ii

DRAGASHDRAGASH

PRIZREN

SHTRPCE

GJAKOVE

PEJE

ISTOG

DECANE

KLINE

SKENDERAJ

ZUBIN POTOK

RRAHOVEC

LEPOSAVIQ

VITI

PODUJEVE

VUSHTRRI

KAMENICE

GJILAN

KACANIK

SUHAREKE

SHTIME

FERIZAJ

PRISHTINA

LIPJAN

OBILIQ

MITROVICEZVECAN

FUSHEKOSOVE FUSHEKOSOVE NOVOBERDENOVOBERDE

GLLOGOFC

Prishtina

Mitrovice

Peje

Decane

Gjakove

Prizren

Ferizaj

Gjilan

Skenderaj

Gllogofc

Vushtrri

Tetove Shkup

Kukes

Kumanova

Novi Pazar

Rrahovec

Lipjan

SHQIPERI

MAQEDONI

Kosova

MA

LI I

ZI

SERBI

REPUBLIKAFEDERALE EJUGOSLLAVISE

V ER I U

Mic

hae

l S.

Mill

er /

Hum

an R

ights

Wat

ch,

2002

20km0

Itali

Maqedoni

Bulg

ari

Romani

GreqiShqi

peri

Kroaci

RepublikaFederale eJugosllavise

Serbi

Bosni dhe Hercegovni

Mali i ZioMali i ZiKosova

Slov

enia

Slov

eni

iii

NN PUSHTETIN E URDHRAVEKrimet e lufts n Kosov

HUMAN RIGHTS WATCH

NEW YORK WASHINGTON LONDON BRUSSELS

iv

Copyright tetor 2002 by Human Rights Watch

All rights reserved.

Prktheu nga origjinali anglisht:

Mustafa NANO, Virgjil MUI

Foto e kopertins: I paidentifikuar

Copyright Fred Abrahams / Human Rights Watch

Kopertina: Rafael Jimnez

Prgatiti pr shtyp: Olizana Pasko

Adresa t Human Rights Watch:

350 Fifth Avenue, 34th Floor, New York, NY 10118-3299

Tel: (212) 290-4700, Fax: (212) 736-1300, E-mail: hrwnyc@hrw.org

1630 Connecticut Avenue, N.W., Suite 500, Washington, DC 20009

Tel: (202) 612-4321, Fax:(202) 612-4333, E-mail: hrwdc@hrw.org

33 Islington High Street, N1 9LH London, UK

Tel: (171) 713-1995, Fax: (171) 713-1800, E-mail: hrwatchuk@gn.apc.org

15 Rue Van Campenhout, 1000 Brussels, Belgium

Tel: (2) 732-2009, Fax: (2) 732-0471, E-mail:hrwatcheu@skynet.be

Web Site Address: http://www.hrw.org

Listserv address: pr tu regjistruar n listn e Human Rights Watch pr news e-mail,

drgo nj mesazh t bardh n: subscribe@igc.topica.com

Botime KORBI

Rruga Mine Peza 232/1/6.

Tel: + 355 4 249130

botimekorbi@hotmail.com

v

Human Rights Watch i shtprkushtuar mbrojtjes s tdrejtave t njeriut n mbar botn.

Ne qndrojm krah viktimave dheveprimtarve pr t parandaluardiskriminimin, pr t prkrahurlirin politike, pr t mbrojtur qenietnjerzore nga trajtimi njerzor nkoh lufte, si dhe pr ti nxjerrfajtort para drejtsis.

Ne hetojm dhe dshmojm shkeljete t drejtave t njeriut, ndrsaabuzuesit i bjm prgjegjs.

Ne sfidojm qeverit dhe t gjithata q ushtrojn pushtet, pr tudhn fund praktikave abuzive, nmnyr q t respektojn t drejtnndrkombtare lidhur me t drejtate njeriut.

Ne i bjm thirrje publikut dhebashksis ndrkombtare tprqafoj shtjen e t drejtave tnjeriut pa br dallim.

vi

vii

Human Rights Watch kryen hetime t rregullta, sistematike lidhur meabuzimet n fushn e t drejtave t njeriut n rreth shtatdhjet vendean e knd bots. Reputacioni q kemi fituar pr zbulimet n koh dhe tbesueshme, ka br q t jemi nj burim thelbsor informacioni pr tgjith ata q merren me t drejtat e njeriut. N punn ton ne trajtojmpraktikat e t drejtave t njeriut t ndjekura nga qeverit pavarsishtnga regjimet politike, rreshtimet gjeopolitike dhe prkatsit etnike apofetare. Human Rights Watch mbron lirin e bindjeve dhe t shprehjes,ajo sht pr nj proces t ndershm, trajtim t barabart para ligjit dhepr nj shoqri civile t shndosh; ne dokumentojm e denoncojm vrasjet,zhdukjet, torturn, burgosjet arbitrare, diskriminimet si dhe gjithabuzimet e tjera q cnojn t drejtat e njeriut, tashm t njohurandrkombtarisht. Synimi yn sht ti bjm prgjegjse qeverit n qoftse ato shkelin t drejtat e qytetarve t tyre.

Human Rights Watch zuri fill n vitin 1978, me themelimin e sektoritpr Europn dhe Azin Qendrore (asokohe i njohur me emrin HelsinkiWatch). Sot e ksaj dite, n gjirin e saj bjn pjes sektor q mbulojnAfrikn, Amerikat, Azin dhe Lindjen e Mesme. Ve ktyre, prfshin edhesektor tematik: at t armve, t drejtat e fmijve dhe t drejtat e grave.Zyrat e Human Rights Watch ndodhen n New York, Washington, LosAngeles, Londr, Bruksel, Mosk, Dushanbe dhe Bangkok. Human RightsWatch sht nj organizat jo qeveritare, e pavarur, e cila mbshtetetfinanciarisht nga kontributet e individve privatisht dhe fondacionet nmbar botn. Nuk pranon financime nga qeverit, qoft n mnyr tdrejtprdrejt qoft trthorazi.

Human Rights Watch

viii

N ekipin ton bjn pjes: Kenneth Roth, drejtor ekzekutiv; MicheleAlexander, drejtor i zhvillimit; Reed Brody, drejtor juridik; Carroll Bogert,drejtor komunikimi; Barbara Guglielmo, drejtor i financs; Jeri Laber,kshilltar i posam; Lotte Leicht, drejtor i zyrs s Brukselit; MichaelMcClintock, zvendsdrejtor i programeve; Patrick Minges, drejtor ipublikimeve; Maria Pignataro Nielsen, drejtor i burimeve njerzore;Jemera Rone, konsulent; Malcolm Smart, drejtor i programeve; WilderTayler, konsulent i prgjithshm, dhe Joanna Weschler, prfaqsuespran Organizats s Kombeve t Bashkuara.

Drejtor rajonal t Human Rights Watch jan: Peter Takirambudde,pr Farikn; Jose Miguel Vivanco, pr Amerikat; Sidney Jones, pr Azin;Holly Cartner, pr Europn dhe Azin Qendrore; dhe Hanny Megally,pr Lindjen e Mesme dhe Afrikn e Veriut. Drejtort e sektorve tematikjan: Joost R. Hiltermann, pr armt; Lois Whitman, pr fmijt; dheRegan Ralph, pr grat.

Antar t trups s drejtorve jan: Jonathan Fanton, kryetar; LisaAnderson, Robert L. Bernstein, David M. Brown, William Carmichael,Dorothy Cullman, Gina Despres, Irene Diamond, Adrian W. DeWind,Fiona Druckenmiller, Edith Everett, Michael E. Gellert, Vartan Gregorian,Alice H. Henkin, James F. Hoge, Stephen L. Kass, Marina Pinto Kaufman,Bruce Klatsky, Joanne Leedom-Ackerman, Josh Mailman, Yolanda T.Moses, Samuel K. Murumba, Andrew Nathan, Jane Olson, Peter Osnos,Kathleen Peratis, Bruce Rabb, Sigrid Rausing, Orville Schell, SidSheinberg, Gary G. Sick, Malcolm Smith, Domna Stanton, John J.Studzinski dhe Maya Wiley. Kryetar themelues i Human Rights Watchsht Robert L. Bernstein.

Human Rights Watch

ix

FALNDERIME

HYRJE

FJALOR SHPJEGUES

1. PRMBLEDHJE E RAPORTITOfensiva e vitit 19993Hierarkia dhe zinxhiri i komandaveGjykata e Krimeve t LuftsAbuzimet e UK-sRoli i Komunitetit Ndrkombtar

2. KONTEKSTI HISTORIKHyrjeHistori e shkurtr e konfliktit n Kosov

Kosova n Republikn Federale Socialiste t JugosllavisKosova n vitet 90Konflikti i armatosur i vitit 1998

Konkluzione

3. FORCAT N KONFLIKTForcat e Republiks Federale t Jugosllavis

Ushtria Jugosllave (Vojska Jugoslavije)Ministria Serbe e Punve t Brendshme (MUP)ParaushtaraktZinxhiri i komandave dhe ndarja e prgjegjsive

Prmbajtja

xvxix

xxv

33

10131416

19192021284063

656870799197

x

Struktura dhe strategjia e UK-sShtojc: Gradimet e paslufts t pjestarve t policis Serbe e

t ushtris jugosllave

4. MARS-QERSHOR 1999. VSHTRIM I PRGJITHSHMGjeografia e abuzimeveMasakratViktimat, t humburit e zhvendosja e kufomaveVrasje t paramenduaraPrdhunimet dhe abuzimet seksualeDbimet e dhunshmeArrestimet e ndalimet arbitrareShkatrrimi i pronsis private dhe xhamiveNdotja e depozitave ujoreGrabitja e plakitjaParaburgimet dhe puna e detyrueshmeKosovart si shqyt njerzorMinat toksore

5. RAJONI I DRENICSIzbicaRezallaPoklekCikatova e vjetrOfensiva e 30 Prillit

VrbofcShtuticaBaksiXhamia e QirezitMiniera e ShavarinsParaburgimi dhe marrja n pyetje n GllogovacParaburgimi dhe puna e detyruar

Qyteti i GllogovcitVrasja e civilveParaburgimi e poshtrimiDbimi i detyruar

105

110

115122126128133137142147151153155157158160

165167174176180186188194197199203207209211213215218

Prmbajtja

xi

6. KOMUNA E GJAKOVSQyteti i Gjakovs

Faza e par nga 24 mars deri m 2 prillFaza e dyt nga 7 maj deri m 13 majTrheqja

MejaMotivi: vrasja e pes policveAutort e krimeve

Korenic

7. KOMUNA E ISTOGUTBurgu i Dubravs

BurguBombardimi i NATO-sMasakraZhvarrosjetAutort e krimeve

8. KOMUNA E LIPJANITSllovi

Kriminelt

9. KOMUNA E RRAHOVECITPastasel

10. KOMUNA E PEJSQyteti i Pejs

SpastrimiPlakitjet dhe ZjarrvnietVrasja finalePrdhunimet

QyshkKuadr i prgjithshmVrasjetSulmet n Zahaq dhe n PavlanFajtort

Lubeniq

223224228235238240247248250

257258259260264273273

277287299

301302

307317317319320324325327329341344355

Prmbajtja

xii

11. KOMUNA E PRIZRENITQyteti i Prizrenit

Lagjja TususLagjja Bilbildere

12. RRUGA PRIZREN-GJAKOVBellaerkCelinKrusha e Madhe dhe Krusha e Vogl

Krusha e MadheKrusha e Vogl

Xrxe

13. KOMUNA E SUHAREKSQyteti i SuhareksBellanicFshati n komunn e SuhareksTrrnje

14. KOMUNA E VUSHTRRISStudime e Eprme dhe Studime e Poshtme

Sulmi i dats 2 maj mbi varganBurgosjet dhe dbimetT tjera vrasje

Burgu i Smrekovnics

15. ANALIZ STATISTIKORE E SHKELJEVEKufizime t t dhnaveZbulime t prgjithshme

Analiz e ekzekutimeve pa gjyq

16. FUSHATA AJRORE E NATO-sE drejta humanitare ndrkombtare dhe prgjegjshmriaStandartet e aplikuarRastet e vdekjes s civilve n Kosov

Refugjatt n rrugn Gjakov-DeanCivilt e shprngulur n pyjet e Korics

359361362366

369370377383385390391

395398409418428

427429429438439444

447449451452

471478475477479482

Prmbajtja

xiii

Bombardimi i burgut t DubravsPrdorimi nga NATO i minave kaset

17. ABUZIMET PAS 12 QERSHORIT 1999HyrjeSulmet mbi minoritetetDhuna e ushtruar kundr shqiptarve etnik Prgjigja e bashksis ndrkombtareT burgosurit shqiptar kosovar n Serbi qysh nga fundi i lufts

18. PUNA E GJYKATS KUNDR KRIMEVE T LUFTSGjykimet kundr krimeve t lufts brenda venditHetimet kundrejt NATO-s dhe UK-s

19. STANDARTET LIGJORE N KONFLIKTIN EKOSOVS

HyrjeKosova si nj konflikt i brendshm i armatosurAplikueshmria e Nenit 3 t prbashkt dhe e Protokollit II

Neni 3 i Prbashkt dhe Mbrojtja e Palve Jo LuftueseProtokolli II dhe Mbrojtja e Personave jo Luftues

E drejta e brendshme Jugosllave

BIBLIOGRAFI E PRZGJEDHUR E T DREJTAVE T NJERIUT N KOSOVSHNIME

INDEKS

485487

489489491500502508

518522525

527527529531534536542

545547618

Prmbajtja

xiv

xv

FALNDERIME

Nj raport i ktyre prmasave nuk do t ishte i mundur papjesmarrjen aktive t shum njerzve. Ky libr ka qn njbashkpunim i stafit, konsulentve e vullnetarve t Human Rights Watchme njerz t tjer q jan marr me shtjen e t drejtave t njeriut nKosov.

Projekti u koordinua nga Fred Abrahams-i, hulumtues me prvoj iHuman Rights Watch. Hulumtimet paraprake n terren u drejtuan ngahulumtuesit e Human Rights Watch, t cilt vijojn sipas rendit alfabetik:Fred Abrahams, Bogdan Ivanisevi, Andre Lommen, Joanne Mariner,Martina Vandenberg e Benjamin Ward, si dhe nga konsulenti i HumanRights Watch, James Ron. Hulumtimi i mtejshm u drejtua nga asistentte Human Rights Watch Sahr MuhammedAlly, Alexandra Perina, KerryMcArthur e Laura Rusu, si dhe nga aspirantt n fushn e hulumtimeve,Kristie Evenson e John Walkup.

Raporti u shkrua paraprakisht nga Fred Abrahams e Benjamin Ward,ndonse shum prej hulumtuesve t prmendur m sipr dhan njkontribut redaksional t rndsishm. Joanne Mariner shkroi seksionetmbi Prizrenin dhe Pastaseln, Martina Vandenberg shkroi seksionet mbiprdhunimet, William M. Arkin, nj konsulent ushtarak i Human RightsWatch, shkroi shumicn e kapitullit mbi NATO-n, dhe Kristie Evensondha nj dor n seksionin mbi minat toksore. Betsy Andersen, ndihmsdrejtoresh e departamentit pr Europn dhe Azin Qndrore t HumanRights Watch dha nj ndihm t madhe pr kapitullin Konteksti Historik.

Raporti i plot u botua nga Susan Osnos, konsulente e Human RightsWatc, dhe Michael McClintock, zvends drejtor i programit t HumanRights Watch. Dinah Pokempner, kshilltar i prgjithshm i Human Rights

xvi

Watch, ndihmoi n saktsimin juridik t raportit. Nj kshillim juridik probono u dha bujarisht prej Craig Bloom-it e Jeremy Feigelson-it, q t dy tagjencis juridike Debevoise & Plimpton.

Hulumtimi e prpilimi i seksioneve t kontekstit historik t raportit udrejtua nga shum antar e ish-antar t Human Rights Watch, tcilt filluan t punonin n Kosov qysh m 1990. Prmendim ktu: KenAnderson, Jeri Laber, Ivana Nizi, Vllatka Mihajllovi, Julie Mertes,Gordana Igri dhe Peter Bouckaert. Ky raport dhe puna n Kosov si nje tr nuk mund t oheshin deri n fund pa prkushtimin eprofesionalizmin e shum personave t tjer t Human Rights Watch, si:Ken Roth, drejtor ekzekutiv i Human Rights Watch, Lotte Leicht, drejtori zyrs s Brukselit, Jean-Paul Mathoz, drejtor i komunikimit me qendrn Bruksel, Bessie Skoures, administrator i zyrs s Brukselit, CarrollBogert, drejtor i komunikimit, Minky Worden, drejtor i komunikimitelektronik, Wilder Taylor, kshilltar i prgjithshm, dhe Rachael Reilly, icili drejtoi n Maqedoni gjat lufts hulumtimin mbi trajtimin erefugjatve. E nj rndsie t jashtzakonshme ishte me mprehtsin,pjekurin e mnyrn e drejtimit n prpjekjet pr ta uar deri n fundkt projekt, Holly Cartner, drejtor i Departamentit t Europs e t AzisQndrore.

Hartat n kt raport u skicuan nga Michael Miller. Fotografit u mornnga pjestart e Human Rights Watch Fred Abrahams, Peter Bouckaert,Joanne Mariner e Benjamin Ward, si dhe nga fotograft profesionistAlban Bujari e Wade Goddard. Prsa i takon skicimit t hartave efotografive, dha nj ndihm edhe Veronika Matushaj, redaktorjaprgjegjse pr fotografit dhe drejtuesja e shrbimeve kreative, e cilasht pjes e Human Rights Watch.

Asistent t ndryshm t Human Rights Watch, si jan AlexandraPerina, Aleks Frangos, Rachel Bien, Kaura Rusu, Kerry McArthur, SkyeDonald dhe Adam Bassine, dhan gjithashtu nj ndihmes tpamueshme. Alex Frangos ideoi e skicoi faqen Kriza n Kosov nwebsite-in e Human Rights Watch (www.hrw.org/campaigns/kosovo98/index.shtml), e cila pati 1,2 milion vizitor m 1999. Nj numr i madhstudentsh e vullnetarsh dhan po kshtu nj kontribut t vlersueshm.Prmendim ktu Darja Radullovi-Watkins, Cveta Popovi dhe ErkanAtes.

Analiza statistikore e ktij raporti u drejtua nga nj grup ekspertsh e

Falnderime

xvii

aspirantsh, shum prej t cilve punuan n mnyr vullnetare n atkoh. Dr. Patrick Ball, zvends drejtor i Projektit Shkencor mbi t Drejtate Njeriut n Fondacionin Amerikan pr Prparimin n Shkenc (inicialetn anglisht AAAS), ideoi e ndoqi analizn statistikore. Procesi i kodifikimitu kooordinua nga Rebecca Morgan, konsulente e Human Rights Watch.Dr. Herbert F. Spirer, asistent profesor n Universitetin e Columbia-s,profesor emeritus i Universitetit t Connecticut-it, dhe konsulent i AAAS-it, drejtoi analizn, prodhoi grafikat fillestare, e dha kshilla shum trndsishme n momentet e duhura. Matt Zimmerman i AAAS-it prodhoigrafikat e diagramat finale. Rishikimi i tyre u realizua nga Dr. FritzSheuren e Tom Jabine. Nuk mungoi me ekspertizn e tij profesionale Dr.Wray Smith. Ort t tra pune pr hyrjen e regjistrimin e t dhnavejan t lidhura me emrat e vullnetarve t mposhtm: Benedicte Benoit,Sabrina Ait-Aoudia, Mirela Gegprifti, Artan Kafexhiu, Haim Samuels,Miguel Morales, Yulia Dultcina, Sarah Millar, Aida Repak, SusanaKevorkova, Adam Greenfield dhe Jasmina Repak. Human Rights Watchi falenderon t gjith pr kohn q harxhuan e prkushtimin q faln.

Asnj hulumtim n Kosov nuk do t ishte i mundur pa bashkpunimine asistencn e grupeve dhe veprimtarve t t drejtave t njeriut nKosov e n rajon, t cilt, krahasuar me organizata apo individ t huaj,punuan n kushte t nj rreziku shum m t madh. Falenderime tveanta i shkojn Kshillit pr Mbrojtjen e t Drejtave e Lirive t Njeriutn Prishtin dhe shum filialeve t ktij Kshilli npr gjith Kosovn,Qendrs s Ligjit Humanitar, Qendrs pr Mbrojtjen e Grave e Fmijve,fondacionit Nn Tereza, Komitetit t Helsinkit t Kosovs dhe Komitetitt Helsinkit pr t Drejtat e Njeriut n Serbi, Shoqats Kosovare t tBurgosurve Politik, Qendrs Shqiptare t Kshillimit pr Grat e Vajzatn Shqipri, dhe El Hilal-it n Shkup e Tetov t Maqedonis.

Shum profesionist diplomat, gazetar, avokat, veprimtarhumanitar e t t drejtave t njeriut dhan nj ndihm t pallogaritshmen tr kt proces. Ktu, nuk sht e mundur tu prmendet emri tgjithve. Human Rights Watch do t donte t falenderonte n mnyr tveant personat e mposhtm: Nora Ahmetaj, Sevdie Ahmeti, Dejan eDushka Anastasijevi, Ardian Arifaj, Judith Armata, Tina Babarovi,Agron Bajrami, Adem Bajri, Ilir Bajri, Fazlli Balaj, Sonja Biserko, ZoranQirjakovi, Vjosa Dobruna, Robin Ellis, Agim Fetahu, Sheri Fink, JoshFriedman, Carlotta Gall, Benedicte Giaever, Bukurie Gjonbalaj, Wade

Falnderime

xviii

Goddard, Dukagjin Gorani, Baton Haxhiu, Mayke Huijbregts, Ylber Hysa,Natasha Kandi, Flamur Kelmendi, Kosovare Kelmendi, NekibeKelmendi, Asif Khan, Bajram Krasniqi, Andrea Lako, Ibrahim Makolli,Paul Miller, Fron Nazi, Lirije Osmani, Marta Palokaj, Jane Perlez, PaulRisley, David Rohde, Destan Rukiqi, Bexhet Shala, Milbert Shin, EricStover, Veton Surroi, Gjeraqina Tuhina, Volker Turk, Mark Vuksani,Mary Wyckoff dhe Ariana Zherka.

Human Rights Watch u sht mirnjohs gjithashtu pr asistencn etyre organizatave t mposhtme: Misionit t OSBE-s pr Verifikiminn Kosov e Maqedoni, Misionit t OSBE-s n Kosov, UNHCR-s sShkupit e Prishtins, organizats Amnesty International, GjykatsNdrkombtare pr Krimet e Lufts, Zyrs s Komisionerit t Lart tOKB-s pr t Drejtat e Njeriut n Shkup e Prishtin, UNMIK-ut, KFOR-it dhe organit mediatik ABC News.

E fundit q duhet thn, por jo m pak e rndsishmja, sht se Hu-man Rights Watch punoi me nj numr t madh prkthyesish t talentuarprpara, gjat e pas lufts, t cilt bn shum m tepr se sa prkthimine fjalve, e pr kt arsye dhan nj kontribut t jashtzakonshm nrealizimin e ktij raporti. Human Rights Watch u shpreh mirnjohjen nmnyr t veant pr punn e br Fisnik Abrashit, Ylber Bajraktarit,Ilda Dacit, Virtut Gaceferit, Ilir Gocajt, Albana Kasapit, AdriatikKelmendit, Garentina Krajs, Yllze Mustafs, Beni Qenas, Bujar Saitit,Birol Urcanit, dhe Mimoza Zabergjas. Shofert Agron Musa dhe MalsorKrasniqi i bn t sigurta ecejaket e udhtimet e stafit t Human RightsWatch, duke grahur makinat npr rrugt e vshtira t Shqipris sVeriut dhe t Kosovs. Shum prej ktyre njerzve morn n sy rreziqete shumta, n funksion t mbledhjes s nj informacioni t besueshm mbit drejtat e njeriut.

Falnderime

xix

Hyrje

Qllimi kryesor i ktij raporti sht dokumentimi i krimeve t lufts tkryera nga forcat qeveritare serbe e jugosllave n Kosov nga 24 marsideri m 12 qershor t vitit 1999 periudh q prkon me kohzgjatjen efushats s bombardimit t NATO-s mbi Jugosllavi. Nprmjet studimitt rasteve t hulumtuara mir, si dhe nprmjet analizs statistikorerreptsisht shkencore, qllimi sht t jepet nj dshmi e besueshme engjarjeve t tmerrshme q kan ndodhur, me shpresn se autort ekrimeve do t prfundojn n bangon e t akuzuarve.

N t njjtn koh, raporti evidenton faktin q sjellja abusive nuk umanifestua vetm nga forcat qeveritare serbe e jugosllave. Pr kt arsye,raporti bn dokumentimin e dhunimit t ligjit ndrkombtar humanitarnga ana e Ushtris lirimtare t Kosovs (UK) si dhe nga ana eOrganizats s Traktatit t Atlantikut Verior (NATO).

Duke patur parasysh q ka patur nj prqndrim t madh t vmendjesmbi ngjarjet e Kosovs n vitin 1999, nuk sht pr tu uditur q studimet ngjashme q dokumentojn dhunimin e ligjit ndrkombtar humanitarn krahin kan dal n drit tashm, prfshir nj vepr dy-volumshet Organizats pr Sigurimin e Bashkpunimin n Europ (OSBE), sidhe raporte t shumta t organizatave jo qeveritare. Ne shpresojm q kyraport t hap ca m shum terren duke dhn edhe nj dshmi t gjere t hollsishme t krimeve t lufts n Kosov, edhe nj kontekst historiko-politik t konfliktit. Duke qn i paisur me dshmi t dors s par, kyraport u jep z gjithashtu edhe viktimave t pafajshme t lufts.

Duke marr shkas nga atmosfera e helmatisur n Kosovn e pasluftsme sulme t shpeshta mbi serbt e romt, dikush mund t pyes nse kyraport do tu sjell n kujtes njerzve krimet e shkuara dhe nse do t

xx

provokoj hakmarrje t mtejshme. E vlen barra qeran t grmosh nkto ngjarje tragjike?

S pari, sht shum e rndsishme t bsh dokumentimin e historis.S bashku me raporte t tjera q kan dal n drit deri tani, ky libr ititulluar Nn Pushtetin e Urdhrave: Krimet e Lufts n Kosov, sipasshum gjasave do t ndihmoj brezat e ardhshm t kuptojn m mirkonfliktin dhe rajonin. S dyti, dshmit e prezantuara ktu do tu bhenkrah hetuesve t krimeve t lufts, ndrsa do t jen t angazhuar nngritjen e akuzave kundr udhheqjes serbe e jugosllave, si edhe kundrpjestarve t UK-s. Ndarja e prgjegjsive individuale mund t bjq t mos flitet pr fajsi kolektive. S fundi, disa segmente t shoqrisserbe kan demonstruar interes pr t vlersuar t shkuarn. Ky raport,me faktet e dhna e analizat e bra, mund ta lehtsoj kt proces.

Raporti prfshin nj kapitull t analizs statistikore, q sht prgatiturs bashku me Programin Shkencor mbi t Drejtat e Njeriut t FondacionitAmerikan mbi Prparimin n Shkenc (AAAS). Ky kapitull shtie n punt dhna t qmtuara nga m shum se 600 intervista t Human RightsWatch, me synimin pr t shqyrtuar tendencat dhe tipologjin e krimevet kryera, gj q nuk mund t dal n pah nga informacioni i rrfyer.Shifrat e diagramat ndihmojn t bhet trajtimi i raportimeve tdhunimeve n nj mnyr sistematike, si dhe e bjn t besueshmargumentin, sipas t cilit fushata qeveritare serbe e jugosllave n kryerjene krimeve, shkatrrimeve e spastrimit etnik ka qn sistematike dhe emirorganizuar.

N kapitullin q bn fjal mbi kontekstin historik t konfliktit, raportibn nj analiz t historis e t abuzimit me t drejtat e njeriut, q sollnn konfliktin e armatosur. Nj tem konstante sht gatishmria ekomunitetit ndrkombtar pr t br nj vesh shurdh e nj sy qorr prballktyre abuzimeve n funksion t stabilitetit politik afatshkurtr, dhemungesa e nj strategjie perndimore lidhur me fatin e rajonit.

Tre kapituj t tjer jan t nj rndsie t madhe, ndonse ata nuk znnj vend t madh n raport. I pari merret me dhunimet pas hyrjes s NATO-s n Kosov m 12 qershor 1999, kryesisht me abuzimet e kryera ngashqiptart etnik kundr popullsis jo shqiptare serbve, romve, goranvee t tjerve dhe me pazotsin, n dukje mosdashjen, e komunitetitndrkombtar pr t mbrojtur kto popullsi. Kapitulli i Kontekstit Historikjep gjithashtu nj material t rndsishm mbi krimet e lufts t kryera

Hyrje

xxi

nga Ushtria lirimtare e Kosovs m 1998, prfshir marrjen peng dheekzekutimet e atypratyshme. Nj kapitull tjetr merret me dhunimin eligjit ndrkombtar humanitar nga ana e NATO-s, dhe sidomos medshtimin e aleancs euroatlantike n minimizimin e dmeve mbi civilgjat fushats s bombardimit dhe me prdorimin e minave kaset. Njraport m i plot mbi bombardimin e NATO-s, Vdekjet e Civilve gjatFushats Ajrore t NATO-s, sht publikuar nga Human Rights Watch nshkurt t vitit 2000.

S fundi, raporti prmban nj kapitull, ku jepen hollsi mbi standartetlegale kombtare e ndrkombtare q u aplikuan n konfliktin e Kosovs,dhe nj kapitull tjetr, ku prshkruhet puna e Gjykats KriminaleNdrkombtare mbi ish-Jugosllavin.

Pa asnj dyshim, dhunimet serioze t kryera nga shum shqiptar nditt e sotme n Kosov lypin nj vmendje urgjente. Prve dokumentimitt br n kt raport, Human Rights Watch ka dnuar n mnyr tprsritur kto abuzime, dhe n nj mnyr m t plot tek nj raport ibotuar n gusht 1999, Abuzimet Kundr Serbve e Romve n Kosovn eRe. Ky raport megjithat fokusohet kryesisht mbi krimet e kryera kundrshqiptarve etnik gjat bombardimit t NATO-s krime q ishin t shumtae t planifikuara me kujdes nga qeveria. Ashtu si tregon ky raport, Kosovamidis marsit e qershorit t vitit 1999 u ndodh nn nj fushat masakrashe dbimesh, e cila ishte e koordinuar dhe e sponsorizuar nga shteti.

METODOLOGJIAMETODOLOGJIAMETODOLOGJIAMETODOLOGJIAMETODOLOGJIA

Human Rights Watch nisi t dokumentoj dhunimet e t drejtavet njeriut n Kosov n vitin 1990. Nj radh raportimesh tathershme dhe t viteve t mpastajm u bn nga misionet n terren.

Natyra e hulumtimit ndryshoi n vitin 1998, kur filloi konflikti iarmatosur. Katr misione t atij viti dhe t muajve t par t vitit 1999,prfshir nj syresh n Shqiprin e Veriut, u prqndruan ndokumentimin e dhunimit t ligjit ndrkombtar humanitar nga ana e tdy palve n konflikt.

M 28 mars 1999, katr dit pas fillimit t bombardimeve t NATO-s,Human Rights Watch drgoi hulumtuesin e saj t par n Maqedoni, indjekur t nesrmen nga nj tjetr i drguar n kufirin midis Shqipris

Hyrje

xxii

e Kosovs. Gjat gjith periudhs s lufts, hulumtuesit u ndodhn n tdy vendet. Pati gjithashtu udhtime t shkurtra faktqmtuese n Maline Zi e n Bosnj pr t intervistuar refugjatt e dbuar nga krahina, tcilt siguruan nj mbulim m t plot t ngjarjes. Kufizimet n marrjen evizave t hyrjes dhe probleme t sigurimit nuk bn t mundur futjenbrenda n Kosov.

Hulumtimi n prgjithsi pati dy synime: t identifikoheshin krimet ekryera dhe t trhiqej vmendja e opinionit publik mbi to, si dhe tasistoheshin hetuesit e Gjykats Ndrkombtare pr Krimet e Lufts.Synimi i par u realizua duke br n mnyr metodike dokumentimin eklasifikimin e abuzimeve m t rnda nprmjet dshmive t refugjatve.Kosovo Flashes ishte nj fletushk pothuaj e prditshme, q njoftontepublikun me t rejat m t freskta nga terreni. Disa raportime m tgjata e m t thelluara u botuan gjithashtu gjat ksaj periudhe. HumanRights Watch asistoi hetuesit e Gjykats Ndrkombtare pr Krimet eLufts duke i njoftuar ata mbi krime t hamendsuara dhe duke uprezantuar atyre dshmitar potencial.

I gjith informacioni u mor nga dshmi refugjatsh, pasi shtypi i huajdhe monitoruesit e t drejtave t njeriut ishin dbuar nga Jugosllavia.Lidhja logjike e deklaratave t dshmitarve dhe shkalla e lart eprputhjeve t tyre me njra-tjetrn mundsoi krijimin e nj tabloje pak ashum t sakt.

M 13 qershor t vitit 1999, nj i drguar i Human Rights Watch hyrin Kosov menjher pas trupave t NATO-s. T paktn nj ekspert i ynimbeti n krahin pr gjasht muajt n vazhdim me synimin pr t hetuardrejtprdrejt natyrn e shtrirjen e krimeve. Strategjia konsistonte nprpjekjen pr t shqyrtuar n thellsi e gjersi ato incidente, t cilat ishinraportuar nga Human Rights Watch shum koh m prpara, si ishinato q ndodhn n Mej, Gjakov, Krush e Madhe. Prve ksaj, u mornn shqyrtim edhe vende t tjera, pr t br t mundur n kt mnyrnj prfaqsim t plot gjeografik t abuzimeve.

Prpikmria e dshmive t refugjatve ishte impresionante. N gati tgjith vendet e vizituara pas lufts nga Human Rights Watch, t drguaritpan t konfirmuara faktet e rrfyera prej refugjatve n Shqipri eMaqedoni, deri dhe emrat e moshn e viktimave. N nj fshat t komunss Suhareks pr shembull, u gjetn kufomat e dymbdhjet t moshuarve,dhe njmbdhjet syresh n pusin e fshatit. Gjasht jav m par, gra

Hyrje

xxiii

refugjate t t njjtit fshat i kishin thn Human Rights Watch senjmbdhjet burra t moshuar ishin marr nga polict serb (personi idymbdhjet ish ndaluar pasi ato ishin nisur). Emrat ishin po ata qishin prmendur nga refugjatt.

Me kalimin e kohs, doln n drit disa incidente t paraportuar mpar. Egzekutimet n Sharavin nuk ishin raportuar sepse dshmitartkishin mbetur n grackn q u ish ngritur n Drenic. Masakra e burgut tDubravs nuk ish br e njohur sepse t mbijetuarit ishin transferuar nburgjet e Serbis. Human Rights Watch i gjurmoi kto raste e t tjera,ndonse shum incidente mbetn t pahetueshme pr shkak t ngatrressq u b me vendet n t gjith krahinn, ku ishin kryer mizorit. Megjithat,me disa prjashtime, si fjala vjen Kotlina, Kaaniku, Llukarja, Dysi, Godenidhe Belegu, pjesa tjetr e vendeve ku u kryen krimet m t mdha jan ttrajtuara n kt raport. N prgjithsi, incidentet n komunat e Podujevse t Fush Kosovs jan gjithashtu t trajtuara n kt raport.

Si ndodh me t gjitha hulumtimet e ksaj natyre, edhe ktu gjendenkufizime t caktuara. Shpesh dshmitart e viktimat ndiheshin t bezdisure t tronditur t kujtonin hollsi t ngjarjeve, pr shkak t natyrsskajshmrisht traumatike t ktyre t fundit. N disa raste, ata ishininstruktuar nga UK-ja t mos flisnin pr disa ngjarje. T gjith ktovshtirsi jan marr n konsiderat. Jan intervistuar n kt raportburime t shumfishta pr do ngjarje. T gjitha faktet jan mbshteturt paktn nga nj burim i dyt. Kur sht gjykuar e nevojshme, burimetjan cituar n shnimet n fund t raportit. Prve ksaj, t drguarit eHuman Rights Watch vizituan t gjitha vendet e prmendura n ktraport, ku jan kryer masakra t mdha, duke inspektuar provat embetura fizike.

Emrtimi i autorve t supozuar t krimeve sht br me kujdes jo tzakont. Ndonse shqiptart e Kosovs shpesh nuk i njihnin torturuesit etyre, disa emra jan prmendur megjithat n kt raport. Pr secilin, tpaktn tre burime t pavarura konfirmojn pjesmarrjen n krim.

EMRAT DHE TERMINOLOGJIAEMRAT DHE TERMINOLOGJIAEMRAT DHE TERMINOLOGJIAEMRAT DHE TERMINOLOGJIAEMRAT DHE TERMINOLOGJIA

Ka shum konfuzion q vjen prej emrtimeve t fshatrave e qytetevet Kosovs n gjuhn serbe e shqiptare, t cilat shpesh jan t

Hyrje

xxiv

ndryshme, gj q ndodh edhe me emrin e vet krahins (Kosova nshqip dhe Kosovo dhe Metohija n serbisht). Pr hir t qartsis e enjtrajtshmris, Human Rights Watch jep variantin shqiptar e serb temrtimit n citimin e par q bhet. Referenca t mtejshme jan vetmn gjuhn serbe, pasi kjo sht praktika n gjuhn angleze (fjala vjen,Pristina e jo Prishtina). Emrat e personave jan t grmzuar n gjuhnamtare t personit n fjal, me fjal t tjera, t gjith emrat shqiptar jant grmzuar n shqip. Pr ta thjeshtuar shtjen, nuk jan prdorurtheksat dhe diakritikat.

Republika Federale e Jugosllavis - e prbr nga Serbia e Mali i Zi prmendet thjesht me emrtimin Jugosllavia. Ish Republika Jugosllavee Maqedonis quhet Maqedoni. Bosnj-Hercegovina quhet Bosnja.

Esht br kujdes t evitohen ngritje padish e pasoja t mundshmekundr dshmitarve e viktimave, t cilt kan rrfyer n kt raport.Disa emra jan dhn t plot, ngaq sht menduar se nuk ka paturrrezik pr kta persona, e megjithat Human Rights Watch ka fshehuridentitetin e shum burimeve, edhe pse sht dhn leja pr t prmenduremrin e plot. Kshtu, shum emra dshmitarsh e viktimash janparaqitur ose me iniciale, ose tjetr pr tjetr ( n rastin e dyt ky fakttheksohet gjat raportit). Dy fshatra, ku jan kryer prdhunime, nukjan prmendur me emr.

Hyrje

xxv

AK47/Kallashnikov

APC

Arkan

BE

CDHRF

etnik

DM

Arm gjysm-automatike e prodhimit rus ose kinez

Transportues i korracuar personeli

Emri i vrtet, Zeljko Raznjatovi, udhheqs iparaushtarakve gjat luftrave n Kroaci e Bosnj-Hercegovin. I akuzuar nga Gjykata KriminaleNdrkombtare pr ish-Jugosllavin (m 30 Shtator1997 dhe publikisht m 31 mars 1999); i krkuarnga Interpoli. I ekzekutuar n Beograd nga vrasst panjohur, n muajin shkurt 2000

Bashkimi Europian

Kshilli i Mbrojtjes s Lirive e t Drejtave tNjeriut, organizat e t drejtave t njeriut meqendr n Kosov

Term q vjen nga forcat serbe n Luftn e ParBotrore nn komandn e Kosta Pecenac-it, dhenga forcat serbe n Luftn e Dyt Botrore nnkomandn e Drazha Mihajllovi-it. Ky term,tanim prmues, prdoret pr t identifikuarserbt nacionalist t linjs s ashpr

Deutschmark/Marka gjermane, e prdorurgjersisht si nj monedh e fort n Kosov

Fjalor shpjegues

xxvi

Dora e Zez

DU

ICRC

ICTY

IDP

IOM

KFOR

Kryqi Serb

KVM

LDK

LPK

MTU

MUP

MVDK

NATO

OJQ

Grup paraushtarak serb

Uranium i Varfruar

Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t Kuq

Gjykata Kriminale Ndrkombtare mbi ish-Jugosllavin (e Kombeve t Bashkuara)

Person i Shprngulur Brenda Vendit

Organizat Ndrkombtare pr Migracionin

Forca e Kosovs (NATO)

Simboli Nacionalist Serb, q prmban nj kryq dhekatr S cirilike t marra nga slogani VetmBashkimi i Shpton Serbt (N serbisht SamoSloga Srbina Spasava)

Misioni i OSBE-s pr Verifikimin n Kosov

Lidhja Demokratike e Kosovs

Lvizja Popullore e Kosovs

Marrveshja Teknike Ushtarake

Ministria Serbe e Punve t Brendshme (Nserbisht Ministarstvo Unustrasnjih Poslova)

Misioni i Vzhguesve Diplomatik n Kosov

Organizata e Traktatit t Atlantikut Verior

Organizat Jo Qeveritare

Fjalor shpjegues

xxvii

OSBE

OUP

PJP

RFJ

RFSJ

SAJ

SDB

SHPK

Shqiponjat e Bardha

SPS

SRS

SUP

Tigrat e Arkanit

Organizata pr Sigurimin dhe Bashkpunimin nEurop

Njsia e Punve t Brendshme n Ministrin Serbet Punve t Brendshme (N serbisht OdeljenjeUnustrasnjih Poslova)

Njsia e Policis Speciale t Serbis (N serbishtPosebne Jedinice Policije)

Republika Federale e Jugosllavis

Republika Federale Socialiste e Jugosllavis

Njsit Antiterroriste Speciale t Serbis (Nserbisht Specijalne Antiteroristicke Jedinice)

Shrbimi i Sigurimit Shtetror (N serbisht SluzbaDrazvne Bezbednosti)

Shrbimi Policor i Kosovs

Formacion paraushtarak serb

Partia Socialiste e Serbis (N serbisht SocijalistickaPartija Srbije)

Partia Radikale Serbe (N serbisht SrpskaRadikalna Stranka)

Sekretariati i Punve t Brendshme n MinistrinSerbe t Punve t Brendshme ( N serbishtSekretarijat Unustrasnjih Poslova) t Kosovs

Formacioni paraushtarak serb i drejtuar ngaArkan

Fjalor shpjegues

xxviii

TMK

UKUNHCHR

UNHCR

UNICEF

UNMIK

VJ

WFP

WHO

Trupat e Mbrojtjes s Kosovs

Ushtria lirimtare e KosovsKomisioneri i Lart i Kombeve t Bashkuara prt Drejtat e Njeriut

Komisioneri i Lart i Kombeve t Bashkuara prRefugjatt

Fondi i Kombeve t Bashkuara pr Fmijt

Misioni i Kombeve t Bashkuara pr Administrimine Prkohshm

Ushtria Jugosllave (N serbisht Vojska Jugoslavije)

Programi Botror i Ushqimit

Organizata Botrore e Shndetsis

Fjalor shpjegues

1

NN PUSHTETIN E URDHRAVE

NN PUSHTETIN E URDHRAVE2

FRED ABRAHAMS / HUMAN RIGHTS WATCHI pa identifikuar

3

PRMBLEDHJE E RAPORTIT

Ky raport dokumenton tortura, vrasje, masakra, prdhunime,dbime t dhunshme dhe krime t tjera lufte t kryera nga forcatqeveritare serbe e jugosllave kundr shqiptarve t Kosovs prej 24 marsitderi m 12 qershor 1999, e cila sht edhe periudha, n t ciln u zhvilluafushata ajrore e NATO-s kundr Jugosllavis. Raporti nxjerr zbuluar njfushat t koordinuar dhe sistematike pr t terrorizuar, vrar e dbuarshqiptart etnik t Kosovs, e cila u organizua nga nivelet m t larta tqeverive serbe e jugosllave t asaj kohe.

Natyrisht, kto krime nuk u kryen larg syve t bots. Ky raport nnvizonkontekstin historik e politik t lufts, dhe sht kritik ndaj reagimit tkomunitetit ndrkombtar gjat dekads s fundit, n harkun kohor t scils u prshkallzua kriza. Tre kapituj dokumentojn gjithashtu abuzimete kryera nga kryengritsit shqiptar t grupuar n Ushtrin lirimtaret Kosovs (UK), t cilt rrmbyen e vran civil gjat e pas lufts, si dheabuzimet e NATO-s, e cila dshtoi n synimin pr t minimizuar viktimatcivile gjat bombardimit t Jugosllavis. Megjithat, argumenti kryesor iraportit mbetet dhuna shtetrore e organizuar nga qeverit serbe ejugosllave n vitin 1999 kundr qytetarve shqiptar t Jugosllavis.

OFENSIVA E VITIT 1999OFENSIVA E VITIT 1999OFENSIVA E VITIT 1999OFENSIVA E VITIT 1999OFENSIVA E VITIT 1999

Ofensiva e qeverive serbe e jugosllave n Kosov q filloi m 20mars1999, vetm katr dit para se t fillonte bombardimi i NATO-s,

1

NN PUSHTETIN E URDHRAVE4

ishte nj fushat metodikisht e planifikuar dhe e mirzbatuar. Shkarkimedhe emrime t rndsishme n aparatin e sigurimit t Jugosllavis ngafundi i vitit 1998, prfshir kreun e sigurimit shtetror serb dhe shefin eshtabit t prgjithshm t ushtris, t bjn t mendosh se prgatitjet profensivn po bheshin n at koh. N fillim t vitit 1999, u vu reprqndrimi ushtarak i konsiderueshm n Kosov dhe armatosja ecivilve serb. Aksionet policore e ushtarake nga fundi i shkurtit dhe fillimi

i marsit n rrethinat e Vushtrris e Podujevs, temrtuara nga qeveria strvitja e dimrit siguruanlidhjet hekurudhore e rrugore t veriut t Kosovsme Serbin.

Edhe ofensivat e mparshme qeveritare ishinshoqruar nga dhunime serioze t ligjit humanitarndrkombtar, por periudha e bombardimit t

NATO-s solli sulme t papara mbi civil dhe dbimin e dhunshm t mshum se 850,000 shqiptarve etnik t Kosovs. Pr her t par nkonflikt, luftimet u spostuan nga zonat rurale n qytete.

Ndrsa fushata qeveritare duket se ka qn nj prpjekje pr tdrrmuar UK-n, ajo, me t filluar bombardimi i NATO-s, mori njzhvillim tjetr. Ndrsa ofensiva kryesore po merrte rrug, Presidenti iathershm jugosllav Slobodan Miloshevi shfrytzoi bombardimin eNATO-s pr t zbatuar planin e mposhtjes s rebelve dhe t bazave ttyre t mbshtetjes popullore, si dhe pr t dbuar me dhun nj prqindjet madhe t popullsis kosovare.

Askush nuk parashikoi shpejtsin dhe shkalln e dbimeve. Sipaskomisionerit t lart t Kombeve t Bashkuara pr refugjatt (UNHCR),brenda tri javsh nga fillimi i bombardimit t NATO-s mbrritn n vendetfqinj 525,787 refugjat. Ndrsa n trsi, forcat qeveritare dbuan ngaKosova 862,979 shqiptar etnik, ndrsa qindra mijra t tjer uzhvendosn brenda pr brenda, dhe ktu nuk llogariten ata q ishinzhvendosur para marsit 1999. M shum se 80% e tr popullsis sKosovs 90% e shqiptarve u dbuan nga shtpit e tyre.

Zona t shquara pr lidhje historike me UK-n u goditn m ashpr.Komunat e Gllogofcit dhe t Sknderajt n rajonin e Drenics djepi iUK-s ishin skena t masakrave t shumfishta mbi civilt, si dhe tparaburgosjeve arbitrare, torturave, shkatrrimit sistematik t shtpivedhe t pronave t civilve. Vrasjet n mas, dbimet e dhunshme dhe

M shum se 80% etr popullsis sKosovs 90% eshqiptarve udbuan nga shtpit etyre.

5

shkatrrimi i pronave t civilve ishin gjithashtu nj dukuri e rndomtn komunat jugperndimore t Gjakovs, Rrahovecit dhe Suhareks, kushum fshatra mbshtetn pr nj koh t gjat kryengritjen.Gjashtdhjet e pes prqind e dhunimeve t dokumentuara nga Hu-man Rights Watch ndodhn n pes komunat e prmendura m sipr(shih Figurn 2 n kapitullin Analiza Statistikore e Dhunimeve).

Shpjegimet e abuzimeve n komuna t tjera jan m t komplikuara, epr kt arsye, nuk arrijn qartsisht tek e vrteta. Komunat e Pejs eLipjanit, t cilt jan t banuara n mnyr t konsiderueshme edhe ngapopullsi serbe, na ballafaquan me dbimin n mas t shqiptarve etnik,ndrsa vrasjet ishin m t lokalizuara, si fjala vjen n fshatrat e Sllovit,Ribarit, Lubeniqit, Qyshkut dhe n qytetin e Pejs. Ndonse UK-ja ishteaktive n komunn e Pejs dhe e pranishme aty-ktu n perndim tkomuns s Lipjanit gjat vitit 1998 e gjat muajve t par t vitit 1999,ka pak apo aspak dshmi q flasin pr lidhje t UK-s me disa prejfshatrave, ku ndodhn masakra. Vrasjet ishin nj dukuri e zakonshme,ishin pjes e operacioneve, n t cilat merrnin pjes ushtar, polic eparaushtarak, e q synonin t terrorizonin popullsin e ta shtrngoninat t linte Kosovn.

Fjala vjen, pati nj prani t paprfillshme t UK-s gjat vitit 1998dhe muajve t par t vitit 1999 n komunn veriperndimore t Istokut,etnikisht t przier. Megjithat, n kt komun u vun re dbimet nmas t banorve shqiptar n drejtim t Malit t Zi, t cilat erdhn pasdjegjes e plakitjes s shtpive t tyre. Istoku ishte gjithashtu sken e njprej ngjarjeve m t prgjakshme t lufts, kur forcat serbe vran mshum se nntdhjet shqiptar etnik n burgun e Dubravs m 1 maj1999, dy dit pasi goditjet ajrore t NATO-s kishinsjell vdekjen e nntmbdhjet t burgosurve.

Dbimi i dhunshm ishte i mirorganizuar, gj qna bn t mendojm se gjithka ka qn eplanifikuar q m prpara. Fshatrat n zonatstrategjike u spastruan, n mnyr q tsiguroheshin linja komunikimi e kontrolli t pjesskufitare. Zonat q mbshtesnin UK-n, por edhe zonat ku nuk kishprani t UK-s, u bn pre e sulmeve t prbashkta t policve,ushtarve e paraushtarakve. Qytete t mdhenj u spastruan dukeprdorur autobuza, trena, dhe karvan t gjat me zetora u shoqruan

Ka pak apo aspakdshmi q flasin prlidhje t UK-s medisa prej fshatrave,ku ndodhnmasakra.

Prmbledhje e raportit

NN PUSHTETIN E URDHRAVE6

n drejtim t kufirit. Refugjatt u shtrnguan t merrnin arratin apo utransportuan drejt kufirit sipas nj programi dbimesh e deportimesh, icili ishte i kooordinuar dhe i mirorganizuar.

Human Rights Watch dokumentoi gjithashtu praktikn e zakonshmet spastrimit prej identitetit: refugjatve t dbuar pr n Shqipri,prpara se t lejoheshin t kalonin kufirin, shpesh u merreshin dokumentate tyre t identifikimit apo detyroheshin t shkulnin patentn e drejtimitq ish e inkorporuar n makin apo zetor. Prpara se t arrnin n kufi,shum shqiptarve iu shkatrruan dokumentat personale, gj q t bnt mendosh se qeveria po prpiqej t bllokonte rikthimin e tyre.

Dbimi n mas i shqiptarve t Kosovs mund t ket shrbyer prdisa qllime. S pari, mund t ket synuar ndryshimin e struktursdemografike t Kosovs nj politik kjo e prmendur nga politikannacionalist ekstremist t t gjitha kohrave. Ndryshimet demografikemund t onin n nj ndarje eventuale t krahins n dy pjes, nj prserbt e nj pr shqiptart. S dyti, mund t ket synuar destabilizimin evendeve fqinj, Shqipris e Maqedonis. S fundi, mund t ket synuarshprqndrimin e NATO-s, duke e detyruar kt t fundit t harxhonteenergji e mjete n vendet fqinj, gj q do t vshtirsonte nj pushtimnga toka t Kosovs, ose t paktn do ta bnte NATO-n m pak t vendosurn aksionet e veta. Nse qllimi ka qn dekurajimi e prarja e komunitetitndrkombtar, dshtimi afrmendsh ka qn i plot, pasi pamjet erefugjatve vetm sa provokuan zemrimin e opinionit publik dhe rritnkrkesn pr tu hedhur n veprim.

Masakrat e qllimshme e t pamotivuara nga asnj ligj mbi civil ekzekutime jashtgjyqsore prbnin nj element ky t fushats s

spastrimit etnik. N t gjithkrahinn, civil t cilt nuk ishinlufttar, prfshir gra e fmij, uvran nga policia serbe, nga ushtarte Ushtris Jugosllave dhe nga forcatparaushtarake n stilin e ekzekutimevearbitrare.

N prgjithsi, masakrat motivoheshin n tri mnyra. S pari, ti hapejrruga spastrimit etnik nprmjet krcnimit e friks. S dyti, t vriteshinindivid t dyshuar si lufttar apo si simpatizant t UK-s, dh n ktpik sht e qart vshtirsia e identifikimit t personave t duhur. Tek

Masakrat e qllimshme e tpamotivuara nga asnj ligjmbi civil ekzekutimejashtgjyqsore prbninnj element ky t fushatss spastrimit etnik.

7

individt e krkuar prfshiheshin udhheqs t shquar politik, veprimtart t drejtave t njeriut, dhe biznesmen t suksesshm. S treti ishin vrasjetpr hakmarrje: disa masakra u kryen pasi UK-ja kish shkaktuar viktimandr forcat serbe e jugosllave.

Ndonse kan filluar t dalin shifra tbesueshme, numri i t vdekurve n Kosov gjatlufts mbetet gjithsesi i panjohur dhe shtshndrruar n nj argument t nj debati jo tvogl. Nprmjet hulumtimeve t veta, HumanRights Watch dokumentoi 3,453 ekzekutimenga ana e forcave qeveritare serbe e jugosllave,por ky numr sht vendosmrisht m i vogl se sa numri i vrtet, sepsebazohet mbi vetm 577 intervista ( dhe kta t intervistuar nuk janzgjedhur n mnyr t till, q t lejojn nj ekstrapolim t t dhnavepr gjith Kosovn). N t njjtn koh, numri sigurisht nuk sht aq imadh, sa sht ln t kuptohet gjat lufts nga zyrtar t qeveriveperndimore e t NATO-s, kur sht aluduar edhe pr 100,000 t vdekur.

Deri m korrik t vitit 2001, Gjykata Ndrkombtare pr Krimet e Luftsn ish-Jugosllavi kish zhvarrosur afrsisht 4,300 kufoma, pr t cilat shtbesuar se jan viktima t masakrave t kryera nga forcat serbe e jugosllaven Kosov. Kjo shifr sht sigurisht m e vogl se sa totali i t vrarvenga trupat qeveritare. sht m e rndsishmja, ka dshmi tpadiskutueshme, sipas t cilave jan dhunuar varret e jan zhvendosurkufoma nga ana e trupave serbe e jugosllave, gj q sht konfirmuar nvern e vitit 2001 edhe nga qeveria serbe post-Miloshevi. Human RightsWatch dokumentoi prpjekje pr t fshehur apo pr t rivarrosur kufoman Trrnje, Gjakov, Izbic, Rezall, Krush e Madhe, Krush e Vogl,Suharek, Sllovinj, Poklek, Kotlin dhe Pastasel. Prve ksaj, sipasKomitetit Ndrkombtar t Kryqit t Kuq, 3,525 persona, prfshir serbetnik, rezultojn t humbur nga konflikti.

Analiza statistikore e kryer nga Human Rights Watch dhe ngaFondacioni Amerikan pr Prparimin n Shkenc (AAAS) nxjerrin npah mnyra ekzekutimesh, q flasin pr natyrn sistematike t fushatsqeveritare. Fjala vjen, n paraqitjen grafike t ekzekutimevejashtgjyqsore n koh, bien n sy tri momente, si mund t shihet ngrafikun 5 t kapitullit mbi Analizn Statistikore t Dhunimeve. Grafiku,prsa koh Human Rights Watch nuk bri nj zgjedhje t studjuar t t

Ka dshmi tpadiskutueshme, sipast cilave jan dhunuarvarret e janzhvendosur kufomanga ana e trupave serbee jugosllave.

Prmbledhje e raportit

NN PUSHTETIN E URDHRAVE8

intervistuarve, nuk sht nj pasqyrim i prsosur i masakrave.Megjithat, natyra kulmore e grafikut, me tri rritje t skajshme printervale shum t shkurtra kohe, na bn t kuptojm q masakrat

nuk ishin rezultat i nj dhune rastsore nga ana eforcave qeveritare. Sipas shum gjasave, ato ishinoperacione t planifikuara e t zbatuara me kujdes,n prputhje me synimet strategjike t qeveris.

N t njjtn mnyr, grafiku 6, 10, 14 e 15, i ciliparaqet rrjedhn e ekzekutimeve jashtgjyqsore npr komuna n varsit kohs, tregon kulme t ngjashme t kurbave n intervale t shkurtrat kohs. Zdrhallja vrastare npr komuna vrehet n periudha tcaktuara kohe, gj q do t thot se ka egzistuar nj urdhr strategjik prt kryer kto masakra n zona t krkuara.

Prdhinimi e dhuna seksuale ishin gjithashtu element t fushats.Prdhunimet e grave shqiptare nuk prbjn akte t rralla e t izoluarat kryera nga individ t veant, por ishin instrumenta pr t terrorizuarpopullsin civile, pr t zhvatur par nga familjart e pr t shtrnguarnjerzit ta braktisnin Kosovn. N total, Human Rights Watch gjeti dshmit besueshme pr nntdhjet e gjasht raste t dhuns seksuale tushtruar nga ana e ushtarve jugosllav, policve serb apoparaushtarakve n periudhn e bombardimit t NATO-s. Esht e qartse numri i vrtet sht shum m i lart.

Prgjithsisht, prdhunimet n Kosov mund t grupohen n trikategori: prdhunime n shtpit e grave, prdhunime t grave n rruge sipr pr t ln Kosovn dhe prdhunime n lokalet e paraburgimit.N kategorin e par, forcat e sigurimit hynin n shtpit private dheprdhunonin grat n prani t antarve t tjer t familjes, n oborr,apo n ndonj dhom t veant brenda apartamentit. N kategorin edyt, gra q shprnguleshin brenda pr brenda, q ecnin n kmb apombi zetor s bashku me familjet e tyre, ndaleshin, plakiteshin ekrcnoheshin nga ushtart, polict e nga paraushtarakt. Nse familjetnuk kishin par t thata pr t paguar, forcat e sigurimit i krcnonin sedo tu rrmbenin vajzat e do ti prdhunonin; n disa raste, vajzat janrrmbyer edhe pasi familjet jepnin par. Kategoria e tret e prdhunimevendodhte n qndra t improvizuara paraburgimi, si mund t ishin shtpie ahure t braktisura.

Nj dukuri e prhapur gjat vitit 1999 ishte edhe shkatrrimi i pronave

Prdhinimi e dhunaseksuale ishingjithashtu elementt fushats.

9

t privatve. Sipas nj studimi t UNHCR-s n nntor t vitit 1999,pothuaj 40% e t gjitha shtpive t banimit n Kosov rezultonin tdmtuara rnd apo krejt tshkatrruara. Komunat q njiheshinpr lidhje t forta me UK-n uprballn me pasoja m t rnda,pjesrisht edhe prej faktit q sulmetkundr tyre kishin filluar qysh nvitin 1998. Pati zona, t cilat edhepse nuk shquheshin si mbshtetset UK-s, u goditn megjithat, sifjala vjen qyteti i Pejs, ku m shum se 80% e shtpive t banimit ushkatrruan apo u dmtuan rnd.

Shkollat e xhamit patn t njjtin fat. Sipas nj vlersimi t Kombevet Bashkuara, u vzhguan 649 shkolla t Kosovs, dhe m shum se nje pesta rezultonin t dmtuara rnd, ndrsa 60% e tyre ishin krejt tshkatrruara. Prve ksaj, forcat serbe e jugosllave tentuan dhe arritnt nxirrnin jasht prdorimit puset e burimet ujore n t gjith territorine Kosovs duke derdhur n to lnd kimike, kafsh t ngordhura apombetje kufomash njerzore. Human Rights Watch dokumentoi raste nkatr fshatra, ku viktimat njerzore ishin hedhur n burimet ujore apon puse.

Dshmitar e viktima t shumta i treguan Human Rights Watch se siforcat qeveritare, qoft n shtpit e tyre, qoft kur ishin n rrug esipr pr t ln Kosovn, u kishin zhvatur gjra t mueshme, prfshirunaza martesore e automobil. Polic, ushtar, e sidomos pjestar tnjsive paraushtarake krcnuan individ t ndryshm me vdekje, nsekta t fundit nuk binin dakord t jepnin par, rndom marka gjermane.Nj vjedhje e till sht prmendur n mnyr t prsritur, madje edhenga pjestar t forcave t sigurimit, t cilt foln me medianndrkombtare pas lufts. Pr disa syresh, kjo ishte arsyeja q atashkuan n Kosov. Shum vullnetar than se ata ishin liruar ngaburgjet n Serbi, me kushtin q t binin dakord pr t shrbyer krahaspolicis e ushtris.

Ky raport dokumenton gjithashtu dukurin e detyrimit t tparaburgosurve pr t hapur transhe apo pr t pastruar bunker, si dheat t prdorimit t civilve si shqyt njerzor pr t mbrojtur trupat nga

Dshmitar e viktima t shumta itreguan Human Rights Watch sesi forcat qeveritare, qoft nshtpit e tyre, qoft kur ishin nrrug e sipr pr t ln Kosovn,u kishin zhvatur gjra tmueshme, prfshir unazamartesore e automobil.

Prmbledhje e raportit

NN PUSHTETIN E URDHRAVE10

sulmet e NATO-s e t UK-s. Qeveria jugosllave vendosi gjithashtu minatoksore antitank e antipersonel, sidomos n kufirin me Shqiprin eMaqedonin. Sipas shum gjasave, kjo ishte edhe nj mas q merrej prti br ball tentativs pr pushtim toksor t Kosovs.

HIERARKIA DHE ZINXHIRI I KOMANDAVEHIERARKIA DHE ZINXHIRI I KOMANDAVEHIERARKIA DHE ZINXHIRI I KOMANDAVEHIERARKIA DHE ZINXHIRI I KOMANDAVEHIERARKIA DHE ZINXHIRI I KOMANDAVE

Forcat qeveritare t prfshira n konflikt ishin nj kombinacionkompleks i policve t Ministris serbe t Punve t Brendshmedhe i policve special, i ushtarve dhe njsive speciale t UshtrisJugosllave, i forcave paraushtarake, i milicve lokal dhe i njshumllojshmrie lufttarsh t huaj. Q t gjith vepronin nn urdhrate qeveris n Beograd.

Ushtria jugosllave kish komandn e prgjithshme gjat periudhs sbombardimeve t NATO-s. Forcat policore e paraushtarake, n prputhjeme ligjin, ishin nn urdhrat e ushtris. Sidoqoft, duhet prmendur qzyrtart e lart t Ministris Serbe t Punve t Brendshme ushtroninnj ndikim t madh n zhvillimin e fushats. Ushtria kontrollonte rrugte kufijt kryesor, duke koordinuar e lehtsuar procesin e spastrimit etnik.Forcat policore e paraushtarake ishin drejtprdrejt m t prfshira ndbimin e civilve dhe shkatrrimin e fshatrave, ndrsa ushtria bntevetm mbshtetjen me artileri. Pikrisht gjat ktyre operacioneve burratndaheshin shpesh her nga grat e fmijt, pyeteshin rreth UK-s, dhe

ekzekutoheshin pa asnj shkak.Sipas ligjit jugosllav, Ushtria Jugosllave (Vojska

Jugosllavije, ose VJ) sht nn komandn ePresidentit t Jugosllavis, si n koh lufte, edhen koh paqeje. Deri n tetor t vitit 2000, ky ishteSllobodan Milloshevii. Struktura kontrolluese e VJ-s sht Kshilli i Lart i Mbrojtjes, i prbr ngaPresidentt e Serbis, Malit t Zi e Jugosllavis,dhe i drejtuar nga Presidenti i Jugosllavis. Shefi i

Shtabit t Prgjithshm t Ushtris gjat lufts ishte gjeneral DragoljubOjdani, i cili u emrua pas lufts pr t shrbyer si Ministr i Mbrojtjes pozicion q ai e mbajti deri n tetor t vitit 2000.

VJ-ja sht e ndar n tri armata. Armata e tret e komanduar gjat

Ushtria Jugosllavesht nnkomandn ePresidentit tJugosllavis, si nkoh lufte, edhe nkoh paqeje.

11

lufts nga kol.gjen. Nebojsha Pavkovi ishte prgjegjse pr Kosovn eSerbin e Jugut. Deri n gusht t vitit 2001, Pavkovii ishte Shefi i Shtabitt Prgjithshm t Ushtris Jugosllave. Gjat lufts, nj shkall m poshtse Pavkovii ishte major gjen. Vladimir Llazarevi, i cili komandoi korpusine Prishtins s armats s tret, q ish e stacionuar n Kosov. Nn urdhrate Llazareviit ishin pes brigada, nj njsi e policis ushtarake, dhe njregjiment i aviacionit. Komandantt e strukturave t sapoprmendurajan emrtuar n kapitullin Forcat n Konflikt.

Struktura e Ministris Serbe t Punve t Brendshme (MinistarstvoUnustrasnjih Posllova, ose MUP), e drejtuar gjat lufts nga MinistriVllajko Stojiljkovi, sht m e komplikuar se sa ajo e VJ-s, e cila ka njzinxhir transparent komandash. Brenda MUP-it ishin policia e rregullte Kosovs e komanduar nga Sreten Luki, policia speciale (PosebneJedinice Policije, ose PJP) e komanduar nga Lejtnant gjeneral ObradStevanovi, dhe forcat antiterroriste (Specijalna AntiteroristickaJedinica, ose SAJ) t komanduara nga kolonel Zhivko Trajkovi. Kolonelgjeneral Vlastimir Gjorgjevi ishte kreu i sektorit t sigurimit publik tMUP-it, si dhe ndihms i Ministrit t Punve t Brendshme. Qeveria ere serbe i zvendsoi Gjorgjeviin e Stevanoviin n janar t vitit 2001,por gradoi Lukiin si shef t sigurimit publik si dhe si zv. Ministr iPunve t Brendshme.

Ministria Serbe e Punve t Brendshme prmban gjithashtushrbimin e sigurimit t shtetit, apo policin sekrete, e cila luajti nj rolt dors s par n Kosov. Prve aktiviteteve t fshehta, si ishinsurvejimi e gjurmimi i veprimtarve politik shqiptar dhe i pjestarvet UK-s, sigurimi i shtetit dislokoi njsit e veta t operacioneve speciale,JSO-n (Jedinica za Specijalne Operacije), dhe ndihmoi organizata tndryshme paraushtaraksh. E njohur edhe me emrat Beretat e Kuqeapo Djemt e Frenkit (pr ti br homazh Frenki Simatoviit, njpersonalitet i rndsishm i Ministris s Punve t Brendshme, i cilinjihet si themeluesi i ktij grupi), JSO u komandua gjat lufts ngaMilorad Lukovi, i njohur ndryshe me emrin Legija. Deri n janar tvitit 2001, kreu i sigurimit shtetror serb ishte kolonel gjeneral RadomirMarkovi. Ai u shkarkua nga fundi i janarit dhe u arrestua nj muajm von nga policia serbe pr prfshirjen e tij n sulmin q ju b m1999 politikanit serb Vuk Drashkovi. David Gaji ish kreu i sigurimitt shtetit n Kosovn e gjat lufts.

Prmbledhje e raportit

NN PUSHTETIN E URDHRAVE12

S fundi, forca t ndryshme paraushtarake, ashtu si edhe mercenart huaj lufte, ishin aktiv n Kosov, dhe sht m e rndsishmja, ishinnn kontrollin e qeveris qndrore. Duke ln mnjan faktin, q kta tfundit prbnin forcat m t dhunshme n Kosov, duhet thn se aktivitetikryesor i paraushtarakve ishte plakitja dhe vjedhja.

Ndonse kufijt e sakt t komandave e kontrollit mbi kto forcaparaushtarake mbeten t paqart, bashkpunimi i tyre me ushtrinjugosllave e policin serbe ishte evident. Pjestart e forcaveparaushtarake, t cilt foln pas lufts me shtypin ndrkombtar, thanse zyrtart lokal u jepnin atyre shpesh listat me emra shqiptarsh etnik,t cilt ishin planifikuar t vriteshin. Shum persona ishin liruar ngaburgu, me kushtin q ata t luftonin n Kosov. N at koh, individ tveant n prbrje t ushtris apo policis u prpoqn t sinjalizonin apot merrnin n mbrojtje civilt shqiptar q krcnoheshin ngaparaushtarakt, ndonse kjo gj ndodhte rrall; m shpesh ndodhte qpolict t bashkpunonin ngusht me njsit paraushtarake, shpesh dukeformuar nj kordon rrotull komuniteteve t planifikuar pr tu sulmuar,ndrkoh q trupat paraushtarake nisnin t vepronin.

Njsi dhe grupe t ndryshme brenda MUP-it e bjn hierarkin ekomandave m pak t qart se sa at t VJ-s, ndonse sht e qart seautoriteti m i lart i MUP-it ishte Presidenti jugosllav Sllobodan

Miloshevi. Sipas ligjit jugosllav, kur deklarohetgjendja e lufts, policia serbe sht nnjurisdiksionin e ushtris jugosllave, gj q e bnteSllobodan Milosheviin de facto e de jurekomandant t policis n periudhn ebombardimit t NATO-s. Zvends Kryeministrii athershm jugosllav Nikolla Shahinovi luajtigjithashtu nj rol t rndsishm.

Ligji ndrkombtar sht i qart kur flet prprgjegjsin individuale kriminale t udhheqsve, q organizojnapo tolerojn kryerjen e krimeve t lufts. Edhe autort e drejtprdrejtt krimeve, edhe udhheqsit ushtarak apo politik, t cilt kanurdhruar kryerjen e krimeve, edhe ata q nuk kan marr masa prparandalimin e krimeve apo q nuk kan ndshkuar autort, mund tkonsiderohen prgjegjs.

Si provon ky raport, gjeografia e natyra sistematike e krimeve n Kosov

Gjeografia e natyrasistematike e krimeven Kosov e bjn tpagjas qudhheqsit serb ejugosllav t mos kenqn n dijeni mbi atq ndodhte.

13

e bjn t pagjas q udhheqsit serb e jugosllav t mos ken qn ndijeni mbi at q ndodhte, pavarsisht se kta kan mbrojtur tezn ekundrt. Vetm n shum pak raste jan dnuar pjestar t forcave tsigurimit pr kryerjen e krimeve t rnda, si sht vrasja. N t kundrt,periudha e paslufts na ballafaqoi me gradime, shprblime e emrime tpersonelit policor e ushtarak, ku u prfshin edhe zyrtart m t lart, siDragoljub Ojdani, Nebojsha Pavkovi, Vladimir Llazarevi, ObradStevanovi, Sreten Luki, Vlastimir Gjorgjevi dhe Zhivko Trajkovi, sidhe shum prej komandantve t brigadave t korpusit t Prishtins. Njlist e plot e t graduarve dhe e t shprblyerve sht prfshir n shtesne kapitullit Forcat n Konflikt.

GJYKATA E KRIMEVE T LUFTSGJYKATA E KRIMEVE T LUFTSGJYKATA E KRIMEVE T LUFTSGJYKATA E KRIMEVE T LUFTSGJYKATA E KRIMEVE T LUFTS

Pas nj fillimi t ngadalt n vitin 1998, Gjykata KriminaleNdrkombtare pr ish-Jugosllavin bri nj hetim t plot tkrimeve t kryera n Kosov. M 27 maj 1999, Gjykata njoftoi se kishngritur padin m t bujshme e m domethnse: Presidenti jugosllavdhe katr zyrtar t tjer t lart u akuzuan pr vrasjen, persekutimindhe deportimin e shqiptarve t Kosovs n periudhn nga 1 janarideri fund t majit t vitit 1999. T paditurit e tjer jan: Milan Milutonivi,President i Serbis dhe antar i Kshillit t Lart t Mbrojtjes, DragoljubOjdani, shef i Shtabit t Prgjithshm t Ushtris Jugosllave, NikollaShahinovi, zvends Kryeministr i RFJ-s dhe Vllajko Stojiljkovi,Ministr i Punve t Brendshme t Serbis. Hetimet e Gjykats KriminaleNdrkombtare mbi Krimet e Lufts, prfshir edhe ato t kryera ngaUK-ja, po vazhdojn. M 1 prill t vitit 2001, policia serbe arrestoiMilosheviin me akuzn pr korrupsion. M 28 qershor, ai u transferuan Hag. Deri n gusht t vitit 2001, t akuzuarit e tjer kan qn tpaarrestuar.

Gykata bri gjithashtu nj vlersim t aksioneve t NATO-s gjat lufts,duke arritur n prfundimin q nuk kish vend pr t hetuar e ngriturakuza n kt drejtim. Vlersimi i Human Rights Watch mbi fushatnajrore t NATO-s sht disi i ndryshm. Ndonse Human Rights Watchnuk gjeti prova t krimeve t lufts t kryera nga NATO, u arrit nprfundimin q aleanca ushtarake euroatlantike dhunoi ligjin

Prmbledhje e raportit

NN PUSHTETIN E URDHRAVE14

ndrkombtar humanitar duke marr masa t pamjaftueshme pridentifikimin e pranis s civilve, ndrsa bombardoheshin objektiva tlvizshm. Si sht nnvizuar m par n nj raport t Human RightsWatch t shkurtit t vitit 2000, t titulluar Vdekjet e Civilve gjat FushatsAjrore t NATO-s, bombardimi i NATO-s shkaktoi n t gjith Jugosllavinrreth 500 viktima civile. 55-60% e ktyre viktimave ishin kosovar. Nkt raport sht kritikuar gjithashtu prdorimi nga ana e NATO-s iminave kaset, ndonse nj gj e till sht e ndaluar n nj konflikt tarmatosur. Ashtu si n rastin e armve fardo q nuk kursejn asknd,kur prdoren n zona urbane, edhe minat kaset, pr shkak t nj shkallet lart gabimi, paraqesin nj rrezik serioz pr popullsin civile. Nga 24marsi deri m 7 maj t vitit 1999, u hodhn mbi Kosov dhe mbi Jugosllavirreth 1,500 mina kaset.

ABUZIMET E UK-SABUZIMET E UK-SABUZIMET E UK-SABUZIMET E UK-SABUZIMET E UK-S

Si sht paraqitur n kapitullin Konteksti Historik, UK-ja ishteprgjegjse pr abuzime t rnda gjat vitit 1998, prfshir kturrmbime e vrasje serbsh apo shqiptarsh t konsideruarkolaboracionist. N disa fshatra q ishin nn kontrollin e UK-s gjat

vitit 1998, rebelt dbuan serbt etnik ngashtpit e tyre. Disa prej atyre q mbetnrezultojn t humbur dhe hamendsohet qjan rrmbyer e jan vrar nga UK-ja. SipasKomitetit Ndrkombtar t Kryqit t Kuq,nntdhjet e shtat serb t Kosovs, t ciltrezultuan t humbur n vitin 1998, nuk egjendn deri n 15 maj t vitit 2000.

UK-ja paraburgosi nja tetdhjet e pes serbgjat sulmit mbi Rrahovec m 19 korrik 1998. Tridhjet e pes syresh u lshuanpak m von, por t tjert mbetn t humbur deri n gusht t vitit 2001. M22 korrik 1998, UK-ja mori pr nj koh t shkurtr nn kontroll minierne Belacevacit pran Obiliqit. At dit u kapn nnt serb, dhe ata jan enden listn e t humburve t Komitetit Ndrkombtar t Kryqit t Kuq.

N shtator 1998, policia serbe grumbulloi tridhjet e katr kufoma tnjerzve, pr t cilt u hamendsua se ishin kapur e vrar nga UK-ja n

UK-ja ishte prgjegjsepr abuzime t rndagjat vitit 1998, prfshirktu rrmbime e vrasjeserbsh aposhqiptarsh tkonsideruarkolaboracionist.

15

liqenin e Radonjicit pran Gllogjanit. Midis viktimave kish edhe shqiptaretnik. Por abuzimi m i rnd i UK-s u raportua prpara se t ndodhtekjo, dhe kish lidhje me vrasjen n muajin gusht t njzet e dy civilveserb n fshatin Klek, ku policia pretendoi se kish zbuluar pjes kufomashdhe nj furr q prdorej pr t kremuar trupat pa jet. Mnyra se si ushpjegua ky pretendim i policis, e l disi t dyshimt ngjarjen.

UK-ja, e cila u rrit n periudhn 1996-1999 nga nj grup guerrilasisht shpartalluar n nj lvizje t armatosur t mirorganizuar, mori pjesn shum luftime taktike, t cilat vun n rrezik jetn e civilve. Njsitete UK-s zinin prita apo sulmonin pozicionet e policis e t ushtris nfshatra t caktuara, e m pas trhiqeshin, duke i ln fshatart nnmshirn e hakmarrjes s mundshme. Masakra t vrteta shpesh ndodhnpr kt arsye, duke dhn kshtu nj ndihm n prhapjen e kauzs sUK-s dhe n internacionalizimin e konfliktit.

Element t UK-s jan gjithashtu prgjegjs pr sulme t ndryshmen periudhn e paslufts mbi serb, rom dhe jo-shqiptar t tjer, madjeedhe mbi shqiptar etnik, t cilt shiheshin si rival politik. Menjherpas hyrjes s NATO-s n Kosov pati djegje e plakitje sistematike tshtpive t serbve, romve, pjestarve t minoriteteve t tjera t Kosovs,si dhe dhunime t kishave e manastireveortodokse. Kjo dhun u shoqrua me krcnime,t cilat synonin largimin e pakicave jo shqiptarenga Kosova. Deri nga fundi i vitit 2000, e kishinln krahinn m shum se 210,000 serb;shumica e tyre ikn n javt e para t paslufts.Ata q mbetn ishin t prqndruar n enklavamono-etnike, fjala vjen n Mitrovic, FushKosov apo Graanic.

sht m e rnda, prej 12 qershorit janvrar apo kan humbur rreth nj mij serb erom. Sipas shum gjasave, n incidentet epaslufts jan prfshir banda kriminale e individ hakmarrs. Sidoqoft,element t UK-s jan prgjegjs pr shum prej ktyre krimeve. Dshirapr hakmarrje sht vetm nj shpjegim i pjesshm, pasi n nj numr tmadh sulmesh nuk duhet t anashkalohet nj objektiv i qart politik:largimi nga Kosova i banorve jo shqiptar n mnyr q t prligjej mmir kauza e shtetit t pavarur t Kosovs.

Menjher pas hyrjes sNATO-s n Kosov patidjegje e plakitjesistematike t shtpivet serbve, romve,pjestarve tminoriteteve t tjera tKosovs, si dhedhunime t kishave emanastireve ortodokse

Prmbledhje e raportit

NN PUSHTETIN E URDHRAVE16

Vet shqiptart etnik nuk mbetn jasht vorbulls s ksaj dhune.Jan rrahur, rrmbyer apo vrar shqiptar t akuzuar pr bashkpunimme autoritetet serbe, sidomos n komunat e Prizrenit, Gjakovs dhe Klins.Sulmet kundr veprimtarve politik e partiak, sidomos kundr LidhjesDemokratike t Kosovs, vazhduan edhe pas zgjedhjeve administrativet 28 tetorit 2000.

ROLI I KOMUNITETIT NDRKOMBTARROLI I KOMUNITETIT NDRKOMBTARROLI I KOMUNITETIT NDRKOMBTARROLI I KOMUNITETIT NDRKOMBTARROLI I KOMUNITETIT NDRKOMBTAR

Reagimi i ngadalt i komunitetit ndrkombtar sht nj ngashkaqet e prhapjes s dhuns s paslufts; Kombet e Bashkuaradhe NATO nuk vepruan me vendosmri qysh n fillim pr t frenuarshprnguljen e dhunshme dhe vrasjen e pjestarve t popullsis joshqiptare, gj q krijoi nj precedent pr periudhn pas 12 qershorit.Nga mesi i vitit 1999, nuk kish vese nj grusht policsh t Kombeve tBashkuara, dhe n kt mnyr funksionet e policis civile i morn trupate KFOR-it t NATO-s, t cilt ishin t paprgatitur pr kt gj. NATOish e merakosur m shum pr t mbrojtur trupat e veta, se sa pr tmbrojtur civilt. Dy vjet pas prfundimit t lufts nuk ish ndrtuar endenj system gjyqsor funksional, gj q kontribuoi n krijimin e klims,ku krimi nuk ndshkohej.

Avazi i vazhdueshm i dgjuar nga Kombet e Bashkuara ishte serezultatet e dobta vin nga mungesa e mjeteve e forcave. Esht e vrtetq fondet jan t pamjaftueshme pr t paguar polic, gjyqtar e

prokuror, por pengesa kryesore ka t bj memungesn e vullnetit politik. Zyrtar t lart tNATO-s e t Kombeve t Bashkuara e dinshum mir q, njerz t lidhur me ish-UK-n,prfshir disa prej figurave t rndsishmepolitike t Kosovs, jan t implikuara n dhunnkundr pakicave dhe n aktivitete kriminale, porzgjidhjes s ksaj shtjeje i sht br bisht.

Gabimet e komunitetit ndrkombtar lidhur me Kosovn fillojn mhert. N kapitullin Konteksti Historik, ky raport bn nj prshkrim treagimit t komunitetit ndrkombtar ndaj konfliktit qysh prej vitit 1990.Prej 90-s deri n 98-n, perndimi dshtoi n mbshtetjen e lvizjes

Perndimi bnte sehirndrsa UK-ja lindi e urrit, ndrsa shtetijugosllav u prgjigjdhunshm e ndrsakrahina shkoi drejtkonfliktit t armatosur.

17

paqsore t shqiptarve t Kosovs, veantrisht duke e ln shtjen eKosovs jasht axhendave diplomatike n kohn e lufts n Bosnj eKroaci. Perndimi bnte sehir ndrsa UK-ja lindi e u rrit, ndrsa shtetijugosllav u prgjigj dhunshm e ndrsa krahinashkoi drejt konfliktit t armatosur.

Gjat gjith kohs s konfliktit, komunitetindrkombtar nuk arriti t merrte nj pozicion tprbashkt pr zgjidhjen e krizs. SllobodanMiloshevi i shfrytzoi kto mosmarrveshje n favorine vet. Ai merrej me nj shtet, pastaj me nj tjetr, endrkoh fitonte koh pr t organizuar fushatn evet. Pjestar t komunitetit ndrkombtar ishfrytzuan kto mosmarrveshje gjithashtu, duke nxjerr kshtu mosveprimine njrit apo tjetrit si shkak t krizs. N institucionet, ku komuniteti ndrkombtardnonte fuqimisht dhunn, fjalt dhe reagimi simbolik rezultuan t pakuptimt,afatet e vna shtyheshin, kushtet e vna harroheshin dhe sanksionet osezbatoheshin prgjysm, ose nuk zbatoheshin fare.

Raporti arrin n prfundimin q interesat e komunitetit ndrkombtarn ruajtjen e status quo-s s arritur n Bosnj dhe alergjia ndaj ndryshimitt kufijve ndrkombtar bn q dhuna t shndrrohej n nj luft tarmatosur. Nse komuniteti ndrkombtar do t donte t nxiste integritetinterritorial n Ballkan, do t lipsej ti mshohej unitetit kombtar mbi bazne respektimit t t drejtave t t gjith qytetarve. Pikrisht respektimi iktyre t drejtave ka munguar n Kosov dhe n pjes t tjera t Ballkanit.Duke ln t pasfiduara dhunn e abuzimet, u shkua drejt destabilitetitrajonal, gj q komuniteti ndrkombtar kish synuar t shmangte.

S fundi, faji kryesor lidhur me tragjedin e Kosovs bie mbi ish-Presidentinjugosllav Sllobodan Miloshevi dhe mbi udhheqjen e athershme serbe ejugosllave, t cilt jo vetm nuk krkuan zgjidhje paqsore s bashku meshqiptart e Kosovs, por hartuan e zbatuan nj fushat t dhunshme kundrkryengritsve t armatosur e kundr civilve. Si tregon ky raport, t gjithadshmit nxjerrin zbuluar prfshirjen e tyre n krime t rnda lufte.

Fitorja elektorale e Opozits Demokratike Serbe n zgjedhjet e vjeshtss vitit 2000 hapi dern pr ndryshime brenda shoqris serbe e jugosllavedhe pr nj zgjidhje paqsore t nj konflikti t gjat n rajon. Por stabilitetijetgjat n Kosov, Serbi e rajon nuk do t arrihet pa nxjerrjen eprgjegjsis pr krimet e kryera nga t t gjitha palt.

Faji kryesor lidhur metragjedin e Kosovsbie mbi ish-Presidentinjugosllav SllobodanMiloshevi dhe mbiudhheqjen eathershme serbe ejugosllave.

Prmbledhje e raportit

NN PUSHTETIN E URDHRAVE18

Shqiptar etnik n fshatin Ploic, shtator 1998 FOTO NGA WADE GODDARD

19

KONTEKSTI HISTORIK

HYRJEHYRJEHYRJEHYRJEHYRJE

N vitin 1989, kur qeveria serbe i hoqi Kosovs statusin e krahinsautonome brenda Republiks Federale Socialiste t Jugosllavis,analist e veprimtar politik t brendshm e t jashtm parashikuanprkeqsimin e gjendjes. Fitil i ndezur, fui baruti, dhe emrtime ttjera klish u prdorn pr t prshkruar perspektivn e konfliktit tarmatosur n krahinn e Kosovs dhe n Jugosllavi.

M tej, rreziku u b i qart do vit e m shum, ndonse luftrat qprfshin pjest e tjera t ish-Jugosllavis nuk u prhapn n Kosov.Trajtimi i dhunshm nga ana e qeveris serbe i shqiptarve t Kosovs uintensifikua, dhe shqiptart etnik, duke mos nuhatur ndonj mundsipr prmirsimin e situats, gradualisht humbn besimin tek politika jo edhunshme q kishin ndjekur qysh prej vitit 1990. Nga fundi i 1996-s,nj grup guerrilasish t panjohur m par dhe i quajtur Ushtria lirimtaree Kosovs (UK) filloi t koordinoj sulmet kundr policis serbe. Qeveriau prgjigj me forc duke mos br dallim midis guerrilasve e pjess tjetrt popullsis, dhe kshtu, cikli i dhuns zuri t marr teposht.

Pavarsisht shenjave paralajmruese t prsritura gjat dhjetvjearit,komuniteti ndrkombtar dshtoi n parandalimin e nj konflikti tparashikueshm. Taktikat politike afatshkurtra dhe t palidhura njrame tjetrn morn prparsi mbi politikat strategjike afatgjata. Ndarjetdhe gara midis qeverive e organizmave ndrkombtare bn q veprimi iprbashkt t ishte i dobt dhe kutur karakteristika kto, q qeveria eMilosheviit i shfrytzoi me dinakri.

Angazhimi serioz dhe i prbashkt erdhi vetm pasi konflikti kishdegjeneruar n nj luft t vrtet. N kt moment, duke mos patur dhe

2

NN PUSHTETIN E URDHRAVE20

T favorizuara nga bombardimet e NATO-s, forcat serbe e jugosllavebn spastrimin etnik t m shum se 850 mij shqiptarve t Kosovs,dhe vran disa mijra t tjer. Bombardimet e NATO-s i detyruan trupatqeveritare ta linin Kosovn, por m prpara ato trupa kishin kryer krimet rnda lufte, t cilat vazhdojn ta helmojn mjedisin e pas lufts nKosov.

far dshmohet lidhur me t drejtat e njeriut n kt raport prbnrezultatin e dshtimit t perndimit n administrimin e ksaj krize tpritshme. Dbimet dhe vrasjet n shkall t gjer t serbve e shqiptarve,madje edhe pas hyrjes s trupave t NATO-s n Kosov, na japin njleksion t rndsishm: Nse nuk veprohet, shtypja qeveritare dhe abuzimime t drejtat e njeriut, veanrisht kundr pakicave, mund t prodhojnlehtsisht konfrontime t dhunshme, q sjellin abuzime akoma m tdhunshme. E thn ndryshe, stabiliteti real dhe jetgjat n Ballkan nukmund t kuptohet pa qeveri demokratike, q respektojn t drejtat enjeriut.

Ka patur shum debate mbi at, se far mund t bnte komunitetindrkombtar pr t ndaluar dhunn n Kosov. Nj fakt sht i qart:komuniteti ndrkombtar mund t vinte n jet masa ekonomike e politikekreative t tilla, q ato t frenonin sjelljen abuzive qeveritare kundrcivilve. Kostoja e masave t tilla do t kishte qn me siguri m e vogl sesa kostoja e ndrhyrjes s NATO-s dhe e misionit t Kombeve t Bashkuaran Kosov.

far vijon m posht prbn nj kronologj t krizs n Kosov dhe njanaliz t shanseve t pashfrytzuara nga ana e komunitetitndrkombtar.

HISTORI E SHKURTR E KONFLIKTIT N KOSOVHISTORI E SHKURTR E KONFLIKTIT N KOSOVHISTORI E SHKURTR E KONFLIKTIT N KOSOVHISTORI E SHKURTR E KONFLIKTIT N KOSOVHISTORI E SHKURTR E KONFLIKTIT N KOSOV

Duhet t kthehemi shekuj prapa pr t kuptuar plotsishtmardhniet midis shqiptarve dhe serbve dhe betejat e tyre nKosov. T dyja palt e konsiderojn krahinn qendr t mirqnies styre kulturore e politike, dhe kan dshmuar, se jan t gatshm t bjnluft pr ta patur at nn kontroll. Politika nacionaliste serbe e kashndrruar mbajtjen e Kosovs dhe t trojeve t saj historike si nj ele-ment baz t saj. Konfrontimet e dhunshme kan shenjuar historin e

21

ksaj zone, ndonse shqiptart dhe serbt kan qn edhe aleat n ndonjluft. Akuza t ndrsjellta pr krime mizore n luftrat ballkanike, nluftn e par dhe t dyt botrore, ashtu si edhe n beteja t mparshme,kan mjegulluar historin e rajonit.

Megjithse ky kontekst historik sht i rndsishm pr t kuptuarkonfliktin, dhe megjithse historia e rajonit luan nj rol t madh n situatne sotme, debatet historike jan t dors s dyt n raport me zhvillimet ekohve t fundit q kan kushtzuar luftn n Kosov. Versione tprzgjedhura t historis dhe ankime t s shkuars prbnin nj tokpjellore pr politikan oportunist t viteve 80 e 90, t cilt shtinin kshtun pun frikrat e zhgnjimet e shqiptarve e t serbve. Historia shtkeqprdorur nga politikan nacionalist agresiv, t cilt kan nxjerrprfitime duke nxitur urrejtje, ksenofob, militarizim, dhe s fundi, luft.

Kosova n Republikn Federale Socialiste tKosova n Republikn Federale Socialiste tKosova n Republikn Federale Socialiste tKosova n Republikn Federale Socialiste tKosova n Republikn Federale Socialiste tJugosllavisJugosllavisJugosllavisJugosllavisJugosllavis

Pas lufts s dyt botrore, kushtetuta federale i prkufizonteshqiptart etnik n Jugosllavi m shum si nj kombsi, se sa sinj komb konstituiv t federats, ndonse si grup etnik ishin t trettpr nga numri i popullsis. Ky ishte nj status q dallonte nga ai i grupevet tjera etnike m t rndsishme serbve, kroatve, bosnjakve,sllovenve dhe maqedonasve. Edhe kshtu, n emr t vllazris ebashkimit socialist, Jugosllavia i ruante n dukjet drejtat e pakicave, t cilat i prkisnin t gjithagrupeve etnike.

Kosova ishte rajoni m i varfr n Jugosllavi.Duke prjashtuar miniern zemrgjer t Treps,pjesa tjetr e krahins ish kryesisht bujqsore.Varfria dhe nnzhvillimi n mes t gjithagrupeve etnike n Kosov acaruan tensionet. Disaprmirsime erdhn pas demonstratave tstudentve nga fundi i viteve 60, si ishin rritja e investimeve publike,hapja e universitetit t Prishtins, dhe punsimi i shqiptarve t Kosovsn administratn lokale.

Duke tentuar t bj nj balancim m t mir midis grupeve etnike t

Historia shtkeqprdorur ngapolitikan nacionalistagresiv, t cilt kannxjerr prfitime dukenxitur urrejtje,ksenofob, militarizim,dhe s fundi, luft.

Konteksti historik

NN PUSHTETIN E URDHRAVE22

vendit dhe nj korigjim t pushtetit t Serbis n kuadr t federats,udhheqsi jugosllav Josif Broz Tito ideoi nj kushtetut t re m 1974,nprmjet s cils u dha m shum autonomi dy rajoneve t Serbis:Kosovs dhe Vojvodins (kjo e fundit me nj numr t madh hungarezshetnik). Megjithse nuk arritn statusin e republikave federale t Bosnjs,Kroacis, Maqedonis, Malit t Zi, Serbis dhe Sllovenis, dy krahinat udeklaruan krahina autonome, gj q bnte t mundur prfaqsimin etyre n presidencn federale dhe u jepte t drejtn t kishin bankat e tyreqndrore, polici t veant, parlament dhe qeveri rajonale. Shqiptartetnik u bn kshtu pjes e disa qarqeve t elits sunduese.

Shqiptart etnik, t cilt n vitin 1971 prbnin rreth 74% t popullsiss Kosovs, morn shumicn e pozitave kye n pushtetin e krahins,morn nn kontroll sistemin e arsimit, sistemin gjyqsor dhe policin,ndonse gjithka ishte nn kontrollin e Titos dhe t Partis Komuniste, ecila ishte forca politike sunduese e vendit. Universiteti n gjuhn shqipe iPrishtins u hap m 1970 dhe pati prkrahjen e autoriteteve.

Ideja e autonomis s Kosovs nuk u prqafua kurr prej nj segmentit rndsishm t elits sunduese serbe, e cila e shihte kt autonomi sinj krcnim ndaj interesave e sovranitetit t Serbis. Autonomia e Kosovsdhe e Vojvodins, argumentonin disa, dobsonte pushtetin serb nJugosllavi. Zrat kritik u zbehn gjat viteve 70, por rifilluan tgjallrohen pas vdekjes s Titos n vitin 1980. Nj vit m pas, shqiptart

etnik t udhhequr nga studentt e universitetit,fillimisht shprehn paknaqsin ndaj kushteve tkqija t ushqimit e strehimit npr konvikte, e mpas doln n rrug pr t krkuar rroga m t larta,liri shprehjeje m t madhe, lirimin e t burgosurvepolitik dhe statusin e Republiks brendaJugosllavis. Demonstratat e tyre u shprndan medhun nga ushtria jugosllave dhe nga policiafederale, gj q solli vdekjen e nj numri shqiptarshdhe arrestime t shumta. Disa t burgosur politik

t asaj kohe, s bashku me t rinjt q u larguan nga Kosova pr tiushmangur arrestimit, formuan m von grupet radikale t emigrantven Europn perndimore, prej t cilave, pesmbdhjet vjet m von lindiUK-ja. 1 Nga radht e shqiptarve etnik, Beogradi mori e ngriti ndrejtim nj lidership t ri komunist.

Serbt etnik dhepakica t tjera, siturqit dhe romt, iunnshtruankeqtrajtimit,krcnimit, endonjher dhunss ekstremistve tshumics shqiptare.

23

Trajtimi i pakicave joshqiptareTrajtimi i pakicave joshqiptareTrajtimi i pakicave joshqiptareTrajtimi i pakicave joshqiptareTrajtimi i pakicave joshqiptare

Nga fundi i viteve 70 e fillimi i viteve 80, serbt e Kosovs ankoheshinse keqtrajtoheshin e diskriminoheshin nga popullsia e udhheqja eshqiptarve etnik, me synimin (kshtu pretendonin serbt) pr tishtrnguar ata ta linin krahinn. Sipas nj raporti t hartuar nga efamshmja Akademi serbe e Shkencave dhe e Arteve m 1988, m shumse 20 mij serb etnik u larguan nga Kosova midis viteve 1981-1987. 2

Shqiptart kishin pretendimin se serbt e linin Kosovn pr arsyeekonomike, pasi kjo e fundit ishte krahina m e varfr jugosllave.

Serbt etnik dhe pakica t tjera, si turqit dhe romt, iu nnshtruankeqtrajtimit, krcnimit, e ndonjher dhuns s ekstremistve t shumicsshqiptare. Qeveria e Kosovs e administruar prej shqiptarve etnik, nukmori masat e nevojshme pr t hetuar kto abuzime apo pr t mbrojturpakicat e Kosovs. 3

N t njjtn koh, popullsia e shqiptarve etnik rritej n mnyr tqndrueshme, pasi shqiptart e Kosovs dalloheshin pr lindshmrinm t lart n Europ, duke sjell n at q Akademia Serbe e Shkencavedhe e Arteve e quante presion i lart jo vetm mbi pasurit n dispozicion,por gjithashtu edhe mbi grupet e tjera etnike. 4

Lulzimi i nacionalizmit serbLulzimi i nacionalizmit serbLulzimi i nacionalizmit serbLulzimi i nacionalizmit serbLulzimi i nacionalizmit serb

Mesi dhe fundi i viteve 80 u shenjua nga nj gjallrim i dukshm inacionalizmit serb, sidomos n mesin e serbve q jetonin jasht republiksserbe. Kta gjithmon e m shum ndjeheshin t izoluar dhe t krcnuarnga nacionalizmi q po ngrihej rreth tyre n Kroaci, Bosnj e Kosov. Mt zshm ishin serbt e Kosovs, t cilt ankoheshin pr keqtrajtim ngaana e shqiptarve etnik.

N shtator 1986, u botua nj dokument i Akadamis serbe t Shkencavedhe t Arteve, i cili trajtonte shtjen serbe n Jugosllavi. I njohur meemrin Memorandum, dokumenti sulmonte politikant serb q nuk bninasgj pr t prballuar krcnimet, sulmet, apo edhe genocidin kundrserbve n Kosov. Midis pretendimeve t nxehta t Memorandumit, atadeklaronin:

Konteksti historik

NN PUSHTETIN E URDHRAVE24

Genocidi fizik, politik, ligjor e kulturor mbi popullsin serbe n Kosovdhe Metoh sht nj disfat historike m e rnd se sa ndonj disfattjetr n luftrat pr lirim t zhvilluara nga serbt prej kryengritjes spar serbe m 1804 deri n kryengritjen e vitit 1941. 5

I kritikuar nga Presidenti serb i asaj kohe, Memorandumi pasqyrontenj sentiment kolektiv, sidoq t paartikuluar, t turmave popullore serbe.Me komunizmin q po dshtonte si nj ideologji, politikant serb zun ta

kontrollonin e ta prdornin kt paknaqsi prqllimet e tyre politike.

Asnj politikan nuk e kuptoi kt m mir sesa Sllobodan Miloshevii, i cili n at koh ishteshefi i Partis Komuniste serbe. Si nj aparatikkomunist dhe si nj kanakar i Stamboliit,Miloshevii u kap fort pas kauzs s

nacionalizmit, dhe ushqeu me kt kauz ambicjen e ngjitjes drejt pushtetit.M 24 prill 1987, Miloshevii u drgua ti fliste nj turme t madhe

serbsh n Fush-Kosov, t cilt protestonin kundr keqtrajtimit prejshqiptarve. Ai i bri bashk demonstruesit me thirrjen: Askush nukduhet t guxoj t ngrej dor kundr jush. Kjo fraz u prsrit disa hernga televizioni shtetror serb q ishte nn kontrollin e Milosheviit dhe ushndrrua n nj thirrje pr unitet pr nacionalistt serb. Duke ukonvertuar nga komunist n nacionalist, Miloshevii vazhdonte:

Ju duhet t qndroni ktu. Kjo sht toka juaj. Kto jan shtpit tuaja.Livadhet dhe kopshtet tuaja. Kujtesa juaj. Ju nuk mund ta braktisnitokn tuaj, ngaq thjesht sht e vshtir t jetosh, ngaq mbi ju ushtrohetpresioni i padrejtsis. Ska qn kurr pjes e karakterit serb e malazezdorzimi prpara pengesave, apo mobilizimi kur sht koha pr luft ...Ju duhet t qndroni ktu pr hir t paraardhsve e pasardhsve tuaj.Ndryshe, paraardhsit tuaj do t flliqen, ndrsa pasardhsit tuaj do tzhgnjehen. Por un nuk po ju sugjeroj q ju t qndroni, t duroni e ttoleroni nj situat, me t ciln ju nuk jeni t knaqur. Prkundrazi, juduhet ta ndryshoni kt situat s bashku me pjesn progresive t popullitt ktushm, t Serbis e t Jugosllavis. 6

Miloshevii u kap fortpas kauzs snacionalizmit, dheushqeu me kt kauzambicjen e ngjitjes drejtpushtetit.

25

Miloshevii prdori me vendosmri populizmin e ri nacionalist pr teleminuar kundrshtart e tij politik, prfshir Stamboliin. 7 Mediashtetrore, veantrisht Radioja e Televizioni Serb (RTS), qllimishtprhapte dezinformimin mbi abuzimet kundr serbve n Kosov,prfshir prdhunimin e grave, dhe bnte fushat pr t nxitur krijimin ekonservimin e imazhit negativ t shqiptarve. N dy vitet e mpastajm,tubime masive u mbajtn n Jugosllavi, dhe u quajtn tubime t svrtets, gjat t cilave Miloshevii i bnte thirrje lavdis serbe, dhekrkonte ndryshime kushtetuese pr t shfuqizuar autonomin e Kosovs.N nj prej ktyre tubimeve, Miloshevii u shpreh:

Ne do ta fitojm betejn pr Kosovn, pavarsisht pengesave q do tna duhet t kalojm brenda e jasht vendit. Ne do ta fitojm pavarsishtnga fakti, q armiqt e jashtm t Serbis, t ndihmuar nga ata tbrendshm, po komplotojn kundr nesh. Ne u themi atyre , q nenisim nj betej . . . me synimin pr ta fituar at. 8

Shqiptart etnik organizuan grevat e protestat e tyre publike kundrshtrngimeve e represionit q rriteshin n provinc. Ndryshe nga tubimetserbe, demonstratat shqiptare u shprndan shpesh me forc, dhe shumshqiptar u arrestuan. M 17 nntor 1988, udhheqja e partis komunistet Kosovs u shkarkua. Disa dit m von, minatort shqiptar t minierss Treps, afr qytetit t Mitrovics, u hodhn n grev. M 25 nntor,parlamenti federal miratoi amendamentet kushtetuese, t cilat hapnrrugn pr ndryshimin e kushtetuts serbe. Azem Vllasi, kreu u partiskomuniste t Kosovs dhe prfaqesuesi politik i shqiptarve t Kosovsn nivelin federal, u shkarkua.

M 20 shkurt 1989, minatort e Treps u hodhn n grev prsri prt krkuar rikthimin n detyrat e tyre t udhheqsve t partis s Kosovs.Qeveria dislokoi trupat ushtarake dhe imponoi masa speciale n rajon,t cilat morn formn e ligjit t lufts. N krahin, n mnyr t veantmes intelektualve dhe udhheqsve t shqiptarve etnik, mbizotronteatmosfera e friks. Republikat e tjera jugosllave, sidomos Sllovenia, zunt protestonin kundr nacionalizmit agresiv serb.

Pas nj tubimi masiv pro Milosheviit n Beograd, Vllasi u arrestua m 2mars. 9 Tri jav m von, u njoftua pr nj kushtetut t re serbe. Asamblejakosovare e prbr kryesisht nga shqiptar etnik, por q ishte nn

Konteksti historik

NN PUSHTETIN E URDHRAVE26

presionin e drejtprdrejt t Beogradit i pranoi ndryshimet e propozuarakushtetuese, t cilat e rikthyen autoritetin e Beogradit n krahin.

Ndrsa Beogradi festonte, shqiptart e Kosovs i kundrshtuan me forcndryshimet. M 28 mars 1989, policia hapi zjarr mbi turmn e

Pjes nga fjalimi i Sllobodan Milosheviit nPjes nga fjalimi i Sllobodan Milosheviit nPjes nga fjalimi i Sllobodan Milosheviit nPjes nga fjalimi i Sllobodan Milosheviit nPjes nga fjalimi i Sllobodan Milosheviit nGazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989 (600Gazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989 (600Gazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989 (600Gazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989 (600Gazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989 (600vjetori i betejs s Fushs s Mllenjave midisvjetori i betejs s Fushs s Mllenjave midisvjetori i betejs s Fushs s Mllenjave midisvjetori i betejs s Fushs s Mllenjave midisvjetori i betejs s Fushs s Mllenjave midisserbve e otomanve)serbve e otomanve)serbve e otomanve)serbve e otomanve)serbve e otomanve)

N kohn kur zhvillohej kjo betej historike fammadhe n Kosov, njerzit e

kishin drejtuar shikimin nga yjet, duke pritur ndihm prej tyre. Sot, gjashtshekuj m von, njerzit e kan drejtuar shikimin prsri nga yjet, por ktradh pr ti pushtuar ata. N rastin e par, ata mund ti lejonin vetes prarjen,

urrejtjen e tradhtin, sepse jetonin n copra m t vogla t ndrlidhura mestyre me fije t dobta. Tani, si njerz t ktij planeti, nse nuk jan t bashkuare nse nuk jetojn n harmoni e solidaritet reciprok, ata nuk mund t pushtojnqoft edhe planetin e tyre pr planete t tjer as q mund t flitet.

Pr kt arsye, fjalt q i kushtohen bashkimit, solidaritetit e bashkveprimitmidis njerzve n dheun e mmdheun ton nuk kan n asnj vend tjetr poat domethnie t madhe q kan ktu n fushn e Kosovs, e cila sht simbol

i prarjes e tradhtis.N kujtesn e popullit serb, kjo prarje ka qn nj faktor vendimtar pr humbjen

e betejs dhe pr vuajtjet q Serbia ka hequr pr gjasht shekuj me radh.

Edhe nse sdo t ishte kshtu, n nj pikpamje historike sht e qart senjerzit e kan konsideruar prarjen si fatkeqsin e tyre m t madhe. Prandajsht obligimi i popullit pr ta larguar kt prarje, n mnyr q t mbrojn

vetveten nga disfatat, dshtimet dhe mbetjen n vendnumro n t ardhshmen.N kt vit, populli serb u b i vetdijshm mbi nevojn e harmonis mes

vedi, si nj kusht i domosdoshm pr jetn e sotme e t nesrme.

Un jam i bindur q kjo vetdij e harmonis dhe e bashkimit do t bj tmundur q Serbia, jo vetm t funksionoj si nj shtet, por t funksionoj edhesi nj shtet i suksesshm. Pr kt arsye mendoj se sht kuptimplot ta thuash

kt gj n Kosov, ku prarja e qmotshme e la prapa Serbin pr shekuj meradh, e rrezikoi at, dhe ku bashkimi i riprtrir mund ta oj prpara at,mund ti kthej dinjitetin asaj. Nj vetdij e till prbn nj nevoj elementare

27

protestuesve, duke vrar t paktn 24 vet. Ndonse nuk prjashtohetmundsia q forcat qeveritare t jen sulmuar e goditur, prgjigjashtetrore ishte e egzagjeruar dhe nuk kurseu njeri. Nj raport i prbashkti Helsinki Watch dhe i Federats Ndrkombtare t Helsinkit pr t Drejtat

Konteksti historik

pr Jugosllavin gjithashtu, pasi fati i saj sht n duart e bashkuara t njerzvet saj. Heroizmi i Kosovs na ka frymzuar pr gjasht shekuj, ka ushqyer

krenarin ton e nuk na ka lejuar t harrojm se njher e nj koh kemi qnnj popull i madh, trim, e krenar, nj prej popujve t pakt q mbetn tpamposhtur, edhe kur humbn.

Gjasht shekuj m von, sot, ne jemi prsri t angazhuar n beteja, ne poprballojm prsri beteja. Nuk jan beteja me arm, ndonse nj gj e till nukmund t prjashtohet. Megjithat, pavarsisht nga lloji i betejave, ato nuk mund

t fitohen pa vendosmri, trimri e sakrific, pa cilsit fisnike q kan qn tpranishme ktu n fushn e Kosovs n ditt e shkuara. Beteja jon m erndsishme n ditt e sotme ka t bj me mirqnien ekonomike, kulturore,

politike e sociale, me afrimin m t shpejt e m t suksesshm drejt qytetrimitt shekullit t XXI-t. Pr ta uar deri n fund kt betej, ne sigurisht keminevoj pr nj heroizm t nj lloji tjetr, por ajo kurajo, pa t ciln asgj e madhe

dhe serioze nuk mund t arrihet, mbetet e pandryshuar, mbetet tepr e nevojshme.Gjasht shekuj m par, Serbia mbrojti veten n mnyr heroike n Fushn

e Kosovs, por ajo mbrojti gjithashtu Europn. Serbia ishte n at koh bastioni

q mbrojti kulturn e fen europiane, shoqrin europiane n trsi. Prandaj sotsht jo vetm e padrejt, por edhe johistorike e tejet absurde, t flassh prSerbin si pjes e Europs. Serbia, si tani edhe n t shkuarn, sht e ka qn

pjes e Europs n mnyr t vazhdueshme. Sigurisht, duke ndjekur rrugn evet, duke ndjekur at rrug, e cila n nj kuptim historik nuk bie ndesh medinjitetin e saj. N kt frym ne prpiqemi sot t ndrtojm nj shoqri, t

pasur e demokratike, dhe kshtu do t kontribuojm pr mirqnien e ktijvendi t mrekullueshm, e ktij vendi q ka vuajtur padrejtsisht, e ktij vendiq n t njjtn koh ka kontribuar n prpjekjet e t gjith popujve progresiv,

e popujve q luftojn pr nj bot m t mir e m t lumtur.I paharruar qoft kujtimi i heroizmit t Kosovs!Rroft Serbia!

Rroft Jugosllavia!Rroft paqja e vllazria mes popujve!

NN PUSHTETIN E URDHRAVE28

e Njeriut, arriti n ato koh n prfundimin se nuk mund t prligjejhapja zjarr me arm automatike mbi grumbullin e njerzve. 10

Duke kalruar mbi nj val gjithmon e m t fuqishme nacionalizmi,Sllobodan Miloshevii u zgjodh President i Serbis m 8 maj 1989, njpost q ai e mbajti pr tet vitet e ardhshme, derisa ai u zgjodh Presidenti Jugosllavis m 23 korrik 1997 (kt post e mbajti deri n tetor 2000).

N korrik 1989, parlamenti serb miratoi ligjin e kufizimit t transaksionevet prons, i cili sht i pari n nj seri ligjesh, q diskriminuan rreptsishtshqiptart etnik n Kosov. Ligji ndalonte shqiptart t shisnin pasuri tpaluajtshme pa miratimin e nj komisioni shtetror special t drejtuar ngaMinistria Serbe e Financave. M 30 mars 1990, qeveria serbe financoi njprogram q synonte vnien e politikave qeveritare n Kosov mbi bazaideologjike. I emrtuar n mnyr ironike programi pr realizimin e paqes,liris, barazis, demokracis dhe mirqnies s krahins autonome socialistet Kosovs, ky program shpallte:

Autonomia e Kosovs nuk mund t shrbej si nj ndjes prkeqfunksionimin e shtetit legal apo si nj arsye pr prsritjen e traziraveseparatiste e nacionaliste dhe tensioneve t vazhdueshme ndretnike.Autonomia nuk mund t shprdorohet n ndjekje t qllimeve tpapranueshme e t pazbatueshme, si jan parandalimi i kthimit tserbve dhe malazezve t zhvendosur me dhun, dhe i t gjith ttjerve q duan t vin e t jetojn n Kosov; nuk mund t shrbejveantrisht pr ndonj emigrim t mtejshm t serbve e malazezven Kosov dhe shkputjen e ndonj pjese t territorit t republiks-shtet t Serbis n mnyr q t themelohej nj shtet i ri brendaJugosllavis apo pa Jugosllavin. 11

Kosova n vitet 90Kosova n vitet 90Kosova n vitet 90Kosova