Kastamonu Valiliği

Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Fakültesi

Dekanlığı

İKİNCİ

KASTAMON-U KÜLT·ÜR. SEMPOZYUMU BiLDİRİLERi

18-20 Eylül 2003

KASTAMONU VALİLİGİ

uızgı:

Erkan YANARATEŞ

Baskı- Ci lt: Gazi Üniversitesi İletişim Fak-ültesi Basımevi

Tel: 212 64 95/108-109

ANKARA-2005

S~yı:

İki11ci Kastamo11u Killtllr Senıpozyumu (18-20 Ey/lll 2003) 125-148

KASTAMONU KENT MERKEZiNDE YER ALAN DiNSEL KAYA MiMARiSi ÜZERiNE BiR iNCELEME

Murat KARASALiHOGLU Klasik Arkeolog, Kastamonur "111 Tarihi Müzesi, Kastamonu

Kastamonu şehrinin tarihsel kronolojisine bakıldığında özellikle M. ö. 13. yy sonla.rı ile M. Ö. 7. yy arasındaki süreç Phryg dönemi olarak adlandırılmasına karşın, yeter'li araştırmanın olmamasından dolayı bu kUltüre ilişkin herhangi bir maddi kahtın varlığından net bir şekilde babsedilemernektedir. YaklaşıK olarak altı yüzyıl kadar süren bu uzun süreçte belirli bir kilitürün etkileşiminde kalan bir bölge içinde herhangi bir arkeolojik göstergenin vurgulanmaması oldukça ilginç bir durum yaratmaktadır. Bu noktadan hareketle, özellikle benzer örneklerine antik dpnemde Pbrygia Bölgesi adı ile anılan Eskişehir, Kütahya ve Afyon ilieri arasında kalan coğrafyada rastlanan kaya mezarları ile mimari, sanatsal ve dinsel amaca uygun olarak kullanımında örtüşme sağlayan "Ev Kaya Mezarı"nın ve içinde bulunduğu necropoldaki diğer kaya mezarları ve Kastamonu kent merkezinde yer alan diğer bazı dinsel mirriariye ait unsurların Pbryg kUltürünün bir ürünü, günümUz için bu kilitürün arkeolojik bir kalıtı olduğunun

gösterilmesi çalışmamızın arnacıdır.

Kaya mimarisi kullanımı, eski toplumların ve özellikle Pbryg kUltüründe günlük yaşam içinde birincil ihtiyaçlarının karşılanması (Savunma, suyun toplanması v. b. ) yanında, dinsel ritüellerin gerçekleştirilmesi ve ölü gömme geleneklerinin de en önemli parçasını oluşturan bir öğeydi. Özellikle Anadolu'da Hititlerle başlayan kaya mimarisi kullanımı Urartu ve Phryg uygarlıkları ile doruğa çıkarak tüm Anadolu coğrafyasına dağılmıştır. Kastamonu kentinin de içinde yer aldığı antik Paphlagonia Bölgesinde de özellikle dinsel amaçlı ve ölü gömme geleneğinde yoğun olarak kullanılan kaya mimarisi içinde, Kastamonu şehir merkezinde yer alan "Ev Kaya Mezarı" göstermiş olduğu özelliklerle, hem içinde bulunmuş olduğu necropolde, hem de kent merkezi ve tüm bölge içindeki diğer kaya mezarları arasında ayrı bir yer tutmaktadır. Kimi öğeleriyle Paphlagonia Bölgesine özgün, mimarisindeki üst yapı elemanlarıyla Phryg örneklerine çok yakın bir benzerlik göst~rirken diğer özellikleriyle de Anadolu'da yaşatılan kaya mimarisi geleneğiı}in bir parçası olduğunu ortaya koymaktadır.

Türkiye'nin Kuzey Batı Anadolu Bölgesinde yer alan Kastamonu ili, 33° ve 34° doğu boylamları ile 41-42° kuzey enlemleri arasında bulunmaktadır. Doğuda Sinop ve Çorum, güneyde Çankırı, batıda Karabük ve Bartın ile çevrelenen ilin kuzeydeki doğal sınırını Karadeniz oluşturur. Bölgenin jeolojik yapısına, bölgenin iç ulaşırnma olduğu kadar diğer bölgelerle· ilişkisini de çağırmza gelene kadar zorlayan dağlar egemendir. Şehrin güneyinde doğu-batı doğrultulu Ilgaz Dağları ve kent merkezinin kuzeyinde denize paralel uzanan Küre Dağları bu dağlarin başlıcalarını oluşturur. ı Kent merkezinde güney-kuzey doğrultusunda akan, Gökırmak'ın bir kolu olan Karaçomak, diğer adı ile Kastamonu deresi, kenti ikiye böler. Kent, derenin iki yamacındaki görece düz alanlardan sonra sert bir_ eğimle yükselen yamaçlar üzerine konumlanmıştır.2

. İki11ci Kastamo11u Kflltflr Sempozyunıu (18-20 Ey/lll 2003)

' ·. 126 Murat KARASALİHOGLU

Kastamonu kenti, antik dönemde Asia Minor (Küçük Asya) içinde Paphlagonia Bölgesinde yer alıyordu. Paphlagonia, antik Halys (Kızılırmak) ile Parthenos (Bartın) ınnakları' arasında kalan, kuzeyinde Pontus Euxeinos (Karadeniz), güneyinde Galatia, güney doğusunda Kappadokia, güney batısında Phrygia ve batısında Bithjnia bölgeleri ile sımrlandırıhnış olan alandır3 (Harita 1 ).

Klasik çağlarda Paphlagonia Bölgesi olarak adlandınlan bu bölgenin halkı açık

olmamakla birlikte batıdan, Balkanlar'dan gelmiş bir Thrak boyu olduğu düşünülebilir. Ksenphon "Kotys" adlı bir liderden söz eder ki, bu isirne Thrakialılar arasında sık rastlanır. Ancak, Thrak göçlerinden etkilense bile bu halkın önemli bir bölümünün bu bölgede M. Ö. II. Binyılda yaşadığı bilinen Palaların devarnının alınası daha mümkün görünmektedir4

Kastar.' ·.:::u ve yakın çevresinde ayrıntılı bir arkeolajik çalışmanın yapılmamış

olmasından dolayı şu an için Kastamonu kronolojisini net bir şekilde ortaya koymak mümkün değildir. Yine de sınırlı sayıdaki araştırınalara bakarak bölge kronolojisini paleolitik dönemden başlatınak yanlış olmaz. Kastamonu kent merkezinin 33 Kın, kuzeybatısında yer alan Daday ilçesinde, alt paleolitik Cheilen kültürüne ait el baltası,5

yine alt paleolitik dönem Mikokİyen alet örnekleri, 6 kentin I O Kın. kuzey batısındaki · Gölköy mevkiinde, ortcı: paleolitik' döneme ait Lövalvaziyen çakmaktaşı aletler,7

yukarıda vermiş olduğumuz yargıyı doğrulamaktadır. Ayrıca 1995 yılında yapılan

yüzey. araştırmalarında, Kastarnonu Taşköprü İlçesinin Kızılcaören Köyü Soku kayası mevkiinde üst paleolitik veya epipaleolitik döneme ait olabilecek çakmaktaşı yongaları ve bir bilezik parçası bulunrnuştur.8 -. .

.. ~ .........

Kastamonu ve çevresinde neolitik döneme ait herhangi bir yerleşme şu ana kadar bulunarnamış olmasına rağmen, kent merkezinin 25 Km. kuzeyinde yer alan Devrekani ilçesinde ve 25 Kın. -kuzeydoğusunda yer alan Gerıneç (Alatarla) yerleşirnlerinde megalitik kültürlere ait menbirler saptanrnıştır.9 Yine 1995 yılı çalışmalarında, Kastamonu merkez Akçeseke Köyü Hacı Ömer Mahallesi Çatal k~ya mevkiinde yer alan alçak bir höyük."te bulunan obsidyen yonga parçaları, ı o I 996 yılı çalışmalarında bulunan Araç ilçesi Giremez Köyü Kayabaşı mevkiinde bulunan alçak bir höyükten bulunan minik obsidyen alet yongaları ile çok kaliteli çakmaktaşı yongalar neolitik dönemin sonuna tarihlendirilmelx1:edir.ı 1 ·, 1995- 1998 yılları arasında İstanbul Üniversitesi ve Fransız Anadolu Araştırınaları Enstitüsü tarafından yapılan yüzey araştırmalarının değerlendirmeleri içinde neolitik dönem yerleşimlerinin

bulunamamasının nedenini, dönem iskan yerlerinin vadi tabaniarına kurulup, sık sık meydana gelen taşkınlara maruz kalmasıyla, bu iskan yerlerinin alüvyon tabakalarının altında kalmış olabileceği vurgulanınaktadır. 12

Yukanda bahsettiğimiz yüzey araştırmalan çalışmalarında, Kastarnonu Bezirkan Köyü ve Araç ilçesinin İğdir bölgesinde yapılan incelemelerde, bulunan kerpiç parçalan ve seramik buluntularının ön değerlendirmesi sonucu tarihlendirmelen kalkolitik ve İJk Tunç Çağı I (M. ö. 3000-2500) dönemlerine yerleştirilmiştir.ı3 Kastarnonu Kınık mevkiinde yapılan kazılarda da bölgenin İlk Tunç Çağlanndan bu yana kesintisiz iskan edildiği' ortaya çıkanlmıştır14• Merkez ilçe Gülef Köyü civarından toplanan malzemeler İlk Tunç Çağı IIliii döneınine15, Kararnukla Köyü malzemeleri ise.İlk Tunç Çağı IT/Ili, Orta Tunç Çağı (M. Ö. 2500-2000), Son Tunç Çağı (M. ö. 2000-1200) dönemlerine tarilılendirilınektedir. 16

İkinci Kastamonu Kültür Sempozyımıu (18-20 Eyliil 2003)

Kastamonu Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Ozerine Bir İnceleme 127

M. Ö. Il. Bin Anadolu'da Kastamonu ve bölgesi Pala ve Turnınana kavimlerinin yerleştiği topraklar olarak görülilr17 (Harita 2). Bu kavim ya da kavimler Pala dili (Palaca) konuşuyor ve sadece çivi yazısı tekniği kullanırlarken, bu dile ait çok az sayıda belge Hitit metinlerinden ele geçmiştir. 18 Büyük ihtimalle Transkafkasya kökenli olup yakın akrabaları olan Hititler ve Luwiler ile aynı çağlarda Anadolu'ya gelmiş ve bu bölgeye yerleşmiş olmalıdırlar19• Hitit metinlerindeki Pala ve Tumana ülkeleri klasik çağlardaki Blaene ve Dominitis'e uymakta ve Hitit kanunlarında yine Hitit (Hatti) ülkelerinin dışında bir illke olarak kabul edilmektedir?0 M. Ö. Il. Binin sonlarına doğru Pala-Tummana ülkeleri ile Hitit imparatorluğu II. Murşili (M.Ö. l370-13ıO) döneminde mücadeleleri yoğunlaşmakta,2 1 ve bu bölgede Hitit hakimiyeti yayılmaya başlamaktadır. İmparator Mutavalli (M.Ö. 13 ı 0- 1280) döneminde kardeşi ve daha sonra imparator olacak III. Hattuşili'nin (M.Ö. ı280-1250) kuzey ülkelerinde Kaşkaları yenmesiyle, Kaşkaların sahip olduğu topraklada beraber tüm kuzey ülkelerinin kontrolü Hititlerin eline geçmiş22, ve Mutavalli tarafından tüm bu bölgelerin sorumluluğu III. Hattuşili'ye verilerek bölge tamamen Hitit denetimi altında yenideniskan edilmiştir.

Yukarıda bahsettiklerimizin haricinde, bölge ile.· ilgili bazı rehber ve tarihi yayınlarda Kastamonu ve bölgesinde yerleşik bir kaviiil olarak M.Ö. IL B inde Kaşkalan göstermektedirler. Transkafkasya kökenli olup, Hititlerin akrabası olan bu göçmen topluluk, sürekli olarak Hitit İmparatorluğu ile mücadele içinde olınuştıır?4 Hitit-Kaşka mücadelesi içinde Hititlerin Şapinuva (Çorum-Ortaköy) başta olmak üzere, özellikle Kastamonu'nun ~üneydoğusuna denk dilşen yerleşimleri Kaşka saldırılarına karşı

tahkim etmeleri,2 Strabon'un Kaşkalan "Kerkitai" olarak geçen Çerkezlerin veya Lazların atası olarak ileri sürmesi.26 Kaşkaların Abazalarla aynı kavim olduğunu ileri süren günümüz yazarlarının varlığı/7 ve tüm bu görüşler doğrultusunda da Kaşkaların, Kızılırmak'ın doğusundaki dağlık alanlarda yaşayan göçmen bir topluluk olarak,28

Kastamonu ve çevresinde uzun soluklu ve yerleşik bir varlıklarının olmadığını söyleyebiliriz.

M.Ö. Il. Bin sonlarına doğru Kastamonu ve bölgesindeki Hitit varlığı, Prof. Dr. A. Çınaroğlu'nun bilimsel başkanlığında yürütülen Kastamonu'nun Devrekani İlçesindeki Kınık kazısı ile net bir şekilde ortaya konmaya başlamıştır.29 Bu kazının başlamasına neden olan, ve buradan çıkmış olan 31 parça gümüş (?) eser muhtemel olarak bölgede önemli ·bir Hitit varlığını göstermektedif.30 Bu eserler arasında boğa başlı rythonlar, kapaklar, maşrapalar, omphalaslu ve omphalossuz taslar gibi eserler yer almaktadır3 ı. Ayrıca daha önceki bazı araştırmalara ve buluntutara bakarak Kastamonu ve çevresindeki Hitit varlığı ortaya konabilmektedir. Kastamonu'nun Karamuk Molla köyünde yapılan yüzey . araştırmalarında, İlk Tunç Çağı seramiği yanında Hitit seramikleri ve I. Bin gri seramiği de çıkrnıştır.32 1996 yılında yapılan yüzey araştırmalarında, Araç ve İhsangazi ilçelerinde yapılan çalışmalarda bölgede bulunan ll. Bin seramikleri Hititlerin bölgedeki varlıklarına açık bir kanıt olarak gösterilmektedir.33

Bunun yanında şehir civarında bir mağarada bulunan kılıçta, klasik Hitit askeri teçhizatı olduğu tespit edilmiştir.34

Hititler in yıkılmasıyla (II. Şuppiluliuıha M.Ö. 1210- ı 190)/5 bölge bir müddet Phry~ hakimiyeti altında kaldıktan sonra, M. Ö. 7. Yy'da Kimmer istilasına maruz kalmıştır.3

Lydia kralı Alyettes'in Kim.mer tehlikesini ortadan kaldırınasından sonra Kroissos

İkinci Kastamonu K llltür Sempozywtı!l (18-20 Eylül 2003)

128 Murat KARASALiHOGLU

döneminde (M. ö. 561-546), bölge Lydia egemenliğine ginniştir.37 M.Ö. 546 yılından itibaren bölgede Pers _hakimiyeti başlar.38 Bu dönemde Pa~ahlagonia Phrygia satraplığına bağlanmıştır.~9 Aynı yıllarda bölgenin kıyı kes"?Ieri lonia Bölgesi şehri olan M:iletos tarafından kolonize edilmeye başlamıştır40. M. Ö. 333 yılına gelindiğinde BUyük İskender yönetimi altına girmiş, o dönemde bağımsız bir satraplık olan Paphlagonia Bölgesinin elçileri bölgenin kendiliğinden teslim olduğunu İskender'e bildirmişlerdir.4 ı M. Ö. 298 yılında Ktistes Mitridates Olgassys (Ilgaz) Dağlarındaki Kimiata da Pontus Devletini kurarak bölgeyi hakimiyeti altına almaya çalışmıştır.42

Dönem içerisinde çeşitli yerel ve bölgesel krallıklar arasında el değiştiren

Paphlagonia,43 M.Ö. 71-70 yıllarında kıyı kentlerinin Roma Komutanı Lucullus tarafından alınması,44 M. Ö. 67-64 yılları arasında komutan Po~peus Magnus tarafından tüm bölgenin alınmasıyla Roma imparatorluğunun sınİrları içerisine girmiştir.45

Kastamonu (Paphlagonia) bölgesinde, 1850'li yıllardan itibaren çeşitli kişilerce

araştırma amaçlı olarak ziyaret edilmiş, buradaki gözlem ve araştırmalarını yayma dönüştürmüşlerdir. Biz bu araştırmalardan yalnızca arkeoloji alanında yayın yapmış olanlardan bir kısırunın}smini burada vereceğiz.

Chanykoff 1846, A. Mordmann 1859, C . . Texier 1862, G. Hirscfield 1882, G. Doublet 1888, W. M. Ramsey 1893, J. Gottwald 1910, R. Leonhard 1914, E. Brandenburg 1917, G. Jacopi 1936, A. Gökoğlu 1952, H. V. Gall 1965, C. Marek 1985, A. Özdoğan, C. Marro, A. Tibet 1995-1998, A. Çınaroğlu 1994-2003. ... ·

Kaya mimarisi içinde kaya fasadları ve kaya mezarlan, Anadolu ve Mezopotamya. geleneklerinin ve sanatının tamamlılık kazandığı Urartu'da doruğa varan, özellikle kaya mimarisi ve kült elemanları, Urartu'da yaygınlaşmakla kal..nlayıp, Phrygia'ya oradan da Paphlagonia ve Lykia'ya varan bir Anadolu ge.Ieneğidir: Kaya mezar mimarisindeki birlik yanında, içerdikleri kült elemanları konusunda da birbirlerinden aynlmamaktadırlar.46

Ev Kaya Necropolü

Kastamonu Ev Kaya Mezarı necropolü bu Anadolu gelenekli kaya mezarı mimarisi içine yer alan ve yapı kompleksi ile Anadolu'nun diğer bölgelerinde de görülen örnekler ile birbirine çok benzeyen özellikler taşır. Phrygia kaya fasadları, mezarlan ve Urartu kaya mezarlarında görülen mimari kült birünleriyle de organik bir bağ içerisinde olduğu görülür. Gömü içi ve dışı nişler, kaya çanaklan-çukurlar ve tapınıma yönelik açık alanlar, Phrygia ve Urartu örneklerinde olduğu gibi Ev Kaya Mezarı necropolUnde de mevcuttur. ·

Genel konum olarak, Kastamonu Ev Kaya Mezarı ve içinde bulunduğu.. necropol

alanı, kent merkezi içinde, Endüstri Meslek Lisesi .altındaki masif kaya kütlesi ÜZerinde yer almaktadır (Resim 1). 1-fecropol ve Ev Kaya Mezarı ÜZerinde bugüne kadar Chanykoff, Mordmann, Hırscfield, Leonhard47

, Gökoğlu48 ve Gall49 çalışmış, H. V. Gall dışındakiler alınlıkta yer alan figür topluluğu ve mezarın bulunduğu necropol Uzerine ayrıntılı bir bilgi vermemişlerdir.

İkinci Kastamouu Kültar Sempoı.yumu (18-20 Ey/lll 2003)

Kastamonu (Cent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Uzerine Bir İnceleme 129

Necropol alanııun işleruniş olduğu kaya kütlesi yaklaşık olarak 60 m. uzunlukta ve 20 m. yüksekliktedir. Kuzey-güney doğrultulu uzanan kireçtaşı bir kaya kütlesidir. Kaya kütlesinin Ev Kaya Mezarının da içinde bulunduğu 30 m. 'lik bölümü tamamen tıraşlannuş ve bu alana daha sonraki dönemlerde de ikisi arutsal olmak üzere 6 adet daha kaya mezarı eklenmiştir. Ana kaya kütlesinin kuzeyde kalan diğer 30 m. 'lik bölümünde kısmen düzeltilmiş yüzeyler üzerinde 2 adet daha kaya mezarı yapılnuştır (Çizim ı). ·

Ev Kaya Mezarının sol tarafında, ana kaya kütlesinin güney kısmında, zemine yakın seviyede 4 adet, oldukça tahrip olmuş kaya mezarları bulunmaktadır.

I uq'lu Kaya Mezarı:

Ana kaya kütlesinin en güney ucunda bulunmakta -ve- yönü doğuya bakmaktadır. Yerden yüksekliği 4. 20 m. ve alınlık genişliği 1. 90 m. dir. Oldukça tahribata uğradığııldan dolayı üçgen alınlık kısmı kısmen görülebilmektedir (Resim 2).

II no'lu Kaya Mezarı:

I no'lu kaya mezarının 3 m. kuzey tarafında bulunan bu kaya mezarı diğerlerine göre nispeten daha iyi korunmuştur. Zeminden yüksekliği 3. 90 ni., genişliği I. 50 m. , ve derinliği 2. 50 m. olan bu mezarın yönü kuzeydoğudur. Üçgen alınlıklı beşik çatıya sahip ve alınlıkta yuvarlak bir form gösteren ancak oldukça tahrip olmuş alçak bir kabartma yer almaktadır. Mezar içinde tahribat sonrası küçük bir kısmı korunmuş olan ölü sedirinin yüksekliği O. 30 m., genişliği O. 60 m. dir (Resim 3).

III ııo'lu Kaya Mezarı:

II no'lu kaya mezarının 2 m. kuzey tarafında bulunmaktadır. Yüksek üçgen bir alınlığa sahiptir. Mezar kısmı ova! bir yapıdadır. 4. 20 m. yükseklikte, 1. 70 m. genişlikte ve 2. 15 m. derinlikte olup, kuzeydoğuya balanaktadır (Resim 4).

IV uo'lu Kaya Mezarı:

III no'lu kaya mezarının hemen kuzeyinde bulunur ve yönü kuzeydoğudur. Görülebildiği kadar bu mezarda yüksek üçgen alınlıklı yapılmıştır. 4. 40 m. yükseklikte, 1. 70 m. genişlikte ve 2. 50 m. derinliğe s~ptir. Me~ kısmı ova! bir yapıdadır (Resim 5).

Bu açıklamaya çalıştığımı:c küçük kaya mezarlarından başka, Ev Kaya Mezarının sağ tarafında, ana kaya kütlesinin kuzeyinde iki adet daha kaya mezarı bulunmaktadır. Kaya mezarlarının üzerinde bulunduğu ana kaya kütlesinin bu bölümünde, mezarların olduğu bölümler kısmen tıraşlanmıştır.

V ııo 'lu ·Kaya Mezarı:

Ev Kaya Mezarının ı O m. kuzeyinde bulunan qu mezar kuzeydoğuya bakinaktadır: Zeminden 2. 50 m. yükseklikte, ı. , 20 m. genişliğe sahip ve 1. 70 m. derinliktedir. Dikdörtgen bir forma sahip olan me.zarın alınlığı yoktur. Mezarın bulunduğu alan kısmen tıraşlanmıştır (Resim 6).

İkinci Kastanıonu Kültiir Senıpozyumıı (18-20 Eylül 2003)

130 Murat'KARASALİHOGLU

VI 110'/u Kaya Mezarı:

V no'lu kaya mezarının 15 m. kuzeyinde bulunmaktadır. Ana kaya kütlesinin zeminden tamamen yükseldiği yamaemın üzerine yapılmıştır. Necropolün bulunduğu alanın .en kuzey ucunda ve en yükseğinde yer alan kaya mezarıdır. Yönü doğuya balanaktadır. Mezarın çevresi kısmen tıraşlanmıştır. Mezar odası haricinde herhangi bir mimari üst yapı elemanı görülmemektedir. ı. 10 ın. yüksekliğinde mezar odası 3. 00 m. genişliğe sahiptir ve 1. 00 m. derinliktedir (Resim 7).

Necrapol alanı içinde açıklamış olduğumuz bu kaya mezarlarından Leonhard, yalnızca anıtsal olan iki mezar dışında III ve IV no'lu mezarları gönnüş ve rapor etmiştir50. I, II ve V, VI no'lu kaya mezarları ilk defa tarafımızdan açıklanmaktadır. Leonhard'ın da belirtmiş olduğu gibi51

, bu kaya mezarları Phrygia kaya mezariarına oldukça benzemektedir. Özellikle Phrygia Bölgesinde yer alan Yapıldak Asar Kale mezar odaları52 (Resim 8), ve Sofça Köyü kaya mezarları53 (Resim 9) ile birbirlerine yakın örtüşme sağlamaktadırlar.

VII 110 'lu Kaya Mezarr

Ev Kaya Mezarının sağ tarafında giriş kapısı muhtemelen daha sonraki dönemlerde yapılmış, üçgen alırılıklı bir anıtsal bir mezar eklenmiştir. Mezarın hemen önünde açık bir alan bulunmaktadır. Bu açık alanda kaya zemini üzerine işleruiıiş kaya şekilleri

·bulunmaktadır.

Geç dönemde kapısı eklenen anıtsal kaya mezarına girişi, ortasında tek bir sütün bulunan çift açıklık! ı kapıdan sağlanmaktadır (Resim 1 0). Giriş kısmının arkasında hemen hemen kare bir form gösteren bir hol yapılmış, mezar odası ise bu holün solunda zeminden "0. 50 m. aşağıya oyulmuştur. Kapı geçidinden 3 liasamak ile mezar odasına girilir. Mezar odası 2. 70 m. yükseklikte, 2. 45 m, genişlikte ve 2. 50 m. uzunluktadır. Oda güney-kuzey doğrultuludur. Tavan kısmı beŞik çatı şeklinde yapı lmış ve tavan ortasından mahya kirişi geçirilmiştir. Odada iki adet öİü sediri bulunmak-tadır. Soldaki sed ir O. 3 ı m. yükseklikte, O. 70 m. genişlikte ve 2. 05 m. uzunlukta, s~ğdaki sed ir O. 50 m. yükseklikte, O. 65 genişlikte ve 2. 00 m. uzunluktadır (Resim ı 1).

Kaya Çanakları ·

Bu kaya mezarının girişinin arkasında bulunan bu hol içerisinde öqıeklerine Urartu ve Phrygia dinsel kaya mimarisi içinde gördüğümüz iki kaya çanağı yer almaktadır. Soldaki küçük kaya çanağı O. 35 m. derinlikte ve O. 35 m. çapında, sağda büyük olan çanak ise O. 40 m. derinlikte ve O. 60 m. çapa sahiptir. Her iki çanakta dibe doğru daralarak ters huni biçiminde yapılmışlardır. (Resim 12). Kuyular 'ya da kaya çanakları, kurban çuk."Uru olarak Ana Tanrıçaya kesilen kurbanların kanlarının, kayalığın içlerine kadar süzülerek kayanın kutsiyetini artırmak üzere yapılmış mimari kült elemanlarıdır54. Ayrıca ağız çevreleri kapak taşı konabilecek biçimde oyulmuş, ters bir huni görüntüsü veren bu mimari elemanlar mezarların iç ve dışlarında özellikle sıvı sunumu içinde açılmış olmalıdılar.55 Phrygia Bölgesinde bu kaya Çanağı kullanımı atlarlarda/6 .kaya mezarlarmda görmek mümkündür. Aynı şekilde Urartu kaya mezar mimarisinde kuyu çanakları görülmektedir.57 Prof. Dr. F. Işık, kaya çanaklarının bir Anadolu kültür

ikinci Kastamonu Killtiir Sempozyumu (18-20 Eyll/1 2003)

Kaslamonu Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Üzerine Bir Inceleme 131

geleneği olmasının yanında, gömüt içinde kullanımının Urartu ile başlayıp, tarih akışı

içinde, bahsetmiş olduğumuz bu kaya çanaklarını işaret ederek, -anıt gömülerle- birlikte Phıygia aracılıyla Paphlagonia'da yansılandığını belirtir.58

Vlllno'lu Kaya Mezan

Bu hol kısmından Ev Kaya Mezarına geçişi sağlayan bir koridor bulunmaktadır. Koridor ana mezar odasına geçiş yapmadan önce genişletilerek başka bir mezar odası haline getirilmiştir. Bu mezar da güney-kuzey doğrultulu olup, zemini kuzeye doğru alçalmaktadır. Bu odanın tavanı beşik çatı şeklinde yapılmış ve ortadan ve yanlardan ma)lya kirişleri konmuştur. Odanın her iki yanında bir ölü sediri bulunmaktadır. Soldaki sedir O. 90 ın. yükseklikte, O. 65 m. derinlikte v~ 2. 20 m. uzunluktadır. Sağ taraftaki sedir tamamen ortadan kaldırılmıştır. Ancak ana kaya üzerinde kalan izlerine bakarak, O. 65 m. yüksekliğe, O. 80 · m. derinliğe ve 2. lO m. uzunluğa sahip olduğu görülmektedir (Resim 13, Çizim 2).

Ev Kaya Mezan

Ev Kaya Mezarı çevresindeki diğer kaya mezarları ve diğer mimari kU!t elemanları ile bir kompleks oluşturmakta, bunun yanında diğer kaya · mezarları içinde de işçilik, mimari tasarım ve alınlığında yer alan figUr topluluğu ile diğerlerinden ayrılmaktadır.

Ev Kaya Mezannın yönü kuzeydoğudur. Yüksekliği 6. 70 m., genişliği 8. 00 m. , yerden yüksekliği 3. 80 m. dir.

Ev Kaya Mezarının alınlığı orta derecede eğime sahip beşik çatı şeklindedir. Alınlıkta yanlarda tek çatı pervazı kullanılmış, altta ise kademeler halinde aşağıya doğru ineelen üç pervazdan oluşmaktadır. Sütunlardan alınlığa geçişte ise ova! profilli yatay bir hatıl kullanılmıştır. Bu hatıl kaya mezarı genişliğince kalmayıp 1 O m. daha güneye doğru devarn ettirilmiştir. Muhtemelen bu ova! yatay hatıl, Ev Kaya· Mezarı ile aynı dönemde yapılmış başka bir ya da birkaç anıtsal (?) mezarında varlığını da gösteriyor olabilir. Ancak daha geç döneminde eklenen ya da değiştirilen mezar girişinin yapıını sırasında Ev Kaya Mezarının güneyinde kalan yaklaşık 20 m. lik kaya yüzeyi tamamen içeri doğru yaklaşık olarak 2. 00 m. kesilmesinden dolayı bu mezar ya da mezarların orij"inal girişleri yok edilmiş olmalıdır. ·

Alınlığın tam ortasında yüksek kabarhna şeklinde Ana Tanrıça Kybele, iki yanına da antitetik yürür pozda sfenksler (kanatlı aslanlar) yapılmıştır. Alınlıkta yer alan bu figUr topluluğunun uğram_ış olduğu yoğun tahribattan dolayı ayrıntılı bir tasviri yapılamamaktadır. Kybele kabartmasının başı kopmuştur. Phrygia Bölgesinde yer alan örneklerinde olduğu gibi başında bir taç bulunup bulunmadığını bilemiyoruz. Ancak R. Leonhard kitabında · tanrıçanın başında bir taç bulunduğunu, Chaynkoff ve Mordtm.ann'ın bu tespiti yaptıklarını söylemektedir.59 Görülebildiği kadar tanrıçanın üzerinde kalın bir elbise bulunmakta, belinde ise bir kemer yer almaktadır. Kollan gövdeye yapışık ve büyük ihtimali~ Phrygia örneklerinde olduğu gibi kollar dirsekten büktilerek göğüs altında elleriyle birbirine kavuşmaktadır (Resim 14).

ikiuel Kastamamı Kültlir Sempozyımm (18-20 Ey/lll 2003)

132 Murat KARASALİHOGLU

Tannçaya göre daha alçak kabartma şeklinde yapılmış olan kanatlı aslanlar da oldukça tahribat gönnOŞierdir. Sfenkslerin vücudu profilden, başlan ise cepheden verilmiştir.

Tannçaıun sag tarafinda yer alan sfenksin başı kopanlmıştır. Sfenksin sağ ön ayağı ileride, sol ön ,ayagı ise geride yapılınıştır. Arka ayaklarından sadece sağdaki görülınektedir.

Kuyruğu aşagı sariatıldıktan sonra, hafifçe yukarı kaldırılınıştır. Sfenkslerin gövdeleri ince ve uzundur. Kanatlan yukarı doğru kavis yaparak kaldırılınış,ve öne bükülmüştür. Bacaklar gövdeye oranla daha losadır. Başlan cepheden verilen kanatlı aslanların, kafalarırun insan başı şeklinde yapılınış olınaları Leonhard tarafindan kabul edilınek:tedir.60

Alınlıkta yer alan bu fıgür grubuna, A. Gökoğlu Yunan mitolojisi kavramı içirıde bulunan '' Artemis Orthia '' olarak adiand ırmasına karşın6 ı, bu mezarın daha erken tarihli olması ve Phryg kültür etkisi içerisirlde ele alınmasından dolayı, " Potnia Theran '' yani hayvanlar hakimesi tanrıça62 olarak adJandırılınası daha uygun bulunmaktadır. Kastamonu Ev Kaya Mezarı alınlığının çok yakın bir örneği Phrygia Bölgesindeki Aslankaya Anıtı alınlığında görmekteyiz. Bu anıtın alınlığında da, ortada çatı dikmesi bulunurken, dilonenin her iki yanında antitetik pozda sfenkslei görülınektedir63 • Yine benzer bir fıgür topiÜiuğunu, Phrygia'da Yapıtdak Kaya Mezarı alınlığında da görmekteyiz64 (Resim 15 - 16).

Ev Kaya Mezarı ön cephesinde kare kaide ve başlığa sahip iki sütun yer alınaktadır. Dorik sütun başlığını andıran bu sütunlarda, sütun başlığından alınlİğa geçişte abakus (yastık) kısmı görülebilınektedir. Ana duvarlarda yanda iki yarım sütun eklenmiştir. Sütun yükseklikleri 3. 30 m. dir. Sütun kaideleri ve başlıkları O. 75x0. 75 m. dir. Ortadaki iki sütun arasında O. 05 m. derinlikte ve O. 45 m. çapında bir çanak açilmış, buradan ana kaya dış cephesine bir alcıtma oluğu oluşturutınuştur (Resim 17). Bu oluk, Ev Kaya Mezarının dış- cephesinde, kaya yüzeyinde gilneye <:!oğru 15 m. kadar devam ettirilıniş ve dikdörtgen bir formdaki derin olınayan bir niş içinde son bulmuştur.

Sütunlada mezar odı:ısı arasında bir bol yapıimıŞtır. Tavanı düz olan bu holün, 3. 75 m. yüksekliği ve 1. 90 m. derinliği vardır. Tavanın kenarına bütün bol tavarunı

çevreleyen düz bir silıne ile çerçevelenmiştir. Holün sağ köşesinde yine bir sıvı libasyon amaçlı bir kaya çanağı açılınıştır. Bu çanak O. il ın. derirıliğe ve O. 60 in. çapa sahiptir. Mezar odasının dış cephesinde ise oval formda nişler açılmış, ayrıca aydınlatma amaçlı olduğunu düşündüğümüz yuvarlak ve oval tarzda daha küçük nişlerde yerleştirilmiştir. Bu nişler, yerden ulaşılabilen, oval olduğu gibi dikdörtgende olabilen oyuklardır. Bu oyuklar tanrıça heykelciğinirı ya da idolünün yerleştirildiği yerlerdir.65 Kaya mezarlarının iç ve dışında bulunabilmektedir66

• Mezar yapısındaki bu hol lasmını R. Leonhard Paphlogania Bölgesindeki diğer kaya mezarı yapılarına bakarak, bu bölgeye ait bir özellik olarak nitelemektedir67 (Resim 18, Çizim 1 - 4).

Mezar odasının kapısı orijinalinde dikdörtgen olup fakat sonradan kemerli bir hale getirilmiştir. Mezar odası 3. 20 m. genişlikte, 2. 10 m. derinlikte ve 2. AO m. yüksekliktedir. Mezar odası içinde ölü sediri yoktur. Kapı ile hemen hemen aynı aks üzerinde dikdörtgen formda bir niş yer almaktadır. Mezar odasının tavanı beşik çatı şeklinde düzenlenmiş, ortaya iki adet silindirik, bunların yanlarına ise iki düz hatıl yerleştirilmiştir. Mezar odasının gilney duvarına daha sonradan bir mihrap açılnitştır (Resim 19, Çizim 3).

Ikinci Kastamonu K/Jitllr Sempozyuinu (18-20 Ey/li/ 2003)

Kastamonu Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Üzerine Bir İnceleme 133

Ev Kaya Mezarmin tarihlendirilmesi konusunda, R. Leonhard ve onu örnek alan A. Gökoğlu bazı önerilerde bulurunuşlardır. Leonhard, stilistik açıdan, önce Efes Artemision ve İon sanatmdaki sfenkslerden yola çıkarak, ve ayrıca Plıryg Asiarıkaya Anıtı figürleriyle kıyaslayarak M. Ö. 8-7 Yy'a tarihlendirmiştir68• A. Gökoğlu'da aynı kriterleri kullanarak mezarı M. Ö. 7. Yy başına tarihlemiştir69. Bizqe A. GÖkoğlu'nun görüşleri izinde ve ayrıca, yine Aslankaya Anıtında yer alan figürlerin stilistik özellikleri doğrultusunda ve F. Işık'ın Kybele kabartmaları konusundaki fikirleriyle,70

mezarı M. Ö. 7. Yy başlarına tarihlendirilmesinin uygun olduğunu düşürunekteyiz.

Ev Kaya Mezarırun altında, ana kaya kütlesi 5 m. kadar derinlikte içe doğru girmekte ve bir/mağaza oluşturmaktadır. Bu mağazanın, kayarun doğal eğimi olarak genişliği I O m. dir. Bu girintinin kuzey kenarında ana kaya kütlesi üzerind~ ze.min seviyesinde kuzeydoğu­güneybatı doğrultulu bir seki oyulmuştur. Bu seki, 2. 60 m. uzunlukta, O. 50 m. yükseklikte ve O. 35 m. derinliktedir. Sekinin güneydoğu ucunda dikdörtgen altlı üstlü iki niş açılmıştır. Biz bu sekinin, derinlik ve uzunluk ölçülerinden dolayı bir mezara ait ölü sediri olmadığıru, bunun yarunda bir tören sekisi olarak kullanıldığını düşünmekteyiz. Ölü gömme törenleri ile ilgili olduğunu düşündüğümüz bu sekinin içinde ye~~aldığı bu alanın, kült törenleri ile ilgili bir açık alan olduğu kabul edilebilir. Bu noktada yine benzerlerine Phrygia Bölgesinde rastladığunıZ71 şekliyle, Ev Kaya Mezarı ve çevresinin bir açık hava tapmırn alanı olarak kullanıldığı söylenebilir (Resim 20).

Şehinşah Kayası Kaya Mezarları ve Kaya Fasadı

Çalışmamızın ana amaçlanndan olan, Ev Kaya Mezarının ve necropol alanındaki diğer bazı kaya mezarlarıyla birlikte şehir merkezinde yer alan dinsel mimari öğelerinin yoğun Plıryg kültürü etkisinde yapılmış olduğunun gösterilmesidir. Yukarıda

karşılaştırmalı olarak, örneklerle vermiş olduğumuz Ev Kaya Mezarı ve içinde yer aldığı necropol alanında ki bazı mezarlar bu iddiamızın kanıtı olarak ortaya konmaktadır. Bu necropol alanındaki ölü gömü ve dinsel mimariye ait birimlerden başka, yine Kastamonu kent merkezinde yer alan diğer bazı arkeotojik kalıtlar bu savırnızı güçlendirecek niteliktedir. Kastamonu kent merkezinde, Kastamonu Emniyet Müdürlüğü karşısında Şehinşah Kayası üzerinde iki kaya mezarı ile bir kaya fasadı yer almaktadır.

Şelıiuşalı I uo'lu Kaya Mezarı:

Mezar ana . kaya kütlesinin güney kenarına oyulmuştur. Mezarın yönü kuzeydoğudur. Mezarın olduğu kaya bölümü kısmen tıraşlanmıştır. Mezarın yerden yüksekliği 3. 80 m . dir. Mezar yüksekliği I. 50 m. dir. Mezar yüksek beşik çatılı, mezar odası ise dikdörtgen bir girişe sahiptir. Alınlığın tam ortasına boyun ve baş kısmı tahrip olmuş ve profilden ·gösterilen alçak kabartma şeklinde bir aslan figürü yapılmıştır. Bu aslan figürü de, Ev Kaya Mezarında görmüş olduğumuz aslanlar gibi ince ve uzun bir vücuda sahipken, bacak kısımları vücuda oranla daha kısa yapılmıştır. Stilistik açıdan iki mezarında figürleri birbirlerine oldukça yakındır. Ayrıca figürün başının cepheden verilmiş olma olasılığı yüksektir. Mezar odası ı . 20 m. yükseklikte, O. 96 m. genişlikte ve ı. 55 m. uzunluktadır. Mezar tavanı düz bir şekilde bırakılmış, oda içerisinde bir adet ölü sediri bulunmaktadır. Sedir, ı. 25 m. uzunlukta, O. 55 m. genişlikte, O. 22 m.

İkinci Kastamonu Kültür Sempozyumu (18-20 Ey/iii 2003)

134 Murat IuRASALİHOGLU

yüksekliktedir. Mezarın kuzey alt kısmında ana kaya üzerine dikdörtgen formda, O. 30 ın. yükseklikte, O. 20 ın. genişlikte ve O. 10 m. derinlikte bir niş açılmıştır (Resim 21).

·. Şelı iuşalı ll uo'lu Kaya Mezan :

Diğer mezarın yönü doğu bakınaktadır. Yerden 10 m. yükseklikte olan bu mezar dikdörtgen formdadır. Mezar 1. 30 m. uzunluh.'ta, 1. 20 genişlikte ve 1. 00 yüksekliktedir. Mezar içinde oda derinliğince uzanan karşılıklı yan cephelere yerleştirilmiş 0.50 ın.

genişlikte ve O. 40 m. yükseklikte iki ölü sediri yer almaktadır (Resim 22). Ana kaya kütlesinin güneydoğuya doğru çıkıntı yapan kesiminde kaya fasadı yer almaktadır.

Şelıiuşalı KaJ~a Fasatlr:

Kaya fasadının yönü kuzeydoğudur. Yerden 7. 00 m yükseklikte yapılınıştır. Fasad ı. 70 m. yükseklik"te ve ı. 00 m. genişlik"te ve O. 40 m. derinliktedir. Üçgen alınlıklı beş ik çatı ya sahip fasadın alın lı ğı üzerinde çatı akroteri yer almaktadır.-Alınlık ortasında. çatı dikmesi yer almah."tadır. Fasad ana gövdesi içerisinde niş yoktur (Resim 23).

Bu kaya fasadı, Phrygia Bölgesinçie yer alan diğer kaya fasadları ile birebir olarak benzeme,ktedir72

• Bunun yanında Phrygia bölgesindeki kaya fasadlarının ana mimari tasarımiarına da, fasad içerisindeki nişin olmaması dışında uymaktadır73 • Ayrıca T. T. Sivas, Phryg kaya anıtlarının coğrafi dağılımını verirken, Küçük Phrygia Bölgesi dışında kalan kaya anıtlarına verdiği örneklerden biri olarak burada bahsetmiş

olduğumuz bu kaya fasadını, A. Gökoğlu'nun yayını referans vererek göstermektı?4"H. V. Gall'da eserinde bu fasadı Phryg dönemine tarihlemektedir75

•

Şehinşah Kayası üzerinde yer alan bu dinsel kaya mimaris} örneklerinde, Ev Kaya Mezarı içindeki necropolde yer alan diğer küçük kaya mezariarına benzerliği, alınlıkta yer alan aslan fıgürünün stilistik yakınlığı ile bu m~?arların ve kaya fasadının tarihsel olarak M. Ö. 7. Yy ikinci yarısına yerleştirilmesi gerektiğipi düşünrnekteyiz.

Kastamonu Kalesi Kaya Altari ve Kaya Mezari .

Kastamonu'da yoğun Phryg kültür etkisi· taşıyan, dinsel mimari öğelerinden son örneklerimiz Kastamonu Kalesiİıdeki yine ilk defa tarafımızdan açıklanacak olan altar ve bir kaya mezarı daha bulunmaktadır.

Kastamonu Kalesi Altar:

Altar kuzeydoğuya bakmakta ve beş basamaklıdır. 3. 75 m. yükseklikte, 4. 80 m. uzunlukta ve 3. 10 ın. genişliktedir. Basamaklar O. 50 m. derirtlikte ve O. 20 m. yüksekliğe sahiptir. Basamaklar, altarın sırtlık bölümüne yandan ulaşır. Basamakların kuzeydoğu kenarına akıtına oluğu açılmış ve son hasarnağa kadar devam ettirilmiştir. Tarırıya dua edilen, adak ve kurbanlar sunulan, zeminden yüksek bu özel alanlar76

,

görünüşlerine göre çeşitli isimle~ alınakta77, bu altarda basaınaklı altar sınıfına girmektedir. Altarın hemen önünde ise geç döneme· ait bir sarnıç yer almaktadır. [çerisinin dolmasından dolayı ölçUlebilen derinliği 3. 50 ın., ağız çapı 1. 30 m. ve iç ;apı ise 4. 00 m. dir (Resim 24, Çizim 5-6-7).

İkinci Kastamonu Kıillflr Sempoz.yumu (18-20 Ey/ii/ 2003)

Kastamonu. Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Üzerine Bir Inceleme 13S

Kastamonu Kalesi Kaya Mezan: Kastamonu Kalesi'nde yer alan mezar, iki ana mimari birimden oluşan kompleks bir

yapıdır. Bu yapı kompleksi kalenin kuzeye bakan sur duvarlarının altında dik bir yamaç şeklinde inen kayalık'ta yer almaktadır. Mezar bir bol ve mezar odasından oluşmaktadır (Çiziın 8).

Hol kısmı kuzeye balanaktadır. Üzerindeki kaya bloğunun kırılmasından dolayı oldukça zarar görmüş olan bu bölüm dikdörtgen bir form göstermekte ve girişjn nasıl olduğu anlaşılamamaktadır. H ol odası, ı. 50 m. derinliğinde, 2. 50 m. yüksekliğinde ve 5. 25 m. genişliğindedir. Odanın tavanı Ev Kaya Mezarında olduğu gibi dÜZ bir şekilde yapilınış ve tavandan yan duvarlara geçişte yine silme ile çerçevelenmiştir. Odanın arka duvarında bazı bölümler kısmen tahribata uğramış, korunan kısımlarında ise aydınlatma amaçlı olabilecek ova! ve dörtgen formlarda küçük nişler açılmıştır. Hol odasının içinin yoğun dolgu toprak kaplı olmasından dolayı tabanı görülememekte ve herhangi bir tören sekisi ya da başka bir unsurun bulunup bulunmadığını şu an için bileriıemekteyiz (Resim 25).

Mezar odası, holün kuzeybatı kenannda yer almaktadır. Mezarın giriş yönü kuzeydoğuya bakmaktadır. Mezar girişi tahribata uğramış olsa da dikdörtgen bir kapı geçidine sahip olduğu anlaşılmaktadır (Resim 26). Mezar odası beşik çatılı bir tavana sahip ve tavanın ortasından ve yan duvarlara geçişlerde yatay mahya kirişleri yerleştirilmiştir (Resim 27 Çizim 9). Mezar odası ı. 83 m. yükseklikte, 2. 45 m. derinlikte ve 2. 05 m. genişliktedir. Mezar odasında, girişin karşısındaki duvar üzerinde tavandan tabana kadar uzanan derin bir çatlak oluşmuştur. Oda içinde yer alan toprak dolgudan dolayı, mezar tabanı görülememekte ve herhangi bir. ölü sediri şu anda tespit edilememesine rağmen dÜZ bırakılmış bir oda tabanı olma ihtimali yüksektir. Mezar odasında girişin sağ tarafında bulunan hemen hemen kare formda O. 17x O. 20x O. 25 m. ölçülerinde bir adet niş bulunmaktadır. Yine bu duvar üzerinde girişin hemen yanına muhtemelen daha sonraki dönemlerde yapılmış olan aydınlık açıklığı yer almaktadır (Çizim 10). ·

Görüldüğü kadarıyla Ev Kaya Mezarı ve necropol alanı, Ph.ryg döneminde yapılmış ve kullanılmaya başlamıştır. Mezarlık alanının sahip olduğu işlev geç dönemlerde de yeni· ekleme ve değiştirmelerle devam . etmiştir. Ancak, geç dönem ekl.emeleri ve değiştirmeler sırasında necropol alaiunı11 orijinal hali kısmen de olsa değiştirilmiş, zemin seviyesinde ki diğer küçük kaya mezarları da tahribata uğramıştır. Ayrıca Anadolu'ya yapılan islami akılı!ar zamanında bölge bu akınlardan etkilenmiştir. Bu etkilenmenin izleri necropol alanı içinde, ana kaya kütlesinin Uzerine ve mezar odalarının içinde kazİnmış olan çeşitli Arapça yazıtarla ve mihrapla da kendini göstermektedir.

İncel~miş olduğumuz dinsel mimariye ait tüm bu öğelerdeki yön birliği de dikkat çekmektedir. Birçok mezar, kaya fasadı ve altar kuzeydoğu yönüne bakmakta, üç mezar ise doğuya bakmaktadır. Kale Kaya Mezarı holü ise kuzeye bakan tek mimari unsurdur.' Ph.ryg kaya mezarlarında görmüş qlduğumuz, dikdörtgen ya da dikdörtgene yakın plan78

, tespit edildiği kadarıyla Ev Kaya Necrapolil II, VII, VUI, Ev Kaya Mezarı, Şehinşah I ve II no'lu kaya mezarlan ve Kale Kaya Mezarında; beşik çatılı tavan79

, Ev Kaya necropolü VU, VIII; Kale Kaya Mezarında, mahya kirişleri, hatıllar ve girişte yer

İkinci Kastamonu Kflltiir Sempozyumu (18-20 Eylül 2003)

136 M urat KARASALİHOGLU

alan üçgen alınlık80, Ev Kaya necropolü I, II, III, IV, VII, VIII, Ev Kaya Mezarı, Şehinşah I, no'lu kaya mezarları ile Kale Kaya Mezarında, mezar odasına girişte yer alan 1-3 arası değişen basamaklar81

, Ev Kaya Necropolü VII no'lu kaya mezarında, düı bırakılmiş mezar odası tabanı82 Ev Kaya Mezarı ve Kale Kaya Mezarında (?) görülebilmesiyle Phrygia Bölgesinde yer alan mezar mimari tipolojisi arasında oldukça yakın bir benzerlik göstermektedir. Bunun yanında yukarıda da bahsettiğimiz gibi, Ev Kaya Mezarı ve Kale Kaya Mezarında göliilen dikdörtgen formdaki ho! kısımları ise Paphlagonia Bölgesine ait bir özellik olarak karşımıza çılonaktadır.

Paphlagorua Bölgesi içinde Kastamonu'da Phryg kültür etkisi yoğunluğu, soo dönemlerde gerçekleştirilen Kınık kazıları83, 1995 yılında yapılan yÜzey araştınnalannda Kastamonu merkez Gödel Köyü Kayabaşı mevkiindeki tümUlUste 5-6m. yi bulan kaçak kazı çukurlannda bulunan çok kaliteli Phryg seramikleri84 ve bu yukarıda gösterilmiş olan maddi arkeolajik kalttiann dışında, başka unsurlarla da destekleoebilmektedir. İlk olarak M. Ö. 12. Yy da Anadolu'ya göç eden Trak kavimleri geniş bir bölgeye dağılmış olmalıdırlar. Phryg boylannın yayıldıklan alanda yerleŞtik!eri bölgelerio Mysia, Bithyııia, PapWagonia, · Phrygia gibi isimler almalan85

, bunun yanında, Paphlagonia bölgesinde, özellikle kıyı kesimlerde, klasik dönemlerde ismi anılan Mariaodyn ve Koukon kavimlerinin, Phryglerin de olduğu gibi, Strabon tarafindan Thrak kavimleri olarak rutelendirilmeleri86

, bu yargının bir göstergesi olarak sunuJabilir. Ayrıca, Kral Midas'ın en güçlü olduğu döp.emde (M. Ö. 8. Yy 4. çeyreği), Phryg devletinin etki alanı batıda Burdur yöresinden, doğUda Amasya'ya, Kuzeyde Samsun'dan güneyde Niğde civarına kadar yayılması87, Paphlagorua Bölgesinin ve Kastamonu'nun bu siyasi etki alanı içinde olduğunu gösteımektedir. Herodot'un P..ers Savaşları sırasında, asker gönderen bölgelerin özelliklerini sıralarken, Paphlagorua ve Phrygia Bölgesi askerlerinin giyinişleri ve silah teçhizatlan arasındaki çok yakın benzerliğe dikkat çekmektedir88

• Bu benzerliğin kültürel bir ortak paylaşım göstergesi olduğu düşünülebilir.

Sonuç olarak, yukarıda bahsedilen tüm arkeolajik v~ tarihsel verilerle, Kastamonu Bölgesinde yoğun bir Phryg kültürünün etkisi olduğu görülmektedir. Bu etkinin dinsel amaca yönelik kaya mimarisinde somutlaştığı, kaya mezarları, altar, libasyon çanakları

ve kült törenlerine yönelik açık alanlaı:ın kullanılmasıyla görülmektedir. Kaya mezarlarıyla birlikte, özellikle· Ev Kaya Mezarının da Pbryg dini etkisinde, Ana Tanrıça Kybele adına yapılan kaya anıtları örnek alınarak, bir mezardan çok, diğer mimari birimleri ile de, bir açık hava tapınım alanı olarak yapıldığıdır.

DiPNOTLAR 1 : Eyüpgiller, 1999, S. 27 45: Özsait, 1982, S. 365-366 2: Eyüpgiller, 1999, S. 30 46: Çelik, 1997, S. 436 3 : Strabon, 1993, Xll, 3, 9 47: Leonhard, 1914, S. 257-261 4 : Sevin, 1998, S. 30 48: Gökoğlu, 1952, S. 75-79 5 : Bostancı, 1952, S. 139 49: Gall, 1965, S. 65-73 6 : Bostancı, 1952, S. 140 50:Leonhard, 1914,S.257 .. 7 : Bostancı, 1952, S. 137 ·. 51: Leonhard, 1914, S. 262 8: Özdoğan, 1996, S. 30 52: Alper- Ongan, 1998, S. 70-71 9: Bostancı, 1952, S. 141 53:Alper-Ongan,1998,S.119-120 IO:Özdoğan, 1996,S.307 54: Sivas, 1999a, S. 196

İkinci Kastamonu Kallar Sempozyumu (18-20 Eylül 2003)

Kastamonu.Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Üzerine Bir İnceleme 137

I 1: Özdoğan, 1997, S. 80-81 55: Çelik, 1997, S. 427-429 12: Özdoğan, 1999, S. 47 56: Sivas, 1999a, S. ı 73 ı3: Özdoğan, 1999, S. 222-22 57: Çelik, 1997, S. 429 ı4: Çınaroğlu, 1997, S. 35 58: Işık, ı989, S. 21 15:Özdoğan, ı999,S.224 59: Leonhard, 1914, S. 260 16: Özdoğan, 1999, S. 225 60:Leonhard, 19ı4,S.264 ı 7: Ünal, 2002, S. 79 6 ı: Gökaği u, ı 952, S. 78-79 18: Ünal, 2002, S. 62 62: Gall, ı965, S 68 19:Aip,200ı,S.17 63: Sivas, 1999a, S. 103 20: Alp, 2001, S. 17 64: Alper- Ongan, ı 998, S. 69 2L: Ünal, 2002, S. 79 65: Sivas, ı999a, S. ı9I-I92 22: A1.-urgal, 1995, S. 81 66: Çelik, 1998, S. 427 23:Aip,200 l,S.l37-Kutlu- ·- . ..

Çınaroğlu, I 993,S.702-703 67:Leonhard, ı914,S.256

24: Ünal, 2002, S. 164-ı6 68:Leonhard, ı9I4,S.261 25: Ünal, 2002, S. 137 69: Gökoğlu, ı952, S. 78-79 26: Strabon, ı 993, XII, ı 89 70: Işık, 1989, S. 15 27: Ünal, 2002, S. 172 71 :Uçankuş,20Q-2; S.150-ı51;Sivas,I999, S. ı 10-114 28: Sevin, ı998, S. 5 72: Sivas, 1999a, S: 192-18.3 29: Çınaroğlu, 1997, S. 34-36 73: Sivas, 1999a, S. 40-41 30: Kutlu-Çınaroğlu, 1993, S. 675 74: Sivas, 1999a, S. 5 3 ı: Çınaroğlu, 1991, S. 55-57 75: Gall, 1965, S. 73 32: Donceel-Voute, ı979, S. 196 76: Sivas, 1999a, S. 187 33: Özdoğan, 1997, S. 64 77: Sivas, 1999a, S. 188 34: Ünal, 2002, S. ı 13 78: Sivas, ı999b, S. 125 35: Ünal, 2002, S. 66 79: Sivas, 1999b, S. 125 36: Işık, 2001, S. 10 i 80: Sivas, 1999b, S. 125 37: Herodot, I, 28 81: Sivas, 1999b, S. 125 38: Işık, 2001, S. 10 82: Sivas. 1999b, S. 125 39: Llovd, 1998, S. 121 83: Çınaroğlu, 1997, S. 35 40: Lloyd, ı 998, S. 81-82 84:Özdoğan, 1996,S.310 41: Lloyd, 1998, S. 161 85: Diker, 1997, S. 36 42: Özsait, 1982, S. 350 86: Strabon, 1993~ XIT, 3-4 43: Özsait, 1982 S. 360-36ı 87: Uçankuş, 2002, S. 16 M: Özsait, 1982, S. 364 ~8: Herodot, 7, 72-73

KAYNAKLAR

I. HERODOT, Herodot Tarihi, Çeviren: Müntekim Öktem, Remzi Kitapevi,3. Basım, İstanbul, 199 ı

2. STRABON, Antik Anadolu Coitrafyası, Çeviren: Prof. Dr. Adnan Pekman Arkeolji ve Sanat Yayınları, 3. Basım, İstanbul, 1993

3. AKURGAL, E., Anadolu Uygarlıkları , Net T~istik Yayınları A. Ş. , 5.Baskı, İstanbul, 1995 ·

4. ALP, 2001, S., Hitiler Cağında Anadolu, Tübitak, 2. Basım, İstanbul, 2001 5. ALPER. E.- ONGAN, i., Kral Midas'ın Ülkesi Frigya, Esbank Kültür Yayınları,

Eskişehir, ı 998

İkinci Kastamo/lu Kiiltiir Sempozyumu (18-20 Ey/iii 2003)

138 Murat KARASALİHOGLU

6. BOSTANCI,Y.E.,"Gökınnak Vadisinde Prehistuvar Araştınnalar, Yeni Paleolitik Buh.mtular" A. ü. DTCF Dendsi X: 1-2, TTK Basımevi, Ankara, 1952

7. ÇEViK, N. , Urartu Kaya Mezarlarında Ölü Kültüne İlişkin Mimari Elemanlar " Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı: 31, Ankara, 1997

8. ÇINAROGLU A. , "Kastamonu Kökenli Bir Grup Hitit Gümüş Eseri" Museum Dergisi. Sayı: 4. Ankara, 1991

9. ÇINAROGLU A. , " Alaca Höyük ve Kastamonu ili Sınırlannda Bulunan Kınık Kazıs ı Hakkında Söyleşi " Ar!!os Gemicileri, Sayı 2, İstanbul, 1997

I O. DiKER A., " Phrygler" Ar!!os Gemicileri, Sayı I, İstanbul, 1997 11. DONCEEL-VOUTE, P. , " Gökınnak Valley " Anarolian Studies Vol:

XXIX,1979 12. EYÜPGİLLER, K. K., BirKentTarihi Kastamonu, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1999 13. GALL, V. H., Paphlagonischen Felsengraben, Tübingen, 1965 14. GÖKOGLU, A. , Paphla!!onia Gavri Menkul Eserleri ve Arkeolojisi, Doğrusöz

Matbaası, Kastamonu, 1952 15. IŞIK, A. , Antik Kaynaklara GÖre Karadeniz Bölgesi, TTK Basıınevi,

Ankara ::woı 16. IŞIK, F. , " Batı ·Uygarlığının Kökeni, Erken Demirçağ Doğu-Batı Kültür ve

Sanat İlişkilerinde Anadolu " , Türk Arkeoloji Der!!isi, Sayı: 28., Ankara, 1989 17. KUTLU, E. - ÇINAROGLU, A. , " A Group of Metal Hittite Vessels From

Kınık- Kastamonu", Studies in Honor ofNimet Özgüc, Ankara, 1993 , 18. LEONHARD, R. , Paphlagonia, Breslau, 1914 19. LL YOD, S. , TUrkive'nin Tarihi, Çeviren: Ender Varinlioğlu, Tübitak, 4. Basım,

Ankara, 1998 20. ÖZDOGAN, A. : MARRO, C. , AKS EL, T. , "Kastamonu Yüzey Araştırması

1995", 14. Arastırma Sonucları Toplantısı II. Kültür Bakanlığı, Ankara, 1996 21. ÖZDOGAN, A. , MARRO, C. , AKSEL, T. , "Kastamonu Yüzey Araştırması

1 996" , 15. Arastırma Sonucları Toplantısı Il, Ayrı Basım, KUltür Bakanlığı, Ankara, 1 998 ·

22. ÖZDOGAN, A. , MARRO, C. , AKSEL, T. , "Kastamonu Yüzey Araştırması 1997" , I 6. Araştırma Sonucları Toplantısı II; Kültür Bakanlığı, Ankara 1998

23. ÖZDOGAN, A. , MARRO, C. , AKSEL, T. , "Kastamonu YUzey Araştırması 1998" , I 7. Araştırma Sonucları Toplantısı Il, Kültür Bakanlığı, Ankara 1999

24. ÖZSAİT, M., Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi , Görsel Yayınları, Cilt: 2, İstanbul, 1982

25. SEViN, V. , " Eski Anadolu Halkları: Mozayiğe Genel Bir Bakış " , Sadberk Hanım Müzesi Yıllığı. Palmet Il. İstanbul, 1998

26. SİVAS, T. T., Eskisehir-Afyonkarahisar-Kütahva İl Sınırları icindeki Phrvg Kaya Anıtları, T. C. Anadolu Üniversitesi EdebiyatFakültesi Yayınları, Eskişehir, 1999

27. SİVAS, T. T. , " Eskişehir'den İki Yeni Phryg (Frig) Kaya Mezarı " Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Denı:isi, Cilt I, Sayı I, Eskişehir, 1999 .

28. UÇANKUŞ, T. H., Ana Tannca Kvbele'nin Ve Kral Midas'ın Ülkesi Phrygia T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, TTK Basımevi, Ankara,2002

29. ÜNAL, A., Hititler Devrinde Anadolu I ,Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 20.02

ikinci Kastamonu Kllltnr Sempoı.yu1mt (18-20 Eylt112003)

Kastamonu Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Ozerine Bir Inceleme 139

EKLER Haritalar

·1

Harita 1: Anadolu'da Helenve Roma Dönemleri, Lloyd, 1998, S. 5

Harita 2: M. Ö. II. Bin Anadolu, Sevin, 1998, S. 34

Resimler ~-·.·~-:..:.·-·---~-----:·-

ıg;ga:;:SM~wmm~~;ş':ı . - •.·

Resim 1: Ev Kaya Necropolü Genel Görünümü

Resim 2: Ev Kaya Necropolü I No' lu Kaya Mezarı

İkinci Kastamonu Kllfliir Sempozymmt (18-20 Ey/ii/ 2003)

140

. -~· ~.:.... ~ ~

:...: :-..

Resim 3: Ev Kaya Necropolü II No'lu Kaya Mezarı

Resim 5: Ev Kaya Necropolü IV No'lu Kaya Mezarı

Resim 7:Ev Kaya Necropolü VI No'lu Kaya Mezarı

Murat KARASALİHOGLU

Resim 4: Ev Kaya Necropolü ill No'lu Kaya Mezarı

\

Resim 6:· Ev Kaya Necropolü V No'lu KayaMezan

Resim' 8: Yaptidak Asar Kale Kaya Mezarları, Alper-Ongan, 1998, S. 70

İkinci Kastamonu Kültür Sempozyumu {18-20 Eyl/11 2003)

Kastamonu Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Ozerine Bir !nceleme 141

Resim9: Sofça Köyü-Kaya · Mezarlığı, Alper- Ongan,l998,S.ll9

Resim· ll: .Ev Kaya N ecropolÜ. VII N o 'lu. Kaya Mez~ ·Odası

Resim 13: Ev Kaya N ecropolü, VIII no'lu Kaya Mezarı

~~-;~ '>"'. '

Resim lO_: .~_yKayaNecropolü VII N o 'lu Kaya Mezarı

Resim 12: Kaya Çanakları

Resim 14:. Ev.Kaya Mezan Alın lı ği

İki11ci Kastamo11u Kültür Sempozyumu (18-20 Ey/ü/2003)

. 142 Murat KARASALİHOGLU

Resim 15: Aslaııkaya Kaya Anıtı Alınlık Resim 16: Yap ıl dak Kaya Mez.arı,

:!:.'~ ,_:ayı, ~ıvas, 1999, S. 103 Alper- Ongan, 1998, S. 69

Resim 17: EvrKaya Mezar Rolünde Yer Alan Akıt:ina Çukuru ve Dış CephedenDevamEden Alatma Oluğu ~e BoşaltmaNişi . .

/'

Resim 18: Ev Kaya Mezan Hol Kısın~

İkinci Kastamonu K llltür Sempozyiımu (18-20 Ey/iii 2003)

Kastamonu Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Üzerine Bir İnceleme 143

·/

Resim 19: Ev Kaya 1\IIezar O dası ve İçeride Sonraki Dönemlerde Açılmış ~Iihrap

Resiın 20: Ev Kaya Mezan Altında Yer Alan Açık Alan ve Tören S ekisi

Resiın 21: Şehinşah I N o 'lu KayaMezari

.. · :..

:fil~ ~~:'~ ~~]

,jf~~ . . .. ~

.;: ... ·;...;_ .-

Resiın22: Sehinsah IINo'lu Kaya Mezan

İki11ci Kastamo11u Kiiltiir Sempozyumu (18-20 Ey/ii/ 2003)

144

Resim 23:Sehinşah Kaya Fasadı·

Resim 25: Kastamonu Kalesi Kaya Mezan Holü.

Murai KARASALiHOGLU

Resiın24 : Kastamonu·Kalesinde Yer AlanAltar

Resim 26 : Kastamonu Kalesi Kaya Mezarı Iıolve ;M.ezar O dası Giriş~

Resim 2 7: Kastamonu Kalesi Kaya Mez~ O dası

ikinci Kastamonu Kil/tar Sempozyunıu (18-20 Ey/ti/2003)

Kastamonu Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Ozerine Bir inceleme 145

Çizimler

"~'- . f''· ·,· ,.

•o, tıul·-.ır ~~ 1 ./ - . : - ·-:"'

. ~ ;- ı " . t 1:. l k M W!!i il&l ! "*1, ~

. etlsC:A4~

.···· ... ,;..

. :- .,

- . ·: ' ·::~ . ~~ .. ·:- . .· . -:- .

çi;imj~ E~- :K~ia.Ni~~~p~IÜ~Pla-; -· . . . . .. . .

• ta -lll!!ı!E!!!i!!!!!Eı;i::::l:!!!!i

Çiziın 2: Ev J(aya Necropolü VIii'No'Ju K~ya:M~zan ve Ev Kaya Mezar O dası DıŞ Duvar Ke'siti.

İkinci Kastamonu Kaltar SempozJ.unıu (18-20 Eylal2003)

146

o 1

Murat KARASALİHOGLU

[U.AK30H ı ' 2'itL

Çiziın 3: Ev Kaya Mezar O dası Kesiti

Çiziın 4: Ev Kaya Mezar O dası ve Önünde Yer Alan Rolün Kesiti

' ı .-. ..

- ~ "'· ...

1 • •• .• ·~-"~(' t .. . .• . ---.... ,

\ \

\ . )

. -· "' ı• ,

~ j ~-· ;

Çizim 5 : Kastamonu Kalesindeki Altann Üstten Görünüşü

lkitıci Kastamotıu Kliltilr Sempoıyumu (18-20 Ey/ii/ 2003)

Kastamonu Kent Merkezinde Yer Alan Dinsel Kaya Mimarisi Ozerine Bir İnceleme 147

·/

tj l r L' ı..-. 1: ı ·" , ··'· . J './

Çizim 6: Kastamonu Kalesindeki Atıann Önden Görünüşü •••

:-ı r:rsm. Çizim 7: Kastamonu Kalesindeki Altann Kesiti

T ı . 1 HOL MEZAR . ~

8'$

OOASJ

j_ ~ .L

' ~K .IHI L..f ~~~~

Çizim 8: Kastamonu Kalesi Kaya Mezan Plaıu

İkinci Kastamonu Knltnr Senıpo+yunıu (18-20 Eylill 2003)

148 Murat KARASALİHOGLU

r ... -ıat----205 _ __ _,..

KESiTi

Çizim 9: Kastamonu Kalesi Kaya Mezarı Mezar O dası Kesiti

r .... ----·--~---~-m - - - - - ..-f ~~-------~------------~

İkinci Kastamonu Kflltilr ~empoıyumu (18-20 Ey/Iii 2003)