Polecamy także KRETA

Największa z wysp greckich już dzięki rozmiarom i różnorodności pejzaży może uchodzić za minikontynent. Pobrużdżone wąwozami dzikie góry, błękitne laguny, palmowe plaże, zapadłe wioseczki i multikulturowe miasta, wykopaliska minojskie, greckie i rzymskie – to tylko niektóre z atutów krety. kto podejmie wyzwanie i zawierzy intuicji, wyjedzie stąd bogatszy w doświadczenia, wspomnienia oraz miłość, odkryje wspaniałą kulturę, historię, obyczaje i tradycję. Po całym dniu zwiedzania, w rześkie wieczory przy muzyce i wybornym winie można odpocząć od natłoku wrażeń i zaplanować kolejny dzień, co ułatwią czytelnie ułożone trasy i praktyczne mapy zawarte w przewodniku.

Intuicyjne mapyatrakcje turystyczneInformacje praktyczne

Intuicyjne ma

py

atra

kcje turystyczneInfo

rma

cje pra

ktyczne

ISBN 978-83-7845-454-0

Cen

a d

eta

liC

zna

21,9

5 zł

(w

ty

m 5

% V

at

)

KRETA

Około 1500 greckich wysp rozsypanych po morzach Egej-skim i Jońskim tworzy archipelag światów. Zamiesz-kiwane i dziewicze, duże i małe, uro-dzajne i jałowe – każda jest inna od pozostałych, jednak najważniej-sze miejsce pośród nich zajmuje Kreta.

KRETA

Malwina Łukomska

Intuicyjne mapyAtrakcje turystyczneInformacje praktyczne

KRETA

Wydanie I  © Copyright for the text, cover and layout by Wydawnictwo SBM Sp. z o.o.Warszawa 2014

Tekst: Malwina Łukomska, W książce umieszczono fragmenty tekstu zaczerpnięte z przewodnika Wiesławy Rusin Wyspy greckie (© Wydawnictwo SBM 2013)

Redakcja: Agnieszka Zajdel oraz zespół wydawnictwa SBMKorekta: Justyna TomasMapy: www.geoservices.plProjekt okładki i makiety: Paweł Panczakiewicz/PANCZAKIEWICZ ART.DESIGNSkład i fotoedycja: Jacek BronowskiZdjęcia:© Marzena, Michał i Jacek Bronowscy / www.foto-baza.pl: s. 5; 6; 7; 8; 9; 13; 15g; 16; 17; 20d; 21g; 22; 23; 24; 29; 30; 31; 32; 36 (nr 5, 8); 49d; 51; 59; 60; 71g; 82 (nr 4, 10); 83; 89g; 97; 98g; 111; 112; 113g; 116; 118; 120 (nr 3, 7, 10); 121; 122; 123; 124; 129; 130g; 139d; 140; 141; 143; 146 Shutterstock.com: © afotoshop (45); © Alina G (57); © Almotional (42); © Andrei Nekrassov (82 nr 3, 109g); © Andrew Buckin (100); © Asaf Elia­son (33); © baldovina (139g); © Champiofoto (28d); © chrupka (52); © Constantin Stanciu (36 nr 1; 54); © DimasEKB (88g); © dimitris_k (25; 28g); © eFesenko (4; 81); © el lobo (37g); © elxeneize (36 nr 7); © Emily Goodwin (91g); © Gabriela Insuratelu (93d; 120 nr 2; 129); © Harald Lueder (36 nr 9); © honorius77 (127); © Jaroslav Moravcik (36 nr 4; 55d; 62 nr 9; 72g); © ksl (14; 62 nr 4; 75g); © leoks (1g; 36 nr 2; 37d; 43; 61; 63g); © Limpo­po (77); © Michey Kirilloff (78); © Mircea Simu (144); © My Nguyen (58); © Nadja1 (85); © newphotoservice (138g); © Ochkin Alexey (102g); © Oleg Kozlov (35); © pamuk (80); © Panos Karas (62 nr 10; 70; 77; 109d; 134; 135g; 136g); © Patryk Kosmider (82 nr 2; 92d); © Paul Cowan (15d; 36 nr 3; 56; 149); © photoff (1d; 120 nr 9; 128d); © serg_dibrova (99); © slava296 (125g); © smoxx (26); © steba (119); © Tanjala Gica (82 nr 1; 101); © Tatiana Vorona (27d); © travellight (27g); © Ververidis Vasilis (90g); © vicspacewalker (34); © VladimirE (47); © Volker Rauch (82 nr 8; 103); © windu (62 nr 1; 66; 67); © Yiannis Papadimitriou (63d; 73d); © zz1969 (102d; 110)Flickr.com: © Bente Jensen (CC BY-NC-ND 2.0) | flickr.com/photos/bente_jensen/5235558417 (40); © BookBotherer (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/95738099@N00/5004842312 (120 nr 5; 136d); © Christos Tsoumplekas (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/tsoumplekas/7704006238 (105g); © Christos Tsoumplekas (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/tsoumplekas/8508996009 (82 nr 6; 106g); © Dimitris Agelakis (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/agelakis/6193213874 (117); © Fiore Silvestro Barbato (CC BY-SA 2.0) | flickr.com/photos/fiore_barbato/11312344273 (120 nr 6; 138d); © fluffisch (CC BY 2.0) | flickr.com/photos/fluffisch/10143078206 (106d); © Graeme Churchard (CC BY 2.0) | flickr.com/photos/grae­me/4986365143 (48); © iamadonut (CC BY 2.0) | flickr.com/photos/iamadonut/10365237083 (62 nr 8); © JVoloudakis (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/38037035@N00/8767740124 (76d); © Konstantinos Mavroudis (CC BY-SA 2.0) | flickr.com/photos/mavroudis/5732688079 (62 nr 5; 71d); © Laura Evans (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/westsidelaura/4697641848 (86g); © Leonidas Konstantinidis (CC BY-NC-ND 2.0) | flickr.com/pho­tos/leonidasgr/3445062075 (11); © Paradasos (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/paradasos/4819179718 (96d); © Romtomtom (CC BY 2.0) | flickr.com/photos/romtomtom/4115322639 (62 nr 7; 74d); © sarah faulwetter (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/sarahfaulwetter/3207344804 (104); © Stefano Berti (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/bertishki/3941611673 (82 nr 5; 113d); © thomas molck (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/tombild/9545704827 (148); © wsanter (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/39970675@N04/3674632793 (151)Wikimedia.org: © A.Stephan (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Kourtaliotiko bottleneck 03.jpg (62 nr 6; 75d); © Aeleftherios (CC BY-SA 3.0) | wiki­media.org/…/File:Eleftherna2.JPG (72d); © Arthur Conry (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Paratroopers Crete ‚41.JPG (10); © AWI (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Pchnes Crete.jpg (49g); © Beernard Gagnon (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Venetian Walls of Chania.jpg (41); © Benoît Prieur (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Mosquée Kara Musa Pasha.JPG (69d); © Benoît Prieur (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Mosquée Ne­ratzes et son minaret - 2.JPG (68); © Benoît Prieur (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Porte Guora à Réthymnon.JPG (69g); © Bernard Gagnon (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Agios Marcos, Heraklion.jpg (87); © Bernard Gagnon (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Fountain in Heraklion.jpg (96g); © Bernard Gagnon (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Venitian Fortress of Koules - Lion.jpg (92g); © böhringer friedrich(CC BY-SA 2.5) | wikimedia.org/…/File:HeraklionStadt03.JPG (95d); © Craig Sunter (CC BY 2.0) | wikimedia.org/…/File:Crete - Heraklion 23 8 07 (5800616463).jpg (93g); © Deror_avi (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Fort of Spinalonga P1050640.JPG (130d); © George Groutas (CC BY 2.0) | wikimedia.org/…/File:Nikos Kazantzakis Statue in Heraklion.jpg (20g); © Ggia (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:20090620 Spinalogka Elounta panoramic view from the moun­tain.jpg (132); © Ggia (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:20110927 St. Peter of Dominicans Heraklion Crete Greece Panorama.jpg (94); © Ghmyrtle (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Preveli.JPG (62 nr 3; 76g); © Jerzy Strzelecki (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Gouverneto1(js).jpg (53g); © Jor­ge-11 (CC BY 2.0) | wikimedia.org/…/File:Elytis, Odysseas (1911-1996).jpg (21d); © Lourakis (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:HaGorgeExit.jpg (120 nr 4; 135d); © Lourakis (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Snow Covered Dikti Summit Spathi.jpg (105d); © Moonik (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Minoan ruins in Chania, Crete 001.JPG (46); © Moonik (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Rethymno Venetian fortress, Crete 001.jpg (65); © Nika­ter (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Kreta-Chania03.jpg (39); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Aradena-Schlucht 04.jpg (36 nr 10); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Arkadi Klosterkirche 05.jpg (62 nr 2; 73); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Idäische Grotte 09.JPG (108); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Kali Limenes 05.jpg (82 nr 9); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Kali Limenes 07.jpg (114d); © Olaf Tausch (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Komos 05.jpg (115); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Triopetra 19.jpg (79); © Robin & Bazylek (CC BY 2.0) | wikimedia.org/…/File:Walls of Heraklion2-bazylek.jpg (98d); © Sarah Murray (CC BY-SA 2.0) | wikimedia.org/…/File:AMC Intern of Museum of Chania (Crete) 2.jpg (44); © Stegop (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Creta-58-3-5v-moni aretiou.jpg (133); © Stegop (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Creta-hersonisos-roman-port-17.jpg; © Stegop (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Psychro Cave-87-3.jpg (125d); © Tango7174 (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Crete Iraklio6 tango7174.jpg (89d); © Tango7174 (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Crete Zoniana1 tango7174.jpg (150); © Tango7174, NNeilAlieNN (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Heraklion banner.jpg (90-91d); © Taxiarchos228 (FAL 1.3) | wiki­media.org/…/File:Kreta - Iraklion - Venezianische Loggia.jpg (88d); © Upp75 (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Μονή Καψά 10.jpg (137); © Wolfgang Sauber (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Herakleion - Morosini-Brunnen 1.jpg (86d); © Wolfgang Sauber (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Katholikon - Eingang 1.jpg (53d); © Wouter Hagens (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Crete Moni Arkadiou F.jpg (74g)Zdjęcia na okładce: Front: © Marzena, Michał i Jacek Bronowscy / www.foto-baza.pl. Shutterstock.com: © leoks; © photoff. Tył: © Marzena, Michał i Jacek Bronowscy / www.foto-baza.pl. Skrzydełko: © Marzena, Michał i Jacek Bronowscy / www.foto-baza.pl. Shutterstock.com: © Jaro­slav Moravcik; © leoks; © Ochkin Alexey; © Patryk Kosmider. Flickr.com: © Christos Tsoumplekas (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/tsoumple­kas/8508996009. Wikimedia.org: © Ghmyrtle (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Preveli.JPG; © Vermondo (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Psiloritis, east ridge.jpg.

Wydawnictwo SBM Sp. z o.o.ul. Sułkowskiego 2/2, 01-602 Warszawa

Pomagamy niepełnosprawnym i przewlekle chorym dzieciom

uwierzyć w siebie.

JAK MOŻESZ POMÓC?Wystarczy w zeznaniu podatkowym wpisać

nasz nr KRS 0000 133 671

WESPRZYJ NAS!Obozy Zdobywców Biegunów – prowadzone autorską metodą Marka Kamińskiego, motywacyjne wyjazdy letnie i zimowe dla dzieci potrzebujących wsparcia,

pokrzywdzonych przez los. Odbyły się już II edycje Obozów Zdobywców Biegunów.

Nr konta 37 1140 1137 0000 4878 8800 1001

ZGŁOŚ SIĘ!Zostań członkiem Klubu Odkrywcy Dobra. Twoja stała

pomoc jest drogą do lepszej przyszłości chorych dzieci. Mamy już 150 stałych klubowiczów.

Nr konta 63 1140 1137 0000 4878 8800 1018

POMÓŻ NAM POMAGAĆ INNYM!1% możesz podarować na rzecz Fundacji lub konkretnemu podopiecznemu.

Pod naszą stałą opieką znajduje się 10 osób. Nr konta 04 1140 1137 0000 4878 8800 1013

]

MAREK KAMINSKISens wypraw i różnych przedsięwzięć polega dziś dla mnie na tym, że można się nimi podzielić z drugim człowiekiem. Z tego doświadczenia mogą czerpać inni.Alfabet

1%!

Szczyt-nycel

Dlaczego wartoprzekazaćnam 1% podatku?

Więcej informacji o nas na www.kaminski.pl

Wypracowana przeze mnie metoda osiągania celów „Biegun”jest wykorzystywana w projektach społecznych Fundacji i co dzień udowadnia, że to, co wydaje się niemożliwe, staje się możliwe.

Pomagamy niepełnosprawnym i przewlekle chorym dzieciom

uwierzyć w siebie.

JAK MOŻESZ POMÓC?Wystarczy w zeznaniu podatkowym wpisać

nasz nr KRS 0000 133 671

WESPRZYJ NAS!Obozy Zdobywców Biegunów – prowadzone autorską metodą Marka Kamińskiego, motywacyjne wyjazdy letnie i zimowe dla dzieci potrzebujących wsparcia,

pokrzywdzonych przez los. Odbyły się już II edycje Obozów Zdobywców Biegunów.

Nr konta 37 1140 1137 0000 4878 8800 1001

ZGŁOŚ SIĘ!Zostań członkiem Klubu Odkrywcy Dobra. Twoja stała

pomoc jest drogą do lepszej przyszłości chorych dzieci. Mamy już 150 stałych klubowiczów.

Nr konta 63 1140 1137 0000 4878 8800 1018

POMÓŻ NAM POMAGAĆ INNYM!1% możesz podarować na rzecz Fundacji lub konkretnemu podopiecznemu.

Pod naszą stałą opieką znajduje się 10 osób. Nr konta 04 1140 1137 0000 4878 8800 1013

]

MAREK KAMINSKISens wypraw i różnych przedsięwzięć polega dziś dla mnie na tym, że można się nimi podzielić z drugim człowiekiem. Z tego doświadczenia mogą czerpać inni.Alfabet

1%!

Szczyt-nycel

Dlaczego wartoprzekazaćnam 1% podatku?

Więcej informacji o nas na www.kaminski.pl

Wypracowana przeze mnie metoda osiągania celów „Biegun”jest wykorzystywana w projektach społecznych Fundacji i co dzień udowadnia, że to, co wydaje się niemożliwe, staje się możliwe.

BibliografiaAntony Beevor, Kreta: Podbój i opór, Wydawnictwo Znak, 2011

Hans Georg Wünderlich, Tajemnica Krety, Wydawnictwo Universitas, 2003

Izabela Żbikowska, Grecki kryzys pod ziemią, [online], w: Duzy Format, 2011, nr 256, wydanie z dnia 03.11.2011, dostępny w Internecie: http://wyborcza.pl/duzyformat/1,127291,10582542,Grecki_kryzys_pod_ziemia.html

Kazimierz Kumaniecki, Historia Kultury starożytnej Grecji I Rzymu, Wydawnictwo PWN, 1988

Wakacje na walizkach: Kreta, praca zbiorowa, Wydawnictwo: National Geographic, 2012

Wiesława Rusin, Wyspy greckie, Wydawnictwo SBM 2013

oraz zasoby Internetu: www.ahistoryofgreece.com; www.arkadimonastery.gr, www.chania.gr, www.etz-hayyim-hania.org/index.html, www.explorecrete.com, Grecja.home.pl, www.heraklion.gr, www.kazantzakis-museum.com, Kritiko Panorama, www.psfodele.gr, www.wikipedia.pl

Wstęp ...............................................6Historia ............................................7Święta, imprezy i festiwale .........11Kultura i sztuka ............................13Religia ............................................17Słynni Kreteńczycy .......................19Geografia.......................................22Flora i fauna ..................................24Kuchnia .........................................26Zakupy ...........................................29Informator ....................................30Słowniczek ....................................33

Chaniá i okolice ...........37Chaniá ...........................................39Okolice Chanii ..............................49

Wąwóz Samariá .................................50Półwysep Akrotíri .............................52Máleme ..............................................53Kastélli Kissámos ..............................54Falássarna .........................................55Elafonísi .............................................55Paleochóra .........................................56Soúgia .................................................56

i Informacje turystyczne ..........57

Réthimnon i okolice ....63Réthimnon ....................................65Okolice Réthimnonu ....................70

Anógia ................................................70Zonianá ..............................................71Margarítes .........................................71Eléftherna ..........................................72Moní Arkadíou ..................................72Wąwóz Patsós ...................................74Wąwóz Kourtaliótiko ........................75Klasztor Préveli .................................76Plaża Finika .......................................76

i Informacje turystyczne ..........77

Iráklion i okolice ..........83Iráklion ..........................................85

Lwi Plac i okolice ...............................86W stronę portu ..................................88

Stary port wenecki i okolice ............91Na południe od portu .......................95Fortyfikacje i Nowa Brama ..............96Ágios Minás i okolice ........................99

Okolice Iráklionu........................100Knossós ............................................100Archánes ..........................................103Joúchtas ...........................................104Choudétsi .........................................104Stíronas ............................................105Asterousia i Kofinas........................106Klasztor Koudoumá ........................107Fódele ...............................................108Idaío Ándron ....................................108Górtis/Gortyna ................................109Festós ...............................................111Mátala ..............................................112Agiofárango .....................................113

i Informacje turystyczne ........114

Lasíthi i wschodnia Kreta......121Krási i  Kerá .................................122Płaskowyż Lasíthi .......................123Lató ..............................................126Ágios Nikoláos ............................127Eloúnda .......................................129Spinalónga ..................................129Klasztor Aretíou .........................132Kalamáfka ...................................134Ierápetra .....................................134Wąwóz Péfki ...............................135Monastyr Kapsa .........................137Káto Zákros .................................138Váï ................................................139Moní Toploú ................................140Sitía ..............................................141i Informacje turystyczne ........142

Europejski Długodystansowy Szlak E4 ........................147

Mapa drogowa Krety .............152Indeks ......................................160

SPIS TREŚCI

NA KRETę TRZEBA MIEć CZAS. TRZEBA JEJ POŚWIęCIć dużO uWAGI, By OdKRyłA POdRóżNyM NAJWIęKSZE SKARBy, ZAhIPNOTyZO-WAłA MAGICZNą AuRą NATuRy I duChEM WySPy. CudOWNE PLAżE, LICZNE WąWOZy, MAGICZNE JASKINIE, dOSTOJNE SZCZyTy – TO WSZySTKO CZEKA NA OdKRyCIE. WAżNE, By POJEChAć O JEdEN ZAKRęT dALEJ I OdSZuKAć TO, CO uKRyTE GłęBIEJ.

W RZEŚKIE WIECZORy PRZy MuZyCE I WyBORNyM WINIE KAżdy OdNAJdZIE Tu SIEBIE NA NOWO. KTO POdEJMIE WyZWANIE I ZAWIERZy INTuICJI, WyJEdZIE BOGATSZy O dOŚWIAd-CZENIA, WSPOMNIENIA ORAZ MIłOŚć. OdKRyJE WSPANIAłą KuLTuRę, hISTORIę, OByCZAJE I TRAdyCJę. KRETA NIE ZAWIEdZIE!

Kreta

HistoriaWyspa została odkryta i zamieszkana już w cza-sach wczesnego neolitu, około 6000 lat p.n.e. Ludy przybyłe najprawdopodobniej z Azji Mniej-szej i Mezopotamii osiedliły się tu i rozwijały, tworząc pierwszą cywilizację europejską i jedną z pierwszych na świecie.

8

HISTO

RIA

Figurka z Kalo Chorio (środkowy neolit)

Sir Arthur Evans, odkrywca ruin pałacu w Knossós, pierwszych mieszkańców wy­spy nazwał Minojczykami – od imienia Minosa, mitycznego władcy Krety.

Kultura minojska rozwijała się od ok. 2600 do 1100 r. p.n.e. Pierwsza i  naj­większa osada znajdowała się w Knossós (Κνωσός), nieopodal dzisiejszego Iráklionu. Minojczycy zasiedlili całą Kretę, na co wska­zują liczne wykopaliska archeologiczne. Prowadzili handel wymienny z Egipcjanami, Cypryjczykami, mieszkańcami Azji Mniej­szej, Mezopotamii i Libii, co potwierdzają znaleziska m.in. z wykopalisk na ziemiach egipskich. Dostarczali wyborne wino, oliwę oraz oliwki przechowywane w ogromnych pitosach, importowali też biżuterię, broń, kość słoniową, drogocenne metale, szkło kolorowe i konie.

Budowle Minojczyków wyprzedzały o de­kady konstrukcje z Grecji kontynentalnej i Cyklad. Charakteryzowały się zdobionymi kolumnami i freskami. W epoce nowych pa­łaców wyostrzyło się zamiłowanie do barw i przedstawiania na ścianach postaci czło­wieka. Często pojawiał się motyw delfina, który był symbolem przejścia ze świata ży­wych do świata umarłych, oraz byka – zwie­rzęcia rytualnie składanego w ofierze.

Minojczycy mieli własne pismo nazwane pismem linearnym A. Znane są dźwięki po­szczególnych znaków, jednak tekstów nie udało się odczytać, ponieważ nie wiadomo, jaki zapisują język. Dla uproszczenia pis­ma linearnego A z czasem powstało pismo linearne B, którego język był zbliżony do greckiego archaicznego. Pismo linearne B zostało odszyfrowane przez Michaela Ven­trisa i Johna Chadwicka.

Mit o MinotaurzeHans Georg Wunderlich w swojej teorii pałacu funeralnego w Knossós tłuma­czy, jak powstał mit o Minotaurze – pół byku, pół człowieku. Okoliczni mieszkań­cy Knossós regularnie słyszeli dobiega­jące zza murów przerażające ryki byka. Stworzyli więc historię mówiącą o tym, że w pałacu kryje się potwór o ciele czło­wieka i głowie byka. Według Wunderlicha były to odgłosy towarzyszące składaniu ofiar z tego zwierzęcia podczas ceremo­nii pogrzebowych lub rytualnych.

9 Kreta

HISTO

RIA

Gliniana figurka z Kárfi – 1200–1100 r. p.n.e.

Po wybuchu wulkanu Santoryn przy wy­spie Thíra (Santoríni) ok. 3500 lat temu cywi­lizacja minojska znikła z powierzchni ziemi. Spustoszenia po eksplozji były tak ogromne, że dały się odczuć nawet w Egipcie. W histo­rii Krety na długi czas nastał spokój.

W 1100 r. p.n.e. na Kretę dotarli Doro-wie – waleczny lud z misją zdobywania te­rytoriów i tworzenia nowych osad. Najlepiej zachowana osada dorycka Lató znajduje się nieopodal Agios Nikolaos, w północno­-centralnej części Krety. Warto również od­wiedzić miejsce na południu Krety – Littos. Dorowie zaprowadzili na wyspie dyscyplinę oraz spartańskie warunki życia. Ograniczyli spożywanie alkoholu i zakazali opuszczania Krety. W swoich miastach-państwach wpro­wadzili własne monety oraz prawo.

Kiedy w Grecji kontynentalnej toczyły się wojny, perska oraz peloponeska, Kreteń­czycy byli zajęci własnymi sprawami. Ponad 150 miast funkcjonujących na wyspie

zaczęło rywalizować między sobą na przeło­mie epoki klasycznej i hellenistycznej. Woj­na domowa podzieliła Kreteńczyków, którzy skupieni na walce o swoje miasta-państwa, zapomnieli o mniejszych portach, jak np. Festós, Gortyna i Littos. Ich mieszkańcy wy­korzystali sytuację, by się wzbogacić, i udo­stępniali przystań piratom, którzy znaleźli tu doskonałą bazę do podbijania mórz i por­tów innych części akwenu.

Kiedy Rzymianie zaczęli być atakowani przez piratów korzystających z kreteńskich portów, podjęli decyzję o podboju wyspy. Dodatkowo wpłynął na to fakt, że miesz­kańcy nawiązali sojusz z piratami z Cylicji (obecna Turcja). I tak w 67 r. p.n.e. impe­rium rzymskie zdobyło i wcieliło Kretę do swego państwa, traktując ją przede wszyst­kim jako miejsce zesłań. Główną siedzibą była leżąca na południu Gortyna w obecnej prowincji Iráklion.

Od 324 do 1204 r. n.e. na Krecie trwała epoka bizantyjska. Położona strategicz­nie wyspa była w tym okresie pomostem łączącym kraje północnoafrykańskie, Azję

Nietrafne hipotezy?W 1900 r. sir Arthur Evans odkrył ruiny pałacu w Knossós. Bardzo szybko go zrekonstruował, chcąc się wzbogacić. Do dziś rodzi to wśród naukowców licz­ne wątpliwości co do trafności hipotez dotyczących zastosowania niektórych przedmiotów.

Niemiecki geolog Hans Georg Wunderlich po badaniach nad pałacem w Knossós napisał dzieło Tajemnica Krety, w którym wyraził wątpli­wość co do tego, że był on zamieszkany przez królów. Według badacza, przed­stawione przez Evansa fakty mówiące o tym, że głębokie owalne przedmioty miały służyć jako wanny, całkowicie od­biegały od rzeczywistości. Wunderlich stwierdził, że materiał, z jakiego zostały wykonane, nie jest wystarczająco wodo-odporny. Mogły zatem jedynie pełnić funkcję trumny. Stąd wniosek, że Knos-sós był pałacem funeralnym, rodzajem grobowca i świątyni w jednym.

10

HISTO

RIA

Mury weneckiej twierdzy w mieście Sitía

Mniejszą, Cypr, Grecję kontynentalną, Cykla­dy oraz pozostałe kraje nad Morzem Śród­ziemnym. Gdy w 330 r. n.e. przeniesiono stolicę z Rzymu do Konstantynopola, władca imperium zdecydował się przejąć władzę nad wyspą. Wówczas, jako państwo chrześcijań­skie, Kreta zaczęła się rozwijać i rosnąć w siłę. Stolicą wciąż była Gortyna, gdzie powstał je­den z najwcześniejszych kościołów, wybudo­wany na polecenie ucznia świętego Pawła, późniejszego biskupa Krety – św. Tytusa.

Już od VII w. arabscy piraci chcieli prze­jąć Kretę, jednak nie było to łatwe i podbo­ju dokonali dopiero saraceńscy Arabowie. Stolicę przenieśli do dzisiejszego Iráklionu, którego ówczesna nazwa – Chandakos – nawiązywała do fosy wokół miasta.

Kreteńczycy nie pogodzili się z faktem, że wyspę okupują najeźdźcy, do tego inno­wiercy, i dzięki talentowi wielkiego przywód­cy Nicefora Fókasa (Nikifora Fókasa) wygnali wroga z Krety. Dzielny wojownik, wybrany wkrótce na cesarza, nakazał odbudowę kościołów i zadbał o odrodzenie etniczne mieszkańców. Sprowadził ludność grecką z innych stron cesarstwa i stworzył ogrom­ną armię, niezwyciężoną aż do czasu, gdy Kretą zainteresowała się Wenecja.

W  1204 r. Kreta za sprawą przejęcia przez krzyżowców Konstantynopola zosta­ła oddana przez Bonifacego z Montferratu wielkiemu doży weneckiemu Enricowi Dan­dolowi. Aż do 1669 r. – przez cztery i pół wie­ku – trwała okupacja wenecka. Kreteńczy­cy zostali zmuszeni do zmiany tradycji oraz wiary na katolicyzm. Wysokie podatki rujno­wały ich finansowo. Zmieniono nazwę stoli­cy z Chandaki na Candia (zwano tak całą wy­spę). Kreteńczycy wiele razy się buntowali. Najdłuższa rewolucja przeciw Wenecjanom trwała 17 lat. Dzięki niej udało się zmienić zapisy w kodeksie prawnym i mianować prawosławnego biskupa, a co za tym idzie – podtrzymać wiarę mieszkańców.

W 1669 r., po 24 latach walk z ludnoś­cią kreteńską i wenecką, Kretę zajęli Turcy. Przybyli od zachodu i powoli kierowali się

ku wschodowi. Najbardziej zaciekłą walkę stoczyli o Candię. Turkom bardziej zależało na łupach i wzbogaceniu niż zmianie wiary Kreteńczyków. Nałożyli jednak podatek koś­cielny, który musiał płacić każdy, kto chciał pozostać przy swoim wyznaniu. Z  tego względu wiele osób przeszło na islam tylko pozornie, a  potajemnie nadal się spotyka­no, by uczestniczyć we wspólnych modłach w wierze chrześcijańskiej.

Kreteńczycy wiele razy się buntowali, ale ich zapał do walki z okupantem był sku­tecznie tłumiony. Po prawie 200 latach po­nownie poderwali się do walki o wolność. Wśród wielu krwawych bitew najbardziej tragiczna miała związek z  wysadzeniem prochowni klasztoru Moní Arkadíou. Zginę­ły wówczas setki mężczyzn, kobiet i dzieci. W  1878 r. podjęto decyzję o  podpisa­niu konwencji, na podstawie której Turcja

Elefthérios VenizélosElefthérios Venizélos, pochodzący z Krety sześciokrotny premier Grecji, brał udział w powstaniu przeciw oku­pantowi osmańskiemu, opowiadał się za stworzeniem unii pomiędzy Kretą a Grecją, współtworzył konstytucję po zdobyciu autonomii.

11 Kreta

HISTO

RIA

Niemiecki desant podczas bitwy o Kretę

Kalendarium

1100 r. p.n.e. – Dorowie przybywają na wyspę i się osiedlają.

67 r. p.n.e. – Rzymianie zajmują Kretę i przenoszą jej stolicę do Gortyny.

324 r. n.e. – epoka bizantyjska. Kreta powtórnie rozkwita pod względem gospodarczym.

960 r. – rozpoczęcie walk mających na celu zwycięstwo nad Arabami, którzy wtargnęli na wyspę i zajęli stolicę. Wspaniałym przywódcą był Nicefor Fókas (Nikifor Fókas), który został następnie cesarzem Imperium Bizantyjskiego.

961 r. – przejęcie stolicy Chandaki (dzisiejszy Iráklion) i przekazanie zdobytych łupów na półwysep Athos w północnej Grecji, gdzie powstał pierwszy klasztor.

1204 r. – na ok. 450 lat Kreta dostaje się w ręce Wenecji. Stolica (podobnie jak cała wyspa) otrzymuje nazwę Candia.

1645 r. – potężna armia turecka atakuje zachodnie wybrzeża Krety. Nastają ciężkie czasy wieloletnich walk. Kreteńczycy jednoczą się z Wenecjanami, aby wygrać walkę ze wspól­nym wrogiem.

1669 r. – Kretę podbija Imperium Osmańskie. Po 22 latach oblężenia zostaje zdobyta stolica. Dla Kreteńczyków nastają niepewne, ciężkie czasy.

1868–1869 – powstanie kreteńskie.

1908 r. – nieoficjalne przyłączenie Krety do Grecji.

1910 r. – premierem Grecji zostaje Kreteńczyk pochodzący z okolic Chanii – Elefthérios Venizélos.

1 XII 1913 r. – Kreta oficjalnie została przyłączona do Grecji.

20 V 1941 r. – atak III Rzeszy na Kretę. Największy desant powietrzny w historii II wojny światowej. Okupacja trwa do 1945 r.

zezwalała Kreteńczykom na utworzenie własnej policji, ustanowienie greki językiem urzędowym oraz wydawanie własnej gazety. Zapisów konwencji przestrzegano 10 lat, ale pod naciskiem mocarstw sułtan się pod­dał i Kreta stała się wolną wyspą-państwem.

Jednak zamieszkujący ją Turcy nie chcieli się z tym pogodzić i doszło do rozruchów, podczas których spalono biskupstwo oraz dzielnice chrześcijańskie. Na pomoc Kreteń­czykom ruszyli Grecy z kontynentu. Stłumili zryw Turków i zaprowadzili pokój. Oficjalnie Kreta została przyłączona do Grecji 1 grud­nia 1913 r.

Ważnym wydarzeniem w historii wyspy była bitwa o Kretę – heroiczna bitwa Kre­teńczyków i aliantów przeciwko oddziałom niemieckim podczas II wojny światowej. W 1941 r. w okolicach Máleme, niedaleko Chanii, Niemcy dokonali największego de­santu powietrznego. Walka Kreteńczyków z wrogiem trwała kilkanaście dni i pochłonę­ła mnóstwo ofiar, w tym dzieci i kobiety. Oku­pacja niemiecka miała na celu opanowanie wyspy i kontrolę Morza Śródziemnego oraz łatwiejszy dostęp do Azji Mniejszej i Afryki.

Uroczystości w Wielki Piątek w Chanii

12

ŚwIęTa

, IMPREzy I fESTIw

alE

STyCzEŃNowy Rok – dzień wolny od pracy; święto­

wanie pierwszego dnia roku.

Święto Trzech Króli (Θεοφάνεια) – obcho­dzone 13 dni po Bożym Narodzeniu; symbol chrztu Jezusa. W święto Trzech Króli, zwane w Grecji Epifanią, młodzień­cy wskakują do morza za krzyżem wrzu­conym przez księdza przy akompania­mencie syren kutrów.

lUTyKarnawał – przed Wielkim Postem nastę­

puje kilka dni, podczas których organi­zowane są zabawy. Największa z nich – karnawał – odbywa się we wszystkich większych miastach, ale najbardziej kolorowa parada organizowana jest w Réthimnonie. Na ulice wychodzą po­przebierani mieszkańcy oraz ich goście.

MaRzECOkres karnawału w miejscowościach Cha­

niá, Paleochóra, Soúda i Vatolako.Kathari Deftera (tzw. czysty poniedziałek,

pierwszy dzień wielkiego postu) – pusz­czanie latawców na wzgórzach i plażach wszystkich wysp i całej Grecji.

KwIECIEŃWielkanoc – zazwyczaj w kwietniu, choć

jest to święto ruchome, więc może wy­paść w marcu bądź maju, uroczyście ob­chodzone jest najważniejsze ze świąt – Wielkanoc (grec. Πάσχα, Pascha). Święto poprzedza Wielki Czwartek, Wielki Piątek oraz Wielka Sobota. Z soboty na nie­dzielę wierni zbierają się w kościele, aby usłyszeć od popa „Χριστός άνέστη!”, czyli „Chrystus zmartwychwstał!”. Następnie do domów zabierany jest „Άγιος φως” – święty płomień. Po zjedzeniu tradycyjnej potrawy, jaką jest zupa magiritsa, do­mownicy kładą się spać, aby odpocząć przed kolejnym intensywnym dniem. W Wielkanoc wraz z rodziną i przyja­ciółmi świętuje się od wczesnych godzin popołudniowych. Jeśli pogoda dopisuje, dzień spędza się poza domem, w ogro­dach, leśnych parkach z grillem i stołami lub w tawernie. Niezależnie od miejsca na stole nie może zabraknąć jagnięci­ny przygotowanej w tradycyjny sposób:

Święta, imprezy i festiwale

Wiele świąt na Krecie jest obchodzonych równo­legle ze świętami w innych miastach Grecji. Ale nie festiwale. Większość imprez kulturalnych odbywa się latem i stanowi doskonałą okazję do wtopie-nia się w tłum i oddania przyjemności obserwacji mieszkańców w ich naturalnym środowisku.

13 Kreta

ŚwIęTa

, IMPREzy I fESTIw

alE

nabity na kij lub pręt kawał mięsa grilluje się i opieka przy ognisku. Cały czas ser­wowane są przekąski oraz wino, a w tle przygrywa muzyka.

MAJW maju Chaniá wspomina zacięte walki

podczas Operacji Merkury – ataku de­santowego w Máleme w 1941 r., i odda­je hołd poległym.

W Iráklionie rozpoczyna się festiwal kul-turalny. W programie, który trwa przez większość lata do końca września, a na­wet początku października, nie brakuje koncertów, występów, ciekawych poka­zów i spektakli.

CzERwIECZesłanie Ducha Świętego – święto rucho­

me; przypada w poniedziałek, siedem tygodni po Wielkanocy. Dzień wolny od pracy, w szczególności dla pracowników urzędów i szkół.

Festiwal „Mátala” – coroczna impre­za ściąga do wioski na południu Krety uczestników z całej Grecji, a nawet in­nych części świata. Festiwal organizo­wany jest na pamiątkę czasów, kiedy na plaży przy wiosce nocowali hipisi w hi­storycznych grotach. Przy muzyce do białego rana wspomina się muzyków lat 60. i 70. XX w.

LIPIECWciąż trwa festiwal kulturalny w Iráklio-

nie. Codziennie niezwykłych doznań do­starczają wydarzenia kulturalne odby­wające się w Teatrze Kazandzakisa lub w Bramie Betlejemskiej. Koncerty, mu­zyka, spektakle to nieodzowny element kultury i historii miasta oraz wyspy.

Podobne wydarzenia kulturalne organi­zowane są również w Chanii.

SIERPIEŃFestiwal muzyki folklorystycznej w Hu­

detsi – na trzy dni ta mała, ukryta pomię-

dzy wzgórzami wioska zamienia się w centrum kultury. Zjeżdżają tu muzy­cy z całego świata z tradycyjnymi instru­mentami, aby na sześciu scenach pre­zentować umiejętności muzyczne oraz wokalne. W przerwach można rozko­szować się wybornym winem, smakowi­tymi przystawkami oraz kupić pamiątki i upominki.

Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia ) – drugie po Wielkanocy wielkie święto w całej Grecji. Dzień wolny od pracy.

20 VIII – Święto Rybaków – uczta z grillo­wanych ryb i wina, tańce i występy w Ré-timnonie.

wRzESIEŃFestiwal kulturalny w Iráklionie oferuje

codzienne atrakcje w Teatrze Kazan­dzakisa lub Bramie Betlejemskiej. Licz­ne wydarzenia kulturalne odbywają się także w Chanii.

PaŹDzIERNIK„ÓCHΙ” („NIE”) – święto narodowe upamięt­

niające symboliczne NIE wypowiedziane Włochom w 1940 r., gdy chcieli wtargnąć i  zająć Grecję. Było to równoznaczne z rozpoczęciem zaciekłych bitew, w któ­rych zginęło tysiące Greków.

LISTOPAD11 XI – dzień patrona Iráklionu Agiosa

Minasa (św. Minasa). Dzień wolny od pracy.

11 XI – Światowy Dzień Dziecka.

GRUDzIEŃ6 XII – Świętego Mikołaja – w Grecji świę­

to patrona ludzi morza. Uroczyste ob­chody: spektakle i rejsy oświetlonych kutrów w ágios Nikólaos.

Boże Narodzenie (24 XII) – Grecy zasia­dają do Wigilii za suto zastawionym stołem. Jednak nie ma to nic wspól­nego z polskimi tradycyjnymi 12 po­trawami.

14

KUlTU

Ra I SzTU

Ka

Najważniejszy element kształtujący kul­turę obecnych Kreteńczyków to historia i okupant, od którego mieszkańcy wyspy nie mogli się uwolnić przez wiele setek lat.

Obecna Kreta kryje w sobie już tylko ducha prawdziwej kultury jej mieszkań­ców, na zewnątrz bowiem widać jedynie wpływy weneckie oraz tureckie. Budynki, ulice, fontanny, porty, latarnie morskie – wszystkie te elementy przypominają o set­kach lat istnienia pod flagą wroga. Kreteń­czycy nie mieli szans na rozwój kulturalny ze względu na kilkusetletnią, ograniczają­cą ich wolność okupację. By poznać kul­turę wyspy, należy wybrać się do wiosek

i wieczorem podążać za muzyką wydo­bywającą się z kafenio – miejsca, gdzie od dawien dawna przesiadują głównie męż­czyźni, gawędząc, grając w karty, popi-jając kawę lub tradycyjną raki, przekąsza­jąc ją mezedes (przystawkami). Melodyjne dźwięki buzuki lub liry, choć pomieszane z odgłosem stukających o talerze sztuć­ców, można usłyszeć także w tawernach. Muzyka to dla Kreteńczyków nieodzowny element towarzyskich spotkań. Jak zdobyć ich serca? Wystarczy wspomnieć o Nikosie Ksilourisie – narodowym bohaterze, który muzyką zagrzewał do walki i nie pozwalał zapomnieć o tradycjach.

Kultura i sztukaSztuka na Krecie sięga czasów starożytnych i z pewnymi różnicami jest kontynuowana do dziś mimo postępu techniki. Nadal w użyciu są naczynia gliniane, choć nie wypala się ich już w tradycyjnym piecu. Malowidła ścienne zostały zastąpione freskami.

Fragment malowidła z pałacu w Knossós (ok. 1600–1450 r. p.n.e.) w muzeum w Iráklionie

15 Kreta

KUlTU

Ra I SzTU

Ka

W Mirtii, wiosce nieopodal Iráklionu, znajduje się muzeum słynnego pisarza Nikosa Kazandzakisa, autora m.in. Greka Zorby, Ostatniego kuszenia Chrystusa oraz Kapetana Michalisa. Twórca był ateistą, dlatego po jego śmierci żaden z popów nie chciał podjąć się ceremonii pochów­ku. Na nagrobku pisarza widnieje napis: „Nie wierzę w nic. Nie obawiam się nicze­go. Jestem wolny”.

Ciekawym utworem lirycznym znanym od lat jedynie na Krecie jest mandinada, której rymowana strofa składa się z pięt­nastu wyrazów. Może być wyśpiewywana lub recytowana. Nawet w dzisiejszych cza­sach podczas spotkań towarzyskich mło­dzi Grecy układają humorystyczne mandi­nady o miłości, życiu, doświadczeniu, po­przez utwór wyrażając swoje uczucia.

Na Krecie sztuka najpełniej ukazuje się poprzez obrazy i freski. Najsłynniejszym malarzem, którego dzieła podziwiane są na całym świecie i można je obejrzeć

w wielu słynnych muzeach (m.in. Prado w Hiszpanii i Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku), jest Dominikos Theo­tokopulos znany jako El Greco. Jego naj­słynniejsze obrazy to Chrystus uzdrawiają-cy ślepca, Chrzest Jezusa, Portret mężczyzny (prawdopodobnie autoportret). W Muze­um Historycznym w Iráklionie można po­dziwiać Górę Synaj.

Nieodłącznym elementem greckiej sztu­ki jest ikona. Początek jej historii sięga okresu bizantyjskiego, ale niektóre poda­nia mówią o powstawaniu pierwszych ikon już w czasach apostolskich, choć nie ma na to dowodów. Ikony, charakterystyczne dla Kościoła prawosławnego oraz grecko­katolickiego, przedstawiają postaci świę­tych oraz sceny z życia biblijnego.

Malarz ikon powinien pomodlić się do ikony Chrystusa i Matki Boskiej, zanim zacznie swoje dzieło, ponieważ sztuka malowania pochodzi od Boga (www.heavenlyart.net/icon_technique.html).

Ikony w cerkwi Martsalo w wąwozie Agiofarango

Ikona w cerkwii w górskiej wiosce

Pierwszą ikoną był Mandylion z Odessy, który został wykonany dla króla państwa Oreone – istniejącego cztery stulecia od 132 r p.n.e. do 244 r. n.e. – Abgara. We­dług Euzebiusza z Cezarei król korespon­dował z Jezusem. Po zachorowaniu na trąd poprosił o stworzenie ikony na podobień­stwo Syna Bożego, aby móc się do niej modlić. Pierwsza ikona Maryi Dziewicy po­wstała jeszcze za życia Maryi, a jej twórcą był św. Łukasz.

Na ikonach przedstawiane są postaci święte, połączone z Bogiem. Postacie mają duże, szeroko otwarte oczy, co oznacza, że widziały rzeczy pochodzące ze świata nad­przyrodzonego. Wysokie czoło symbolizuje ich duchową mądrość. Uszy są stosunko­wo duże, by mogli słuchać słów Boga. Małe i wąskie usta pokazują oddanie świętego woli Boga oraz skłonność do poszczenia. Widniejąca na ikonie aureola to symbol świętości. Grzesznicy byli przedstawiani profilem, by zachować ograniczony kon­takt wzrokowy z wierzącym obserwatorem.

W malowaniu ikon obowiązuje określo­na kolorystyka. Chrystus przedstawiany jest w barwach złota, czerwieni, niebieskie­go oraz zielonego. Maryja Dziewica również

malowana jest czerwienią, niebieskim i zie­lonym, jednak złoty zarezerwowany jest dla osoby pochodzenia boskiego. Czerwony u Chrystusa to symbol boskości, a niebie­ski wskazuje, że stał się człowiekiem. Licz­ne gwiazdki na ubiorze Maryi oznaczają nieskazitelność, niewinność i połączenie z Bogiem. Biały, szary, jasne odcienie czer­wonego, niebieski oraz zielony zarezerwo­wane są dla innych świętych.

Do przygotowania drewna na ikonę najlepsze jest łyko lipowe, brzezina lub topola. Wygładzoną papierem ściernym powierzchnię okrywa się lnianą tkaniną, wcześniej zamoczoną w kleju. Gdy klej wy­schnie, odrywa się brzegi tkaniny. Proces ten zapobiega pękaniu drewna.

Następnie miesza się klej z kredą i nakła­da kolejno co najmniej pięć warstw, tak aby jedna była nałożona na drugą po wyschnię­ciu poprzedniej. Gdy wszystkie warstwy wy­schną, wygładza się je papierem ściernym.

Zanim postać lub scena z życia świę­tych zostanie naniesiona na drewno, szki­cuje się ją w odpowiednich, rzeczywistych proporcjach. Na powierzchnię drewna nakłada się żywicę, następnie specjalny klej i tak przygotowaną ikonę pozostawia się na 3–12 godz. Po upływie tego czasu

El Greco – Św. Andrzej i św. Franciszek

16

KUlTU

Ra I SzTU

Ka