kommunestruktur og bosettingsmønster

Kommunestruktur og bosettingsmønster

Nils AarsætherProfessor i SamfunnsplanleggingUniversitetet i Tromsø

Bosettingsmålet i norsk politikk

• «Bevare hovudtrekka i busettingsmønsteret»• Utan noko vidare presisering, av gode grunnar:• Spenning mellom fokus på desentralisert

konsentrasjon/vekstsentra og på problema i mindre kommunar

• Distriktspolitisk innsats skjer på ulike måtar:• Direkte, gjennom Innovasjon Norge, Differensiert

arbeidsgivaravgift, SIVA osv.• Indirekte, gjennom fx Forsvaret, Husbanken,

Jordbrukspolitikk – og, sannsynlegvis: gjennom ein finmaska kommunestruktur

Bosettingsstrukturen: Overraskande stabil

• I store trekk har vi ein bosettingsstruktur forma av jordbruk og fiske, pluss handels/skipsfartsbyar

• Etter krigen og fram til i dag er om lag 90% av jordbrukssysselsettinga og 90% av fiskarane borte.

• Men få steder og ingen kommunar er tømt for folk (berre nokre små øyer og fjordbygder utan veg blei forlatt på 1960-talet).

• Bosettingsmønsteret er overraskande stabilt, trass i den omfattande storbyveksten

Har kommunestrukturen bidratt?

• Ein finmaska kommunestruktur har sannsynlegvis bremsa befolkningsnedgangen i distrikts-Norge

• Saman med distriktspolitikken, samferdselspolitikken og landbrukspolitikken

• Men vanskeleg å måle effekten av akkurat kommunestatus når det gjeld befolkningsutviklinga i eit område

• Fordi eit område som taper kommunestatus forsvinn frå statistikken (tungt å bruke kretsdatabanken)

• Mens sjølv den minste, eksisterande, kommune veit vi «alt» om, statistisk

• - noko som i seg sjøl kan utløyse og påkalle handling

Det dreier seg om betydninga av kommunestatus i distrikts-Norge

• Grovt sett dreier det seg om dei 232 kommunane med under 5.000 innbyggarar

• Ca 10 % av folket i Norge bur der• Rår over nesten 70 % av Norges areal• Kommunar der hovudinnsatsen er grunnleggande

tenester i form av eldreomsorg, barnehage, skole• Kommunar som samarbeider regionalt for å kunne

tilby spesialiserte tenester• Som samla produserer 232 ordførarar • Og blir styrt av om lag 4000 øvrige folkevalde

Fordelar ved kommunestatus (1)

• Synleg i statistikken! Tap av kommunestatus= tap av synlegheit.

• Oppdaterte befolkningstal kjem frå SSB kvart kvartal -blir ofte kommentert i lokal/regionalmedia

• Befolkningstal, særleg utviklinga i fødslar og flytting: Viktige indikatorar på både næringslivstilstand og bo-attraktivitet

• Grunnlag også for tiltak, planlegging og prioriteringar – fx ressursoverflytting frå skole til eldre


• Gode grunnleggande tenester• Befolkninga opplever tenestetilbodet som betre,

samanlikna med større kommunar, spesielt for barn og eldre

• Eit lågare utdanningsnivået kompensert for ved stabilitet i personalet

• Smådriftsfordel: Lett å finne ansvarlege ved feil og svikt

• Oppøving av ein særeigen kompetanse i mindre kommunar: Lettare å sjå «heile mennesket» og å samarbeide på tvers av sektor/faggrenser


• Gode vilkår for politisk deltaking og innverknad

• Færre bak kvar kommunestyrerepresentant• Mange kan rekne med å hamne i kommunestyret,

før eller seinare• Gir ei politisk opplyst befolkning (opplysning

handlar også om å møte seg sjøl i døra)• Lett å organisere aksjonar når det trengs. (Januar

2014: 400 i Fakkeltog for å sikre Gelius som prest i Ibestad, Troms)


• Ordføraren i ei nøkkelrolle• Ordføraren som heiltids, folkevald forsvarar av sitt

lokalsamfunn• I eit krevande samspel med administrasjonen – og

partilaget• Med kontaktar oppover i det administrative

systemet• Med kontaktar oppover i det politiske systemet• Leiar, meklar og inspirator lokalt• Fjernar vi 200 slike, vil det merkast…


• Effektivt for lokal næringsutvikling• Ordførarinnsats for lokalt næringsliv: Døropnar• Kommunale næringsfond gir såkorn• Smådriftsfordel: Følge opp småbedrifter enkeltvis• Friheit til å organisere utviklingsarbeidet ut frå

lokale behov


• Lokalsamfunnsutvikling• Små forhold gir samarbeid kommune –

sivilsamfunn (kulturområdet, folkehelse osv.)• Mobilisering av frivillighet – ofte på grunnlag av

patriotisme og (etablert, gjenfunne eller nyskapt) identitet


• Kompetansetilførsel • Kompetansestillingar i sentraladministrasjonen• Leiande fagstillingar på tenesteområda• Vesentleg for å kunne tilby velutdanna ungdom

jobb i distrikts-Norge


• Størrelse og bredde i lokal arbeidsmarknad• Stort antal jobbar i kommunal sektor• Plattform for småskala næringsliv

(yrkeskombinasjon offentleg sektor/ reiseliv) • Stor betydning for likestilling – i tradisjonelt

mannsdominerte arbeidsmarknader• Stor betydning for bosetting av innvandrarar over

heile landet – gode vilkår for integrering

Fordelar med kommunestatus (9)

• Utvikling av ein spesiell, ikkje spesialisert, kompetanse

• Småskala-forhold gir opning for tverrfagleg samarbeid

• Småskala-forhold bringer utøvar tett på brukaren• Ser den enkelte i ein breiare livssamanheng• Vesentleg å få formidla verdien av erfarings- og

stedsbasert kompetanse, og at den supplerer spesialist-kompetanse

9 fordelar – men også nokre ulemper

• Risiko 1: Eit politisk system dominert av slekt og bekjentskap?

• Risiko 2: Nullsum-spel, kommune mot kommune i næringspolitikken?

• Risiko 3: Rekruttering av spesialist-kompetanse kan vere vanskeleg, gjennomtrekk ved små forhold

• Sett frå småkommunane si side: Visse ulemper, men flest og størst fordelar ved kommunestatus

• Angrefrist: Ingen problem å slutte seg til ein større kommune, om det framstår som ei betre løysing

Historisk: Forholdet kommune – lokalsamfunn - næringsliv

• 1837: Statens spare-ide blir til ein friheits-ide • Aldri berre tenester: «Innovatør frå alders tid»

(Ringholm, Teigen og Aarsæther 2013)• Sidan 1837: 176 års erfaring (og læring)• Tar samfunnsansvar parallelt med ansvar for

pålagde tenester• Siden 1837: Nettverksdanningar som

omfattar offentleg sektor, sivilsamfunn og næringsliv

Dei siste 50 åra: Den stadig smartare (små)kommunen

• Grunnlaget lagd 1964 med kommunereform• Grunnskolereforma (niårig skole) kanskje den

viktigaste, ikkje-planlagde distriktssatsinga (1969)• 1970-talet: Industri-flytting frå by til distrikt for å få

plass og stabil arbeidskraft. Distriktsoptimisme.• 1980-talet: Slutt på dei gode tidene, industrien vil

no avvikle eller flytte ut av landet. Nyliberale idear • Men distriktskommunane får staten med på å

støtte tiltaksarbeid og for lokal næringsutvikling.• Så eit nytt problem: Demografisk inntørking,

utdanningssamfunnet gir sterkare sentralisering

Svar frå kommunane: Kommunal innovasjon

• Fem undersøkingar bekreftar at nyskaping blir mier vanleg:

• 1. 21 nordiske utkantkommunar sine innovasjonar (NordRegio) . Vi fann 317, 62 av dei følgd opp.

• 2. Kommunen som samfunnsutviklar (KRD-prosjekt, NORUT 2009).

• 3. Kommunar sitt innovasjonsarbeid (KS-finansiert 2010)

• 4. Studiane oppsummert i «Innovative kommuner» (Ringholm m.fl. red. 2013)

Funn frå innovasjonsstudiane:

• Kommunane involverte i mellom 10 og 25 innovasjonar over ein tiårsperiode

• Ingen forskjell mellom større og mindre kommunar i innovasjonsarbeidet

• Kommunalt samarbeid i næringsinnovasjonar og i offentleg sektor-innovasjon mest vanleg

• Men også kommunalt samarbeid for Sivilsamfunnsinnvasjonar: Nye festivalar!

Bak innovasjonsprosessane finn vi typisk..

.• Samfunnsentreprenørskap• Evne til å gå på tvers av sektorgrenser,

offenteg/privat/frivillig og styringsnivå, bransjar• Særeigen spreiing av vellykka innovasjonar skjer

både horisontalt og nedanfrå og opp

Mindre kommunar arbeider på brei front i utviklingsarbeidet

• Kompetanse på å handtere alt frå lokale gründarar og utanlandske storkonsern

• Prinsipielt kunne opptre som partnar for næringsaktørar i alle tenkelege næringssektorar

• Å bygge inn spesialkompetanse «på Rådhuset» ingen farbar veg.

• Nettverk ein smartare metode. Utvide nettverket i aktuell retning ved behov

Vi snakkar her om

• 232 ordførarar i småkommunar• Ca. 3.000 kommunestyremedlemmar• Ca. 3.000 små og mellomstore bedrifter som desse

kommunane samhandlar med • Hjelper det? Ja. Sidan 2009 har

befolkningsutviklinga i meir enn 100 norske småkommunar gått frå nedgang til stabilitet.

Konklusjon

• Våre studiar viser at små og mellomstore kommunar utviser stor aktivitet på nyskaping og utviklingsarbeid, med samfunnsentreprenørskap

• Ordføraren er både talerør/lobbyist og ein som kan samhandle med og mobilisere lokale nærinsgutøvarar og aktørar i sivilsamfunnet

• Nettverksenergi: I samarbeid mellom adm., sektorpersonale og folkevalde blir det tilført energi i arbeidet for nærings- og samfunnsutvikling

• Småkommunane spelar ei viktig rolle for å stabilisere busettingsmønsteret i Norge.

kommunestruktur og bosettingsmønster

Documents