RAPOR

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Çevre ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı ile TC

Çevre ve Orman Bakanlığı arasında 21 Şubat 2007 tarihinde yapılan “Yardım ve

İşbirliği” protokolünün 12. maddesinde belirtilen “Genel Müdürlüklerce heyet ve

uzman ziyaretleri ile bilgi ve deneyim aktarılacaktır.” ifadesine dayanılarak KKTC

Orman Dairesinin talebi üzerine aşağıdaki konularda inceleme ve araştırmalarda

bulunmak üzere görevlendirilen heyet tarafından yapılan teknik gezi sonucunda bu

rapor hazırlanmıştır.

TC Çevre ve Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü tarafından Süleyman

Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Entomolojisi ve Koruma Anabilim Dalı

öğretim üyesi Doç. Dr. Mustafa AVCI, Mersin Orman Bölge Müdürlüğü Bölge Müdür

Yardımcısı Refik ULUSOY ve Adana Orman Bölge Müdürlüğü Orman Zararlılarıyla

Mücadele Şube Müdürü Ali Osman KARAYAZICI görevlendirilmiş olup söz konusu

heyet 21–24 Ocak 2009 tarihlerinde arazi çalışmaları yapmak, yetkililerden bilgi

almak ve KKTC Orman Dairesi teknik elemanlarına kuraklık ve buna bağlı olarak

görülen kabuk böceği zararlıları konusunda bir eğitim semineri vermek üzere teknik

geziyi gerçekleştirmişlerdir.

KKTC orman alanlarında özellikle 2008 yılı yaz aylarından itibaren yer yer

yoğun olmak üzere genelde ağaç ve diğer maki florasında kurumalar olduğu, bunun

2007–2008 dönemi kış ve ilkbahar aylarında oldukça yetersiz düzeyde gerçekleşen

yağışlarla meydana geldiği tespit edilmiştir. Orman Dairesinin çalışması sonucu

özellikle 0-10 yaş grubundaki yaklaşık 4500 hektar ağaçlandırma sahası, çoğunluğu

Alevkaya bölgesinde olmak üzere 11500 hektar iyi ve bozuk koru ormanı ile 19000

hektar alanda sandal ağaçlarında kurumaların yoğunlaştığı belirlenmiştir. Geçmişe

yönelik kayıtlar incelendiğinde bu seviyede bir kuraklığın görülmediği ifade edilmiştir.

2008 yılının ikinci yarısında kendini bariz olarak belli eden kuraklık etkileri orman

vejetasyonunda hızlı bir kuruma sürecine girmiştir. Orman ağaçlarında su

noksanlığına bağlı olarak meydana gelen zayıflama sekonder zararlı olarak

nitelendirilen kabuk böceklerinin epidemi-salgın yapmasına neden olmuş ve genel

olarak durum bir afet düzeyine ulaşmıştır. Acilen önlemlerin alınmaması ve 2009

yılının da tahminlere göre kurak geçecek olması, ülkede orman alanlarını geri dönüşü

yer yer imkânsız olmak üzere tahrip edeceği açıktır.

1

Şekil 1. Kurumuş kızılçam ağaçları

Şekil 2. Kuraklıktan etkilenen kızılçam+servi ağaçlandırma alanları

Yağış Miktarları ve Kuraklık

KKTC’de 1995–2007 yıllarını kapsayan dönem için Alevkaya, Kantara,

Değirmenlik, Yeni Erenköy, Güzelyurt, Lefkoşa ve Ercan meteoroloji istasyonlarına

2

ait yıllık yağış miktarı Şekil 1’de verilmiştir. Bu dönemin yıllık yağış ortalaması 391.6

mm’dir. Ayrıca Alevkaya istasyonuna ait 2007 yılı verisi 513.4 mm iken 2008 yılında

sadece 180.8 mm yağış kaydedilmiştir. Geçen yıl düşen yağış miktarındaki keskin

düşüş kurumaların yoğunlaştığı Alevkaya’da meteoroloji istasyonundan alınan veride

açıkça görülmektedir. Uzun yıllar ortalaması ise 402.8 mm’dir. Buradan genel

ortalama ölçeğinde bir düşüş görülmekle beraber 2004 yılından sonra yağışların bir

önceki yıla göre % 15–20 oranında düştüğü görülmektedir. Bugünkü kurumalara

neden olan ve böcek zararını tetikleyen 2008 yılında düşen 180.8 mm’lik oldukça

düşük olan yağış miktarıdır. Son yüzyılın verileri incelendiğinde bir ya da birkaç yıl

süren kurak yılların olduğu ancak bu yıllarda bile yıllık yağış miktarının 250 mm

civarında olduğu görülmüştür. 1909 yılından günümüze kadar geçen 100 yıllık sürede

bilinen en kurak yıl 1995 yılı olup ortalama yağış miktarı 182.4 mm olarak

gerçekleşmiştir. 2008 yılı verisi olarak 180.8 mm yağış ile 2008 yılı son yüzyılın en

kurak ve ekstrem yılı olmuştur. Bunun yanında sıcaklık değerleri de ortalama

değerlerin yaklaşık 2-2.5 0C üzerinde seyretmektedir.

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

1995-

1996-

1997-

1998-

1999-

2000-

2001-

2002-

2003-

2004-

2005-

2006-

2007-

Şekil 3. KKTC 1995–2007 Dönemi Yıllık Yağış Ortalamaları

( 13 yıl ortalaması)

2008 yılı Alevkaya istasyonu verileri esas alındığında mart-eylül (7 ay)

döneminde yalnızca 13.3 mm yağış düşmüştür. Özellikle vejetasyon periyodunda

neredeyse hiç yağış olmaması kış aylarını da hemen hemen yağışsız geçiren bölge

ormanları için vahim sonuçların doğmasına neden olmuştur. Rakamlar incelendiğinde

3

genel olarak yarı-kurak iklime sahip olan ülkede son yıllarda kurak (yağış <300 mm)

bir dönem yaşandığı açıkça görülmektedir. Son 4 yılın üst üste kurak olarak geçmesi

zararın boyutunun bugünkü seviyesine gelmesinde etkili olmuştur.

Şekil 4. Yamaç arazilerde yoğun kurumalar

Dünya genelinde yaşanan küresel ısınmanın Akdeniz ekosistemlerinde daha

fazla hissedileceği bilim adamlarınca bildirilmektedir. Kıbrıs adasındaki genel kuraklık

rejimi bu fikri doğrulamaktadır. Yaşanan kuraklık olayının etkileri son 6–8 aylık

dönemde olumsuz yönde uç değerlere ulaşmış durumda olup olağanüstü kuraklık

etkileri yaşanmaktadır. Bu durum geride kalan ormanların da sağlığını tehdit etmekte,

doğal bir afet olayı yaşanmaktadır. Tarih boyunca sahne olduğu olaylarla direnci

yüksek, tolerans aralığı geniş, sağlıklı orman yapısının kalmadığı; antropojen etkilerle

oldukça bozuk ve hayati risk seviyesinde hayatta kalma mücadelesi veren orman

kuruluşlarının bu ölçüdeki zarara karşı koyamayacağı/koyamadığı arazide net olarak

görülebilmektedir. Yağışların az olması, su tutma kapasitesi düşük olan toprak yapısı

ile birleşince bitkilerin yararlanabileceği su miktarını iyice düşürmektedir.

4

Şekil 5. Kurumuş genç bireyler

Genel olarak Beşparmak Dağlarının güney yamaçları yüksek sıcaklık ve düşük

nem oranı ile zarardan daha çok etkilenmiştir. Kuzeyden daha nemli rüzgâr alabilen

dağların kuzey yamaçlarında bile (Esentepe, Bahçeli ve Küçük Erenköy çevreleri)

münferit ve gruplar halinde kurumalar olmaktadır.

Şekil 6. Kızılçamlarda kitlesel kurumalar

5

Şekil 7. Kuzey yamaçlarda kurumalar

Böcek Zararları

Arazide yaptığımız kontrollerde ağaçlarda yoğun böcek zararı tespit edilmiştir.

Su noksanlığı sonucunda su stresine giren ağaçlar, üreme ve çoğalma için bu

ortamları fırsat bilen kabuk böcekleri için çok elverişli alanlar haline gelmiştir. Çam

ağaçlarında genel olarak zarar yapan Çam kese böceği (Thaumetopoea wilkinsoni

Tams, 1924) ormanlarda genel zararlı durumundadır. Kuraklıkla birlikte salgın

halinde çoğalma yapan ve öldürücü etkiye sahip türler ise çamlarda Akdeniz çam

kabuk böceği (Orthotomicus erosus (Woll., 1857) ve Akdeniz orman bahçıvanı

(Tomicus destruens (Woll., 1865) olarak tespit edilmiştir. Ayrıca servi ağaçlarında

Servi kabuk böceği (Phoeosinus armatus Reitter, 1887) görülmüştür.

Şekil 8. T. destruens (Akdeniz orman bahçıvanı) yenik yolları

6

Zayıf düşmüş, kurumakta veya kurumuş ağaçların hemen hemen hepsinde

görülen temel zararlı böcek O. erosus’tur. Böceğin ağaçlarda bugün itibariyle larva,

pupa ve genç ergin dönemleri bir arada bulunmaktadır. Bunların en geç şubat ayı

sonunda olgun ergin haline gelerek üremek üzere yeni ağaçlara gideceği tahmin

edilmiştir. Bu kısa süre, mücadele için fazla zamanın olmadığı, bir an evvel gerekli

tedbirlerin alınması gerektiği anlamına gelmektedir.

Şekil 9. O. erosus zararı, pupa ve genç ergini

Şekil 10. O. erosus erginleri

7

Şekil 11. O. erosus larva+pupa+ergin

Kuraklıktan Etkilenen Bitki Türleri

Kuraklık nedeniyle bölgede otsu ve odunsu tüm floranın etkilendiği

görülmüştür. Asli ağaç türleri ve maki florası olarak Pinus brutia, P. halepensis,

Cupressus cempervirens, Arbutus andrahne, Acacia cyanophylla türleri ile Olea

europaea kurumadan en çok etkilenen türlerdir. Bu türlerin tamamının Akdeniz bitki

örtüsünün doğal elemanları olduğu ve kuraklığa farklı mekanizmalar geliştirerek

uyum sağladıkları bilinen bir gerçektir. Bu türlerin yoğun olarak kurumaya maruz

kalması kuraklığın boyutunu ortaya açıkça koymaktadır.

SONUÇ VE ÖNERİLER

KKTC ormanlarında kurumaların son yıllarda yaşanan şiddetli kuraklık

nedeniyle olduğu ve kuraklığa bağlı olarak gelişen kabuk böceği

epidemilerinin durumun çok daha ağırlaşmasına neden olduğu

belirlenmiştir.

Kurumaların ada genelinde görülen bir sorun olduğu, özellikle

Beşparmak Dağlarının güney yamaçlarındaki doğal ve suni tüm

ormanları etkilediği, hatta kuzey bakılarda da kurumaların hızla arttığı

belirlenmiştir.

Kurumaların en çok Girne boğazı ile Tirmen köy boğazı arasında

yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Bölge şefliklerine göre en ciddi kurumalar

sırasıyla Alevkaya, Lefkoşa ve Girne bölgelerinde meydana gelmiştir.

8

Kurumaların tüm bitki türlerinde ve her yaş sınıfında olduğu dikkati

çekmiştir. Doğal ormanlarda kurumaların kuraklık ile birlikte kabuk

böcekleri nedeniyle hızlandığı, plantasyon sahalarında ise kuraklığın

çok daha fazla zarara neden olduğu ve yine bu alanlarda göğüs çapı 8-

10 cm üzerindeki fertlerde kabuk böceği zararları tespit edilmiştir.

2003-2004 yıllarında meydana gelen O. erosus zararı nedeniyle

feromon tuzaklarla mücadele yapıldığı ve mücadelenin başarılı

sonuçlandığı yetkililerden öğrenilmiştir. Kullanılan feromon

tuzaklarından yaklaşık 450 adedinin sağlam ve bugün için kullanılabilir

durumda olduğu belirlenmiştir. Orman İdaresinin imkânlarıyla 1200

dolayında yeni alınacak feromon preparatı ile mücadeleye başlanılacağı

ifade edilmiştir.

Ancak kuruyan ve kabuk böceği için böcek ocağı haline gelen toplam

saha düşünüldüğünde alınacak feromon preparatının çok yetersiz

kalacağı açıktır. Topyekün ve başarılı bir mücadele için tam saha

çalışmasının gerektiği göz önünde tutulursa, toplam 5.000 adet feromon

preparatı ve ilave olarak 1200 adet feromon tuzağına ihtiyaç olacağı

hesaplanmıştır.

Acil olarak alınması gereken önlem bugün itibariyle kabuk altında yoğun

olarak böcek barındıran ve yaklaşık 1 ay sonra ergin hale gelerek etrafa

yayılarak daha fazla zarar verecek olan kabuk böcekli kuru ağaçlar

kesilerek ormandan çıkarılmalıdır.

Bu ağaçların kesimi yapıldıktan sonra orman içi açıklıklarda veya orman

yollarında kabuklarının soyularak yakılması veya sırt pülverizatörü ile

ilaçlanmasıdır. Soyma işleminin arazide yapılamaması ya da yakma

işleminin güvenli olmayacağı düşünülürse, kabuklu olarak emvalin

depoya götürülmesi ve orada soyularak yakılması gereklidir. Arazide

kesim çalışmaları esnasında sanayi ve yakacak kabuklu odunların en

kısa sürede ormandan çıkarılması gereklidir. Kesim artıklarının böcek

üremesini bir süre daha sürdüreceği göz önünde tutularak ormanda

bırakılmaması, temiz bir işletmecilik gerçekleştirilmesi faydalı olacaktır.

Feromon tuzaklarının asılma, kontrol ve araziden kaldırılmasında

tekniğine uygun davranılması başarı için önemlidir. Bu nedenle tuzaklar

öncelikli olarak zararın yoğun olduğu yerlerden başlamak üzere orman

9

içi açıklıklar, yol kenarı gibi hava sirkülasyonunun olduğu yerlere

asılmalıdır. Tuzaklar haftada bir kontrol edilerek toplanan böcekler imha

edilmelidir. Tuzaklarda görülen zararlı dışındaki avcı türler imha

edilmeyip ormana geri salınmalıdır.

Kabuk böcekleri ile mücadelede kullanılan bir yöntem olan tuzak

ağaçları uygulaması da yapılmalıdır. Özellikle orman bahçıvanının

tuzak odunlarına çok geldiği bilinmektedir. Bu amaçla böceğin uçma

zamanı olan kasım ayından önce ekim ayında hazırlanmalıdır. Ayrıca

O. erosus ile mücadelede de aynı yöntem uygulanmalıdır. Bunun için

mart-eylül dönemi boyunca tuzak odunları/ağaçları ile mücadele

yürütülmelidir.

Ormanlarda mücadeleye katkı sağlaması açısından suni kuş yuvaları

yapılarak ormanda tepe tacı geniş ağaçlara asılması yararlı olacaktır.

Bütün bu çalışmaların konunun önemi ve aciliyeti dikkate alınarak

zaman geçirilmeden yapılması gerektiği; Orman İdaresinin ihale,

malzeme alımı, işçi temini gibi hususlarda yetkilerinin arttırılması ve

işlemlerin hızlandırılması önemlidir.

Yürütülen çalışmaların kontrolü ve daha başarılı kılınabilmesi için

Türkiye’den desteğin arttırılarak devam etmesi, zaman zaman

çalışmaların yerinde görülerek teknik bilgi desteğinin sürdürülmesi

faydalı olacaktır.

İşbu rapor tarafımızdan tanzim edilmiştir. 29.01.2009

Doç. Dr. Mustafa AVCISüleyman Demirel Üniversitesi

Orman Fakültesi

Refik ULUSOY Ali Osman KARAYAZICIMersin Orman Bölge Müdürlüğü Adana Orman Bölge Müdürlüğü

10