prava vezana za vjersku stranu ivota ovjeka, ime kritikuje znaaj i

ulogu religijskih institucija ne samo u krivinopravnom ve uopte u dravnom sistemu.

Thomas Hobbes (1588 1679) Poznati engleski materijalist i politiki filozof, zalagao se

za sistem protiv je muenja i iroke primjene smrtne kazne, te kritikuje nesrazmjernost

izmeu teine kazne i teine krivinog djela. Zalae se za stroge zakone koji e odravati

red u drutvu koje je sastavljeno od egoistinih pojedinaca.

John Locke (1632 1704) Engleski empirist i filozof, koji je smatrao da je osnovni izvor

znanja spoznato iskustvom, istie da samo zakon moe biti osnov kanjavanja, da su svi

graani jednaki pred zakonom i da mora postojati srazmjer izmeu teine krivinog djela i

vrste i mjere kazne

24

Charle Montesquieu (1689 - 1755) Francuski politiki filozof, protagonist ideje o

razdvajanju izvrne, zakonodavne i sudske vlasti, poznat i po djelu Duh zakona,

kritikuje sudsku i samovolju zakonodavaca. Takoer zalae se za humanizaciju krivinog

postupka, a protiv je svireposti u kanjavanju, formalizma i apstraktnosti krivinog

zakona. Tvrdi da krivini zakon mora biti u duhu istorijskih, drutvenih i drugih

specifinosti zemlje.

Francois Voltaire (1694 - 1788) Francuski pisac koji izraava svoje protivljenje prema

feudalnom apsolutistikom krivinom pravosuu, vjerskoj intoleranciji i mranjatvu.

Pored toga snano se zalae se za individualizaciju kazne i njeno prilagoavanje

sklonostima krivca koje je ispoljio prilikom vrenja krivinog djela.

Jean-Jacques Rousseau (1712 - 1778) Francuski filozof i pisac, ije su ideje inspirisale

Francusku revoluciju, autor poznatog djela O drutvenom ugovoru. Svoje ideje o

drutvenom ugovoru (graanina i drave) iznosi kroz teze: a) svaki ovjek ima pravo da

se brani od svakog napada; b) pojedinac se odrie prava odbrane u korist zajednice; c)

Drutvo/ drava posjeduje (preuzima odgovornost) pravo represije, primjenjujui kazne

prema izvriocima krivinih djela.

Immanuel Kant ( 1727 - 1804 ) i Georg Wilhelm Friedrich Hegel ( 1770 - 1831 )

Njemaki filozofi, peredstavnici reakcionarne struje, koji istiu da kazna treba imati ulogu

odmazde i ona je sama sebi cilj, odnosno da se kaznom uspostavlja narueni moralni

poredak (npr. za krivina djela ubistva predlau smrtnu kaznu; za silovanje predlau

kaznu kastracije itd.).

Cesare Beccaria ( 1738 - 1794 ) Italijanski prosvjetitelj, u svom poznatom djelu Dei

Delitti e Delle Pene, otro kritikuje arbitrernost i samovolju tadanjih sudija. Zalae se za

afirmaciju individualnih prava ovjeka u oblasti krivinog zakonodavstva i kritikuje

iroku primjenu smrtne kazne, kanjavanju djece i duevnih bolesnika itd.

Esej je prevashodno okrenut rjeavanju kriminalno politikih pitanja. Beccaria uz zahtjev

za potovanje zakonitosti ("svaki graanin mora znati kada je kriv, a kada nevin", istupa

protiv prava suda da tumai smisao propisa i korienja analogije) razmatra i legitmnost

normi krivinog prava. Ni onaj ko je nadlean za njihovo donoenje nije u tom pogledu

25

potpuno slobodan. Njegova volja mora biti ograniena etikom opravdanou normi.

Zakoni moraju poivati na moralu, odn. Usklaivanju ovjekove bioloke prirode i

nagona za slobodom sa zahtjevima drutvenog ivota. (Ignjatovi, 2005., str. 150) Pored

toga, isticao je da kazne treba da budu korisne, da zadovoljavaju sljedee uslove: nunost,

srazmjernost, bezizutena primjenjivost, hitnost, javnost izricanja, lini karakter. Bavio se i

uzrocima zloina, prevencijom kriminalitetalegitimnou kanjavanja, tipologijom

zloina.

Anselm Foeurbach (1775-1833) Poznat je kao tvorac Teorije o cilju kazne / generalna

prevencija sa psiholokom prinudom. Autor je i temeljnog krivinopravnog naela Nullum

Crimen Nulla Poena Sine Lege, koje je nastalo kao sinteza radova prethodnika (Platon,

Aristotel, Grotius, Beccaria) ideje o isticanju znaaja psiholoke prinude kao osnovnog

elementa kazne.

3.1.2. Klasina kola

Sistematsko razmiljanje o zloinu i nainima njegovog suzbijanja poinje sa Klasinom

kolom. Ona predstavlja prvi relativno adekvatan oblik ili sistem razmiljanja u

kriminologiji, ba kao to se hebrejski, grki i latinski oznaavaju kao klasini jezici jer se

sa njima poinje izraavanje svih kategorija apstraktnog miljenja. Sa stanovita podjele

teorijskih orjntacija u krivinim naukama, ovo je prije krivinopravna nego kriminoloka

kola. Meutim, i pored toga to se izriito ne bave uzrocima i pojavnim oblicima

kriminalnog ponaanja, potrebno je u kriminologiji ukazati na njeno uenje koje je

stvorilo pretpostavke za razvoj ove nauke. (Ignjatovi, 2005., str149-150) Od kraja 18. do

polovice 19. vijeka nauka krivinog prava se razvija u jedan sasvim zaokruen i logian

sistem poznat pod nazivom klasina kola krivinog prava. Odbrana prava ovjeka i

graanina stoji u prvom planu svih preokupacija krivinopravne nauke, ili drugim rjeima,

klasina kola krivinog prava je ponikla u borbi za zatitu zakonitosti i linosti, to je u

stvari prestavljalo sadraj politikog programa (Francuske buroaske) revolucije.

(Mlaenovi, 1982., str. 53)

Francuskom buroaskom revolucijom proklamovana su tri kljuna principa u organizaciji

dravne zajednice: zakonitost, sloboda, jednakost. Inspirisana ovim principima nastaje i

poznata Deklaracija o pravima graanina i ovjeka od 26.08.1789., iji su osnovni

26

sadraji: Odgovornost se ne moe protezati na uvjerenja; Zakonom se propisuju samo

neophodne nune kazne; Kanjavanje samo ako to zakon predvia; Kazna srazmjerna

teini djela; Svi graani su jednaki u smislu zatite i kanjavanja; Individualizacija kazni;

Smrtna kazna bez muenja.

Klasina kola je velikim dijelom reakcija na feudalno "krivino pravo", a naoito je

usmjereno na promjene nekih negativnosti iz ovog perioda: ne postojanje pisanog

krivinog zakona; neograniena samovolja suda; nejednakost pred sudom; veliki broj

vjerskih inkriminacija; suenje pravnog okvira primjene smrtne kazne; razdvajanje crkve

od drave; primjena surovih kazni.

Kljune teze Klasine kole bile su:

Svi ljudi, pa i kriminalci, slobodno biraju izmeu puta kriminala i konformizma, zavisno od toga, u koji put vjeruju da e im donijeti vie dobiti;

Uinitelji krivinih djela nisu rtve svoje okoline; Uinitelji nisu nemoni i na njih ne utiu natprirodne sile; Svako krivino djelo je posljedica slobodne volje, uinjeno je sa razumom, a

motivacija je uslovljena prije svega naelom bola i ugodnosti.

Novi krivinopravni sistem uspostavljen Klasinom kolom sadravao je propise koji su

bili podijeljeni u dva dijela O kaznama ( Opti dio ) i O krivinim djelima i kaznama (

Posebni dio ), a slina sistematizacija poznata je i u savremenim krivinim zakonima.

Takoer, novo krivino zakonodavstvo karakterie se normama koje upuuju na humano

kanjavanje, propisuje se novi kazneni reim za maloljetnike, zatim propisuju se odredbe

o krivnoj odgovornosti sauesnika. U krivine zakone uvode se instituti: krivina

odgovornost, a umiljaj i nehat se unose u posebni dio krivinog zakona. Krivino djelo i

kazne se posmatraju iskljuivo kao pravni fenomeni, a sud je iskljuivo ogranien na

izricanje zakonom striktno utvrene kazne

Klasina kola, u duhu sveukupne humanizacije odnosa meu ljudima u mladim

buroaskim dravama, nastoji konkretnim intervencijama u krivinom zakonodavstvu

humanizirati kaznenu politiku. Uvodi se tzv. Sistem fiksiranih kazni, koji predvia

izricanje jednakih kazni za uinioce jednakih krivinih djela, kojima se jednaka krivina

odgovornost utvruje primjenom indeterministikog postulata o jednakoj slobodnoj volji

27

pri izvrenju krivinog djela. Pored toga ukidaju se tjelesne kazne, a pravni okvir primjene

smrtne kazne se drastino suava. Izvrenje smrtne kazne svedeno na nekoliko oblika, a

pored nje po prvi put uvodi se i kazna lienja slobode. Pri opredjeljenju kazni sud se

obavezuje da priroda kazne mora odgovarati prirodi izvrenog krivinog djela, a jednakost

pri izricanju kazni postavlja se kao temeljni imperativ ne samo sudske ve i sveukupne

politike suzbijanja kriminaliteta. Kazne su odreene samo zakonom, a propisuju se

odredbe koje obavezuju na izvrenje kazni javno i u mjestu poinjenja krivinog djela

Kaznena politika Klasine kole definie se postulatom: "Kanjava se zato to se grijeilo

a ne zato da se ne bi grijeilo", odnosno cilj kazne je dvojak i odnosi se na a) odmazdu-

sa aspekta onoga ko kanjava; i b) ispatanje - sa aspekta onoga ko se kanjava.

U kasnijim analizama utvreni su i brojni propusti i zamjerke uenju i prakticiranju

pravnih instituta Klasine kole, a meu njima najznaajniji su: Krivina djela i kazne

predstavljeni iskljuivo kao pravni fenomeni; Krivac egzistira van realnosti u

metafizikim postavkama o krivinim djelima i kaznama - zanemaruje se linost krivca;

Kroz uenje o Slobodnoj volji potpuno zanemareni uzroci za pojavu kriminaliteta;

Kaznena represija je osnova u kriminalno-politikoj borbi na suzbijanju kriminaliteta;

Drutveni karakter kriminaliteta potpuno izostavljen; Ne postoje preduslovi za nauno

istraivanje kriminaliteta.

Na ovom mjestu znaajno je istai i ulogu i osnovne sdraje pravca koji se pojavio kao

pokuaj premotavanja nedostataka Klasine kole. Radi se o tzv. Neoklasinoj koli, koja

je nastala pod pritiskom drutva u odnosu na neuinkovitost klasine kole u

suprotstavljanju kriminalitetu s jedne strane, te sve znaajnijim rezultatima naunih

istraivanja iz drugih oblasti koji su ukazivali da se kriminalitet, kao masovna pojava,

odnosno kriminalno ponaanjekao individualna pojava, ne mogu objanjavati

identeremnistikim objanjenjima o apsolutno slobodnoj volji kao temeljnom pokretau

ljudskih aktivnosti, s druge strane. Tim ranim empirijskim istraivanjima kriminaliteta i

kriminalnog ponaanja posvetit emo panju narednom poglavlju.

Neoklasina kola je postepeno se udaljava od dogmatskih i metafizikih rjeenja klasine

kole ali i dalje zadrava indeterminizam. Zahvaljujui njoj stepenuje se krivina

odgovornost: Odgovornost; Smanjenu odgovornost; Punu neodgovornost. Prvi put u

28

krivinom pravu se pominju instituti: pokuaj, sauesnitvo, povrat, sticaj, a negativna

karakteristika je da se ovaj sistem odmjeravanja slobodne volje karakterie kao apstraktan

i nerealan.

3.2. Period pozitivistike kriminologije

Razvoj kriminologije u svjetlu pozitivistikog pristupa u objanjenju ovjeka, njegovog

ponaanja i njegovog okruenja, odnosno uzrono-posljedinih veza koje se ostvaruju

meu njima, otvara najznaajniji dio razvoja ove nauke u novijem dobu. Istraivanja

kriminaliteta i kriminolokog ponaanja empirijskim metodama doprinosi stvaranju

brojnih pravaca, orjentacija i kola u etiologiji kriminaliteta.

Pozitivna kola kriminologije pretpostavlja da je ljudsko ponaanje uslovljeno

(determinisano) silama koje stoje van kontrole pojedinca (individue) pri emu postoji

mogunost odreivanja tih faktora. Suprotno uenju klasine kriminologije, koja zastupa

(bez naunog ispitivanja) da ljudi svjesno izabiru da poine zloin, predstavnici pozitivne

kriminologije smatraju da je kriminalno ponaanje zasnovano utjecajem biolokih,

psiholokih i sociolokih faktora. (Adler et al., 1991., str 58.) Brojni su uslovi i uzroci

doprinijeli pojavi i razvoju pozitivistike orjentacije u kriminologiji, ali se svakako dvije

okolnosti naroito doprinijele ovom trendu. Rezultati ranih empirijskih istraivanja

ukazuju na determinaciju ljudskog ponaanja - razliiti egzogeni i endogeni faktori, s

jedne strane, kao i to da je problem kriminaliteta sve znaajniji drutveni problem, to

ukazuje na neefikasna aktuelna politika suzbijanja kriminaliteta, dominantne klasine

kole. Ovo poglavlje bit e izloeno kroz obradu osnovnih historijskih uslova razvoja

pozitivistike orjentacije u kriminologiji, zatim osvrta na sadraj i znaaj koji su ostavila

rana empirijska istraivanja kriminaliteta i kriminalnog ponaanja, te izloiti osnovne

znaajke istraivakog rada istaknutijih predstavnika utemeljitelja pozitivizma u

kriminologiji.

Na samom poetku ovog poglavlja smatramo znaajnim istai najznaajnije crte

doprinosa pozitivizma u kriminologiji, a to su : reakcija na strogu Klasinu kolu, nove

teorije o uzrocima kriminalnog ponaanja, primjena pozitivnog metoda u prouavanju

kriminaliteta, usmjerenost na uinitelja rivinog djela i novi koncepti kaznene politike.

29

3.2.1. Historijski uslovi razvoja pozitivistike orjentacije u kriminologiji

Uslovi razvoja kriminolokih kola u duhu pozitivizma mogu se traiti meu brojnim

razliitim aspektima, a prije svega historijskim, drutvenim, pravnim i svakako naunim.

Svi oni usmjereni su na ciljeve koji se u tom dobu postavljaju pred kriminologe, i odnose

se na rasvjetljavanje problema kriminaliteta uopte, pronalaenja uzroka kriminalnog

ponaanja te pronalaenja najadekvatnijih sredstava za spreavanje kriminaliteta.

Prema Mlaenovi (1982) uslovi razvoja pozitivizma u kriminologiji mogu se u najveoj

mjeri pronai u traenju novih puteva oporavka od brutalnog srednjevjekovnog pravnog

sistema, zatim u porastu kriminliteta, koji iziskuje reformu krivinog zakonodavstva.

Pored navedenih istie se i znaaj pojave naunih pretpostavki za istraivane kriminaliteta

na bazi prvih statistikih, sociolokih, antropolokih, biolokih i psiholokih istraivanja,

te uvoenja pozitivistikog metoda u drutvene nauke."Uzroci kriminaliteta su duboki i

kompleksni, krivino zakonodavstvo usmjereno na otklanjanje posljedica ali ne i na

otklanjanje uzroka nije moglo postii uspjeh u smanjenju intenziteta kriminaliteta." Porast

kriminaliteta se objanjava djelovanjem brojnih faktora. Meu njima istie se znaaj

drutveno-ekonomskih (uveanje populacije, razvitak gradova, migracioni postupci,

krupni nauni i tehnoloki pronalasci, poveanje saobraajnih veza), socijalnih

(pauperizacija masa i odsustvo socijalnog staranja) i pravnih faktora (nagli razvoj pravnog

saobraaja, reglementacija novih grana pravnog ivota-pojava niza novih krivinih djela).

3.2.2. Rana empirijska istraivanja kriminaliteta i kriminalnog ponaanja

Kraj 18. i poetak 19. vijeka obiljeen je preporodom u razvoju prirodnih i drutvenih

nauka, a na bazi nauno-pozitivnog metoda, koji je zasnovan na prouavanju injenica

koje su dostupne naim osjetilima, dakle sistematskom opaanju i davanju nauno-

zasnovanih rezultata-zakljuaka na temelju egzaktnih podataka. Naroitu ulogu u ovom

procsu imao je Auguste Comte (1798-1857) koji svojim djelom Course de philosophie

positive (1830) preporuuje primjenu modernih metoda fizikih znanosti na istraivanje i

tumaenje sociolokih fenomena. Nova oblast, Drutvena fizika upravo nagovjetava

primjenu naunih metoda za prouavanje drutvenih pojava, kao pretea izvjesna

Sociologije. S druge strane, Charles Darwin (1809-1882), svojim revolucionarnim djelom

o evoluciji vrsta Origin of Spieces pokree nezaustavljiv razvoj prirodnih nauka koje za

30

predmet prouavanja imaju ljudsko bie, i suprotno tadanjim objanjenjima o ovjeku

daje utemeljenje biologizma, psihologizma, antropologizma, psihijatrizma da

istraivanjima doprinesu razvoju ovih naunih disciplina.

Takoer, taj period obiljeen i enormnim porastom kriminaliteta, koji dovodi u pitanje

koncept kriminalne politike klasine kole. Za spoznaju ovog negativnog drutvenog

fenomena, naroit doprinos ima razvoj statistike. Ovaj period obiljeen je i prvim

popisima stanovnitva u SAD-u, Engleskoj i Francuskoj. Ovi popisi su, izmeu ostalog,

dali i podatke o obimu, dinamici i strukturi kriminaliteta u njegovom totalitetu. Za

tumaenje ovih rezultata naroitu zaslugu imaju dvojica statistiara, Adolphe Qutelet

(1796-1874) svojim djelom Phisique sociale ou essai sur le dveloppement des facultes de

lhomme (1835) i Andr Michel Guerry (1802-1866) djelom Essai sur la statistique

morale de la France (1833). Guerry je sitraivao odnose izmeu spola i starosti i poredio

ih sa kriminalitetom, te utvrdio da odreene starosne grupacije vre istovrsna krivina

djela, te da pretenost u vrenju odreenih krivinih djela imaju mukarci odnosno ene.

Prema Adler (1991) Guerry svojim nezavisnim radom ana vezama u kriminalnoj statistici,

izmeu nekih faktora kao to su siromatvo, starost, spol, rasa i klimatski uslovi,

zakljuuje (kao i Qutelet , op.aut.) da je drutvo, a ne odluka individualnog poinioca,

odluujue za kriminalno ponaanje. Mlaenovi (1982) navodi da se Guerry bavio i

raspodjelom kriminaliteta u pojedinim krajevima Francuske, ime je konstatovao da su

ekonomski uslovi ivota odluujui faktor u uzrocima krivinih djela protiv imovine. Ta

su djela najea u najbogatijim francuskim provincijama koje se odlikuju upravo vidnim

raslojavanjem na ekonomskoj osnovi i u njima ivi najvie siromanog stanovnitva.

Upravo zbog ovih tvrdnji Guerry se smatra, zajedno sa Quteleteom, osnivaem tzv.

kartografske kole. Kao to je istaknuto, Adolphe Qutelet je u rezultatima svojih

istraivanja apostrofirao znaaj odreenih faktora koji u veoj ili manjoj mjeri utjeu na

vrenje krivinih djela. Kako istie Adler (1991), Adolphe Qutelet zakljuuje da

kriminalitet karakterie odreena zakonitost u svom poavljivanju u drutvu, i ukoliko

nema veih drutvenih poremeaja, kao to su elementarne nepogode ili ratovi, veoma

pravilno se moe sagledavati njegov obim, struktura i dinamika. Ovaj belgijski statistiar

svoje zakljuke zasniva na analizama kriminaliteta u Francuskoj, Belgiji i Holandiji i

generalno ih naziva pokazateljima tzv. "moralne statistike".

Vladajua graanska klasa toga doba suoava se sa ovim rezultatima i primorana je

poduprijeti nastojanja da se pronae odgovor napitanje zato je kriminalitet u porastu, koji

31

su razlozi odluujui. Poto su prirodne znanosti ve zasnovale odreena stanovita o

uzrocima ljudskog ponaanja uopte, tko se i razvijaju i teorije o bioloko-psiholokoj

determinaciji zloina.

Pored iznesenih obiljeja, navedeni period karakterie i nagla industrijalizacija drutva,

ija dinamika i intenzitet uslovaljavju uspostavljanje inoviranog sistema drutvenih

vrijednosti. Ignajtovi (1997) iznosi da je doba u kome se unutar graanskog drutva

stvaraju mone i privredne korporacije koje tee da zauzmu ne samo nacionalna, ve i

meunarodno trite. Ideje konkurencije i jednakih ansi za sve zamjenjuje teza za

dominacijom i potrebom da se oigledno i sve vee razlikovanje u drutvu opravda

prirodnim razlikama meu ljudima. Kao posljedica ovih nastojanja javlja se stav o zloinu

kao djelu nenormalnog patolokog pojedinca. Naglo raste interesovanje za ova bioloki,

medicinski i psihijatrijski orjentisana istraivanja koja a priori polaze od tvrdnje da se

prestupnici i po bio-psiholokoj konstituciji razlikuju od neprestupnika (Ignjatovi, 2005.,

str 159) S druge strane, Adler (1991) istie da razliitosti na bazi fizikih karakteristika i

izoblienosti, posmatrano kroz historiju, bile su osnova za proglaenje takvih linosti

predsiponiziranim za negativnosti. Prvi pisani dokumenti u kojima se nasluuje ova veza

jesu primjeri Grkog mislioca Socratesa, koji oblik lobanje i crte lica povezuje sa

sklonou ka alkoholou i brutalnosti.

U narednim izlaganjima bit e prikazane teze o individualnom doprinosu najmarkantnijih

istraivaa koji su za predmete rasprava uzimali uzroke kriminalnog ponaanja, a zloin

povezivali sa tjelesnom konstitucijom.

Giambaptista della Porta (1535-1615), u svom djelu The human phisiognomy (1586),

obrauje odnose ljudskog ponaanja sa crtama lica neke osobe. On prikazuje odreenu

uslovljenost razliitih karaktera od odnosa i rasporeda razliitih dijelova lica. Naime, on

naprimjer lopove opisuje kao osobe sa velikim usnama i otrim pogledom. Svojim radom

utemeljuje fiziognomiju kao disciplinu, koja e se nekoliko vijekova kasnije aktuelizirati u

daljnjem traenju veza izmeu izmeu fizikih obiljeja i devijantnog ponaanja.

Johan Kaspar Lavater (1741-1801), vicarski teolog, autor djela Les fragments

physiognomiques (1775), takoer ispituje fiziognomike postavke svog prethodnika. On

pokuava da dokae slinosti ljudskih glava (naroito delinkvenata) sa glavama razliitih

32

ivotinja i na taj nain obiljei njihove karakteroloke osobine. Takoer, on se smatra i

preteom jedne druge sline discipline, frenologije, kroz koju takoer pokuava

kriminalno ponaanje sa oblikom i strukturom ljudskog mozga. Milutinovi (1988) u

tumaenju rada Lavatera iznosi, da ljudi razvijaju ovakve ili onakve, pozitivne ili

negativne kriminalne akcije, zavisno od karakteri i strukture njihovog mozga. U raznim

djelovima mozga su smjetne razne sposobnosti, koje se ispoljavaju preko "voruga" na

lobanji i slinih spoljanjih manifestacija.

Franz Josef Gall (1758-1828), djelom The Anatomy and Physiology of the Nervous

System in General, and of the Brain in Particular (1791), i Johan Kaspar Spurzheim

(1776-1832), naslanjuje se na rad Lavetera iz oblasti frenologije, istraujui mogunost

povezivanja psiholokih sklonosti sa odreenim izoblienjima na lobanji. Njihov rad je

takoer podrao Charles Caldwell (1772-1853), koji je istraivao zavisnost ljudskog

ponaanja od rasporeda modanih elija. Ova uenja u tom periodu nisu pokazala nauno

zasnovanost i njihova najvea zasluga se moe ogledati u idejamakoje su potakle rad

kasnijih istraivaa.

Henry Maudsley (1835-1918), autor djela Responsibility in Mental Disease (1874), kao i

njegov prethodnik James Cowels Prichard (1768-1842) autor djela A Tretise on Insanity

and other Disorders Affecting the Mind, navode se kao predstavnici psihijatrijske (negdje

i psihopatoloke) teorije. Kako navodi Horvati (1981) oni smatraju da uzroci devijantnih

ponaanja lee u psihi ovjeka, koja u tim sluajevima ima patoloka obiljeja. Meutim, i

zdravo psihiko stanje moe biti uzrokom devijantnosti i to prilikom tekih anomalija

moralnih naela pojedinaca, koje nazivaju "moralnim ludilom", iako pri tome takve osobe

mogu biti i vrlo inteligentne. Mlaenovi (1982) navodi da ovakva stanja nazivaju i

srednjim zonama u evoluciji duevnih poremeaja a karakterie ih odsustvo moralnog

ula, koje rezultira ispoljavanjem izvjesnih perverznih osjeaja ili jako naglaenim niskim

instiktima. Upravo ova karaktersitika je presudna za njihovu karakterizaciju kao

kriminalne psihoze, ije ispoljavanje umnogome zavisi od spoljanjih uslova ivota.

Tvrdnja da se svi kriminalci karakteriu ovim obiljejem nailazi na najvie osporavanja i

utie na neodrivost ove teorije.

Jean Etienne Dominique Esquirol, sa djelom Mental maladies: A treatise of insanity

(1845), uz Phillipe Pinela, autora djela A Tretise of Insanity (1806) i Isaac Raya (1807-

33

1881), sa djelom pod naslovom The Medical Jurisprudence on Insanity (1838), takoer su

objanjavali kriminalno ponaanje psihologijom krivca. I ovi istraivai su se osvrtali na

problem moralnog ludila. Termin "moralno ludilo" definisao je Pinel, radom u kojem je

zakljuio da izmeu 20 i 60 % zatvorenika dravnih zatvora pati od nekog oblika

duevnog poremeaja. Adler (1991) dalje isti da je Ray bio prvi forenziki psihijatar u

Americi, i koji se interesovao za primjenu psihijatrije u pravu. U svom djelu zalae se za

proirivanje sadraja i uticaja instituta krivine odgovornosti. Esquirol je u svom radu

razradio pojam monomanije. Kako navodi Mlaenovi (1982) to duevno stanje,

znaajno za kriminalitet, odlikuje se nekim snanim i neodoljivim nagonima, koji takvo

lice naprosto guraju na vrenje odreene vrste krivinih djela. Poremeaji su prisutni

samo u oblasti volje. Kao primjere za te poremeaje navode se homicidna manija-

sklonost ka ubistvima, suicidna manija- sklonost ka samoubistvu, piromanija- sklonost ka

paljevinama, kleptomanija- sklonost ka kraama, dipsomanija- sklonost ka uivanju

alkohola, te dananji oblik narkomanija- sklonost ka zuivanju opojnih sredstava.

3.2.3. Istaknuti predstavnici pozitivistike orjentacije u kriminologiji

Intenzivnije prouavanje kriminaliteta datira tek od poetka prologa vijeka, prvenstveno

od strane pojedinaca, koji su po svojoj naobrazbi spadali u red biologa, ljekara, psihologa

i psihijatara, tj. specijalista za pojedine oblasti naune i praktine djelatnosti. Sama ta

okolnost profesionalne jednostranosti, koja je aktuelna znatnim djelom i u savremenoj

kriminolokoj literaturi, orijentisala je istraivanje na isticanje jednostranog uticaja

biolokih i psihikih elemenata kao kriminogenih faktora. (Milutinovi, 1988., str 89)

Pored doprinosa koji ostavljaju u razvoju monistiki orjentisane kriminalne etiologije,

pioniri biolokog istraivanja korjena kriminalnog ponaanja, njihov znaaj je i u

naunom "provociranju" istraivaa iz drugih naunih oblasti. Upravo ova injenica

doprinosi pojavi kritikog stava prema bioloki orjentiranim objanjenjima o determinaciji

devijantnog ponaanja, sa istovremenim iniciranjem niza istraivakih poduhvata u

etoiologiju kriminaliteta, pri emu su se naroito isticala istraivanja sociolokih i

psiholokih determinanti ljudskog ponanja. Sveukupni znaaj pojave pozitivistiki

orjentiranih kriminolokih istraivanja ogleda se u prihvatanju znaaja svih dimenzija

etiologije kriminaliteta, odnosno pojave i razvoja pluralistikog pristupa u objanjenju

uslova i uzroka kriminalnog fenomena.

34

3.2.3.1. Cesare Lombroso

Cesare Lombroso (1836-1909) zapoinje edukaciju na medicinskom fakultetu, pri emu

se opredjeljuje za psihijatriju, kojom se bavi tokom sluenja vojnog roka i prvog

univerzitetskog iskustva kao profesora u Torinu (Adler, 1991). Iskustvo koje je sticao u

jednom italijanskom zatvoru pridonijelo je njegovom interesovanju za antropologiju, te

poslije objave svojih naunih radova postaje profesor kriminalne antropologije.

Cesare Lombroso smatra se ocem moderne kriminologije. Njegova najvea zasluga se

ogleda u transformaciji kriminologije ("nauke o zloinu") sa polja filozofskog tumaenja

krivinog djela i slobodne volje na nauna istraivanja uzroka kriminalnog ponaanja.

Svojim djelom Luomo delinquente, objavljenim u Milanu 1876. godine, te neto kasnije i

djelom pod naslovom The Female Offender, objavljenim u Londonu 1895. godine,

objedinio je dotadanja pozitivistika istraivanja zloina sa antropolokog stanovita

(naroito fiziognomika i frenoloka istraivanja), pomenutu teoriju o evolciji vrsta

Charlesa Darwina te pravila primjene pozitivnog metoda Augustea Comtea u

kriminologiji. Osniva je antropoloke kolekoja se kasnije razvila u Italijansku pozitivnu

kolu. Njegovo uenje se temelji na primjeni naunih eksperimenata i istraivanja u

potrazi za objanjenjem kriminalnog ponaanja, koje se do tada tumailo iskljuivo

apstraktnim konceptom slobodne volje.

Stavljajui poinitelja u sredite panje i tumaei njegov nain ponaanja razlozima

bioloke, prije svega antropoloke, prirode zasnovao je svoju koncepciju "roenog

zloinca" (Horvati, 1981, str 32). Svojim istraivanjem obuhvatio je promatranje lobanja

383 mrtva zloinca i 5907 ivih zatvorenika. Poslije paljive sistematizacije rezultata

iznio je svoju teoriju. On zloince smatra "grekom evolucije", "praistorijskom ovjeku

zalutalim u civilizaciju", "moralnim ludakom" (Ignjatovi, 1997). Zloinci nose svojim

fiziolokim izgledom odreena obiljeja koja ih razlikuju u odnosu na ostale ljude. Ta

obiljeja kod zloinaca su nastala u procesu nasljeivanja od dalekih predaka (atavizmi) i

ogledaju se u upadljivim anatomskim ili/i fiziolokim crtama koje su prvi znaci duhovnog

propadanja i izopaavanja moralnih vrijednosti, i naziva ih Stigmati degenracije.

Te bioloke manjkavosti (roenih zloinaca) se ispoljavaju u dvije dimenzije, i to kroz

tjelesne osobine: mala glava, unazad zabaeno elo, razvijeni eoni sinusi, debljina kostiju

35

lobanje, razmjere kostiju jagodice i sljeponice, izbaena vilica, ubaenost onih duplji,

upava i kudrava kosa, velike ui, rijetki zubi, slinost izmeu spolova, s jedne strane,

odnosno kroz psihike osobine: relativna neosjetljivost na bol, otupjelost ula dodira,

veoma dobar vid, otupjela osjeanja, prerana zrelost kada su u pitanju tjelesna

zadovoljstva, lijenost, odsustvo grinje savjesti, nehajnost koja se ponekad ispoljava kao

hrabrost a nekada kao kukaviluk, velika tatina, strast ka kockanju i alkoholu, estoke ali

kratkotrajne i prolazne strasti, s druge strane (Ignjatovi, 1997). Ipak navodi da je uistinu

teko nai osobu koja bi imala sva ova obiljeja, ali u teoriji se i naglaava da je

vjerovatnoa kriminalne aktivnosti direktno povezana sa brojem pronaenih pomenutih

osobina.

Pored roenog zloinca, u svojoj tipologiji on navodi jo etiri grupe delinkvenata, i to:

epileptini, neuraunjivi zloinci (abnormalne osobe) te kriminaloidi, koje dalje dijeli na

sluajne i krivce iz navike. Svaka od ovih grupa ima svoja posebna obiljeja ali ona su,

kako se potcrtava u teoriji, izraena u manjem obimu i nisu nastala iskljuivo raanjem.

To se posebno odnosi na neuraunjive, koji postaju kriminalci usljed odreenih promjena

u njihovom mozgu, koje se dalje reflektuju na smanjenu mogunost razlikovanja izmeu

dobrog i loeg, kao i isticanja spoljnih- situacionih okolnosti kod sluajnih i krivaca iz

navike.

Pored mnogobrojnih zasluga, koje Lombrosa i svrstavaju u red osnivaa moderne

kriminologije, kritiari ipak zapaaju odreene greke u njegovoj teoriji. Upravo te kritike

postaju baza za dalje sistematsko pruavanje uzroka kriminaliteta. Kako navodi

Mlaenovi (1982) kao osnovna greka Lombrosovog uenja o roenom zloincu sastoji

se u njegovoj apriori postavci u biopsihikoj abnormalnosti svih krivaca. I pored toga to

je posmatranjem, dakle pozitivnim metodom, utvrdio niz anomalija kod jednog broja

zloinaca, on je ipak istim deduktivnim putem uoptio svoja zapaanja za sve krivce. On

ne primjenjuje uporedni metod, ne uzima za predmet svojih naunih ispitivanja i

nekriminalnih lica, nego vri ispitivanje iskljuivo u okviru jednog djela zloinake

populacije.

36

3.2.3.2. Enrico Ferri

Enrico Ferri (1856-1929), iako Lombrosov uenik i profesor prava, svojim djelom Sociologia criminale, objavljenim u Torinu 1884. godine, utemeljio je pluralistiki pristup

u istraivanju etiologije kriminalnog fenomena. Tvrdi da se uzroci delinkventnog

ponaanja nalaze kako u samom ovjeku, tako i u njegovoj, drutvenoj, sredini, odnosno

da je devijantno ponaanje rezultat djelovanja antropolkih, biolokih i psiholokih

dispozicija izvritelja s jedne strane, uz istovremeni utjecaj socijalne sredine s druge

strane. Dakle, Ferri je izvrio sintezu svih dotadanjih tumaenja uslova i uzroka

kriminalnog ponaanja, te je objedinio u jedinstvenu teoriju, koja se temelji na

pluralistikim stanovitima o determinaciji ljudskog ponaanja.

Faktore koji ostvaruju najznaajnije uee u nastanku kriminalnog ponaanja dijeli na

Individualne ili antriopoloke, kosmike ili fizike i socijalne faktore. U narednoj abeli

prikana je njegov pluralistiki pristup kriminalnoj etiologiji.

Grupa kriminogenih

faktora

Podgrupe Faktori

Organska

konstitucija

Anomalije lobanje, anomalije mozga,

anomalije senzibiliteta, anomalije fizionomije

Psihika

konstitucija

Anomalije inteligencije, anomalije emocija,

anomalije linih osobina

Individualni

(antropoloki)

Line osobine Rasa, spol, starost, graansko stanje,

profesija, domicil, obrazovanje, odgoj

Kosmiki (fiziki)

Klima, konfiguracija zemljita, godinje doba,

temperaturne varijante, atmosferski pritisak

Socijalni Gustina naseljenosti, stanje javnog mnenja,

religija, ureenje porodice, sistem vaspitanja,

industrijska prizvodnja, alkoholizam,

ekonomska i politika orjentacija,

organizacija javne administracije, sistem

graanskog zakonodavstva, sistem krivinog

zakonodavstva

37

Pored kriminalne etiologije, Ferri je znalajnu panju usmjerio i na pitanja kriminalne

fenomenologije, te je u tom smislu kriminalitet podijelio na prirodni i zakonski. Prirodni,

ili kako ga jo naziva atavistiki, predtavlja krivina djela "mala in se", i zajedniki je za

sve civilizacije kojima se vrijeaju opt prihvaena osjeanja kao to su moral, religija,

poatriotizam itd. Drugu grupu, predstavljaju krivina djela "mala prohibita", ili zakonski,

odnosni evolutivni kriminalitet. U ovu grupu ubraja one oblike kriminalnog ponaanja

koji su usmjereni na povrede opte sigurnosti, koje se u odreenim drutvima u

odreenom veremenu smatraju privrednim, politikim i drugim oblicima krivinih djela.

Ferri takoer istraivanja usmjerava i na drugu dimenziju fenomenologije, odnosno na

izvrioce krivinih djela. Krivce djeli na krivce iz endogenih (unutranjih) i krivce iz

egzogenih (vanjskih) faktora. Njegova sistematizacija poznata je i pod nazivom pentagon,

pri emu on sistematizaciju kriviaca vri na roene zloince(delinquenti nati), duevno-

bolesne zloince (delinquenti pazzi), sluajne delinkvente (delinquenti doccasione),

delinkvente iz navike (delinquenti abituali) i krivce iz strasti (delinquenti per passione).

Obzirom na svoju profesiju pravnika, vladao je znanjima iz drutvenih nauka, to ga

dovodi u poziciju, za razliku od svog uitelja Lombrosa, da pored dogradnje etiologije

kriminaliteta socijalnim faktorima, napravi iskorak i u odnosu na politiku suprotstavljanja

kriminalitetu. Naime, poznat je njegov predloeni sistem mjera socijalne odbrane, kojim

on nastoji kritikovati rjeenja koja je na ovom terenu zastupala klasina kola, odnosno

sistem reagovanja na zloin iskljuivo kaznom, kojoj je cilj je bila odmazda i ispatanje,

zanemarujui ne samo uzroke kriminalnog ponaanja, ve i tretman koji bi trebao

doprinjeti popravljanju uinioca.

Sutina njegovog konceptu ogleda se u tezi da, u odnosu na znaajan doprinos socijalne

sredine u determinaciji kriminalnog ponaanja i istovremene kritike koncepta kanjavanja

prema klsinoj doktrini, ...ako je ponaanje uinioca potpuno odreeno navedenim

iniocima, on ne moe biti moralno odgovoran, niti kriv, pa drutvo nema pravo da ga

kanjava. Ipak poto je njegova djelatnost antisocijalna, drutvo na nju mora reagovati. U

tom, po drutvo, opasnom stanju je ne samo osnov reagovanja, ve i kriterijum za izbor

sankcije.... On cilj reagovanja ne vidi u odnosu na prolost i sadanjost (kanjavanj zato

to se grijeilo), ve u odnosu na budunost (kanjavanje da se ne bi grijeilo. On znaaj

38

kriivnih zakona vidi u tome da treba prije svega da odigraju preventivnu ulogu, tako to

e metodom psiholoke prinude odvraati najvei dio populacije od injenja krivinih

djela. Naime, Ferri ukupnu populaciju drutva dijeli na dvije krajnje manjinske kategorije,

pri emu bi jedna grupa vrila krivina djelauvijek, bez obzira koliko zakoni bili strogi,

odnosno druga grupacija koja ne bi vrila krivina djela ak i da zakoni ne postoje. Ipak,

najvie ljudi, prema Ferriu pripada veinskoj grupi, koja u kriminalnu zonu ne ulazi zbog

straha od sankcije.

Sistem mjera socijalne odbrane struktuira kroz Preventivne mjere (policijske ili

indirektne- ante delictum), Reparatorne mjere (uklanjanje posljedica KD-a), Represivne

mjere (zatvor, protjerivanje, novane kazne- post delictum) i Eliminatorne mjere (za

najopsanije zloince- uklanjanje iz drutva). Posebna panja treba biti usmjerena na

primjenu i razvoj medicinsko-psiholokog i sociolokog prouavanja linosti delinkventa,

posebno u fazi izricanja i izvrenja sankcije, kao i na pravosudnu kontrolu nad tretmanom

u penitensijarnoj fazi, za koju bi trebala biti zaduena sudska vlast.

3.2.3.3. Raffaele Garofalo

Raffaele Garofalo (1852-1934), objavljuje prvo djelo pod naslovom Criminologia, u

Napoliu 1885. godine. Garofalo je takoer uenik osnivaamoderne kriminologije

Lombrosa, ali i on se kao i Ferri u svom radu postepeno odvaja od uenja svoga uitelja.

Njegova kriminalna etiologija karakteristina je po objanjenju prema kojem uinitelj

krivinog djela ima moralnu smetnju, koja ima organsku osnovu i prenosi se nasljeem.

Kako istie Horvati (1981) Garofalo zastupa koncepciju "prirodnog kriminala", kojim se

ugroavaju temeljni moralni osjeaji solidarnosti i potenja koji slue kao osnova za

zajedniki ivot ljudi u drutvenoj skupini. Delinkventna osoba ima defekt u biti organske

prirode, koji se oituje kao moralna anomalija, ili nerazvijenost npr. osjeaja saaljenja

kod ubojica, ili osjeaja potenja kod kradljivaca. Unosi u kirminologiju pojam opasnosti

delinkventa (temibiliteta) i pravo drutva da se brani od takve opasnosti kao od divlje

zvijeri ili elementarne nepogode, svim sredstvima od lijeenja do eliminacije i to bez

obzira na krivnju takvog poinioca.

39

Garofalo takoer razrauje fenomenologiju krivaca, te u najznaajnije predstavnike

populacije kriminalaca uvrtava ubice, nasilne kriminalce i kradljivce. Kao to je ve

istaknuto, pored prirodnog kriminala, druga krivina djela svrstava u kategoriju

zakonskog kriminaliteta, svojstvenog za odreena drutva u datom vremenskom periodu.

3.2.3.4. Gabriel Tarde

Gabriele Tarde (1843-1904), jedan od predstavnika tzv. Lionske kole socijalne sredine,

objavio je za kriminologiju dva znaajna djela, i to La criminalit compare, u Parisu

1886. godine, i La philosophie pnale, u Lyonu 1890. godine. Ovaj naunik poznat je po

otrom naunom sukobu sa Lombrosovim uenjem o biolokoj determinaciji devijantnog i

zloinakog ponaanja, suprotstavljajui mu teoriju o socijalno-psiholokoj detreminaciji

ljudskog ponaanja pa svakako i kriminalnog ponaanja.

Polazei od zakona imitacije kao teoretske osnove za objanjavanje drutvenih pojava,

Tarde smatra da se oponaanje u sluaju zloina manifestuje u formi meusobnog

sukobljavanja, prelivanja i smjenjivanja mode i navike- zloin se javlja najprije kao

moda, koja prelazi zatim u naviku, da se oponaanje razvija sa tendencijom stalnog

proirivanja od viih ka niima nii oponaaju vie. On istie kao ilustraciju da se

skitnja, pijanstvo, trovanje i ubistvo, na koja su nekada "imali pravo" samo baroni i

kraljevi javljaju u svim redovima stanovnitva. Pri tome Tarde kae da se to oponaanje

ostvaruje, osim u rijetkim sluajevima, u formi smjenjivanja jednih metoda drugima, koje

se javljaju u sluaju kada dolazi do sukoba raznih pogleda- ubistvo noem zamjenjeno

ubistvom pukom. Shvatanja Tardea su imala veliki uticaj na neke kasnije pisce, koji su

svoja shvatanja o kriminalitetu zasnivali na njegovoj koncepciji. Ona su uticala naroito

na savremene socioloke teorije o kriminalizaciji i na teoriju uenja kriminalnog

ponaanja. Taj uticaj je doao oigledno do izraaja u Sutherlandovoj teoriji diferencijalne

asocijacije i njegovom tretiranju profesionalnog delinkventa u djelu "Profesionalni

kradljivac", kao i shvatanju mnogih drugih pisaca u kriminolokoj oblasti (Milutinovi,

1988., str 118-119). I Tarde znaajnu panju posveuje istraivanju kriminalnih sklonosti i

osobina profesionalnih krivaca, a u svojim radovima veoma kritiki se odnosi prema

tadanjoj kaznenoj poltici, iju radikalnu reformu vrsto podstie i podrava.

40

3.2.3.5. A. Lacassagne

A. Lacassagne (1834-1924), se takoer smatra jednim od utemeljivaa kole socijalne

sredine (miljea), koja se javlja u Lyonu (Francuska) krajem 19. vijeka. Po prfesiji je bio

sudski medicinar, i u poetku svoga rada je bio pobornik Lombrosovog tumaenja zloina

(Mlaenovi, 1982). Meutim, ubrzo svoja gledita o uzrocima kriminalnog ponaanja, sa

individualnih usmjerava na prioritetan znaaj drutvenih inilaca. Bavcon (1966) navodi

tvrdnje Lacassagnea prema kojima je zloinac proizvod sredine u kojoj ivi a ne atavizma.

Poznata je njegova misao da je prestupnik slian bakteriji koja svoje dejstvo ne moe

ostvariti bez za to pogodnog tla, a to je socijalna sredina (milje).

Meu-uticaj ljudi u drutvu, koji je osnov sadraja drutvene sredine, i koji oslikava

prirodu drutva jeste osnovni izvor iz koga nastaje kriminalitet. Svako drutvo je

specifino po svojim ekonomskim, prirodnim, moralnim, religijskim i kulturnim

odnosima i na bazi strukture tih odnosa nastaje i odgovarajui tip kriminaliteta

karakteristian za to drutvo. U ovom kontekstu je i njegova poznata izjava da "svako

drutvo ima onakav kriminalitet kakav zas