kjelda nr. 3 2007

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Nr. 3 - Desember 2007. Årgang 16

Fylkesarkivet på Internett:

www.fylkesarkiv.no

Kjelda

God Jul

og

Godt Nyttår!Fylkesarkivet var på studietur til Island i haust. Det var ein tur som gav fagleg innsikt og samstundes høve til å oppleva den barske islandske naturen. I dette nummeret av Kjelda har me med stoff om og frå Island, på sidene 4 - 14 og 70 - 71. Biletet ovanfor er frå Hvalfjörður på vegen mellom Reykjavik og Borgarnes. (Foto: Arild Reppen).

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

� �


Redaksjon

Snorre D. Øverbø (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane.Kjelda kjem med � nummer i året. Ei årstinging kostar kr 1�5,-.

Bankgiro: �781 14 0�894, merk Kjelda. ISSN 080�-968�.Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Ansvarleg dette nummer: Oddvar Natvik. Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen �, 686� Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01

[email protected]

Kst. fylkesarkivar: Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Arild Reppen (foto), Fototeknisk avd., 68�� Sandane. Tlf. 57 86 51 �4, [email protected]

Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, [email protected] Karianne Schmidt Vindenes (fagleiar), tlf. 57 65 64 06, [email protected]

Per Olav Bøyum (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 14, [email protected] Sturla Binder (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 �0, [email protected]

Geir Utmo (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, [email protected] Marit Anita Skrede (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, [email protected]

Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected]

Prosjekt:Gunnar Urtegaard, ABM prosjektutvikling, 57 65 64 0�, [email protected] Hermund Kleppa (Kulturhist. leksikon), tlf. 57 65 64 0�, [email protected]

Oddvar Natvik (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 05, [email protected] Samland (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 08, [email protected]

Elin Østevik (eldre foto), tlf. 57 65 64 18, [email protected] Jurmi (nettbasert kulturformidling), [email protected]

Nettstad: www.fylkesarkiv.no

Fylkesarkivaren har ordetSnorre D. Øverbø

Magni Svanevik, fødd 1988 er engasjert på prosjekt som gjeld digitalisering av møtebøker for kommunane. Ho byrja 1�. august �007. Sluttar i januar �008, for å ta til med studier i USA.

Roger Kvarsvik, Fødd 1974 har avslutta sitt engasjement med kommunearkivordninga, 05.07.�007. Han byrjar i ny stilling ved Statsarkivet i Stavanger. Siri Ingvaldsen, fødd 1959, som har vore involvert i prosjektet “Nettbasert kultur- og kunnskapsformidling”, avslutta sitt engasjement 01.07.�007.

Silje Svanevik, fødd 1987, avslutta sitt engasjement hos oss �9.07.�007. Ho tok til med studier ved Universitetet i Bergen.

Ulf Palm, fødd1968, avslutta sitt engasjement hos oss, 14.10.�007. Han skal ta til med gjenststandfotografering for Nordfjord Folkemuseum.

Personalnytt

Tysdag 2. desember 1958 var kong Olav V i Førde i høve 100-årsdagen for Fylkesbaatane. Det var festmiddag på husmorskulen og det var husmorskulen som stod føre maten og serveringa. Skulestyrar Ragna Hole og elevane hennar greidde oppgåva med glans.

Kong Olav i Sogn og Fjordane i 1958:

Festmiddag på husmorskulen i Førde

Av Hermund Kleppa

Gunnar Urtegaard avdelingsdirektør i

ABM-utvikling Fylkesarkivar Gunnar Urtegaard byrjar 1. februar �008 som avdelingsdirektør i Statens Senter for Arkiv, Bibliotek og Museum (ABM-utvikling) i Oslo. Urtegaard skal leia ei nyoppretta avdeling med namnet Digitalt ABM. Hovudoppgåvene vert mellom anna samordning og strategiutvikling når det gjeld bruk av ny teknologi og nye teknologiske tenester i norske arkiv, bibliotek og museum. Han får og ansvar for Kulturnett Noreg.

Ragna Hole (1904-1992) styrar på Sogn og Fjordane fylkes husmorskule i Førde

i 1958. I årsmeldinga for 1958 står det: ”Den 2. desbr.

1958 høgtida Fylkesbaatane sitt 100-årsjubileum på

husmorskulen med Kong

Olav V som heidersgjest.

Ein merke-dag og ei

ugløymande høgtid med

Kong Olav V som gledde

oss storleg.”

Fotograf Reiakvam var tilstades og foreviga hendinga. Nokre av bileta er tekne vare på i arkivet etter Ragna Hole, men det manglar personnamn på fleire av dei. No vonar me Kjelda-lesarar kan hjelpa oss med namn på to av bileta.

Me trur at desse fem jentene, oppstilte til fotografering før middagen, kan vera serveringsdamene ved kongebordet, og nå er spørsmålet: Kven er dei?

Fire serveringsdamer i sving ved kongebordet. Ho som står

til venstre er vel den same som nr. 2 frå venstre på det

første biletet, men kven er dei andre? Kven er dei tre

personane til venstre for kongen? Fylkesmann Nikolai

Schei sit til høgre for kongen. Er det fylkesmannsfrua,

Othilla, fødd Christensen, som blir servert?

Kraftkrevjande industrihistorie16. januar 2008 er det 100 år sidan den første aluminiumen vart tappa i Sogn og Fjordane. Stongfjorden Elektrochemiske fabriker var den første aluminiumsfabrikken i Norden. Året før - i 1907 - starta produksjonen av natrium ved fabrikken i Vadheim. Seinare kom dei store anlegga i Høyanger(1919), Svelgen(1928) og Årdal(1948).

Anlegget i Stongfjorden er forlengst vekke, og berre fragment av historia er bevart. Vadheim Elektrochemiske er framleis i drift, om enn berre så vidt. Dei andre anlegga er i drift, men ligg utsett til i møte med omskiftelege internasjonale konjunkturar og norsk industripolitikk.

Det er ikkje berre på det økonomisk og samfunnsmessige området denne industrien er stor og kraftkrevjande. Dei kolossale industrihallane, dei massive maskinane, historiene kring det, alt saman utfordrar oss som brenn for lokalt vernearbeid.

Både i Høyanger og Årdal, men og på andre stader, har det dei siste

åra vakse fram ei erkjenning av at vi må gjere noko no for å vare på industrihistoria for ettertida. Som så ofte elles har lokale eldsjeler drege dette i gang, og etter kvart fått andre miljø og faginstansar med seg. Snøballen har begynt å rulle...

De Heibergske Samlingar – Sogn Folkemuseum på Kaupanger har i museumsplanen for Sogn og Fjordane fått tildelt den store oppgåva å ha tematisk ansvar for industri- og arbeidarkultur i Sogn og Fjordane. Det er eit godt val, og museet har mange dyktige fagfolk.

Men dei kan ikkje bli ståande åleine med denne store oppgåva. Ein ting er å samle fagkompetanse på industrihistorie, anlegg, utstyr, arbeidarminne og formidling,- noko anna er å ha økonomiske ressursar til i ta fatt i dette på alvor. Her må museet få støtte frå mange miljø og grupper.

Industrihistoria utfordrar oss til å tenke stort. Tverrfagleg samarbeid innan fylke og musea er ikkje nok; vi kjem lenger med engasjerte

lokalsamfunn og lokalt næringsliv. Men lengst kjem vi den dagen styresmaktene blir overbevist om at industri- og arbeidarkulturen her i fylket er like så viktig for identitet og tilhørighet som landbruk, stølsliv og fjellturar.

Det er viktig å gå tungt inn i plan-leggingsfasen allereie no. Vi kanikkje overlate til sentrale styres-makter å lage verneplanar og legge premissane. Då går det gale. Vi må vere førebudd her i fylke til å ta hand om vår eiga store og krevjande historie, og ikkje berre dei enkle og ufarlege historiene. Men då må det stå kompetanse, ressursar og organisasjon klart på kulturfeltet den dagen slaget om industrihistoria i fylket skal stå. Og den kjem snart.


4 5


Fylkesarkivet på studietur til IslandI september i år reiste personalet ved Fylkes-arkivet på studietur til Island. Målet med turen var å undersøke korleis ulike institusjonar på Island arbeider med den eldste historia, og korleis denne vert formidla. Vi hadde avtalt å besøke tre ulike institusjonar: Nasjonalarkivet, Land-nåmnssenteret og Snorrastofa. I tillegg ville vi ha med oss litt av naturen på Island. Vi var difor innom Den blå lagune, Thingvellir, Gullfoss og Geysir. Vi hadde ein veldig flott kombinasjon med utflukter og besøk. Les eigne artiklar ombesøka på Nasjonal-arkivet – Þjóðskjalasafn, Landnåmssenteret og Snorrastofa. Bilete frå turen s. 70-71.

På vidaregåande skule lærte du om Egil Skallagrimson og de las gjerne Egil-soga. Kva hugsar du att av dette? At Egil reknast som den største skalden i heidensk tid med meistarstykke som Hofuðlausn og Sonatorrek (Sonetapet)? At han var den første til å nytta enderim i eit norrønt kvad? At vikingane drap kvarandre, drakk for mykje øl og spydde både ute og inne? At Egil Skallagrimson var ein stor skald (diktar) men elles eit råskinn?

Oppleving og motivasjon?På Fylkesarkivet sin studietur til Island vitja vi Landnåmsenteret på Borgarnes. Dette ligg ein times køyring med buss nord og vest for Reykjavik. Senteret er ein heilt ny

institusjon, opna i 2006. Føremålet for institusjonen er å formidla historie til dei som ikkje er spesielt opptekne av det. Dei skal gje eit tilbod både til den vanlege turisten og til skuleelevar. Så du treng ikkje å vera historikar eller ha førebudd deg spesielt for å vitja senteret, men det kan vera moro å ha friska oppatt Egil-

soga. Då får du fleire knaggar å hengja kunnskapen på. Men det er heller ikkje usannsynleg at du som uførebudd gjest vil lesa soga om Egil Skallagrimson etter besøket. (Soga finst og som lydbok).

To utstillingar med audioguideLeiaren av Landnåmsenteret er teaterregissør, og det merkast i utstillingane. Her skal gjestene oppleva historia, oppleva Egil-soga og landnåmstida, gjennom gjenstandar, audioguide (mp3-spelar på øyra), lysarrangement, lyd og foto. Personane er framstilte på eit kunstnarleg vis, gjennom skulpturar. (Sjå illustrasjonen.) Den eine utstillinga dreier seg om livet til Egil Skallagrimson både ved Borgarfjörður i Island og på vikingferdene hans. Den andre utstillinga tek føre seg landnåmstida i Island.

Senteret på Borgarnes, eit reint formidlingssenterPå Borgarnes forskar ikkje dei tilsette, men samarbeider med Reykholt som ligg litt lenger nord og aust. Her driv dei med forsking. Slik blir formidlinga på Landnåmsenteret rett i høve til forskingsresultata. Senteret samarbeider og med skuleverket om formidling av soga til skuleborn. På loftet i formidlingsbygningen er det lagt til rette for den personlege, munnlege historieforteljinga. Det skal og setjast opp teaterførestillingar av soger, m.a. Soga om Gunnlaug Ormstunge.

Kjende stadnamn frå sogaNoko av det første landnåms-mennene gjorde i det nye landet, var å gi stadane (lokalitetane) i landskapet namn, slik av dei kunne forstå og kommunisera med kvarandre. Dette viser kor viktige stadnamn er i eit

samfunn. Sidan senteret ligg i området der far til Egil, Skallagrim frå Firdafylket gjorde landnåm, så kjenner ein att stadnamna i området frå Egil-soga. Du finn dei att på kartet og på skilt. Viktige hendingar frå Egil-soga er markerte i landskapet med einsarta vardar.

BorgarnesI eldre tider vart Borgarnes kalla Digranes. Det er eit svært langt og stort nes. I sentrum av tettstaden på Borgarnes ligg det ein liten park. Her er gravhaugen over Skallagrim. Egil jordfeste først faren sin her, og seinare sonen Bodvar, då han hadde drukna, i den same haugen.

Brákarsund og BrákareyRett utom senteret, ute på neset finn vi eit minnesmerke over Torgerd Brák. Ho drukna i sundet

som er oppkalla etter henne. Det heiter Brákarsund. No går det bru over sundet og ut til Brákarey, som og ber hennar namn. Torgerd blei den første kvinnehelten i Island.

Soga fortel at Egil hadde ein god ven som heitte Tordur. Ein dag spela dei eit ballspel i Sandvik ved Granastaðir (Staden der Graní budde). Ballspelet vart kalla “knattleik” og var truleg ein slags ishockey eller bandy. Dei to venene spela på lag mot Skallagrim. Gutane vann, og Skallagrim vart så rasande at han drap Tordur. Så ville han drepa Egil – sin eigen son! Men, då protesterte trælkvinna som hadde stelt Egil gjennom oppveksten. Skallagrim sleppte så sonen og la på sprang etter trælkvinna Torgerd Brák. Ho prøvde å berga livet med å springa ut på Borgarnes og symja over eit sund til ei lita øy. Dessverre kasta Skallagrim ein stor stein etter henne. Steinen trefte henne i ryggen, og ho drukna.

Borg på MýrarEin halv km lenger inne på landet ligg Borg på Mýrar. Der stod Egils barndomsheim. Då bestefaren hans, Kveldulf frå Firdafylket skjønte at han kom til å døy på overfarten mellom Noreg og Island, bestemte han at sonen Skallagrim skulle byggja seg gard der kista hans flaut i land. Ho kom til lands i ei vik nedom Borg på Mýrar.

Egil Skallagrimson blei gravlagd på Borg. Han fekk først ei heiden

gravferd, men då kristendomen kom til staden ( om lag år 1000) og både kyrkje og kyrkjegard blei lagt til Borg, sytte dotter hans for kristen grav sidan, først under kyrkjegolvet og så ute på kyrkjegarden. Garden Borg gav etterkvart namn til heile området. (Borgarfjörður, Borgarvogur, Borgarnes…)

RauðanesSkallagrim var ein dugande smed. Han bygde smie på Rauðanes. Her bearbeidde han myrmalm kvar vinter, og smidde dei reiskapane og våpna han trengde.

ÁnabrekkaEin av dei ni landnåmsmennene som var med Skallagrim over havet frå Noreg, på flukt frå Harald Hårfagre, heitte Áni. Han bygde seg ein gard ikkje langt frå Borg og kalla garden Ánabrekka. Barnebarnet til Áni, Steinar, måtte sidan reisa frå området fordi han prøvde å pressa vekk folket på Borg.

ÁlftanesHer dreiv Skallagrim jakt og fiske. Dyr og fuglar var ikkje vande med menneske og var ikkje så redd dei. Dette gjorde jakt lettare i Island

enn i Noreg. Her var det og mykje sel og kval. Alt dette var viktig for å overleva på Borg. I tillegg fann dei mykje drivtømmer her. Sidan, då svigerfar åt Skallagrim kom til Island, overlét Skallagrim Álftanes til han.

Tre år gamal ville Egil vera med far sin i gjestebod hjå bestefaren på Álftanes, men Skallagrim

Av Randi Melvær

Landnåmsenteret på Borgarnes og Egil Skallagrimson

Island

Slik presenterer Landnåm-senteret seg. Biletet viser Skallagrim i smia på Rauðanes. Han var ein svært dyktig smed som smidde både reiskapar og våpen.

Kart som syner kvar Borgarnes

og Reykholt ligg i høve til

Reykjavik.

Foto teke frå knausen over garden Borg på Mýrar. Vi

ser utover mot Borgarnes med

tettstad. På Borg blei Egil

Skallagrimson fødd i om lag år 910. I dag

ligg det eit gardshus, ei

kyrkje og ein kyrkjegard

her. Kristendomen kom til Island

og Borg om lag ti år etter

at Egil var død (år 1000). Egil Skallagrimson

var heidning heile livet. Likevel har han truleg

grava si her på kyrkjegarden. Fotograf: RME

Til side 49


6 7


Besøket til Snorrastofa var det siste på denne utflukten til Borgarnes og Reykholt. Vi hadde kjørt buss om lag ein halv time frå Landnåmsenteret og var spente på kva opplegg Snorrastofa hadde laga til.

Historia til Snorrastofa byrjar i 1930. Då gav norsk-amerikanaren Einar Hilsen ei samling av Snorre Sturlassons sine verk til Reykholt, heimplassen til Snorre. Ønsket var at desse verka skulle bli starten på eit bibliotek dedikert til Snorre Sturlassons minne. I 1963 vart ideen om Snorrastofa tatt eit steg vidare i samband med arbeidet for å få overført arkivdokument frå Danmark. Arbeidet for å opprette Snorrastofa fekk ny giv i 1984, då kyrkjelyden i Reykholt vedtok å byggje ei nye kyrkje. Kyrkja skulle ha eit tilhøyrande forskingssenter. Dette vart vedteke i samarbeid med regjeringa.

I 1988 la president Vigdis Finnbogardottir ned grunnsteinen til den nye kyrkja og Snorrastofa. Kong Olav var til stades ved grunnsteinsnedlegginga. Institusjonen Snorrastofa vart formelt etablert i 1995. I 1999 fekk senteret status som forskingssenter for Islandsk og Europeisk mellomalderstudiar. I år 2000 stod det nye bygget med forskingssenteret og kyrkja ferdig.

President Olafur Ragnar Grimsson stod for opninga saman med Kong Harald og Dronning Sonja.

Tilbake til vårt besøk: Då vi kom inn i bygningen tok vi kontakt med resepsjonen som sa at presten snart ville komme.

Ein mann med kvitt hår, små runde briller, kvit bart og eit sirleg stussa kvitt skjegg kom inn i rommet. Han var kledd i ein svart dress, med kvit krage og kvitt tørkle i lomma. Det var tydeleg at dette var presten. Resepsjonisten hadde fortalt oss at vi ikkje måtte vere redde for å stille spørsmål, for presten viste svar på det meste.

ForteljarenPresten gav oss ei flott førestilling, utan at vi var heilt klar over det undervegs. Det første han gjorde var å ta oss med inn i kyrkja. Her fekk vi sjå fantastiske glasmaleri og presten fortalte om tidlegare kyrkjer på staden. For meg er det slik at når eg kjem inn i ei kyrkje går eg saktare og stillare. Viss eg pratar, skjer dette med ei lav stemme, og ei seier berre det som er naudsynt.

Stemninga frå kyrkja tok vi med oss då presten viste oss inn i biblioteket og bad oss om å sette oss ned. Presten sette seg ned saman med oss, og byrja å fortelje.

Snorre Sturlasson vart født i 1179. Då han berre var eit år gamal kom faren Sturla Þórðarson i

konflikt med presten på Reykholt Páll Sölvason. Konflikten enda i eit forlik, forhandla fram av Jón Loftsson, ein av dei største høvdingane på Island. For å sikre forliket tilbaud Jón Loftsson seg å fostre opp Snorre, og berre tre år gamal tok faren han med til Loftsson sin gard i Oddi.

Oddi var eit av dei viktigaste læringssentra på Island, og Snorre fekk god opplæring. I 1206 flytta Snorre til Reykolt. Han var allereie ein stor høvding etter å ha arva svigerfaren. Snorre var lovsigemann i to periodar (1215-18 og 1222-31). Lovsigemannen spelte ei viktig rolle på Alltinget og det var ein viktig stilling.

For oss er Snorre mest kjent som forfattaren av Heimskringla og Edda. Han var også forfattar av sagaen om Eigil Skallagrimsson. I sagaane Snorre skreiv var det mykje dramatikk, det same kan seiast om hans eige liv, også slutten. Snorre hamna i strid med Håkon Håkonsson, konge av Noreg. I 1241 vart Snorre drepen av ein av kongens menn. Snorrastofa fortel på nettsida si at drapet fann sted heime hjå Snorre på Reykholt, ein mørk haustnatt.

Presten utnytta alle dramatiske høgdepunkt i historia han fortalte. Då han skulle fortelje om striden mellom far til Snorre og Páll Sölvason, reiste presten seg plutseleg opp og trampa i golvet. Med eit stort og levande kropsspårk fortalte han historia, her gjengjeve med alle detaljar: Under eit forliksmøte hausten 1180 kom kona til Páll, Þorbjörg, springande inn ”og hadde ein kniv i handa som ho prøvde å stikke Sturla med, og sikta på auget med desse ord: ”Kvifor skal eg ikkje

Av Karianne Schmidt Vindenes

Besøk til Snorrastofa på Reykholt

Island

gjere deg mest mogeleg lik han som du vil likne mest, og det er Odin?” I denne augneblinken blei ho gripen, stikket blei stansa og ramma kinnet, og det blei eit stort sår.” Sturla kravde umåtelege bøter for såret, men […] Páll søkte hjelp hos Jón Loftsson i Oddi, som var den største høvdingen på Island i den tid. (Sitat frå heimesida til Snorrastofa, mi omsetjing til nynorsk).

Opplevinga vi hadde på Snorrastofa var heilt spesiell. Som born var eg vann med at foreldra mine leste og fortalte for meg,

men som vaksen er det langt mellom desse opplevingane. Når vi diskuterer turen vår til Island vert opplevinga på Reykholt ofte omtale. Presten gav oss av tida si og kunnskapen sin. I sentrum stod den spanande historia om Snorre Sturlasson.

Opplevinga og besøket på Reykholt har gitt oss nye perspektiv på formidling av arkiv og historie. De som lesarar får følgje arbeidet vårt vidare for å sjå etter konkrete resultat.

Kjelde: www.snorrastofa.is

Presten var ein framifrå forteljar og han delte av sine kunnskapar om Snorre Sturlasson og landnåmstida på Island. (Fotograf: Arild Reppen).

Snorrastofa vart opna 29. juli 2000. Med på opninga var Kong Harald og Dronning Sonja saman med Island sin president Olafur Ragnar Grimsson (Fotograf: Arild Reppen).

Island Av Karianne Schmidt Vindenes

Þjóðskjalasafn ÍslandsArkiv (archives, archivo) er eit ord ein kjem langt med her i verda, men ikkje på Island. I resepsjonen på hotellet vårt i Reykjavik hadde dei aldri hørt om nasjonalarkivet. Eg fann heimesida til arkivet på Internett og då resepsjonisten såg sida, viste ho med ein gong kva dette var. Ho hadde til og med vore på lesesalen. Þjóðskjalasafn er det magiske ordet på Island. Når vi deler opp ordet finn vi ut at Þjóð tydar folk eller nasjon, skjala er dokument og safn er samling, skjalasafn vert omsett som arkiv. Det er folket si samling.

Flott mottakingVi vart godt tekne imot av leiaren for informasjonsavdelinga Eirkur Guðmundson. Han hadde saman med fleire kollegaer førebudd presentasjonar av kva arkivet arbeider med og er opptekne av. Først fekk vi ei kort innføring i historia til arkivet.

Þjóðskjalasafn vart grunnlagt som landsarkiv under Danmark sitt nasjonalarkiv i 1882. Arkivet tok

sitt noverande namn i 1915 som ein del av kampen for sjølvstende. Det vart det også satt i gang arbeid for å få overført arkiv frå Danmark, og dei første arkiva vart overført i 1928. Overføring av arkiv frå Danmark har ei parallell historie i Noreg. Etter 1814 då Noreg gjekk ut av union med Danmark fekk vi overført ein del arkivmateriale og ei av dei største avleveringane skjedde i 1937. Framleis var det ein del arkiv i Danmark som hadde relevans for Noreg si historie og i 1950 laga det norske riksarkivet ei ynskjeliste. I 1991 vart det underteikna ei avtale mellom Noreg og Danmark, og i 1993 vart det laga til ei liste over kva materiale som skulle overførast. I 1996 vart endeleg arkivmaterialet overført.

Arkiv frå mellomalderenArkivarane på Fylkesarkivet arbeider i hovudsak med arkivdokument frå vår tid og bakover til byrjinga av 1800-talet. Det var difor spesielt å få sjå døme på Þjóðskjalasafn sine eldste dokument. Arkivar Björk Ingimundardottir hadde førebudd ei lita utstilling til oss.

Dei eldste dokumenta er som små kunstverk. Skrifta er sirleg og veldig tett. Det mest spesielle

er kanskje segla som er festa til dokumenta. Desse fungerte som eigarmerke og var prov på at dokumentet var gyldig. Også Riksarkivet i Noreg har slike segl. Det eldste er frå 1189 og ber merket til ein pave.

Björk Ingimundardottir viste oss også registeret etter ei av folketeljingane på Island.

Leiar av informasjons-avdelinga ved Þjóðskjalasafn viser fram ein

protokoll til fylkesarkivar

Snorre Øverbø.

(Fotograf: Arild Reppen).

Til side 41


8 9


”Han er framstilt som en solid skjegget bonde i vadmelskofte og rund hatt og med Heimskringla under venstre arm.” Dette var landbruksmannen Olav Klokk sine ord om skulpturen av Snorre Sturlason på Reykholt i eit reisebrev frå Island sommaren 1947. Monumentet vart avduka 20. juli same året.

Snorre-monumentetStaden Reykholt ligg aust på Borgarfjordsletta, ved munningen av Reykholtsdalen, den nordlegaste av dei fem dalane som går austover frå slettelandet. Like etter krigen vart det reist ein stor moderne bygning til

høgskulen på Reykholt. Snorre-monumentet står på ein open plass framfor denne bygningen. Det er ein heilfigur støypt i bronse plassert på ein om lag 3 meter høg prismeforma sokkel. På framsida av sokkelen er innhogge: SNORRI * STURLUSON, på sidene står årstala 1178 og 1241 (fødselsår og dødsår), og på baksida NORDMENN REISTU (reist av nordmenn).

SnorrenemndaDet tok mange år frå tanken om eit Snorreminne kom opp til monumentet vart reist. Alt i 1916 tok ”vestlandske målmenn” til orde for reisa Snorre Sturlason eit minne og i 1919 vart det skipa ei nemnd, Snorre-nemndi, til å ta seg av arbeidet. Føremålet var å reisa eit Snorreminne på Island. Av dei 26 medlemmene i nemnda

var det ei kvinne, ”Fru Elisabeth Wexelsen Jahn, Trondheim”. Professor Torleiv Hannaas ved Universitetet i Bergen var formann, banksekretær A. Skásheim var skrivar.

Anders HovdenPresten og salmediktaren Anders Hovden ser ut til å ha vore ein av dei ”vestlandske målmenn” som ivra for eit Snorreminne. I ein artikkel i Sogns Tidende sommaren 1919 viser han til fleire tidlegare bladstykke. Hovden ville ha meir ein

bautastein, det må vera ein ”figur”, skreiv han. Året etter var han på nytt frampå i ei anna avis med meiningar om minnesmerket, - Noreg må reisa æresminnet åleine, det må lagast av ein norsk kunstnar, og det bør står i Reykjavik. Reykholt ligg for langt unna, meinte Anders Hovden, ”reint avsides, so aa segja i ville utmarki.”

Nemnda i arbeidI 1919 uttrykte Anders Hovden vonbrot over utspela sine. Han hadde berre fått eitt einaste positivt svar, ”ei einaste røyst” frå ein ung bonde på Vestlandet. Bonden etterlyste tiltak frå ”arbeidsnemndi”: - ”Den dagen eg ser, at arbeidsnemndi er i verksemd, skal ein ukjend og vanleg norsk bondeungdom leggja fram den fyrste hundradkrunaren til dette arbeidet”. Dagen kom sommaren 1920 då ”Snorre-nemndi” sende ut opprop om å yta tilskot til eit ”Snorre-monument”. Sogns Tidende hadde oppropet på førstesida si 19. juni. Nær 70 ”velvyrde og landskjende menn” hadde sett namnet sitt under til støtte for tiltaket. Mellom dei var det tre frå Sogn og Fjordane, - godseigar G.F. Heiberg, fylkesagronom og stortingsmann Elias Faleide og lærar og bygdehistorikar Jacob Aaland. Sogns Tidende slutta seg óg til med dei beste ynskje for tiltaket.

Oppropet viser at nemnda hadde teke stilling til ei rekkje viktige punkt: kven som skulle reisa minnesmerket, kven som skulle laga det og kvar det skulle stå. Det står mellom anna: ”Snorre Sturlason var ikkje nordmann, men islending. Difor høver det best at me reiser monumentet hans på Island. Der skal det standa gjennom tidene til vyrdsam takk for alt det Snorre og islendingane have gjort for norsk sogeskriving. Og det skal vera ei frendehelsing frå Noreg til det frie, sjølvstendige

Island

Snorre-monumentet på Reykholt

Av Hermund Kleppa Island. (..) fær me råd til det, so vil me reisa ei avstøyping av kunstverket her i vårt eige land. (..) Og det skal vera eit monument gjort av ein norsk kunstnar etter offentleg tevling.”.

Gustav VigelandPengegåvene tok til å koma. Kasseraren, Olav Hjermann, kvitterte i avisene 13. januar 1922 for 16 tilskot frå heile landet, mellom dei 160 kroner Balestrand ungdomslag. Men det ser ikkje ut til at nemnda lyste ut konkurranse for i 1928 fekk bilethoggaren Gustav Vigeland spørsmål om å laga monumentet. Han takka nei til oppdraget av di han ikkje hadde tid. Ti år seinare fekk han spørsmålet på ny, denne gongen frå Island. Formannen i ei Snorrenemnd på Island, statsråd Jonas Jonsson, skreiv fylgjande: ”Paa Islands vegne vil jeg faa lov til at sige Dem at vi Islændere ville ønske at De og ingen annen utførte den store oppgave.” I eit utkast til svarbrev, datert 11. april, skreiv Vigeland: ”Det gjorde utslaget. Samme dag jeg fikk det [brevet] utførte jeg en skisse som Snorrenevnden 1. april enstemmig godkjente. (..) Det ville glede mig meget om de

og deres landsmenn ikke bliver skuffet.”

Skissa i gips frå mars 1938 er 40 cm høg og viser ein figur kledd i middelalderdrakt, ståande frontalt med bok under eine armen. I september 1938 byrja han arbeidet med skulpturen og var nesten ferdig etter to månader då styret i Snorrenemnda, saman med kronprins Olav, møtte i atelieret for å sjå kunstverket. Vigeland sjølv var ikkje tilstades. Dei var godt nøgde og formannen vart beden om å overrekkja kunstnaren ”ærbødige og dypfølte takk for det geniale kunstverk De har skjenket os.”

- Store ord, skriv Tone Wikborg, i boka si om Gustav Vigeland (2001), om ei statue som trass i ”myndighet og styrke” ikkje kan seiast å høyra til Vigelands mest ”inspirerte”. Kunstnaren hadde og tydd til ei bok som karakteriserande element, noko han tidlegare hadde hatt lite til overs for. Wikborg nemner óg at det kom innvendingar mot at ”kjortelen” var for kort, at Snorre ikkje hadde kappe og ikkje var utstyrt med sverd.

Krigen skipla planDet var meininga å reisa Snorre-monumentet til 700- års-markeringa i 1941, året Snorre døydde, og seinare setja opp ein kopi i Bergen. Krigen 1939-1945 hindra dette. Det einaste islendrane fekk sjå i 1941 var bilete av statuen på tre islandske frimerke. Etter krigen tok nemnda sikte på å avduka monumentet olsok 1946. Det lukkast heller ikkje, derimot var alt klart til avduking 20. juli 1947, nær 30 år etter nemnda kom i arbeid.

Ein kopi av Snorre-

monumentet på Island var reist i Bergen 23. juni 1948

på plassen ved Mariakyrkja.

Det vart seinare flytta til inngangs-

partiet til Bryggens Museum.

(Fotograf: Bjarnhild

Samland).

Snorre-monumentet på Reykholt framfor skulebygning oppført kort tid før avdukinga. Statuen er 2, 54 m høg og står på ei om lag tre meter høg, prismeforma søyle. På framsida står SNORRE * STURLUSON, på sidene årstala 1178 og 1241 (usikkert om fødselsåret var 1178 eller 1179), og på baksida NORDMENN REISTU (reist av nordmenn). (Fotograf: Hermund Kleppa).

”strålande høgtid”Over hundre nordmenn reiste til Island for å vera med på avdukinga. Kronprins Olav og representantar for riksstyret reiste frå Oslo om bord på jagarane Oslo, Trondheim og Stavanger. Dei andre reiste med Lyra frå Bergen. Mange var møtte fram ved avgangen, fortel Skásheim.”Då ferdi for frå Bergen møtte Ervingen og Bondeungsomslaget fram på kaien med fanone sine. Formannen i Ervingen, Arne Ryssdal, heldt tale. Han bad Snorreferdi taka med helsing frå norsk ungdom.”

I Reykjavik var det var stor mottaking då fartøya samstundes kom inn på hamna. Fleire heldt tale. Statsråd Johan Melbye, formannen i Snorrenemnda, takka for mottakinga og sa at det ikkje var for tidleg at nordmennene reiste Snorre Sturlason eit minne.

Dagen etter var det ”svart av folk” på Reykholt, skreiv Fjordabladet under tittelen ”Avdukinga av Snore-monumentet ei strålande høgtid.” Kronprins Olav vart helsa med stor jubel. Det var talar av den islandske presidenten, formannen i den islandske Snorre-nemnda, statsråd Jonas Jønsson og professor Håkon Shetelig på vegner av den norske Snorre-nemnda. Kronprins Olav hadde det ærefulle oppdraget å avduka

Snorre-monumentet

på islandsk frimerke 1941.

Monumentet var ferdig i

1938 og det var meininga å reisa det i 1941 til 700

årsmarkeringa av året

då Snorre døydde. Krigen

hindra dette. Monumentet vart avduka i

1947.

Til side 41


10 11


Det Bergenske Damp-skibsselskab dreiv rute-trafikk mellom Noreg og Færøyane/Island frå 1908 til om lag 1950. Bergenske si islandsrute var ikkje berre til gagn for den utanrikse fraktinga men óg ei stor vinning for det innanrikse sambandet på Island. Dessutan fremja det hopehavet mellom ”norrøne frendar” som islandsvenen Anders Skásheim ordla seg. Artikkelen er i hovudsak eit utdrag frå BDS si jubileumsbok Norges eldste linjerederi (1951), og eit rutehefte.

BakgrunnBåtsambandet Vestlandet-Island går tilbake til tida då Island vart folkesett, om lag 870 – 930. Både under den islandske landnámstida og fristattida til om lag 1220 og

som del av kongeriket Noreg til 1396, gjekk den islandske utantrikshandelen i hovudsak over Bergen. Under unionen med Danmark vart handelen av politiske årsaker meir og meir styrt mot København. Geografisk var ikkje dette til fordel for Island. Medan avstanden Island-Færøyane-Bergen er 885 nautiske mil er strekninga til København heile 1270. Det var såleis eit historisk samband Bergenske tok opp att då rederiet opna den første islandsruta si 2. juni 1908 med DS Uranus.

Utkonkurrerte StavangerBergenske var ikkje først ute med rute på Island. Otto Watne i Stavanger byrja i 1887 og oppnådde jamvel eit årleg statstilskot på 10 000 kroner frå 1908. Men med skip av dårlegare standard enn Bergenske sitt, kom Watne etter få år i vanskar og tilbaud Bergenske å kjøpa ruta

deira. Bergenske tok over med plikt til å halda Stavanger som stoppestad og med å rekna same frakt frå Island til Stavanger som til Bergen.

Ei islandsrute nr. 2Bergenske starta ei ny islandsrute i 1911, med Kristiania, seinare Stavanger, som utgangsstad. Ruta gjekk til Færøyane og derifrå til fjordane aust på Island, seinare nord om Island til Reykjavik og tilbake same vegen. Ruta vart ei viktig innanriksrute for Island med Nordfjord, Seydisfjord, Husavik, Skureyri, Siglufjord, Isafjord og Patricfjord som faste stoppestader. I 1909 sette Bergenske inn Flora med lugarar til 60 passasjerar på 1. plass og køyer for 40 på 2. plass.

Seks døgn i stormBergenske hadde som mål å halda rutene gåande heile året. Det var inga lett oppgåve. På ein tur i november 1909 kom DS Flora ut

i ein orkanaktig storm mellom Husavik og Isafjord på nordvestkysten. Heile kommandobrua vart riven bort og rattet knust. Dei måtte surra fast roret og halda seg til reservekompasset i røykesalongen. Skipet sette så full fart mot vinden, men dreiv av gjennom Danskestredet og fekk brått kysten av Grønland i sikte. I den tunge sjøen kom det vatn ned i korridorane og salongane. Kapteinen, Johan H. Stuhr, låg sjuk i giktfeber, så situasjonen var alt anna enn

Island

Bergenske i fart på Island

Av Hermund Kleppa lys. Etter seks døgn i kamp mot storm og uvêr greidde styrmann Kristian Jansen å få fartyet inn til ei uthamn på Island og derifrå til Reykjavik der skipet vart reparert mellombels.

Denne turen blei den siste i 1909. Men ikkje berre uvêr vinterstid gjorde at mange meinte det var uråd å halda rutene gåande heile året. Island hadde berre nokre ganske få fyr langs kysten på denne tida. Likevel avgjorde direktør Lehmkuhl i Bergenske å halda på heilårsdrift, noko som var svært viktig for det innanrikse sambandet på Island.

KrigsforlisUtbrotet av 1. verdskrigen i 1914 skapte straks vanskar for skipstrafikken i Nordsjøen og Norskehavet. Men medan Bergenske nokså snart måtte måtte innstilla rutene på England, heldt rederiet Islandsruta gåande. Skipa nådde som regel trygt fram til Reykjavik, men vart fleire gonger praia av britiske vaktskip på tilbaketuren og tekne med til Lerwick på Shetland for inspeksjon. Det skjedde med Flora i juli 1917. På vegen ut frå Shetland vart båten nådd att av ein tysk ubåt som utan varsel opna eld mot skipet. Kapteinen gav ordre til å gå i livbåtane. Flora

Omslaget på ruteheftet til Bergenske for islandsruta 1930. Bileta viser Lyra (venstre) og Nova.

vart skoten i senk, men heile mannskapet berga livet.

Full fart i mellomkrigstidaEtter tapet av Flora vart det uregelmessig rutefart på Island fram til 1922 då Bergenske supplerte ruta med ei ekspressrute Bergen-Færøyane-Reykjavik. Til denne ruta kjøpte rederiet i 1925 eit passasjer- og lasteskip på 1474 tonn. Skipet fekk namnet Lyra. Denne ekstra islandsruta vart snart like populær som den gamle.

Fargerikt rutehefte 1930Til året 1930 laga Bergenske eit praktrutehefte for ”Islandsruten” med flotte fargebilete av islandsskipa Lyra og Nova, med rederiflagget mellom det norske og islandske på framsida. Truleg var ruteheftet ekstra påkosta med tanke på det føreståande 1000-årsjubileet for Alltinget med forventa ekstra mange tilreisande. Utanom rutetabellane var heftet ustyrt med opplysande tekstar, kart og bilete.

Reklameteksten let ingen i tvil: ”Det Bergenske Dampskibsselskabs rute paa Førøerne og Island er den korteste og hurtigste forbindelse mellem Færøerne og Island paa den ene side og Skandinavien og derved

Kart i BDS sitt islands-

rutehefte for 1930

som viser rutenettet til

rederiet.

det øvrige Europa paa den anden side. Dette sidste har sin grund i Bergens centrale beliggenhed og gode forbindelser utad. Det Bergenske Dampskibsselskab har nu to ruter paa Island.”

Heftet har to sider om ”Jubilæumsfesligheterne

DS Flora, det første skipet i islandsruta,

vart søkkt av ein tysk

ubåt aust for Shetland 6.

juli 1917. Heile mannskapet berga livet.

(Foto: I BDS si jubileumsbok

1951).

Til side 29


1� 1�


Me ønskjer opplysningar om minnesmerke! Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 57 65 64 02. Epost: [email protected]

Av Hermund KleppaMinnesmerket

På Fossvåg kyrkjegard i Reykjavik står eit minnes-merke over nordmenn som fall på Island under verdskrigen 1939-1945. HM Kronprins Olav avduka minnesmerket for 60 år sidan, måndag 21. juli 1947.

Minnesmerket er laga til på eit sekskanta støypt fundament med ein høg stein i midten og seks mindre i kvart hjørne. Den kring 3 meter høge sentralsteinen har plan framside med innhogde ord av Per Sivle på åtte liner: OG DET ER * DET STORE * OG DET ER * DET GLUPA * AT MERKET * DET STEND * UM MANNEN * HAN STUPA

Hjørnesteinane er i underkant 1 meter høge med uregelmessig femkanta tverrsnitt. På nokre av sidene er det innhogge namn, førebokstavar og etternamn,

i alt 37 namn.Minnesmerket er å finna i øvre kanten av kyrkjegarden like i nærleiken av ”Den engelske kirkegård.”

37 namnAv plassomsyn vart berre førebokstav/ar og etternamn skrive på steinane. Ved hjelp av bokverket Våre falne og opplysningar frå Den norske krigsgravtjenesten har me funne ut kven alle var og kva våpengrein dei tilhøyrde. Over halvparten, 23, tilhøyrde flyvåpenet, 11 gjorde teneste i Handelsmarinen (Nortraship-flåten)/Sjøforsvaret og 3 var knytte til Hæren. November 1942 var den verste

tapsmånaden med minst 10 bortkomne i flyvåpenet.

Odd Batalden frå Flora På ein av hjørnesteinane står namnet O BATALDEN. Odd Batalden var frå Florø. I bokverket Våre falne står denne omtalen: ODD BATALDEN, radio-telegrafist, Florø. Fødd 1. august 1911 i Florø, son til Olaus O. Batalden, fødd 1877 i Kinn, og Kristine Andrea, fødd Ås, fødd 1882 i Florø. Mellomskule, handelsgymnas og skule i raditelegrafi. Vart kalla inn til teneste som radiotelegrafist på Flatøy ved Bergen då krigen braut ut. Reiste så til Nord-Noreg og vidare til England, Canada og Island. Gjorde her teneste som radiotelegrafist i flyvåpenet til marinen. Sturta ned med eit fly 30. juli 1941 på Island.

Minnesmerke på Island over falne nordmenn i verdskrigen 1940-1945

Familien til Odd Batalden

sette inn dødsannonse i

Firda Folkeblad 5. juni 1945.

Odd Batalden frå Florø, fødd 1. august 1911, fall 30. juli 1941 på Island.

Norske krigsgraveri Reykjavik18 av dei 37 nordmennene fekk si grav på Island, dei 19 andre miste livet på havet og vart ikkje attfunne. Eit oversyn frå Krigsgravtenesten viser at 17 ligg gravlagde på Fossvåg kyrkjegard (av desse 8 på ”Den engelske kirkegård”, 4 på kyrkjegarden elles og 5 under minnesmerket) og 1 på Gamla Kirkjugardur.

Skvadron 330Etter kapitulasjonen i Noreg i juni 1940 heldt den norske regjeringa fram med motstandskampen ved å byggja opp militære styrkar i utlandet. Flyvåpenet utdanna folk

Minnesmerket over falne nordmenn på Island. Det står på Fossvåg kyrkjegard kring 4 km nordvest frå Reykjavik sentrum. (Foto: Hermund Kleppa).

Namna på dei falne står

innhogde i hjørne-steinane.

(Foto: Hermund Kleppa).

i Canada som etter kvart blei sette inn i teneste i norske skvadronar med basar i Storbritannia. Skvadron 330 byrja sine operasjonar på Island i juni 1941 utstyrt med Northrop N-3 PB flottørfly. Seinare fekk avdelinga amfibiefly av merket Catalina. Oppgåva var å gå til angrep med bomber i fall tysk invasjon på Island. Dessutan skulle flya ta del i vern av lasteskip i konvoifart til og frå Murmansk og elles angripa tyske u-båtar. Tenesten var særs slitsam og ikkje minst farleg i storm og uvêr vinterstid. Det var endelause patruljetokt frå Island utover Atlandeterhavet og Norskehavet, opptil 350 nautiske mil (1 nautisk mil = 1852 m) vekk frå stasjonen. Skvadronen gjorde godt arbeid, men det kosta. Det hende at fly kom bort med heile mannskapet. I 1943 vart skvadronen utstyrt med bombesjøfly av merket Sunderland og overført til Skottland same året, seinare til Shetland.

Kjelder:• Firda Folkeblad. ��.07.1947.• Våre falne. Bind 1, Oslo 1948.• Opplysningar frå Den norske krigsgravtenesten.

Til venstre: ”Fall for sitt land.” Den

22. juni 1945 hadde Firda

Folkeblad omtale av Odd

Batalden.


14 15


I oktober var eg på årsmøte i Tysklandsbrigadens veteranforeining – Avdeling Sogn og Fjordane, - ikkje som medlem – (årgang 1941 vart nokre år for seine for militærteneste i Tyskland, me blei i staden sende til Nord-Noreg) - eg var der som seniorarkivar med råd til folk som undrast på kva dei bør gjera med arkiva sine. I dette høvet var eg ikkje i tvil. Eg rådde til som det står på ein plakat hjå oss: Gje arkivet eit evig liv. Gje det til Fylkesarkivet.

Det var styreformannen i veteran-foreininga, Anders K. Førde, som hadde bede meg om å koma. Dei skulle ha føre seg ei sak om laget sitt arkiv når foreininga blir nedlagt. Det er nemleg slik at dette er ei foreining som syng på siste verset. Talande i så måte var

at årsmøtet byrja med 1 minutts stille for dei medlemmene som har gått bort. Gjennomsnittsalderen er høg, dei yngste er langt inn i 70-åra. Etter at arkivspørsmålet kom opp for eit par år sidan, ynskte styret no å koma fram til eit vedtak i saka. Og årsmøtet slutta seg til styret sitt framlegg: Å la Fylkesarkivet ta seg av arkivet deira.

Tysklandsbrigaden I åra 1947-1953 var norske styrkar med i den allierte okkupasjonen av Tyskland. Norske soldatar skulle vera med på å tryggja og byggja freden. Den første kontingenten Brig 471 (47 står for årstalet 1947, 1 for første kontingenten, eller brigaden) kom til Tyskland i januar 1947, den siste, 532, reiste heim i 1953. I alt var kring 50 000 norske soldatar i Tyskland, fordelt på 12 kontingentar (brigadar), kvar på om lag 4000 mann. Frå Sogn og Fjordane var kring 1500 med. Den norske Tysklands-brigaden var elles ein

del av oppbyggjinga av Hæren i det norske forsvaret, med 6 mnd rekruttskule i Noreg og 6 mnd øvingsteneste i Tyskland. Etter 1953 heldt brigadetenesten fram i Nord-Noreg, kjend som Brig N.

Historisk dokumentasjon Generalmajor Dahl gjorde teneste i Tysklandsbrigaden og Tysklandskommandoen. Han hadde syn og sans for å ta vare på historia til brigaden, å sikra historisk kjeldetilfang. I eit brev datert 23, november 1953, skreiv han mellom anna:

«1) De norske troppers tjeneste i Tyskland betegner noe helt nytt i Norges krigshistorie. Det må derfor antas av særlig interesse å skaffe seg de minner fra denne tjeneste som historisk sett måtte ha av interesse, og det er formentlig ingen nærmere institusjon for dette enn Hærmuseet.

2) Undertegnede som nettopp har avsluttet sin tjeneste som sjef for Tysklands-kommandoen etter 14 måneders opphold i Tyskland, tillater seg å foreslå at Hærmuseet begynner et systematisk arbeid for innsamling av materiale for belysning av den tid og de forhold under hvilke de norske tropper deltok i okkupasjonen av Tyskland. Først og fremst bør dette skje i form av billedmateriale etter et skjønsomt utvalg. Dernest bør selvsagt faner og flagg som avdelingene har

Arkivmateriale om Tysklandsbrigaden - Sogn og Fjordane

Av Hermund Kleppa brukt i Tyskland, senere oppbevares ved Hærmuseet. Tegninger som soldater måtte ha utført for dekorasjon av kantiner o.l, vil muligens ha interesse straks, likeså de leiraviser som er utkommet. Uten at et systematisk arbeid igangsettes straks, vil verdifullt materiale senere gå tapt.»

Noko vart gjort, men truleg i mykje mindre omfang enn generalen ynskte seg. Eit nytt løft kom med lokale veteranforeningar frå 1970-åra. Det var kring 30 på det meste, alt frå fylkesomfattande foreiningar til foreiningar som dekka regionar eller også berre einskilde kommunar. Mykje avkjeldetilfanget som finst i dag,er kome til takka vere veteran-foreningar og eldsjeler sin innsats rundt om kring i landet.

Mykje på InternettSøk på Tysklandsbrigaden i Google gjev kring 13 000 treff. Utanom korte fakta på Wikipedia er det berre å gje seg tid på nettstaden http://www.tysklandsbrigaden.no/ der det er sider for landsforbundet og lokalforeiningar. Særleg er det mykje å henta hjå avdelinga i nabofylket, Voss og omland, - om verksemda i lokalforeiningar, artiklar, bøker, bilete m.m. Det er kome ut fleire bøker med innhald om Tysklandsbrigaden. Ei av dei har tittelen Vestlendingar i Tysklandsbrigaden. Boka inneheld minnestykke av mange forfattarar frå mange av kontingentane/brigadane. Sogn og Fjordane er med ved Alfred Espe, Odd Standal, Magne Bale og Hans Lavoll (det siste på grunnlag av lydbandfesta intervju i 1998).

Syng på siste verset”Tappenstrek for veteraner” var tittelen på ei nyhendemelding på avd. Trøndelag si heimeside for ei tid sidan. ”Lørdag 22. september [2007] ble Tysklandsbrigadenes Veteranforening avd. Nord-Trøndelag nedlagt” Det same skjedde seinare med avdelinga som melde frå. Som arkivar med interesse for historie la eg merke til noko i avviklingsvedtaket til

foreininga i Nord-Trøndelag: Dei har arbeidd med ”minnemateriale” og dei er opptekne av kva som skal skje med dette etter tappenstrek [mil.uttrykk for kveldssignal]: ”Veteranforeningen for Brigaden Nord-Norge skal overta foreningens museum med inventar, fane og arkiv. Foreningen har lovet at vi skal ha mulighet til å besøke museet.” Vedtaket i naboforeninga sa ikkje noko eksplistt om dette, men dei passar nok på gjennom vedtaket om å oppnemna eit utval til å ta seg av avviklinga.

Tysklandsbrigadens veteranforening - Sogn og FjordaneI Sogn og Fjordane er ikkje nedlegging ei aktuell sak. Foreininga, som vart skipa i 1991, har skipa til årlege samlingar med variert program, medverka på markeringar av fredsdagen 8. mai og skipa til turar. I 1998 var det Sogn og Fjordane-avdelinga sin tur til å vertskap for landsmøtet i Tysklandsbrigadenenes veteranforbund. Anders K. Førde og Odd Oldeide gjorde ein kjempejobb!

Arkiv og annan dokumentasjonArkivprosjekt Tysklandsbrigaden – Sogn og Fjordane vil omfatta å

Fredsdagen 8. mai 2005, markering ved krigs-minnesmerket på Måløyna over allierte som fall i Måløyraidet 3. juledag 1942. Tysklands-brigaden si veteran-foreining i Sogn og Fjordane var med, saman med heimevernet og Norske Reserve-offiserers forbund, avd. Sogn og Fjordane. Fana er veteran-foreininga si.

samla inn, ordna og systematisera/registrera, oppbevara og gjera tilgjengeleg/formidla ei samling kjeldemateriale til kunnskap om Tysklandsbrigaden – Sogn og Fjordane. Materialet omfattar arkivet til veteranforeninga – møteprotokollar, korrespondanse/sakstilfang, årsmeldingar, rekneskap, medlemsliste og meldingsblad. I tillegg er det ein tanke å ta med anna tilfang som fotomateriale, lydmateriale, fane og eventuelt anna dokumentasjonsmateriale. Men gjerne også meir, frå militærtenesten – tilfang hjå dei som var med, og: eit lite intervjuprosjekt – samarbeida med foreininga/medlemmene.

Framlegg til programpost på IslandsturTysklandsbrigadenes Veteran-foreing – avdeling Sogn og Fjordane skipar vanlegvis til ein tur kvart år. På årsmøtet no i haust var det framlegg om å reisa til Færøyane og Island neste år, med båten Smyril. Om så er, at det blir Islands-tur, har eg eit framlegg til programpost i Reykjavik. Lag ei markering ved det norske krigsminnesmerket på Fossvåg kyrkjegard. Ein av dei falne, Odd Batalden, var frå Flora. Sjølv var eg ved minnesmerket i september.

Årsmøtet i Tysklands-

brigaden - Sogn og

Fjordane 2007. Møtet vart

halde på Skei Hotell den 13.

oktober. (Foto: Hermund Kleppa).


16 17


Arkiv på flyttefot Av Karianne Schmidt Vindenes

Vågsøy28. august var det i løpet av ein og ein halv time på føremiddagen både sol, regn og hagl i Måløy. Heldigvis var det mest sol då vi skulle flytte arkivmateriale frå Vågsøy kommune. I 1909 vart deler av det som i dag er Vågsøy kommune skilt ut frå Selje kommune. Det vart oppretta to nye kommunar, Nord-Vågsøy og Sør-Vågsøy. I 1964 vart desse slegne saman til Vågsøy kommune, med nokre område tillagt frå Davik kommune.

Kvar kommune har sine utfordringar når det gjeld avleveringar. I Vågsøy har arkiva vorte oppbevart i eit rom der det hadde blitt trongt om plassen.

På utsida av arkivrommet var det eit lite rom, og vi måtte ta dette i bruk for å plassere kasser etter kvart som dei vart ferdigpakka. Kassane var plassert i den rekkjefølgja vi ville ha dei på pallar og kassene var også godt nummererte. Dette gjorde til at

arbeidet med å pakke på pallar gjekk raskt.

Og det var også viktig. Vi såg på dei mørke skyene som kom innover og arbeida for å bli ferdige før regnet kom. Vi var sjølvsagt klar over at det kunne komme regn og alle pallane vert dekka med plast. Dette er for å sikre arkivet under

transport, men ein ekstra fordel er jo at materialet ikkje blir vått om det kjem ei lita regnbye. Då det derimot byrja å hagle, fekk vi materialet raskt inn i lastebilen.

Materialet etter Vågsøy er no plassert inn i arkivet hjå oss og er klart til bruk.

Hornindal2. oktober var det klart for avlevering frå Hornindal kommune. I 1867 vart Hornindal skilt ut frå Eid kommune. Arkivmateriale frå 1867 og fram til 1964 er no avlevert til Fylkesarkivet. Arkivmaterialet frå Hornindal fekk plass på fire pallar. Dette var difor ei lita avlevering målt i mengda med arkivmateriale som vart flytta. Arkivet var godt ordna, og personalet i Hornindal kommune hadde gjort ein god jobb med å pakke og listeføre materialet.

For dei som er interesserte i

Nye avleveringar av kommunalt arkivmateriale

Fylkesarkivet har nyss fått i hende tre band av Sogndal bygdebok, som tek føre seg Stedje sokn. Banda har fått undertittelen ’Gardar og folk’.

Jan Anders Timberlid og Berit Selseng er forfattarar av verket. Det er gledeleg at Sogndal endeleg har fått ei ny og moderne gards- og ættesoge. Mange har venta lenge på dette.

Fyrste bandet tek føre seg gardane Kjørnes - Arvål (17 gardar), andre bandet: Sogndalsfjøra - Notsete (18 gardar), tredje bandet: Elvagjeng - Hagen (Vikane) (�0 gardar).

På fyrste omslagsside finn me eit nyttig

historia til Hornindal kommune, kan vi no melde om at materialet er klart til bruk.

Lærdal26. oktober vart alt kommunalt arkiv fram til om lag 1964 frå dei to kommunane Lærdal og Borgund flytt til sentraldepotet på Fylkesarkivet. Lærdal kommune vart skipa i 1837 medan Borgund vart skilt ut som eigen kommune 1. januar 1864. Dei to kommunane skulle likevel ha skule- og fattigstell felles. I 1964 vart dei to kommunane slegne saman att.

Arkivleiar i Lærdal har hatt ansvaret for pakking av materialet, og i løpet av få veker vart arkivet pakka i 75 øskjer. Vi skal i tida framover freiste å få oversikt over materialet, og setje det i hyller i magasinet.

Lærdal er den 10. kommunen som avleverar eldre kommunale arkiv til Fylkesarkivet. I løpet av kort tid vil vi ha oversikt over arkiva frå

Materialet frå Lærdal

står klart til transporten

til Leikanger. Arkiv-

materialet vart pakka i øskjer i arkivrommet

som ligg i kjellaren.

Det vart så plassert i eit rom innanfor

sentralarkivet i 1. etasje. Her vart materialet

på pallar og transportert

rett ut til den ventande

lastebilen. (Foto: Marit

Anita Skrede).

Her er vi godt i gang med å pakke arkivet frå Vågsøy på pallar. Bildet gjev eit inntrykk av kva mengd med arkiv ein kommune har. Legg merke til plasten som vi har rundt pallane. Den er med på å sikre lasten under transport. (Foto: Karianne Schmidt Vindenes).

Før vi rakk å få dei siste pallane frå Vågsøy inn på lastebilen, byrja det å regne og hagle. Då var det berre å arbeide raskt, og vi fekk dei siste pallane

inn på bilen. Det var varsla regn og vi hadde plastpresenningar til å legge over arkivmaterialet.

(Foto: Karianne Schmidt Vindenes).

Lærdal, og då tek vi gjerne imot førespurnader om det.

Dei neste avleveringaneDei neste månadane ventar vi

avleveringar frå Bremanger, Selje og Leikanger. Følg med på nettsidene til Fylkesarkivet, www.fylkesarkiv.no for spanande historier om arkiva vi arbeider med.

kart med gardane innteikna, på siste omslagsside kart over stølane i

Stedje sokn.

Kvar gard har fått si eiga gardssoge. Deretter kjem

biografiske data om folket som budde på garden, frå byrjinga av 1700-talet og fram til dags

dato (våren �007).

Her er med både brukarar, husmenn og

andre som budde på garden.

Alle tre banda er rikt illustrert. Band � har med

eit oversyn over kjelder og litteratur.

Sogndal Sogelag står som utgjevar, og SKALD forlag har stått for produksjonen.

Sogndal bygdebok, Stedje sokn


18 19


Frå fotoarkivet Av Arild Reppen

Av og til får historiske bilete ny aktualitet. Slik som biletet her frå 1902, av dei to bjørnejegarane med byttet sitt. Bjørn var vanleg på våre kantar av landet fram til for kring hundre år sidan. Når eg skriv dette er det to gongar dei siste dagane observert bjørn i Eikefjorden, og i Jostedalen er det funne bjørnehi.

Då eg tok til å leite etter meir informasjon om biletet, synte det seg at heile historia om jakta er nedskriven i Årbok for Nordfjord frå 1967. Ludvig Bjørnereim, son til ein av dei to jegarane, Rasmus L. Bjørnerheim, har skrive ned historia slik han fekk den fortalt av far sin og av den andre jegaren, Matias Hole.

Bjørnejegarane frå BreimVi tykte historia var så god, at vi har valt å gjengi den i sin heilskap lengre bak i Kjelda, slik den vart presentert i årboka.

Biletet er å finne i arkivet etter fotograf Jens Knudsen Maurseth frå Stryn, men berre som ein reproduksjon. Glasplatenegativen til Maurseth er ei avfotografering av eit papirbilete. Biletet er brukt i band to av Soga om Gloppen og Breim frå 1979, og der er Helge Waldemarsen Lyslo (1868-1952) frå Sandane oppgitt som fotograf.

I bygdeboka står det at ”Steffen Sandene var til stades då H. Lyslo tok biletet”. Den versjonen vi har trykt på sida her er frå eit postkort tilhøyrande Jon Rasmus Langeseth Vik frå Stryn.

Av Arild Reppen

I fotosamlingane Fylkesarkivet tek hand om finst mange ulike materialtypar. I ein serie i Kjelda vil vi presentere nokre av desse, med utgangspunkt i materiale frå samlingane. Først ute er ferrotypiet.

Som namnet antydar er ferrotypiet eit bilete på ein base av metall med jarn i. Eit meir populært namn på teknikken var tintypi – ikkje fordi det var laga av tinn, men av di det hadde ei kjensle av billeg metall.

Ferrotypi var populært av fleire grunnar. Metallplatene var billegare enn glaset som vart brukt til ambrotypien (same prosess, men med glass som base), og biletet vart ferdig på få minutt. Det var difor vanleg på marknadar og liknande, der det vart kalla kanonfotografering. Metallplatene gjekk heller ikkje lett sund, og eigna seg godt til å sende med brev. På engelsk fekk dei difor tilnamnet lettertypes.

Ferrotypiet er eit såkalla kollodiumbilete der ei svartlakkert jarnplate er brukt som base. Kollodium er ei oppløysing av cellulosenitrat i ei blanding av eter og alkohol. Når denne blandinga tørka vart den ein plastliknande film. Kollodium eigna seg difor godt som bindemiddel for det lyssensitive sølvkloridet som dannar biletet.

Ferrotypi er ein direktepositiv prosess, i motsetnad til der ein brukar negativen til å lage ein positiv kopi på eit anna materiale. Negativen ser positiv ut direkte etter framkalling, av di jarnplata er svartlakkert. Bruken av jarnplate som base vart først foreslått av den franske

fotografen A. A. Martin i 1855, og ferrotypien var i bruk fram til kring 1895.

Kjenneteikn for identifisering av ein ferrotypi er:- kremkvite høglys (høglys er dei lysaste partia i biletet)- krakkelert og gulna dekklag- magnetisk (metall)- svak blåfarge i eit eller to av hjørna

Mest vanlege teikn på nedbryting:- riper i overflata- avskaling av collodion (biletflata)- oksidasjon av sølv i områder utan dekklag

Gamle fotografiske teknikkar - FerrotypienDet er ikkje einaste gongen det har vore bjørnejakt i Gloppen. I Soga om Gloppen og Breim, band I, kan ein lese om bjørnejakt i Hyestranda i mai 1902, og i Jul i Nordfjord 1971 har Johan Bjørnereim, bror til Ludvig Bjørnereim, skrive om bjørnejakt i Våtedalen. Der enda det som vert sagt å vere den siste bjørnen i Breim sine dagar.

Vi overlet ordet til Ludvig Bjørnereim, med takk for at vi får gjengi historia hans her i Kjelda. Heile artikkelen kan du lesa på sidene 64 - 69.

- deformert metallplate- rust i jarnplata

Vi er ikkje sikre på kven mannen på biletet er, men har blitt fortalt at det kan vere Nils A. Gausemel frå Hornindal. Biletet er truleg frå perioden 1880-1890. Ukjend fotograf.

Biletet syner fleire av dei karakteristiske teikna på nedbryting.

Kjelder:- Jens Gold / Preus museum- Focal encyclopedia of Photography- Store Norske Leksikon


�0 �1


I sommar mottok Fylkesarkivet ei samling glasplater etter fotograf Andreas Mathias Anderssen. Med mottaket av denne gåva starta også arbeidet med å nøste opp i karrieren til fotograf Anderssen, som vi hadde svært få og sprikande opplysningar om. Var fotograf Andreas Mathias Andersen og fotograf Andreas Mathias Anderssen, begge å finne i fotoregistrene, ein og same person? Var opphavsmannen til glasplatesamlinga, anten han heitte Andersen eller Anderssen, frå Bergen slik det står å lese i fotoregistrene, eller kunne han vere frå Sogn og Fjordane?

Andersen eller Anderssen?I Fylkesarkivet sin eigen fotobase kunne vi, som i fotoregistrene, finne bilete både av ein A. M. Andersen og ein A. M. Anderssen,

i tillegg til dei i underkant av 40 glasplatene vi nett hadde motteke. Samanlikning av motiva til desse to fotografane gav god grunn til å tru at det dreia seg om ein og same person. Båe Anders(s)en-ane hadde nemleg nytta eit karakteristisk søylemønstra bakteppe på portrettfotografia sine. Bileta fortalte også at dei hadde vitja dei same bygdene langs Sognefjorden. At både fotograf Andersen og fotograf Anderssen var registrert som avlidne i 1907 i fotoregistrene, var også god grunn til å tru at ein og same fotograf var registrert to gonger. Det var likevel eit problem – fleire av Anders(s)en bileta i Fylkesarkivet sin fotobase var datert til etter 1907. Var bileta unøyaktig daterte eller hang det slik saman at fotograf Anders(s)en slett ikkje døydde i 1907?

Andreas Mathias Anderssen vart fødd på Salt i Selje 14.06.1849 som son av gardbrukarparet Anders Rasmusen og Kari Andersdotter. I 1867 reiste Anderssen i følgje kyrkjeboka frå Selje prestegjeld frå Salt til Bergen for å søke teneste. I Bergen finn vi han att i folketeljinga for 1875.

Han har då busett seg ”under Gaarden Mithun på Nygaa” [Midthun på Nygård], og er registrert med yrkestittel fotograf. Anderssen byrja truleg i lære som

fotograf kort tid etter at han kom til Bergen. Hos kven Anderssen gjekk i lære veit vi ikkje.

Anderssen budde og jobba som fotograf på ulike adresser i Bergen. I følgje Ragna Sollied si bok Eldre bergenske fotografar, er dei tidlegaste bileta etter Anderssen påført adressa ”James Hansen Gaard på Strandgaden” [Strandgaten 26]. I perioden 1885-1902 dreiv Anderssen fotoatelier i Halvkandebakken 4 på Nordnes. Den etterkvart så omfangsrike familien hans budde i same huset: Kona Marit Ellefsdotter (1848-1919) og borna Anton Martin Odin (f. 1874), Ellef Johan (f. 1876), Martin Emil (f. 1878), Albert Kornelius (f. 1880), Carl Johan (f. 1882)

På sporet av fotograf Anders(s)en

Av Elin Østevik

”Mundals hotel, Fjærland Sogn”, er eit av motiva i glasplate-samlinga som Fylkesarkivet mottok i sommar. (SFFf-100319. 181259).

og Elisabeth Fredrikke (f. 1884). I løpet av åra i Halvkandebakken utdanna Anderssen seg til fotografmeister. Frå 1902 til kring 1907 budde familien så i Rosenbergsgate 17, som også var adressa til Anderssen sin fotoforretning i denne perioden.

Og kva med året 1907? Kring 1907 flyttar familien Anderssen til Marit sine heimtrakter på Veblungsnes i Indre Romsdal. Andreas Mathias Anderssen reetablerer fotoverksemda si på Veblungsnes og held fram arbeidet som fotograf. Først i 1943, 94 år gamal, dør Andreas Mathias Anderssen. På gravsteinen er etternamnet, som han tidlegare har skrive med dobbel –s, stava med ein –s.

Samlingar etter fotograf AnderssenBiletmaterialet som Fylkesarkivet har etter Andreas Mathias Anderssen fortel oss at han ikkje berre fungerte som portrettfotograf i ateliera sine i Bergen og seinare på Veblungsnes. Delar av kundegrunnlaget hans

var i heimfylket Sogn og Fjordane. Basert på dei fotoa som finst i Fylkesarkivet sin fotobase kan vi slå fast at Anderssen tok fotooppdrag i Sogn i perioden kring 1890-1910. Han har mellom anna vitja Luster, Sogndal, Vik, Balestrand og Gulen. Hovudsakeleg er det portrettbilete vi har bevart frå desse fotoreisene, men Anderssen fotograferte også Vestlandslandskapet på reisene sine. Landskapsbileta, som til dømes bilete av typiske turistmål som Bøyabreen, var truleg hovudsakleg mynta på den framveksande turistindustrien.

Forutan Fylkesarkivet, som har kring 110 bilete etter fotograf A. M. Anderssen, har Billedsamlingen ved Universitetsbiblioteket i Bergen 8 store album med bilete etter Anderssen. Albuma ber namna ”Norsk Forfatter-Galleri” og ”Norsk Kunstner-Galleri”, og inneheld fotografiske

Fotoregistrene

Fotoregistrene består av eit fotografregister og eit samlingsregister, som saman gir informasjon om norske fotografar og fotosamlingar frå perioden kring 1840 til 19�0-talet. I registera kan du finne biografiske opplysningar om norske og utanlandske fotografar som var verksame i Noreg i denne perioden, i tillegg til opplysningar om kva arkiv og fotosamlingar som finst hos ulike foto-bevaringsinstitusjonar og private samlarar rundt om i landet. I mars i år starta Nasjonalbiblioteket og Preus Museum eit prosjekt med det formål å oppdatere desse to registera.

Over: Eit slåande

portrett av gutungen Jon

Bendikson Flete (1897-

1977) frå Arnafjorden.

Anderssen nytta det karakter-

istiske søylemønstra

bakteppet både på

fotoreiser, som her, og i atelieret sitt.

(SFFf- 1993092.

0022).

Anderssen fotograferte ikkje berre bygdene langs Sognefjorden, men vitja og Vestlandsbygder i Hordaland og Møre og Romsdal. Dette biletet er frå Flatekval i Eksingedalen i Hordaland. Bygdefolket er samla for å feire at ein del av bilvegen gjennom dalen er ferdig. Biletet er teke på 1880-talet. (SFFf-100319.181246).

Til side 23


��


Eit tema overskuggar dei fleste for tida – alle snakkar om veret. Klimaendringane vert omtala som vår tids største utfordring, globalt og lokalt. Eit fenomen som vert nøye fulgt er smeltinga av dei store isane – isen på Nordpolen, Grønlandsisen og breane våre.

Vi har blitt vande med overskrifter som ”Breane smeltar i rekordfart – Briksdalsbreen historisk liten” og ”Breane er borte om 100 år”. I biletarkivet har vi mange bilete av breane slik dei framstod for kring hundre år sidan. Breane var den gong som no attraktive reisemål for turistane. Difor vart dei og grundig fotograferte og bileta distribuert som postkort. Det som den gongen var god forretning for fotografane, har i dag fått ny verdi som dokumentasjon,- eit godt eksempel på at vi les bileta i lys av vår tid. Bileta av breane har endra seg frå postkort til slåande visualiseringar av klimaendringar.

Biletet frå byrjinga av 1900-talet (arkivnummer SFFf-

reproduksjonar av måleri, litografi og tresnitt samla inn av Mathias Askevold (1854-1919). Motiva i albuma er, som titlane syner til, portrett av dåtidas kjente kulturpersonar. Albuma er også kjent under namnet ”Mathias Askevolds samling”.

Frå bergensar til nordfjordingSoga om fotograf Anderssen og oppnøstinga av hans liv og virke, er eit godt døme på korleis fotografisk kjeldemateriale, munnlege og skriftlege kjelder (mellom anna i form av lett tilgjengelege digitaliserte folketeljingar og kyrkjebøker) saman kan gi ny kunnskap av både lokal- og fotohistorisk verdi. Dei nye opplysningane som Fylkesarkivet har tileigna seg om fotograf Anderssen vil bli innrapportert til fotoregistrene, som i mars i år inviterte alle fotoforvaltningsinstitusjonar i

I tunet hos Hans T. Og Ragnhild S. Brekke på Fram-Brekke, Gulen. Biletet er teke kring 1910. Merk den strukturerte oppbygginga av biletet, noko som særmerkjer fleire av Anderssen sine prospekt: I framgrunnen dannar gjerdet og oppstillinga av personane ei skrå

line som repeterast i den nærast parallelle lina danna av steingarden og mønet på våningshuset lenger bak. Fjellet bakarst dannar nok ei

tversadgåande line. Slik blir dei ulike elementa i biletet bundne saman til ein heilskapleg komposisjon. (SFFf-1994261.0031).

Noreg til å delta i eit prosjekt med det formål å oppdatere informasjonen i fotograf- og samlings-registera. Med mottaket av glasplate-samlinga i sommar starta ei jakt på opplysningar som har ført til at to fotografar (Andersen/Anderssen) frå Bergen, vart til ein fotograf Anderssen frå Sogn og Fjordane. Fotograf Andreas Mathias Anderssen har med dette funne sin rettmessige plass i fotosoga til Sogn og

Fjordane som ein av dei tidlegaste fotografane frå og i fylket vårt.

Siste sjanse til å sjå Bøyabreen?

Av Arild Reppen

100�19.181�4�) er fotografert av fotograf Anders Mathias Anderssen. Fyldig omtale av fotografen finn du i ein artikkel

av fotoarkivar Elin Østevik her i Kjelda. Bilete frå �007, teke av fotoarkivar Arild Reppen, sjå siste side!

Frå side 21

I august i år var det 15 år sidan fyrste nummer av Kjelda kom ut 1992. Dette nummeret var på 16 sider med stoff om Fylkesarkivet sitt 9. arbeidsår.

Nummeret presenterte elles arbeidsområda til Fylkesarkivet og omtale av dei tilsette. I følgje redaksjonsteigen arbeidde desse i Fylkesarkivet hausten 1992: Gunnar Urtegaard (fylkesarkivar), Ragnar H. Albertsen (foto), Siri Katrine Bøe (musikk), Hermund Kleppa (privatarkiv), Åsmund Ohnstad (kommunearkiv), Ivar Erlend Waatevik (kommunearkiv), Anna Bergseth (kontor/stadnamn), Oddvar Natvik (slekt/utvandring), Steinar Paulsen (lagsarkiv), Berit Selseng (slektsteneste).

TingartalPr. juli 2007 er det utgjeve 53 nummer av Kjelda. Tingartalet var 655 i 1993, mot 761 i 2007 (juli). Toppen vart nådd i 2000 med 865 tingarar. Sogn har i alle åra hatt flest tingarar. Av tingarane busette i fylket sommaren 2007 var 55,6 % i Sogn, mot 24, 8 % i Sunnfjord og 19,6 % i Nordfjord.

Dei fyrste nummera av Kjelda vart sende til alle husstandane i nokre kommunar: Sogndal, Lærdal, Hornindal, Eid, Leikanger og Fjaler. Ut frå responsen i desse kommunane vart det rekna som rimeleg å få kring 1000 tingarar i fylket.

Frå notat 1995: ”Alle som bur i Sogn og Fjordane tek del i, og vidarefører, soga til fylket. I utgangspunktet burde difor arbeidet til Fylkesarkivet, og ’historia’ vi presenterer i Kjelda, vera av interesse for alle dei 42 000 hushalda i fylket. Dette må og vera det ’teoretiske’ markedet. Stoffval, utforming og presentasjon må sikte mot å nå dette markedet”.

Endringar i 2000Eit notat i 2000 (13.12) summerte opp stoda for Kjelda, og gjorde framlegg om nokre endringar for det nye milleniet. I ein kommentar til innhaldet dei fyrste 9. årgangane heiter det: ”Innhaldet i bladet har vore variert og mangslunge. Alle arbeidsområda har bidrege med stoff og bilete, nokre meir enn andre. Det har vore både stutte og lange artiklar. Redaksjonen har vore heller forsiktig desse åra med omsyn til å leggja sterke føringar og prioriteringar på stoff- og emneval. Ingrid Espelid-metoden har vel i hovudsak vore rådande: ’ein tek det ein har for handa, og...’.

Dei 1000 [920] Kjelda-sidene gjev truleg likevel eit godt bilete av arbeidet til Fylkesarkivet og dei mange aktivitetane i 1990-åra”.

Frå 2001 kom Kjelda med 3 nummer, der nummer 3 var eit utvida nummer med nokre ’lange’ artiklar. Dette tredje nummeret var på 64 sider, der om lag halvparten var ei ’vanleg’ Kjelda, andre halvparten ’fordjupingsartiklar’. Layout og oppsett vart ikkje endra, det skjedde fyrst frå 2003.

Fordelinga av tingarar juli 2007Sogn 307Sunnfjord 137Nordfjord 108Bergen/omland 58Oslo/omland 35Rest Austlandet 35Hordaland/ex Bergen 25Trondheim/N. Noreg 19Ålesund/Møre og R. 17Sørland/Rogaland 17 Utlandet 3

Sum 761

Kjelda 1992 - 2007199� � nummer 40 sider199� 4 nummer 96 sider1994 4 nummer 108 sider1995 4 nummer 104 sider1996 4 nummer 104 sider1997 4 nummer 104 sider1998 4 nummer 116 sider1999 4 nummer 1�4 sider�000 4 nummer 1�4 sider�001 � nummer 11� sider�00� � nummer 1�6 sider�00� � nummer 1�8 sider�004 � nummer 140 sider�005 � nummer 15� sider�006 � nummer 17� sider�007 � nummer 144 sider

16 årgangar med Kjelda

Av Oddvar Natvik


�4 �5


Kulturavdelinga i Sogn og Fjordane fylkeskommune har i sommar hatt 2-4 arkeologar tilsett for å ta seg av arkeologiske registreringar i samband med ulike plansaker i fylket. Målet med ei arkeologisk registrering er å undersøkje om det er, og eventuelt kartleggje omfanget av, automatisk freda kulturminne i areal som det er planar om å bygge ut. Automatisk freda kulturminne, tidlegare også kalla fornminne, er alle spor etter menneskeleg verksemd frå før reformasjonen (eldre enn år 1537).

Det blir gjort registrering i område som ut frå landskapet har potensiale for funn, uavhengig om det skulle vere gjort funn der tidlegare. Det blir nytta ulike leitemetodar avhengig av kva type automatisk freda kulturminne det er sannsynleg å påvise. Funna viser svært sjeldan på markoverflata. På

landsbasis er det er rekna med at om lag 90% av slike kulturminne framleis ikkje er oppdaga og registrert.

Det er tiltakshavar som er ansvarleg for å få slik undersøking gjennomført i utbyggingsområde. Det er viktig at framtidige utbyggingsareal blir vurdert og undersøkt. I motsett fall blir slike kulturminne totalt øydelagde av anleggsmaskinene. Det vil medføre at den kulturhistoriske informasjonen som kulturminna har, då går tapt for all ettertid.

I område der det blir påvist funn, blir det i etterkant eit samarbeid med tiltakshavar om kva som skal skje. Utbyggingsplanane kan justerast slik at funna kan bli tekne vare på der dei ligg i jorda. Dersom utbyggingsplanar ikkje kan justerast, så blir funna undersøkte og dokumenterte gjennom ei utgraving, utført av Bergen Museum. Området kan etter utgravinga fritt disponerast til utbygging.

Nedanfor følgjer ei oversikt over

nye kulturminne som har blitt påvist sommarsesongen i år.

Nordfjord

Gloppen kommuneI samband med utviding av Sandane Lufthamn vart det i mars og april utført tilleggsregistreringar på Hjelmeset. Det vart her registrert automatisk freda kulturminne i form av stolpehol, veggrøft, kokegroper, eldstader, forhistoriske dyrkingslag og ei gravrøys. Dateringane spenner frå bronsealder (1800-500 år f. Kr.) til jernalder (500 f.Kr. – 1050 år e.Kr.). Dei imponerande funna viser at gardsbusetnaden i området har vore meir eller mindre kontinuerleg gjennom bronsealder og jarnalder. Bergen Museum har utført utgravingar i området i sommar og haust.

På Gloppestad vart det også utført ei mindre registrering i samband med utskilling av ei tomt. Her vart det registrert 3 kokegroper og eit mogleg stolpehol. Desse er frå gardsbusetnaden på denne garden i jernalder.

Det er planlagt å byggje veg på Breimsfjellet, frå Flølostøylen til Jordangerstøylen. I samband med dette vart det i haust utført ei registrering i traseen. Under arbeidet vart det påvist ei tuft og fire kolgroper. Kolgropene har truleg vore nytta til produksjon av kol i samband med utvinning av jern. Kulturminna er frå jernalder, eventuelt tidleg mellomalder.

Det er fremja forslag om å, i første omgang, byggje kunstgrasbane og parkeringsplass på Myklebustflata, Sandane. I samband med dette vart flata undersøkt etter slåtten i august. Det vart her registrert gardsbusetnad frå før Kristi fødsel, frå yngste delen av bronsealder og tidlegaste delen av jernalder. Ein fann stolpehol som truleg høyrer

Oversikt over nye registreringar av automatisk freda kulturminne i Sogn og Fjordane

Av Oddhild Dokset til to ulike bygningar, ei kokegrop, og eit aktivitetsområde med eldstad og ein omn.

På Langeneset er det planlagd å skilje ut eit område til fritidsbustader. I fjor vart det utført ei mindre registrering i samband med dette, det vart då gjort funn av ei kokegrop og ei mikroflekke i flint. I år vart området undersøkt ein gang til og det vart påvist nok ei kokegrop/eldstad. Kokegropa som vart registrert i fjor, er datert til eldre jernalder. Bremanger kommuneI samband med vidareføring av Bremangersambandet vart det hausten 2006 byrja på ei arkeologisk registrering. I april 07 vart denne fullført. Områda som blir berørt av den nye vegen, vart undersøkt. Her blei det påvist seks leirstader og aktivitetsstader som har blitt brukt i steinalderen. Samtlege ligg i nær tilknyting til det fiskerike sundet.

Sunnfjord

Førde kommunePå Sunde skal det byggjast nytt skuleanlegg med barnehage. Her vart det funne stolpehol, ardspor, dyrkingslag, omnar og kokegroper og meir udefinerbare nedgravingar. Dette viser at det

har vore busetnad her i to separate periodar i jarnalder. Det vart påvist spor etter hus frå vikingtid, noko som er svært sjeldan å finne.

På Vie er det planlagd å utvide eit eksisterande sandtak. Området ligg nær eit større gravfelt frå eldre jernalder. Tiltaksområdet ligg på ein terrasse med fin utsikt over Førde. Her vart det gjort funn av ei kokegrop frå jernalder. e

Flora kommuneDet er planlagd eit hyttefelt påVikaneset på Stavøy og i sam-band med dette vart området

arkeologisk registrert i april i år. Eit funnområde frå steinalder vart registrert i planområdet. Det viser at det har vore busetnad her i steinalderen. Steinaldersbuplassar finn vi som regel berre i kystnære område.

Sogn

Leikanger kommuneLeikanger kommune hadde plan om nytt parkeringsareal på Fylkesmannsgarden, Nybø. På garden Nybø er det tidlegare gjort arkeologiske funn av ein

bautastein og tre, mogleg fire, graver. Undersøkinga påviste nye automatisk freda kulturminne i form av kokegroper, forhistoriske dyrkingslag og udefinerbare nedgravingar. Funna er frå jernalder, kanskje også bronsealder.

Luster kommuneI samband med reguleringsplan for nytt

Gravrøys frå Hjelmeset. (Foto: Oddhild Dokset).

Tuft registrert i Breimsfjellet. (Foto: Oddhild

Dokset).

Oversikts-bilete over strekninga

Kolset-Leirgulen, 7

lokalitetar frå steinalder er registrert.

(Foto: Oddhild Dokset).

Til side 48


�6 �7


I dei to fyrste numra av Kjelda i år vart planane for eit større prosjekt om forhistorie og eldre historie fram til 1700 presentert. Det vart fyrst utarbeida ein plan for heile fylket, før tankane i denne planen vart trekt ut i ein meir konkret plan for Årdal kommune. Dei to arkeologane Kari Larsen og Vibeke Lia har skrive fleire artiklar om dei eldste tidene i Årdal, og desse vert tilgjengelege via nettsidene til Fylkesarkivet i næraste framtid. Det same vert dei to prosjektplanane.

I tillegg har me engasjert Arkikon, eit lite firma som driv med visualisering for formidling. Dei skal i fyrste omgang laga animasjon av vikingtidsgarden Ytre Moa i Årdal som me skal legga på Internett. Me vil få innsikt i korleis husa der kan ha sett ut både utanpå og inni, samt korleis gravhaugane låg i forhold til husa på Moa-terrassen. Dette arbeidet er ikkje sluttført enno, men eit par av husa er klare.

I arbeidet med å formidla eldre historie på Internett, må me ta utgangspunkt i primærkjeldene. Det gjeld både det arkeologiske og det historiske materialet. Sidan må me sjå kva sekundærkjelder ein kan bruka. I det fylgjande vil eg visa kva kjelder som vil bli brukte i prosjektet og kvar kunnskapen om dette finst i dag.

Relevant arkeologisk materiale om Sogn og Fjordane før 1700Ein stor del av den arkeologiske kunnskapen me har om dei eldste tidene her i landet, har me fått gjennom arkeologiske registreringar og utgravingar. Primærkjelder som synlege kulturminne, spor i bakken og gjenstandsfunna kan gje mykje informasjon om tilhøva bak i tid. Det er viktig at dei vert godt dokumenterte for ettertida, slik at seinare generasjonar kan ha høve til å nytta resultata.

Ein stor del av primærkjeldene er handsama på ulike måtar, som så blir sekundærkjelder.

Synlege kulturminne, gjenstandsfunn, strukturar og utgravings-dokumentasjonDet finst mange synlege automatisk freda kulturminne (eldre enn 1536/37) som graver, bautasteinar og steinkrossar i Sogn og Fjordane. Desse gjev til dømes ein del informasjon om kva gardar som truleg var i bruk i jarnalderen, samt seier noko om statusen til ein gard.

Maskinell flateavdekking er ein av dei mest vanlege arkeologiske metodane. Matjorda vert fjerna, og ved overgangen til steril undergrunn vert eventuelle spor i grunnen, strukturar, synlege. Dette kan til dømes vera stolpehol, kokegroper og ulike steinstrukturar. Kolkonsentrasjonar, steinkonsentrasjonar eller fyllskifte med annan farge enn undergrunnen er vanlege indikasjonar på at det er gjort funn. Dokumentasjon i form av teikningar, foto og innmåling av strukturar er ein viktig del av feltarbeidet. Ulike analysar av kol- og jordprøvar er også ein del

av dokumentasjonen, og gjev viktig informasjon. Ein god dokumentasjon er til hjelp i arbeidet med å analysera funna. Like viktig er det at seinare arkeologar på ein best mogleg måte skal kunne setja seg inn i arbeidet som er utført.

Dei fleste arkeologiske gjenstandsfunna frå Sogn og Fjordane ligg på Bergen Museum. Dei er delt i ei førhistorisk samling og ei mellomaldersamling. Det vert trykt opp tilvekstar som inneheld informasjon om alle

Av Marit Anita Skrede

Kjelder til forhistorie og eldre historie

gjenstandsfunn. Dette arbeidet er ikkje oppdatert på dei funna som vart gjort tidlegast, og heller ikkje sidan rundt 1996. I fylgje Bergen Museum er planen at dette arbeidet skal takast opp att i nær framtid. Det er 7581 treff på hovudkatalogen når det gjeld gjenstandsfunn frå Sogn og Fjordane. Dette er museumsnummer som anten kan vera gjeve til enkeltgjenstandar eller samla for ei heil utgraving. Dette er såleis ikkje det totale talet på gjenstandar. I tillegg kjem alle funn gjort etter 1996. Talet på gjenstandsfunn er difor langt høgare enn treffa på katalogen kan tyda på.

Det finst norske gjenstandsfunn i utanlandske samlingar. Ein del av desse vart samla inn på 1800-talet. Desse funna verkar vanskeleg å få oversikt over, og det kan vera vanskeleg å nytta dei i arbeidet.

Frå felt til arkivRapportane frå kulturavdelinga i Sogn og Fjordane fylkeskommune og Bergen Museum er skrivne på grunnlag av registrerings- og utgravingsdokumentasjon. Dei skal gje informasjon om det som er gjort av arkeologiske registreringar og utgravingar i fylket. All dokumentasjon frå arkeologiske registreringar og utgravingar, i tillegg til opplysningar om alle registrerte

fornminne og funn, er arkivert i eit topografisk arkiv. Teikningar og foto finst i eigne arkiv. Topografisk arkiv er ikkje offentleg, men fagpersonar vil kunne få tilgang til det.

Ei anna viktig kjelde er Førhistoriske minne frå Vestlandet av Per Fett. Han og andre registratorar reiste rundt på Vestlandet på 1950- og 60-talet og samla informasjon om automatisk freda kulturminne. Ein del av desse kulturminna har forsvunne i løpet av åra. Innsamlingane til Fett er publisert i hefte for kvart sokn på Vestlandet, i tillegg til at dei ligg på Internett.

På 1970-talet fram til midten av 1980-talet vart det føreteke registreringar for økonomisk kartverk. Desse registreringane omfatta registreringane til Per Fett i tillegg til nyregistreringar. Dette var eit landsdekkande tiltak, og resultata er blitt kalla Fornminneregisteret.

Relevant historisk materiale om Sogn og Fjordane før 1700Gulatingslova var ei lov som galdt for Gulatinget, det vil seia store delar av Vestlandet. Dei eldste

delane av lova stammar truleg frå før år 900. Gulatingslova er den eldste av landskapslovene. Før lovene vart skrivne i bok, sa lovmennene lova fram på lagtinget. Det eksisterande lovmålet vart skrive ned på slutten av 1100-talet og tidleg på 1200-talet. Gulatingslova var gjeldande til kong Magnus Lagabøter si landslov. Landslova (1274) vidareførte rettspraksisen frå Gulatingslova.

Heimskringla er sagaen om dei norske kongane. Dei er skrivne ned på 1220-talet av Snorre Sturlasson.

Diplomatarium Nor-vegicum (DN) er ein kjeldeserie som ordrett og på originalspråket gjev att innhaldet i dokument som er eldre enn 1570. Det inneheld 2000 brev frå norsk mellomalder.

Regesta Norvegica (RN) er ei samling regestar (samandrag) av mellomalderdokument som har eller kan ha tyding for norsk historie i vid forstand. Dette er samandrag av dokumenta i DN.

Frå 1591 fekk me soren-

skrivarar i Noreg. Lenge var tingbøkene den einaste embets-protokollen for sorenskrivarane,

Rekon-struksjon av ein bygning på Ytre Moa, Årdal.

Registrerings-sjakt på gbnr.

23/14 Kvåle i Sogndal.

Her er mange strukturar i form av

mellom anna stolpehol og kokegroper. (Foto: Marit

Anita Skrede).

Skjermbilete av den

arkeologiske hovud-

katalogen til Bergen Museum.

Denne sida er utgangspunkt

for å søka fram

gjenstands-funn i Bergen

sitt museums-distrikt.

Til side 28


�8 �9


og der finn me både tinglysing, rettargong og andre forretningar. Det finst få tingbøker frå tida før 1640.

Skattematrikkelen av 1647 gjev god oversikt over økonomien i fylket. Den viser kva gardane betalte i landskuld på det eksakte tidspunktet. Me kan ikkje koma utanom denne i studiet av økonomisk historie, sjølv om det er ein del manglar i den. Matrikkelen seier også mykje om dei relative forholda i mellomalderen.

Jordebøker er eldre eigedomsregister. Dei eldste jordebøkene rommar oversikter over kyrkjeleg eigedom og rettar som gav inntekter. Det finst fleire jordebøker frå mellomalderen og fram til 1700.

Ei kyrkjebok er ein protokoll der presten fører inn embetshandlingane sine. Kyrkjebøker kan også innehalda annan informasjon, då dei enkelte stadar har fungert som folkeregister i periodar. Det finst nokre få kyrkjebøker frå Sogn og Fjordane frå perioden før 1700, men det er fyrst på 1700-talet det blir eit større omfang av kyrkjebøker. Eg tek likevel med denne kjelda, då det er ei viktig kjelde.

LitteraturMykje av dei arkeologiske og historiske primærkjeldene er

handsama i ulike avhandlingar, artiklar og bøker som kan brukast i arbeidet med å formidla kunnskap om dei tidlegaste tidene her i fylket.

Me vil mellom anna bruka magistergradsoppgåvene, hovudoppgåvene, master-oppgåvene og doktoravhandlingane som omhandlar kulturminne i Sogn og Fjordane. I mange tilfelle er det i slike arbeid me finn det mest gjennomarbeidde materialet. Alle studentoppgåvene som er levert ved arkeologisk institutt om slike emne ved UiB er lista opp på nettsidene til arkeologisk institutt. Det er noko verre å orientera seg i avhandlingar levert ved historisk institutt, men det finst ein del som er relevante for prosjektet.

Mange kommunar i Sogn og Fjordane har gode bygdebøker som vil vera til stor nytte i arbeidet med å skriva om den eldste historia. I fleire tilfelle vil desse vera det naturlege utgangspunktet for å søka informasjon.

Ved Bergen Museum er det gjeve ut ulike skrift som langt på veg baserar seg på utgravingsdokumentasjon og forsking frå Bergen Museum sitt distrikt. Arkeologiske avhandinger vart gjeve ut frå 1977 til 1987. Serien hadde som mål å gje ut avhandlingar forfatta av forskarar knytt til arkeologiske miljø i Bergen. Det er gjeve ut 8 bind

Lyra seglar inn til hamna

i Reykjavik. Fotografi av

maleri av den islandske

kunstnaren Magnusson,

gjeve til kaptein Jacob

Lund som heidersgåve i høve Lyra sitt

anløp nr. 300 i den islandske hovudstaden.

(Foto: I BDS si jubileumsbok

1951).

sommeren 1930”. Det skal haldast store arrangement på Tingvallasletta i dagane 26. – 28. mai, og ”tusener av reisende kommer i denne anledning til å besøke Island.” Det går fram at Lyra skal gå frå Bergen 19. juli med ankomst Reykjavik 24. juli og så bli liggjande i Reykjavik under jubileumsdagane. Dessutan skal turistskipa Meteor og Stella Polaris gå ekstraturar til Island, det siste frå Dunquerke via Newcastle.

Sluttstrek for BergenskeDen tyske okkupasjonen 1940-1945 sette stogg for Bergenske sine ruter på Island. Rederiet tok oppatt islandsruta etter krigen, men måtte stogga ”inntil videre” etter eitt års drift. Talet på reisande heldt seg godt, men mangel på last resulterte i store tap. Den mellombelse stoggen viste seg å

Frå side 11

verta varande. Det eine året like etter krigen vart det siste året for Bergenske si rute på Island. ”Norges eldste linjerederi” fekk store økonomiske vanskar i 1970-åra og vart oppkjøpt og avvikla i 1984. Smyril Line byrja sine ruter i 1982.

av Arkeologiske avhandlinger og rapporter. Fleire av desse er hovudfagsoppgåver. Det er kome 22 bind av Arkeologiske rapporter. Dette er i hovudsak rapportar frå større utgravingsprosjekt. 9 bind av Arkeologiske skrifter er komne ut. Det siste kom ut i 1998. Det kom ut 4 arkeologiske monografier. UBAS- Universitetet i Bergen Arkeologiske Skrifter er ein ny serie ved arkeologisk institutt. Det er ein tredelt serie: UBAS Hovudfag/Master, UBAS Nordisk og UBAS International. Det er til no kome ei bok i UBAS hovudfag/Master og UBAS International, og to i UBAS Nordisk.

Bergen Museum har gjeve ut to populærvitskaplege arkeologiske skrift. Arkeo kom ut i åra 1971-1980 og 1988-2002. Då Arkeo gjekk inn, starta studentar og tidlegare studentar ved arkeologisk institutt opp Riss i 2003. Det inneheld artiklar med utgangspunkt i forskning, prosjekt og aktivitetar frå Bergen Museum og Arkeologisk institutt. Tilhøve i Sogn og Fjordane kan også vera nemnde i andre fagtidsskrift eller populærvitskaplege skrift.

Bergen Museum si årbok er gjevne ut på store delar av 1900-talet. Der er mange artiklar som er basert på arkeologisk materiale frå Sogn og Fjordane.

Bergens sjøfartsmuseum gjev ut Sjøfartshistorisk årbok.

Den inneheld mykje av det medarbeidarane på sjøfartsmuseet har publisert om forskningsresultat.

Det kjem ut mange lokalhistoriske skrift og årbøker frå Sogn og Fjordane. I desse finn ein artiklar om både eldre og nyare historie frå fylket. I tillegg finst mange bøker som tek føre seg tilhøve i Sogn og Fjordane.

Andre relevante kjelderGamalt kartmateriale kan seia mykje om

eigedomshistorie etc. Det er særleg utskiftingskart som er nyttige. I 1857 kom ei utskiftingslov som også kravde at utskiftingane skulle kartleggast. Utskiftingskarta er viktige kjelder for dei som jobbar med lokalhistorie, då det er ei god kjelde til å jobba seg bakover i historia. Dei er laga før maskinene gjorde inntoget sitt på gardane, og viser såleis fossile spor i terrenget.

Stadnamnmateriale kan gje ein indikasjon på kor gamal t.d. ein gard er. I: O. Rygh: Norske Gaardnavne finn me dei fleste gardsnamna og ein fagleg kommentar til kvar av dei. Fylkesarkivet har dessutan ein stor stadnamndatabase frå fylket.

Eldre bygningar er viktige for å sjå korleis ein har levd i tidlegare tider. I fylket vårt er fleire mellomalderkyrkjer, både

stein- og trekyrkjer, i tillegg til mange ulike typar gardshus som er bygde før 1700. SEFRAK er eit landsdekkande register over i hovudsak eldre bygningar frå før 1900. I åra 1975 til 1995 vart det samla inn opplysningar om alle bygningar frå før år 1900. Med til arbeidet høyrde kartfesting, oppmåling og fotografering av objekta. Alle bygg som er eldre enn 1649 er freda etter Lov om kulturminne.

Geologisk materiale kan i enkelte tilfelle vera nyttig for å forstå korleis landskapet har endra seg gjennom tidene. Det kan t.d. vera nyttig i studiet av jordbrukshistorie og strandforskyving. Geologiske undersøkingar viser mellom anna at det i steinalderen kom ein tsunami innover norskekysten. Dette må ha ført til at buplassar

og liknande vart oversvømt. Kulturbiologiske

undersøkingar kan dessutan gje nyttig informasjon om jordbruket i tidlegare tider. Det er truleg skrive kandidatoppgåver ved Høgskulen i Sogn og Fjordane med tema innan landskapsøkologi som er relevante for prosjektet.

Etnologisk materiale. Ved dei tre folkemusea i fylket er det ein del gjenstandar som er eldre enn 1700. På Sogn Folkemuseum er 204 slike gjenstandar, ved Sunnfjord Folkemuseum 39 og Nordfjord Folkemuseum er 42. I den grad det finst munnlege kjelder som til dømes segner som kan vera av interesse, vil prosjektet også finna plass til dette. Det kan mellom anna vera kjelder som omtalar personar, gardar e.l.

Døme på utskiftingskart. Kartet viser gardane Henjum, Røysum og Holen, samt delar av prestegarden og Halland, Leikanger.

Kjelder:• Skásheim, Anders: Norrøn samvinna. Island. Manuskript til artikkel. Etter 1950.• Keilhau, Wilhelm: Norges eldste linjerederi. Jubileumsskrift til Det Bergenske Dampskibsselskabs 100-års dag. Bergen 1951.• Det Bergenske Damp-skibsselskab: Norge-Færøerene-Island. Rutehefte 19�0.

Frå side 27


�0 �1


vidareføring av oppnorskinga i 1838-matrikkelen. Enno medan dansk var vanleg skriftmål i landet, vart stadnamna normerte etter same prinsipp som i seinare rettskrivingar i bokmål og særleg i nynorsk. Ein stor del av gardsnamna har faktisk same skrivemåte i dag som i 1886-matrikkelen.

Den lokale målføreuttalen har alltid vore eit viktig grunnlag for normering av stadnamn. Men namna måtte normerast etter visse rettskrivingsprinsipp, og for svært mange namn låg landsmålet, seinare nynorsken, best til rette som rettesnor. Då Noregs geografiske oppmåling i 1912-13 fastsette nye retningsliner for stadnamn på kart, heitte det at namna skulle skrivast ”i stedets dialekt med landsmaalets retskrivning”. Passusen om at nynorsk skulle vera skriftnorm, galdt heilt fram til 1991, då den nye stadnamnlova tok til å gjelda.

Normering av gardsnamn har heile tida vore ei juridisk nøtt. For den offentlege retten til å fastsetja skrivemåten av bruksnamn (som ofte var identiske med gardsnamna) kolliderte med ein gamal paragraf i skylddelingslova (seinare delingslova) som gav grunneigaren ein viss rett til å avgjera skrivemåten av eigedomsnamnet. Kartverket og det offentlege elles hadde berre ein kongeleg resolusjon å halda seg til, og ein del grunneigarar med skarpe juristar gjekk til sak mot staten på slutten av 1950-åra. Det enda i Høgsterett, som i sin dom gjorde det klart at staten ikkje hadde lovheimel til å fastsetja skrivemåten mot ynsket til eigarane. Dersom staten meinte å ha trong for ein slik heimel, måtte han skaffast gjennom lovgjeving.

Dermed byrja prosessen som tretti år seinare førde fram til stadnamnlova. Men denne lova vidarefører i hovudsak same retningslinene for normering som tidlegare. Skrivemåten av eit stadnamn skal ta utgangspunkt i den nedervde lokale dialekten, samstundes som vanlege rettskrivingsprinsipp skal fylgjast, og ein skal nytta den rettskrivingsforma i bokmål eller nynorsk som høver best med uttalen.

Ei viktig side ved stadnamnlova er at alle namnesaker skal ut til høyring før vedtak. Dei viktigaste høyringspartane er kommunane, og grunneigarane for dei namna som gjeld deira eigedom. Elles har vellag, historielag, grendelag og andre relevante organisasjonar høyringsrett. Høyringsrunden er nyttig både som tilbakemelding til vedtaksorganet og som del av ein demokratisk prosess.

I vedtaksprosessen spelar namnekonsulenttenestene ei viktig rolle. På grunnlag av opplysningar om dei einskilde og namnefagleg kompetanse allment gjev dei tilrådingane sine til vedtaksorganet. Etter at lova vart revidert, har Kartverket vedtaksrett for all statleg namnsetjing der ikkje andre lover seier noko anna. Det gjeld òg gards- og bruksnamn. Med omsyn til bruksnamna som er stridsemnet på Toten, så har grunneigarane fått høve til å uttala seg, men i mange saker har dei ikkje fått medhald av di andre reglar i lova seier noko anna. Det skal òg nemnast at i samband med høyringa stilte Kartverket og Namnekonsulenttenesta opp på lokale møte for å orientera om innhaldet i lova.

Naturlegvis vil det vera avvegingar, og i mange høve har høyringsrunden gjort at namnekonsulentane har endra på den opphavlege tilrådinga si. Kartverket er berre glade for at dei kan gjera vedtak som vert godt mottekne, men lova set grenser. Ofte er det usemje om kva som er den nedervde dialektforma, eller i alle fall kva dialektform som skal leggjast til grunn. For gardsnamn vil det ofte vera ein konkurrerande uttale i same namnet nytta som etternamn, og den gamle dialekten lever til dels sitt eige liv i bakgrunnen. Men det er den folkelege bygdeuttalen som knyter banda bakover, og som ei kulturminnelov er stadnamnlova med på å sikra dette bandet gjennom ei skriftform som reflekterer den overleverte uttalen. Ein må heller ikkje gløyma at mange stadnamn, ikkje minst gardsnamna, kan vera fleire hundre år gamle; mange kom til lenge før kristendomen var innførd. I dette perspektivet

må ein sjå på stadnamna som ein felles kulturarv. Det er tale om eit tilfang som oftast har ei lengre historie enn dei noverande slektene på garden. Då kan det ikkje vera slik at dei som tilfelleleg sit på garden, skal ha råderett over denne delen av namneskatten vår.

Eit anna prinsipp som det har vore lagt vekt på sidan stadnamnnormeringa byrja, er einskap; det tyder at det same stadnamnet – i store drag – skal skrivast likt anten det er naturnamn eller gardsnamn. Det vert stundom hevda at det ikkje gjer noko om eit stadnamn skifter i skrivemåte, og at den einskilde grunneigaren tek hand om namnet på sin eigedom. Lat oss ta eit tenkt døme: På garden Nes med tre jamstore bruk sit Oskar Næss på det eine, Sverre Næs på det andre og Valborg Nes på det tredje. Alle tre ynskjer skrivemåten av sitt etternamn som namn på bruket. Det seier seg sjølv at namnebruken vil verta nokså uoversiktleg om ein skal operera både med Nes, Næs og Næss. Det fornuftige må vera å nytta Nes i samsvar med skrivemåten av det vanlege ordet nes.

I norsk rettskriving er det eit gjennomgåande prinsipp at lang vokal skal skrivast enkel, t.d. Dal, Li og Hol. Dei som sit på gardane, kan føretrekkja Dahl, Lie og Hoel, i samsvar med etternamna (som ikkje er regulerte av stadnamnlova). Sameleis seier norsk rettskriving at ein skal skriva Voll for Vold eller Wold, Voksen for Woxen osb. Men det er nettopp dei formene som bryt med rettskrivinga, som er nytta til etternamn, og dermed oppstår motsetningar av det slaget ein møter på Toten og mange andre stader i landet.

Truleg må ein leva med desse motsetningane. Kanskje ein i sterkare grad skulle framheva den verdien som dei dialektbaserte, normerte formene har som representantar for kulturarven. Den norske bonden sit på språklege avtrykk med monaleg lengre røter enn frå den tida dei danskkunnige kontoristane rissa dei bokstavrike formene sine i matriklar og skattemanntal.

Kjelda har fått løyve til å prenta denne artikkelen som stod i Nytt om namn : meldingsblad for Norsk namnelag nr. 45/2007. Artikkelen tek føre seg skrivemåten av stadnamn med ein del døme frå Austlandet. Det prinsipielle er det same som for namna i fylket vårt.

Misnøye med skrivemåten av stadnamn kjem ofte til uttrykk i media. Misnøya rettar seg særleg mot Statens kartverk, som fastset skrivemåten av dei fleste stadnamna, også gards- og bruksnamn. Når innarbeidde namneformer vert ”retta”, kjenner mange det som overgrep mot eigen identitet og brot på demokratiet. Om den nyss reviderte stadnamnlova vil endre på dette, står det att å sjå.

I fleire aviser, m.a. i Nationen, har det i det siste kome sterkemeiningsytringar om namne-praksisen til Statens kartverk. Det er særleg på Toten folk kjenner seg råka i denne omgangen. Kartverket har fastsett skrivemåte av namn på ei rekkje eigedomar i Østre Toten, fleire av desse til kraftige protestar frå eigarane og til dels andre. Mellom dei namna som har fått fastsett skrivemåte, er Annekstad, Hol, Kvem og Skjøl. Her vil eigarane ha Annexstad, Hoel, Hveem og Schjøll.

Det er ikkje merkeleg at folk reagerer på slike vedtak. Det er

jo eit menneskeleg trekk å kjenna uvilje når noko som er innarbeidd, skal bytast ut med noko anna. Og oftast kjem slike endringar utanfrå som eit påbod. Når det gjeld stadnamn og namn i det heile, er dei nært knytte til identiteten til dei som har dei aktuelle namna. På same måte som eit førenamn eller etternamn er noko ein helst ikkje skal tukla med, skal stadnamna òg haldast oppe i si tilvande form. Dei skrivemåtane ein lenge har sett på skilt og i andre samanhengar, skal det helst ikkje rørast ved. Eit tilhøve som er spesielt for Noreg, er at svært mange har eit gardsnamn til etternamn, og særleg når dei bur på garden og har gardsnamnet til etternamn, vil dei gjerne at namnet skal skrivast likt i båe funksjonane.

Dette er neppe ukjent for Kartverket og dei som elles er med på å fastsetja skrivemåten av stadnamn. Og vedtak om stadnamn er heller ikkje noko som Kartverket gjer for moro skuld. Det ligg ei lov bak, lov om stadnamn. Denne lova vart fyrst vedteken 18. mai 1990 og revidert så nyleg som i 2005. Og no i desse dagar har dei nye forskriftene teke til å gjelda. Forskriftene saman med lovteksten gjev reglar for korleis lova skal praktiserast.

Stadnamnlova har ei lang forhistorie, og utan å gå i detalj her kan det vera opplysande å peika på nokre hovudpunkt.

Då den norske nasjonen i fyrste halvdel av 1800-talet opplevde ei språkleg og kulturell vakning, oppdaga dei at stadnamna var skrivne på ulike måtar i ei vaklande dansk rettskriving. I 1838 skulle

matrikkelen reviderast, og Gerhard Munthe fekk i oppgåve å gå gjennom gardsnamna språkleg. Han retta opp mange mistydingar og feilskrivingar, som Sneaasen for Snåsa og Hvidesøe for Kviteseid. I 1863 gjorde Stortinget vedtak om ei ny matrikkelutgåve, og i 1878 vart det sett ned ein kommisjon til å gjera ei omfattande språkleg gransking av dei 50 000 gardsnamna i matrikkelen. Denne kommisjonen, der dei kjende filologane Sophus Bugge, Oluf Rygh og Johan Fritzner var med, samla uttaleopplysningar og gamle skriftformer som vart lagde til grunn for ein ny revisjon av skrivemåten i matrikkelutgåva frå 1886. Prinsippet var å etablera ein skrivemåte bygd på uttale og historisk form, og dermed ei

Stadnamnlova – kulturvern eller irritasjon?

Av Botolv Helleland

Botolv Helleland (1940), førsteamanuensis frå Universitetet i Oslo har skrive ein nyansert og velformulert artikkel om Stadnamnlova. Artikkelen heiter “Stadnamnlova – kulturvern eller irritasjon?”. Denne artikkelen gir eit nyansert bilete av utfordringane i arbeidet med stadnamn og gir god innsikt i dei omsyna ein må ta til kryssande interesser. Eg tykkjer Helleland greier å sjå lova og prosessane frå fleire sider. Han tek og føre seg den historiske utviklinga i framkant av Stadnamnlova og tilhøvet mellom familienamn og gardsnamn.

Om forfattarenBotolv Helleland er fødd i 1940. I unge år var han lærarvikar i Årdal. Helleland er cand. philol. med hovudfag i nordisk, og mellomfag i fransk og tysk. Han har skrive ei mengd artiklar, har halde mange populærvitskaplege foredrag, radioforedrag, vitskaplege foredrag og vore redaktør for mange skrift, m.a. Norsk språk i Amerika. Førsteamanuensis ved Institutt for lingvistiske og nordiske studier ved Universitetet i Oslo. Under oppslaget FRIDA vil du finne 179 utgjevingar/produksjonar av ymse slag frå Helleland si hand frå tidsrommet 1975 til �007.


��


kommunale vegar, kommunale anlegg og liknande. Fylkeskommunen gjer vedtak om skrivemåten for namn på fylkeskommunale anlegg. Statens kartverk gjer stort sett vedtak om skrivemåten for resten av stadnamna. Lova frå 2005 har endra noko på kven som har vedtaksmynde.

Etter at vedtaka er gjort, blir dei offisielle stadnamnformene lagde inn i SSR-basen. Så er det høve til å klaga. Viss klagar ikkje får medhald, kjem saka opp i ei nemnd som er sett saman av ”ein fast leiar med dommarkompetanse og ein annan fast medlem oppnemnd på fritt grunnlag. I tillegg skal det oppnemnast ein språkkunnig representant for kvart av dei to målformene, ein kunnig i samisk språk og ein kunnig i kvensk…” (Forskrifta §11).

SSR-basen Sentralt stadnamnregister (SSR) inneheld alle skriftformer som er vedtekne etter at lova kom i 1990. Registeret inneheld i tillegg flest mogleg av dei skriftformene som er ”godkjende og brukte i offentleg samanheng etter gammalt regelverk.” Registeret inneheld ei rekke opplysningar til kvar namneform. (§ 15 i forskrifta): - a) skrivemåte av namnet - b) status for skrivemåten av namnet (vedteken, godkjend, avslegen, anka, framlegg…)- c) språk eller språkform (norsk, kvensk, nord-, lule- eller sørsamisk)- d) objekttype (grend, gard, bruk, veg, vatn…) - e) om det finst fleire namn i same språkform for same namneobjekt, kva for namn som er mest vanleg brukt der ein har kunnskap om det- f) koordinat for staden (lokaliteten)- g) administrativ tilhøyrsel (fylkesnummer/kommunenummer) Vedtekne namn skal ha desse opplysningane:- h) kven som har gjort vedtaket, og vedtaksdato - i) identitets-nummer i det sentrale eigedoms-registeret Godkjende namn skal ha desse opplysningane i tillegg: - j) kva for offentleg bruk (t.d. kva

kart, skilt) namnet er henta frå, publiseringsår eller liknande.

”Norges-glasset”Norgesglasset er ei netteneste frå Statens kartverk. Her får privatpersonar tilgang til namneformene i Sentralt stadnamnregister. Folk kan og søkja opp adresser på kart. Diverre får ein ikkje her opplysningar om status for skrivemåten. Ofte ligg det fleire godkjende former inne for eit namn – i tillegg til den vedtekne. Då er det ikkje så lett å informera seg for folk flest. Offentlege instansar får tilgang til SSR-basen gjennom samarbeidet Noreg Digitalt.

Kven kan folk i Sogn og Fjordane spørja?For å kunna gjera ferdig denne artikkelen måtte eg ha faglege innspel frå Kartverket og frå Stadnamntenesta på Vestlandet. Dersom det er noko du som innbyggjar i Sogn og Fjordane fylke ynskjer å spørja fagfolk om, kan du venda deg til Statens kartverk eller Stadnamntenesta på Vestlandet. Den som er ansvarleg for innlegging i SSR-basen på Vestlandet er for tida Åmund Fykse. På Stadnamntenesta for Vestlandet er det tre namne-konsulentar, to for nynorsk og ein for bokmål. På stadnamnsida til Statens kartverk er det oppført ein ansvarleg for å informera om sakshandsaming og vedtak etter Stadnamnlova (Nils Jørgen Gaasvik). Her finn du og ein som er ansvarleg for å informera om SSR-basen (Johnny Andersen).

Kjelder og vidare lesingPå stadnamn-konsulentane si vevside www.stadnamn .org finn du Stadnamnlova, forskrift og rettleiing. Du vil og finna det på Lovdata eller www.statkart.no. På Kartverket sine stadnamnsider finn du og

”Håndbok for navnebehandling”. Her kan du setja deg endå grundigare inn i saksgangen i stadnamnhandsaminga.

Nytt om namn : meldingsblad for Norsk namnelag nr.45/2007: Spesielt desse to artiklane: ”Stadnamnlova – kulturvern eller irritasjon?” av Botolv Helleland, som du og kan lesa her i Kjelda, og ”Navnearbeidet i Statens kartverk 2006” av Anne Svanevik.

Statens kartverk har eit diskusjonsforum for stadnamn. Kartverket kan her svara på ev. spørsmål som du har. Adressa er:http://www.statkart.no/?module=Forums;action=Forum.publicOpen;id=3;template=diskusjonstedsnavn

På denne adressa kan du melda deg inn for å ta i mot nyhendebrev frå Statens kartverk om stadnamn-arbeidet: http://www.statkart.no/?qroot =203&template=articlesearch&qtype=Articles.Article&query=Nyhetsbrev&module=Search&action=publicSearch

Universitetet i Oslo, Seksjon for namnegransking har ei spørjekasse for stadnamn som fungerer godt. På denne adressa kan du få raske svar på det du lurer på, t.d. om tydinga av eit eller fleire stadnamn:http://www.hf.uio.no/iln/

Lov om stadnamn regulerer skrivemåten av stadnamna våre i offentleg bruk. Lova, som er frå 1990, blei revidert i 2005. Endringane frå 2005 blei sett i verk frå 1. august 2006. Den 1. juni 2007 fekk vi og forskrifter og rettleiing til lova. Statens kartverk står sentralt i forvaltinga av denne lova. Stadnamna som blir handsama, går gjennom ein grundig prosess før vedtaka er ein realitet. Stadnamnsakene vil ofte engasjera mange i eit lokalmiljø. Fordi vi har eit svært nært tilhøve til stadnamna, opplever vi stadnamna våre som ein del av identiteten vår.

Kva skal vi med ei lov om stadnamn?Noko av føremålet med lova er m.a. å verna om stadnamna som kulturminne og å arbeida for at namna blir brukte i notida og i framtida. Stadnamna blir rekna som immaterielle kulturminne, og ein del av meininga med lova er å driva reint kulturvern. Dette å arbeida for bruken kan vi og sjå som eit verneaspekt i tillegg til det første. Myndigheitene våre vil m.a.o. at stadnamna skal leva i aktiv, dagleg bruk, i tillegg til at vi skal lagra dei i

sikre magasin i arkiva våre.

Elles er det meininga at praktiseringa av lova skal resultera i ein praktisk og grei skrivemåte av stadnamna. Det er greiare å ha éin skrivemåte framfor tre eller fire av namnet på den same staden (lokaliteten) t.d. Vik, Wik, Wig, Wiig. Skrivemåten skal byggja på den nedervde, folkelege uttalen og vanlege rettskrivingsreglar, anten det er norske, samiske eller kvenske namn.

Kven gjeld lova for?Lova gjeld for staten, fylkes-kommunane og kommunane i tenestleg bruk og i namnsetjing. Lova gjeld og for selskap som blir eigde av det offentlege, og for læremiddel brukt i skuleverket. Elles blir dei offisielle stadnamnformene nytta t.d. av ein del forlag.

Kven kan be om handsaming av eit stadnamn?Dei som kan be om handsaming av skrivemåten for eit stadnamn, er staten, kommunen eller fylkeskommunen. Stadnamn-konsulentane kan ta opp til handsaming stadnamn i deira område. Lokale organisasjonar med tilknyting til stadnamn kan ta

opp namnesaker, og eigar av ein eigedom, eller festar, kan og ta opp dette.

Thue eller Tue? Ohnstad eller Onstad?Dersom du eig eller leiger ein bit av ”moder jord”, kan du sjølv fastsetje namnet

på bruket ditt. Men viss namnet er gamalt, dvs. viss gardsnamnet eller bruksnamnet ”språkleg og geografisk fell saman med nedervde stadnamn”, er Statens kartverk vedtaksinstans for skrivemåten av namnet (§8 i Stadnamnlova). Som eigar eller festar kan du be om normering av stadnamnet for eigedomen.

Du kan sjølv kome med framlegg til skrivemåten. Namnet vil då gå gjennom ein fastsett vedtaksprosess. Det er viktig å merka seg at ”synet til eigaren skal tilleggjast særskild vekt”. Helleland tek opp i sin artikkel tilhøvet mellom familienamn og gardsnamn, og tilhøvet mellom dansk rettskriving og norsk rettskriving i stadnamna. I prosessen skal Kartverket ta omsyn til ”den nedarva, lokale uttalen” dvs. dialektforma.

Ofte må ein nytta kompromiss-løysingar for å kunna ta alle desse omsyna. Difor kan ein og sjå ein del inkonsekvensar i val av namneformer innafor eit område. Eit døme frå vårt fylke er formene –øya og -øyna som er brukte om kvarandre i Gulen t.d. Dette er slikt som språkbevisste menneske kan reagera på, og ofte med god grunn.

Grundig vedtaksprosessHeile vedtaksprosessen kan du sjå på Kartverket sine vevsider. Det er ein svært grundig prosess som involverer mange instansar og personar. Dei får uttala seg under saksgangen. Det gjeld både dei stadnamnkunnige, stadnamnkonsulentane som er norskfilologar, dei folkevalde politikarane våre, offentlege sakshandsamarar i kommune eller fylkeskommune, eigarar og festarar for saker om gardsnamn og bruksnamn, og organisasjonar med interesse knytt til stadnamn.

Kven gjer vedtaka?Kommunane gjer vedtak om skrivemåten på offisielle adressenamn og namn på

Wiig eller Vik? - Offisielle skrivemåtar for stadnamn - treng vi dei?

Av Randi Melvær

Faksimile frå Sogn Avis, tysdag 25.

august 1998.Frå normering av stadnamn i

Balestrand.

Faksimile frå avisa Fjordingen, fredag 6. september 2002. Frå handsaming av gardsnamn og andre stadnamn i Hornindal kommune.

Faksimile frå Firdaposten, laurdag 11. mars 2006. Resultat av stadnamn-

innsamlinga i Flora

kommune.


�4 �5


Folkeminne:• Mostue, Anne (1996). Spørre og grave i 50 år : Norsk etnologisk granskings 50-års jubileum

Språkvitskap:• Johannesen, Knut (�007). Den glemte skriften : gotisk håndskrift i Norge.• Paulsen, Gerd (�00�). Tysk blå ordbok : tysk-norsk/norsk-tysk• Bødal, Anne Marit (�00�). Bymål i Sunnfjord. – Bergen : s.n.. Hovudoppgåve i nordisk, Universitetet i Bergen.

Landbruk og fiske:• Helgaas, Bjørn (1999). Byen ved havet : Florø og fiskerinæringa 1860-1910. – Bergen : B.Helgaas. – 1�5 s. – Hovudoppgåve i historie.• Sogn og Fjordane bonde- og småbrukarlag [�006]. Jubileumsskrift : 60 år 1946 – �006. • Sogn og Fjordane fiskarlag (1936). Årsmelding 19�6 : 45. rekneskapsår. • Kittang, Didrik (198�). Ute med havet : sildeeventyret i 1950-åra

Næringsmiddelindustri, bygg:• Rivedal, Henning (�007). Lerum i 100 år : 1907-�007. – Sogndal : Lerum. – 175 s.• Mattson, Johan (cop. �004). Muggsopp i bygninger

Fotografi:• Szarkowski, John (�007). The photographer’s eye. – New York : The museum of modern art.• Lavédrine, Bertrand (�00�). A guide to the preventive conservation of photograph collections. – Los Angeles : Getty conservation institute. – �86 s.• Focal encyclopedia of photography : digital imaging, theory and applications, history, and science / Michal R. Peres. – Amsterdam : Elsevier, �007. – �86 s.• Rose, Gillian (�007). Visual methologies : an introduction to the interpretation of visual materials.• Barthes, Roland (1982). Camera Lucida : reflections on phothography• Bourdieu, Pierre (1990). Photography : a middle-brow art• Sontag, Susan (1990). On photography• Larsen, Peter (cop. �007). Norsk fotohistorie : frå daguerreotypi til digitalisering. • Ut av mørkerommet : forvaltning av kulturhistorisk fotografi i Norge

Musikk, idrett og sport:• Song til Luster : urframføring på Berge 6. august �005 av Dale skulemusikk / arrangert for korps av Robert Kvam ; tinga av Luster sogelag. - [Sogndal : Eige forlag], �005. – 8 bl.• Idrottslaget Syril (�006). Syril 1906 – �006 100 år : årsmelding �006• Strømsgodset idrettsforening (�006). Strømsgodset idrettsforening gjennom 100 år : 1907 – �007.

Litteratur, humorsamlingar:• Eitungjerde, Sverre [19?]. Sjølvopplevingar [og andre stykke]. - Balestrand : Eige forlag. – 5 hefte i eitt. – Innhald: Om handel og jekter, Om siste krig, Sjølvopplevingar, Småstubbar frå Balestrand.

Geografi:• Statens kartverk (�00�). Sogn og Fjordane [kart]. • Forslag til nasjonal verneplan : Sogn og Fjordane / Statens vegvesen Sogn og Fjordane. – Leikanger : Eige forlag, �001. - � b.• Vegminner i Sogn og Fjordane / Statens vegvesen Sogn og Fjordane. – Leikanger : Eige forlag, �001. – 110 s.

Slektshistorie, historie og arkeologi:• Distad, Noralv (2003). Vikji : ein fråflytt gard ved Fjærlandsfjorden. – Fjærland : s.n. 19 s.• Distad, Noralv (�005). Vegen Mundal-Distad og Jorddalsvegen. - [Aurland] : [s.n.]. – �9 s.• Distad, Noralv (�005). Litt frå Fjærland 1905. – Aurland : [s.n.]. – 19 s.• Distad, Noralv (�006). Skreder i Fjærland. – Aurland : [s.n.]. – �5 s.• Kjøde, Per Magne (�001). ”Gjerdeslekta” : etterkomarane til Anders Larsson Ese : Gjerdeslekta, ei grein av Losnaætta. – Selje : P.M.Kjøde. – 1�5 s.• Aust-Agder-Arv �005-�006 : Årbok for Aust-Agder kulturhistoriske senter / redaktør Kjell-Olav Masdalen. Arendal : Aust-Agder kulturhistoriske senter, �006. – �90s.• Strømgren, Trond (�006). Vestnorsk kystkultur : øysamfunnet Batalden. Bind �A Fiskeri. • Follevåg, Arvid A. (�006). Askvoll : kommunesenteret ved Sunnfjordleia : ei 1900-talsvandring frå lensmannsgarden på Røyset til skulen ved ”Bruna”. – Askvoll : Sogenemnda • Hagen, Ingerid (1996). Norsk Hydros deltagelse i de tyske lettmetallplanene, 1940-194� : motiver og etterkrigsreaksjoner. – Oslo : I.Hagen. – 185 s.• Rabben, Anders (�00�). Med vevsverd og stekepanne : tekstilredskaper og kjøkkenredskaper i vestnorske mannsgraver fra yngre jernalder. – Bergen : s.n., �00�. – 1�6, �6 s. – Hovudfagsoppgåve i arkeologi v. Universitetet i Bergen.• Veka, Olav (�000). Norsk etternamnleksikon : norske slektsnamn : utbreiing, tyding og opphav. – Oslo : Samlaget. – 501 s.

Bibliografi:• Larsen, Terje (1981). Norsk stadnamnbibliografi. – Oslo : UiO, Inst. for namnegransking.

Arkiv, bibliotek og museum:• Arkiv, demokrati og rettferd. – Oslo : ABM-utvikling. – �006. – ISBN 8�-8105-0�4-9• Arkivdepoter : kartlegging av kompetansebehov / Kjetil Rotihaug (redaktør). – Oslo : ABM-utvikling, �006. – 4� s. – ABM-skrifter ; �5. – ISBN 8�-8105-45-4• Biblioteket Østfold : nye veier for samarbeid. – Oslo : ABM-utvikling, �006. – �4 s. – ABM-skrift ; ��. – ISBN 8�-8105-041-1• Kulturarven til alle : digitalisering i ABM-sektoren / Ranveig Låg Gausdal. – Oslo : ABM-utvikling, �006. – 1�� s. – ABM-skrifter ; ��. – ISBN 8�-8105-0�8-1• Fygle, Svein (�007). Til kildene! : kartlegging av regionale og lokale arkiver. -• Hærmuseet på Nordfjordeid : soga om Nordfjordeid eksersisplass / <utarbeidd av Odd Monsson ; forord av Lars Myrold> - Fjordabladet, [198?]. – �0 s.• Barn og unges meninger om museer / Kirsten Røvig Håberg (redaktør). – Oslo : ABM-utvikling, �007. – 110 s. – ABM-skrift ; �7. – ISBN 8�-8105-047-0

Aviser:• Johansen, Tor H. (cop.�006). ”Trangen til læsning stiger, selv oppe i Ultima Thule” : aviser, ekspansjon og teknologisk endring ca. 176�-1880. – Oslo : Norsk pressehistorisk forening. – 17� s. – Pressehistoriske skrifter ; nr. 7, �006.

Kyrkja, kyrkjehistorie:• Innvik kyrkje 175 år / skriftnemnd Leiv Blakset [… et al.]. – Innvik sokneråd, [1999]. • Stedje kyrkje Sogndal 100 år : 1867-1967 / redaktør Lars Uglum. – Leikanger : [s.n.], 1967. • Botheim, Ragnhild (1999). Trolldomsprosessane i Bergenhus len 1566-1700. – Bergen : s.n., 1999. – Hovudoppgåve i historie, - Universitetet i Bergen.

Samfunnsvitskapane:• Standal, Ragnar (1985). Mot nye heimland : utvandringa frå Hjørundfjord, Vartdal og Ørsta. – Ørstad : Kommunen. – 688 s.• Three miles to Buttzville / Velline, Thue and Fimreite families i Balestrand & Sogndal Norway and North Dakota / Chris Velline (redaktør). – [Torrance,

CA] : Chris Velline, cop. �00�. – 80 s.• Fornybar energi �007 / oppdatert av Sweco Grøner. - Oslo : Sweco Grøner AS, �007. .

Offentleg forvalting:• Sogn og Fjordane Fylkeskommune [�007]. Budsjett �007 : økonomiplan �007-�010 : fylkestinget sitt vedtak […]

Undervisning, arkivpedagogikk, historiedidaktikk: • Grøvla : skuleavis for Angedalen / Angedalen skule. – Angedalen, Førde, 1987-. – 1 hefte pr. år.• Sjöberg, Karin (�007). Krumelurer i arkiven – en pedagogisk resurs. – Lund : Skånes arkivförbund. – 9� s.• Lund, Erik (�006). Historiedidaktikk : en håndbok for studenter og lærere. – Oslo : Universitetsforl.. – �5� s.• Høgskuleutdanninga på Sandane[1991]. Jubileumsskrift : 10-års jubileum 1981-1991

Samferdsle:• Breiband – effektar av regional organisering i Sogn og Fjordane. - [Sogn] : Sogn og Fjordane Fylkeskommune, �00?. – 15 s.• Vegvalg : nasjonal verneplan : veger, bruer, vegrelaterte kulturminner / redaksjon Ellen Margrethe Devold … [et al.] – Oslo : Statens vegvesen, �00�. – �9� s.

Litteratur Av Randi Melvær

Oversikt over litteratur som er komen til Fylkesarkivet. Send oss bøker, skrifter og hefte som blir utgjevne i Sogn og Fjordane, eller som omhandlar fylket.Denne litteraturen er tilgjengeleg på lesesalen til Fylkesarkivet. Kontakt Randi Melvær, tlf. 57 65 64 00. Epost: [email protected]

Litteratur til Fylkesarkivet januar - oktober 2007

Til side 52


�6 �7


Bedehus Av Hermund Kleppa

Tyssedalen i Dalsfjorden går sørover frå gardane Leitet og Tysse til Tyssedalsvatnet. Tyssedal var eigen skulekrins. Skulehuset stod kring 2 km sør i dalen. I 1907 bygde dei nytt skulehus. Læraren i bygda kjøpte det gamle huset, flytte det og sette det oppatt som bedehus. No er det fleire år sidan bedehuset var i bruk, men huset er framleis i god stand.

HusetBedehuset i Tyssedalen ligg ved garden Engeset, tett attmed vegen om lag 1 km sør for vegkrysset på Tysse. Det er eit lite kvitmåla hus på låg grunnmur, om lag 10 m langt og i underkant av 6 m breitt. Taket er tekt med skifer. Huset har eit lite vindauga på nordveggen, eit mykje større med 36 småruter i sør og takvindauga (ljore) på austsida.

InneVed inngansdøra ligg ei stor dørhelle. Døropninga er låg, - vaksne folk må bøya seg når dei går inn. Huset har tre rom og er ei typisk sperrestove. I norde enden er det gang og kjøken med halvloft over kjøkenet. Det går tropp frå gangen opp til loftet. I den søre delen, stova eller salen, er det open himling med bete (bjelke) tvers over.

Innreiing og inventarNoko av inventaret står framleis i huset. I stova står ein etasjeomn like innom døra, og ein stor talarstol. Då bedehuset var i bruk, stod talarstolen ved langveggen til høgre frå døra. Benkene, som ikkje hadde ryggstø, stod såleis på langs i rommet. På dagtid kom det store vindauga og takvindauga (ljoren) vel med. Det var lyst i bedehussalen. I gangen står ein annan talarstol, eit staseleg møbel, bygd med sju sider og fast brett for bok

eller bibel. Talarstolen er overflatebehandla med måling i engelskraud farge og det er innslag av marmorering på felt i fem av sidene. Heile kanten oppe ber preg av lang tids bruk. Målinga er heilt borte. Denne talarstolen har etter alt å døma ikkje vore brukt i bedehuset. Kåre Hauge minnest at talarstolen stod i skulehuset sør i dalen då han gjekk på skulen. I kjøkenet er der lite att av koppar og kar. Ei gamal valurne på ei hylle ber bod om at bedehuset i farne tider vart brukt som vallokale i Tyssedalskrinsen.

BedehusbyggjarenDet var lærar og gardbrukar Rasmus Andreasson Skarstein (1849-1936) som bygde bedehuset. Han hadde gått lærarskulen på Volda og blei tilsett i Fjaler (då Ytre Holmdal kommune) i 1870. I år 1900 budde Skarstein på garden Engeset og var lærar i Tyssedal skulekrins. Skarstein var gift tre gonger, først med Kristiane f. Hauge, deretter med Inger (1856-1908)

og så i 1909 med Sara Madsdotter ”i Hamnen” (…-1957) Alle ekteskapa var barnlause. Då dei bygde nytt bedehus på skulestaden sør i Tyssedalen, kjøpte Skarstein det gamle skulehuset og flytte det til noverande stad. Han åtte bedehuset privat, men gav det seinare til bygda.

BedehusminneElfrid Hovland, f. 1931, bur i Dale. Ho voks opp på Leitet. Hausten 2007 fortalde ho om bedehuset i barndomslandet, somt ho hugsar frå ho sjølv gjekk der

og somt ho veit om bedehuset elles. Dei heldt juletrefestar på bedehuset til inn på 1950-talet. Då vart juletrefestane flytte sør i skulehuset. Borna gjekk på søndagsskule. Borghild Tysse var søndagsskulelærar. Det var stas å få gule stjerner på søndagsskulekortet.

Elfrid minnest at det var møte ved omreisande emissærar om haustane. Alle møtte opp, både gamle og unge. Ein frå bygda opna møta og ynskte velkommen før emissæren heldt tale. Ho minnest Matias Orheim var på besøk. Han spelte på glas.

På den årlege sjømannsbasaren kom det óg alltid ein tilreisande talar. Det var kvinneforeininga til sjømannsmisjonen sin basar. Dei laga dukar, sokkar, strikkejakkar og hekla ting som vart hengt opp på snorer på veggene til utlodning. Dei selde lodd på to måtar, - skreiv namn i ei bok og selde lause lodd, oppklipte nummer, som dei trekte opp frå ein hatt. NMS (Det norske misjonsselskap) heldt og ein årleg basar nokolunde på same måten.

Bedehuset i Tyssedalen – eit hus å ta vare på

Som bygning er bedehuset i Tyssedalen identisk med

fleire av skulehusa

i Fjaler rundt 1900.

Skulerommet i eine enden

hadde ope loft (open

himling), bete eller bjelke

tvers over og takvindauga (ljore, som

folk sa, eller glasljore som det står i ein skulerapport

for åra 1890-1895.

Elles hadde ungdomslaget møte i bedehuset og det var 17.mai-tilstelling både før og etter krigen. Då blei det servert mylse og rømmegraut som vart koka og stelt til på ein av dei næraste gardane, Engebøhaugen, Engeset eller Stølen. Fleire hjelpte til. Elfrid Hovland minnest det var to bilete på veggen. Ho lurer på om det ikkje var eit av Jesus på krossen og eit av oppstoda.

Særeige bedehusDet gamle bedehuset i Tyssedalen skil seg på fleire måtar frå alle andre bedehus i Sogn og Fjordane. Det var opphavleg skulehus bygt før 1900 og typisk for mange skulehus i Fjaler på den tida,

sperrestove med 1 klasserom og ”lærerkammer”, open himling, glasljore og som regel eitt eller to store vindauga på brystveggen.

Huset vart ikkje forandra då dei flytte det, heller ikkje seinare. Det er det minste av alle eksisterande bedehus, er i god stand og etter måten rimeleg å halda ved like. Bedehuset i Tyssedalen er ikkje noko mindre enn ein (bedehus)historisk skatt, eit hus som er verdt å ta vare på.

No heiter det ein stad i Bibelen at ein ikkje skal samla seg skattar på jorda der moll og makk tærer. Men her tykkjer eg det passar betre med eit anna bibelord, eit i 2.Tim. 1.14: Tak vare på den gode skatten som er yvergjeven til deg!

Kjelder:- Fagerheim, Ragnvald og Magne: Fjaler. Gards- og Ættesoge. Bind 1, Holmedal sokn, �. opplag, 1994.- Beretning om Folkeskolens Virksomhed i Ytre Holmedals Skolekommune i Femaaret 1891-95. 1896.- Informasjon frå:Elfrid Hovland, Kåre Hauge, Ansgar Tysse.

Bedehuset i Tyssedalen. Huset er etter måten i god stand og skifertaket heilt tett. (Foto: Hermund Kleppa).

Talarstolen står nå i eit

hjørne av bedehussalen. Då bedehuset

var i bruk stod han

midt på eine langveggen.

Benkene - som ikkje hadde

ryggstø, stod på langs i rommet.


�8 �9


Det må òg nevnes at sjettemann, Leif, senere jobbet på Splitkein skifabrikk i Oslo. Fire i denne brødreflokken, hvor samtlige unntatt Arne kalte seg Aasnes til etternavn – de skrev seg med Å etter hvert, startet Brødrene Aasnes skifabrikk på Straumsnes i 1922.

Historien deres er et eksempel på livets terningspill. Hvis ikke Arne var kommet i prat med den fremmede på rusleturen gjennom Kristiania for bortimot hundre år siden, ville sannsynligvis ikke han eller brødrene ha blitt skifabrikanter.

Det begynte smått. De rodde fiske og byttet til seg skiemner mot sei i Holmedal rett over fjorden. Etter at trærne var felt rodde de en mil til Flekke og fikk skåret emnene mot nytt fiskebytte. Den videre bearbeidinga av emnene gjorde de for hånd i ”bondestova”, et hus fra 1696 på hjemgården. Skifabrikasjon fungerte bra i kombinasjon med jordbruk og fiske.

Det var ingen tradisjon for å lage ski i familien. Faren Arne Larsson Rivedal var bøffeljeger, cowboy og tømmerhogger i Amerika før han kjøpte gården Ytre Åsnes i 1886. En gang i Ville Vesten lå han til sengs da en bevæpnet fremmed stormet inn og kikket nøye før han oppdaget at det var feil offer.

Men om ikke skimakeri var vanlig verken i familien eller lokalt, så bodde de i et distrikt der innbyggerne tidlig

tenkte industrielt. Det var flere fabrikkmiljøer i nærheten. I viker og på nes bortover dro sunnfjordinger i gang levedyktig industri. Nøysomhet, flittighet og ukuelig pågangsmot, preget folket der.

En mangfoldig skiindustri i Sogn og FjordaneMellomkrigstiden var en etableringsfase for norsk skiindustri. Sogn og Fjordane fulgte samme mønstre. Næringskalendre fra 1930-årene og tiårene senere forteller om skiprodusenter som Ragnvald Bergset, Utvik, Lars Hatledal i Markane og L. S. Kirkhorn i Hornhindal. Brødrene Kvamme i Bygstad og Steinset ski- og møbelverkstad i Berle kombinerte ski og møbler. Gudmund Søreide drev skiverksted i Sandane. Han som alle andre reparerte også mange ski, salg av produksjon var en av flere inntektskilder.Flere av fylkets skiprodusenter

drev avansert, de limte ski allerede fra 1930-årene, og fulgte brukbart med i utviklingen. Ofte lagde de staver og skismurning attåt, som ble solgt fra fabrikken. Mye salg foregikk direkte, men man sendte også varer bygdimellom til butikker og lokale agenter.

Antall skiprodusenter synker, men Åsnes overleverOmkring 1940 fantes det ca. 80 skifabrikker i Norge, hvorav seks-sju i Sogn og Fjordane. Etter annen verdenskrig sank antallet uten at det ble produsert færre ski totalt. I Sogn og Fjordane holdt bygdeskimakerne på lengre enn i mange andre deler av Norge, flere til 1960-tallet, og holdt gamle tradisjoner i hevd som en del av jord- og skogbrukets mangesysleri.

Åsnes klarte gjennom imponerende tilpassning og omstilling å henge med i tiden. Det var ikke så selvsagt som en kan tro, særlig ikke i 1948, da de

som mange andre skifabrikker ble herjet av brann.

Kripos konkluderte med selvantennelse. Etterforskerne så ingen annen årsak da Åsnes skifabrikk brant ned i september 1948.

I ettertid var det litt nifst at man ikke fant en

Åsnes skifabrikk,

omkring 1935. Fra ventstre:

Kristian, Lars, Jon, Kolbjørn, Jonas og Leif helt til høyre. Alle het Åsnes til etternavn.

Annonse fra 1930-årene.

Ei strofe i Hornindal gikk

slik:Skal du ha

deg nye ski, gå ikkje Lars

Kirkhorn forbi,han hev ski av alle slag, kjøp

i dag!

Til side 40

Moderne skisport og skiindustri oppstod i Norden på 1800-tallet. Rustad skifabrikk på Fåberg ved Lillehammer regnes som verdens eldste skifabrikk – det vil si maskinell drift, da de begynte å masseprodusere ski med vannkraft omkring 1882. Senere oppstod det skifabrikker over hele Norge, over to hundre totalt, og også i Sogn og Fjordane. Mange i fylket lagde ski til seg selv og familien gjennom århundrene og langt inn på 1900-tallet. Noen drev i større stil, investerte i maskiner og satset på mer på salg. Det har vært minst sju skifabrikker i Sogn og Fjordane, kanskje flere, litt avhengig av hvordan en definerer skifabrikk. For å kalles skifabikk krevdes kommersiell drift av en viss størrelse og målrettet salg også utenfor de nærmeste grendene.

En av verdens mest seiglivete skifabrikker har kloret seg fast i Sogn og Fjordane. Eventyret om Åsnes begynte

tilfeldig for over hundre år siden.

Eventyret om ÅsnesArne Rivedal fra Straumsnes drev som gårdsdreng i Vestfold omkring 1906. Den musikalsk interesserte gutten søkte andre, mer netthendte utfordringer, og begynte hos felemaker A. C. Kleven i hovedstaden. Jobben var givende, men arbeidsgiveren klarte knapt å betale lønninger, og Arne måtte finne nytt levebrød.

Familiesoga sier at han gikk nedover en gate i Kristiania – muligens Karl Johan – og tilfeldigvis kom i prat med en fremmed. Arnes arbeidsflid syntes på lang avstand, og den fremmede tipset om at L. H. Hagen skifabrikk trengte folk.

Arne Rivedal gled raskt inn i miljøet hos Hagen og varslet familien om mulighetene. I 1910 jobbet også to av brødrene hans, Kristian og Jonas, på fabrikken. Hjemme på gården Ytre Åsnes var det ikke nok arbeid til seks gutter og tre jenter. Brødrene flyttet hjemmefra og begynte hos Hagen med storebrors skussmål.

De levde nøysomt og syklet hjem til Vestlandet i de korte sommerferiene. De tråkket over fjellet til veis ende, videre tok de båter mellom veistubber

for å nå den veiløse hjemgrenda. På en slik tur mistet en av dem bremsene og skrelte av skosålen da han bremset på dekket. De trillet av rutebåten hjemme og fortalte om livet i hovedstaden.

Etter noen år stod også en fjerde bror, Alf, på samme lønningsliste. Femtemann, Kolbjørn, prøvde seg også, men holdt bare ut to–tre uker før han ble lei av storbyen og returnerte til hjembygda. Det er uvisst om alle fem drev samtidig hos Hagen, det var i så fall under Kolbjørns snarvisitt. Derimot er det sikkert at Arne, Kristian og Alf var ansatt i 1921 – for det året sluttet de.

Skimakere og skifabrikker i Sogn og Fjordane

Av Thor Gotaas

Forfattaren Thor Gotaas (1965–) har skrive denne artikkelen særskilt for ”Kjelda”. Han har utgjeve elleve bøker.

Skimakerne. Historien om norske ski (Gyldendal, oktober �007, 470 sider), tar for seg soga om dei norske skimakarane og skifabrikkane fram til �007 – også skia si utvikling sett i samband med eliteløparane.

Her er stoff frå heile Noreg, også Sogn og Fjordane. Boka er levande fortalt, og får fram mange fargerike personlegdomar og ski-historiske overraskingar. inga turr forteljing, men ei levande fortald bok med mange fargerike personar og skihistoriske overraskingar. Av andre titlar frå Tor Gotaas sin forfattarskap kan nemnast: • Tatere i norsk folketradisjon (1999)• Livskampen og eventyret. Tatere i norsk kulturhistorie. (�000/�007) • På loffen. Landstrykere og vagabonder langs norske landeveier. (�001)• Lirendreiere og lurendreiere (�00�)• Først i løypa. Historien om langrenn i Norge. (�00�/�007)• Livslang skrivekløe. Historien om den vandrende redaktør. (�004)

Kari til ventstre og Brite Svingset, på garden Svingset i Markane, Sogn og Fjordane – omkring 1900. Skiutstyret var nok hjemmelagd. Stavene var av enkleste slag.


40 41


Folketeljinga frå 1703 er i følgje nasjonalarkivet den første folketeljinga i verda som lister opp alle innbyggjarane med namn, alder og status. Etter denne heldt dei fram med hyppige og detaljerte folketeljingar. I Noreg fekk vi den første ordentlege folketeljinga i 1769.

Bruken av kjeldeneÞjóðskjalasafn tyder folket si samling. Arkivet er naturlegvis opptekne av at folket kan ta samlinga i bruk. Arkivinstitusjonar nyttar ordet ”formidling” om den delen av verksemda som rettar seg mot publikum og om arbeidet for at arkiva skal verte tekne i bruk. Prioriteringane kring dette feltet er veldig like både når det gjeld ulike arkiv i Noreg, og nasjonane imellom. Dette gjer også at det vert særs interessant med erfaringsutveksling.

Nasjonalarkivet på Island arbeider med digitalisering av kjelder. Dette aukar tilgjenget, ikkje berre geografisk, men gjer også at publikum i aukande grad kan få tilgjenge til dei eldste dokumenta. Vidare har arkivet laga ei nettside som er særskilt retta mot skuleborn. Her ligg det digitaliserte dokument, med ein versjon omskrive til moderne språk, og ulike oppgåver til dei einskilde dokumenta. Samstundes som vi fekk høyre om Þjóðskjalasafn sitt arbeid med formidling, fekk vi også litt perspektiv på det gode arbeidet som Fylkesarkivet har gjort på dette feltet gjennom ei årrekkje. Ressursane vi nyttar til digitalisering og arbeid med formidling kan faktisk samanliknast med Island sitt nasjonalarkiv sine ressursar.

Til inspirasjonArkivarane ved Þjóðskjalasafn viste oss også ei imponerande samling med brosjyrar og plakatar. Desse vart nytta i

samband med ulike utstillingar. Brosjyrane var flott utforma og gav god informasjon om arkiva. For oss vil desse gjere nytte som inspirasjon når vi sjølve skal utarbeide liknande materiale.

For meir informasjon sjå www.arkivverket.no/riksarkivet/kilder,

Frå side 7

monumentet. Kronprinsen sa mellom anna: - Det er med stor glede det norske folket kjem med Snorre-bautaen til Island. Snorre har hatt overlag stort verd for det norske folket. Det er rett av vi minnest han og gjev ein bauta til hans minne.

Snorre Sturlason ætta frå Sogn og FjordaneSnorre Sturlason (1179-1241) var islandsk historieskrivar og diktar. Hovudverka hans er Edda (lærebok i skaldskap) og Heimskringla (soge om dei norske kongane frå Harald Hårfagre (konge om lag 860 – om lag 940) til og med Magnus Erlingsson (konge 1161-1184). I fylgje Eigilssoga ætta Snorre Sturlason på morssida frå Egil Skallagrimsson på Borg. Egil var son til Grim Kveldulvsson, landnámsmann,

Frå side 9

Dokument frå mellom-alderen. Vi

kan sjå segla som framleis

er festa til dokumentet. På biletet ser

de også at dokumentet

vert oppbevart i eit eige

omslag. Dette er for å bevare

dokumentet best mogeleg.

(Fotograf: Arild Reppen).

for informasjon om segl gå vidare til ”samlinger”, for informasjon om folketeljingar kan de sjå ”om enkelte kilder” og for å lære meir om overføringane av arkiv frå Danmark kan de sjå ”Dansk/norsk arkivmateriale”. Þjóðskjalasafn finn de på www.archives.is

som var son til Kveldulv frå ”Fjordane.”

Kjelder:• Skásheim, Anders: Norrøn samvinna. Island. Manus til artikkel/foredrag, om lag 1950.• Opplysningar frå Vigelandsmuseet.• Opsund, Enok: Island i sogetida. Stavanger 195�.• Wikborg, Tone: Gustav Vigeland. En biografi. 2001.• Sogns Tidende.�0.08.1919, 19.06.19�0• Fjordabladet.�0.08.19�0, 18.0�.19��, 05.08.1947.• Fjordingen.0�.05.1946, �5.07.1947.

Nettstader:• http://www.bjorn.is/greinar//nr/3471

sikker forklaring på det enorme bålet som vekket innbyggerne på Straumsnes i firetiden den natta. Olina Åsnes oppdaget flammelyset og ropte varsler utover grenda så Åsnes-klanen og naboer ilte til for å redde mest mulig. Fabrikken var allerede overtent, det spraket livlig i trekonstruksjonen, spon, ski og motorolje. Folk øste vann i bøtter fra grendas kraftverk, og én fikk fatt i et brannslokkingsapparat. Leif Åsnes satt på Åsnes-familiens hovedhus fire-fem meter unna og spylte vann i røyk og kvelende varme mens lakken på pianoet inni stua smeltet av hete. Bare hell og dyktighet i slokkingen hindret at hovedhuset tok fyr.

Branntomta lå avsvidd tilbake. Heldigvis var mye av sesongens avsetning levert, og det lå halvfabrikat i det gamle ildhuset og ferdige ski i den gamle stua der fabrikken startet opp, i god avstand fra flammene. Det var likevel noen lyspunkter; allerede inntjente kroner, forsikringsutbetalingen på 75 000 kroner etter brannen og det at ingen liv gikk tapt.

Det store spørsmålet var om de skulle satse videre på ski. På det tidspunktet het nesten samtlige ansatte Åsnes til etternavn. De fire grunnleggerne drev sesongbetont og sammen med åtte sønner. I 1948 stod familien ved et veiskille og innkalte alle tolv arbeidsføre gutter og menn til et møte.

–Vil dere være med videre? spurte Leif, som administrerte

og var en naturlig arbeidsleder. Han og de fire brødrene trengte ungdomskraft for å møte fremtiden i sterkere, fornyet utgave. Unggutta kunne trekke seg, flytte og finne på noe annet. Men slektsfølelse og kjærlighet til hjembygda seiret. Alle bestemte seg for å satse for fullt.

Åsnes-karene brukte håndmakt og bondevett. Energibunten Jon dundret på harde fjellet med slegge, men lot slektninger få antenne dynamitt for å sprenge det bort. De planerte og gjorde grunnarbeid uten å være byggeeksperter. Lars lånte en bok om muring på biblioteket – slik lærte de å mure – og Leif visste om bygningsarbeid og praktiserte den kunnskapen. En annen kunne nok om elektrisitet og ledninger til å installere strøm. Det meste løste seg uten å søke hjelp utenfra – de skulle være selvhjulpne – og forsikringssummen dekket heldigvis råbygget. Det trengtes, for tolv mann Åsnes, pluss kjerringer og slektas unger jobbet gratis i to år. Det var sammenhengende dugnad inntil fabrikken stod ferdig høsten 1950. Først da solgte de ski igjen og tok ut lønn.

Hvordan var det mulig for fire familier å overleve slik? Attåtnæringer og innarbeidet nøysomhet var nødvendig. Familiegården skaffet melk, kjøtt, poteter og annen mat. De fisket og plukket bær. Ingen manglet mat selv om inntektene lå nær null. De gjenopptok fjordboernes gammeldagse levemåte for å ruste seg til moderne industri.

Men hvis det først skulle brenne på Åsnes, så skjedde det på et passende tidspunkt. Grenda fikk innlagt strøm året før, og det var en forutsetning for nysatsingen. Inntil da ble skifabrikken drevet av et eget, lite kraftverk som fungerte noenlunde i regnvær, men hvor det i tørkeperioder ikke rant mer vann enn i en kjøkkenspring. Dernest feide en storm ned mye skog vinteren 1949. Den som orket å rydde opp kunne bare forsyne seg. Slektas mest tømmerkyndige, Kolbjørn, salet opp familiens gamp og fraktet trærne hjem.

Åsnes vokste seg sterkere på denne moderniseringen, som var nødvendig for å møte fremtiden. Senere har Åsnes stått imot verdenskrakk i skiindustrien, snøfattige vintere og innskjerping av vilkår for en bedrift i utkant-Norge.

Men fremdeles i 2007 er de i drift som en av tre norske skifabrikker. Kun Madshus på Biri i Oppland og Rønning treskifabrikk på Skotterud i Hedmark er de andre gjenlevende.

Åsnes skiller seg ut på flere måter. De var en familiebedrift til slutten av 1990-tallet, altså i tre generasjoner. Dernest er de eid av norsk kapital, det fremgangsrike firmaet Skigutane fra Voss, som kjøpte Åsnes i 2006. Madshus var lenge eid av amerikanske K2, før et enda større konsern, Jarden fra USA, kjøpte opp K2 sommeren 2007 og derved også overtok Madshus.

Sett fra sentrale strøk på Østlandet regner man ofte ikke Sogn og Fjordane som et skiområde. Men rike skimakertradisjoner og sterke løpere som Per Knut Aaland, Oddbjørn Hjelmeset og Roger Aa Djupvik, viser at det ikke stemmer. Tidligere var ski viktige i hverdagsbruk, for å komme til arbeid, skole og butikk – nødvendige for å overleve og ta seg rundt vinterstid i bilfrie tider. I dag er ski viktig i idrett og for annen avkobling.

Åsnes og Oddbjørn Hjelmeset symboliserer Sogn og Fjordanes skitradisjoner; den lille fabrikken i havkanten som nekter å gi seg til tross for internasjonale konjuktursvingninger som knekker de fleste, og Oddbjørn med en energi, et humør og et pågangsmot i løypa som få andre i skihistorien.

Lars Hatledal, Markane, Sogn og Fjordane, som lagde ski fra 1930-årene og til 1970-årene.

Frå side 39


4� 4�


og 4 dyr, kanhænde paa en a to dage. Aa, for en vildrenjakt og sport!”. Bekymringa for Hole var nok helst at det vart skote det han meinte var tamrein i samband med jakta.

Kva var tamrein og kva var villrein?Før jaktsesongen i 1922 var fjellområda mellom Stryn og Skjåk definert som statsallmenning. Landbruksdepartementet skulle gjennom ein kontrollør sjå til at villrein ikkje skulle skytast saman med tamrein. Frå Stryn sin side vart det hevda at denne kontrollen ikkje var særleg effektiv. Kontrolløren var Skjåkværing, og vart sagt å ha interesser i tamreinselskapet. Ein hadde visstnok sett at kontrolløren sjølv hadde skote rein utan å halde seg til vedtak om at reinflokken først skulle drivast inn i eit bestemt område.

Den kommunale tamreindrifta gjekk ikkje så bra, og eit aksjeselskap kom inn og kjøpte flokken for ca. 165 000 kroner. Med så store utgifter måtte aksjeselskapet straks skaffe seg inntekter. Problemet var at flokken hadde blitt vill på grunn av dårleg skjøtsel. Dermed sende dei i 1918 søknad til departementet om dispensasjon til å skyte umerka rein. Den vart stetta, og dermed var villreinen i praksis dødsdømt. Tamreinflokkane tok nemleg ikkje omsyn til heradsgrenser. Dei kom mellom anna inn i Stryn sine fjellområde, og når dei vart gjeta derfrå trakk dei med seg villrein.

I eit avisinnlegg skrive av ein jeger frå Stryn med namn A. Berge, retta mot tamreineigar Mathias Hole, vert dei tamreininteresserte mistenkt for å helst ville utrydde villrein ”for at de desto bedre kan drive med tamrein”. Denne mistanken var det nok hald i, men vi bør sjå saken i eit litt vidare perspektiv. Mathias Hole skriv at tamreinfolka ikkje handla i ”forbydersk hensigt, men netop for at redde en fattig liten fjeldbygd fra en økonomisk katastrofe”.

Andre tamreinfolk hevda at all rein i området var tamrein, også den umerkte. Dei hevda at det ikkje var villrein lenger i området på grunn av den aukande trafikken på vegane til Stryn og Geiranger. Ut i frå denne påstanden var all reinen i område tamreinselskapet sin eigedom. Dette vart sjølvsagt tilbakevist frå Stryn sin side, og situasjonen vart fastlåst.

GrensestridStryningane hadde jakta rein i Skjåk sine område sidan ”Arilds tid”, og meinte at fjellova av 1920 framleis gav dei rett til det. I §2 står det nemleg at:

”I statens almenninger skal bygdene fremdeles utøve sine bruksrettigheter til beite og sæter. slaatt, mose- og torvtak samt fiske og jakt”

Same fjellov tillot Skjåkværingane å la reinen beite i Stryn sine område. Beiting på begge sider i desse fjella hadde ikkje vore noko problem før tamreinen kom inn i bilde. Men dei hadde heller ikkje nokon rett til å la reinen beite på Stryn sin side, sjølv om tamreinselskapet hadde ei avtale med staten om beiting i statens fjell i Skjåk. Samtidig ville dei forby jakt på villrein i same område. For Stryn var det viktig å markere territoriet. Det gjorde dei ved å skrive ut jaktkort som også var gyldig i Sjåk sin statsallmenning. Soleis vart reinkrigen også ei grensestrid.

I mai 1922 tok saka ei vending. Då vart det ved dom slått fast at fjellområda på Skjåk-sida tilhøyrde Skjåk allmenning. Dette forsterka Skjåk sin rett til å forby jakt i sine område, men Stryn fortsette å skrive ut jaktkort som også skulle gjelde innanfor den nyoppretta allmenningen. Dessutan vart det frå Stryn sin side hevda at allmenningen gjekk langt inn på deira høgfjell.

”Landets siste borgerkrig”I desse første åra av 1920-talet nådde reinkrigen eit klimaks. Hendingane vert sagt å vere ”landets siste borgerkrig” (Mølmen 1965). På forsommaren 1920 skaut reingjetarar frå Skjåk ned mange umerkte dyr ved Djupvasshytta i Geirangerfjellet. I 1922 skaut jegerar frå vestlandet ned ein større tamreinflokk i Viatraktene mellom Tafjord, Skjåk og Geiranger. Her vart visstnok også den beste bjøllebukken til tamreinlaget skoten.

I Bergens Tidende 30. september 1922 prega reinkrigen forsida: ”skarp konflikt om renjakten på Strynsfjeldet – Skaakværingene tar skudte dyr fra jægere fra andre kommuner”. Konflikten hadde vart over fleire år, men no hadde ”forbitrelsen tatt overhånd og ført til rent uhyggelige optrin oppe paa fjeldet”.

Bilete viser ein stor flokk tamrein ved

turisthotellet på Grotli.

Det er uvisst akkurat

når og kva for tamrein

dette er. Frå eit gamalt

postkort (foto: FylkesFOTO - arkivet i Møre og Romsdal).

Til side 44

Av Sturla Binder

Strynefjella har frå gamalt av vore eit rikt villreinområde, og jakta var av stor verdi for bygdelaga i desse stroka. I denne nordlege delen av området som i dag er Ottadalen villreinområde vart talet på villrein berekna til omkring 3000 dyr på byrjinga av 1900-talet. På 1930 talet var villreinen praktisk talt utrydda. Dette var det sørgjelege resultatet av ”reinkrigen” mellom jegerar på Vestlandet og tamreineigarar på Austlandet.

Særleg øydeleggande var striden mellom Stryn og Skjåk. Reindriftsinspektør Nissen i landbruksdepartementet skreiv mellom anna: ”en strid som er så meget mer usympatisk som ordførerne i disse to herreder er brødre”. Rasmus Skåre var ordførar i Stryn 1913-1928, og styrar ved Videseter Fjellstove. Saka vart ikkje mindre komplisert av at han var jaktoppsynsmann under reinjaktene. Broren Kolbein var ordførar i Skjåk 1914-1916 og 1920-1922.

TamreindriftEit hovudproblem var tamreinen, særleg i skjåkområda. Tamreindrift hadde vore drive der sidan

1840-talet, men plagar med ulv saman med dårlig gjeting gjorde at drifta ikkje fekk noko større omfang. Mellom anna hadde tamreineigarane tilsett ein sogning som heitte Endre-Rasmus. Mykje kan tyde på at denne Endre-Rasmus var ein utru tenar. Han gjette nemleg reinen mot Jostedalen, der den vart jaktobjekt for jostedølar.

I Tafjord i Møre og Romsdal vart tamreindrifta drive av Øvre Rendalens reinkompani. Etter kvart som beiteforholda vart dårlegare her, vart tamreineigarane interessert i områda mot Skjåk. Dei måtte selje reinen til Skjåk, fordi regelverket berre tillet innbyggjarane i kommunen der beitet låg å kunne drive med tamrein. Heradsstyre i Skjåk vedtok å kjøpe reinen i 1914, men det vart ikkje godkjent av Fylkesmannen. Dermed vart reinen kjøpt av heradstyremedlemmene i Skjåk privat, men det vart i praksis eit kommunalt drive eigarlag.

Betre våpen og dårleg jaktmoralMot slutten av 1800-talet skjedde det ei rivande utvikling på våpenfronten. Bakladegeværa erstatta munnladarane, og metallhylsene vart utvikla. Skot-rekkjevidda vart soleis utvida. Jegerane fann ut at dei kunne

skyte ”slengskot” på langt hald mot flokkar, og kanskje felle fleire dyr. Ein jeger frå Skjåk kunne fortelje at han hadde skote på ein flokk på ca. 1 kilometers avstand: ” – og jaggu datt det ei simle”

Styresmaktene forsto at berre freding kunne redde villrein-stamma. Fredinga kom i 1901, og varte til årsskifte 1906/07.

Då sesongen opna att i 1907 hadde enda fleire skaffa seg nye gevær, og jaktmoralen hadde ikkje vorte noko betre. Jakta dette året vart visstnok ei ”forferdeleg foreteelse”. Sjølv om kvar jeger berre hadde løyve til å felle tre dyr, vart det skadeskote og felt det mangedobbelte. På Hardangervidda var det observert at ein jeger hadde fyrt av 90 skot inn i ein flokk.

Trass i reguleringar på våpen og eit aktivt jaktoppsyn bidro den omsynslause jakta saman med tamreindrifta til at villreinjakt etter kvart vart ein saga blott.

Betre ferdslevegarMot slutten av 1800-talet vart ferdslevegen frå Stryn til Austlandet opparbeida. Dermed vart større jaktområde tilgjengeleg på ein måte det ikkje hadde vore før. Jegerar frå Stryn fann vegen langt inn i Skjåkfjella for å jakte. Reinjakta vart også meir attraktiv

for by-jegerar og utanlandske jegerar.

I eit avisinnlegg i Nationen frå 1922, skrive av gaardbrukar og tamreineigar Mathias Hole i Skjåk, vert jakta omtala på følgjande vis: ”Nu, da vildren er en saga blot, kommer folk kjørende med bil, i flok og følge, og kan ta sine 3

Reinkrigen mellom Stryn og Skjåk

I 1921 vart det utsteda jaktort som gav lov til å jakte ”i Strynsfjeldene og tilstøtende stats-almenning” og i 1922: ”i hævdet jaktteræn og stats-almenning”, noko som måtte sikte til rett til å jakte i Skjåk-almenningen.


44 45


Til side 46

Friarskori er namnet på overgangen frå Bøyadalen til Suppehelledalen via Skeisnipa. Ruta vart fyrste gong gått på 1850-talet av Lars Johannesen Rødseter, og er ei klassisk forteljing om ulukkeleg og ”ulovleg” kjærleik. Soga som ligg til grunn for Friarskori fekk dessutan eit litterært etterspel, ført i pennen av den kjende folkeminne- og musikkinnsamlaren Olav Sande.

Husmannsson og bondedotterLars Johannesen Rødseter var fødd i 1823, og kom frå ein husmannsplass i Supphelledalen. I boka til Sande, ”Innestengt”, blir han framstilt som ein maurflittig arbeidsmann, litt fåmælt, og ofte tverr mot folk. På skulen var han ikkje mellom dei gløggaste, men:

i ein ting var han bere enn hine: han var framifraa til aa ganga i fjellet; han var plent som geiti, ja endaa bere. Skuld `kje tru, han vart øren, om han stod uppe paa den høgste nipa, som fanst i fjorden.

Han forelska seg i bondedottra Synnøve Andersdatter Bøyum. Ho blei fødd i 1835, og vaks opp på Tufte i Bøyadalen, der Lars var i teneste. Det viste seg at kjæleiken var gjensidig, men paret røynte fort at dei laut slost mot standsskilje og sosiale normer.

For far til Synnøve

var avstanden mellom dottra og husmannssonen avgrunnsdjup. I utgangspunktet tykte han godt om Lars, og såg på han som ein drivande dyktig arbeidsmann. Men då det kom for dagen at Lars hadde eit forhold til Synnøve, sende Anders han attende til husmannsplassen under Rødseter. Det gjekk so langt at han sette folk til å vakte på Synnøve, som om somrane var budeie på ein støl i Bøyadalen.

Men kjærleiken fann omvegar. Då Lars skjønte at vegen fram til Bøyastølen var stengd for han, freista han heller å gå ei rute frå Supphelledalen over Skeisnipa. Oppfarten frå Rødseter gjekk greit, men nedturen til Bøyadalen vart ei fårefull ferd i bratt og ulendt terreng. Han kom seg likevel heilskinna ned, og skapte med det både ei historie for ettertida og eit stadnamn.

Møta mellom Lars og Synnøve viste seg å vere fruktbare. I 1855 fekk dei sonen Ole, og tre år seinare fortel kyrkjebøkene at Synnøve bar fram Jens til dåpen. Likevel blei aldri forholdet deira

formalisert gjennom eit ekteskap.

Slik er i korte trekk bakgrunnen til Friarskori. Dei mest sentrale ingrediensane i historia er elles eit ynda motiv i litteraturen: om kjærleik som må bli ufullendt fordi den sosiale og økonomiske avstanden mellom guten og jenta er for stor.

Segn og sanningPå folkemunne i Fjærland heiter det at Sande med boka ”Innestengt” ville hemne seg på fjærlendingane. Ei tid skal han ha hatt eit forhold til ei jente frå bygda. Ho vraka han til fordel for ein gut med mykje gods og gull, noko som truleg gjekk hardt inn på Sande. I eit dikt kjem han inn på kor sårt han opplevde det å vere for vesal for ho Anbjørg:

Det var vel av di han var rik – hadde gar`;i banken han og hadde pengar.Eg hadde `kje myket, og etter han fareg fekk korkje aakr elder engar.

Olav Sande gjer det til eit poeng at det var dei sosiale skiljelinene

Friarskori i Fjærland

Av Per Olav Bøyum

Sjølve Friarskori er ei fjellhylle

som går oppover langs

Skeisnipa. Skora ligg fritt

og luftig til, og bør vere

uprøvd for folk som slit med høgdeskrekk. I våre dagar er Friarskori

tilgrodd, men då Lars

Rødseter gjekk ned, må ho ha vore snaubeita

av sauer og geiter.

(Fotograf: Per Olav Bøyum).

Hendingane vart omtala soleis:

”Straks jakttiden begyndte iaar, stillet skjaakværingene ut vakter under ledelse av lendsmanden, baade på veien til Geiranger og til Stryn. Meningen med disse vakter var å stoppe de biler, som transporterte kjøttet av de skutte rensdyr, og beslaglegge dette for å bortauktionere det. Disse vakter lå på veien, og stoppet og undersøkte alle biler. På veien til Geiranger lykkedes det ogsaa at faa tat kjøt av fem dyr fra en jæger. Paa veien til Stryn blev også en del jægere angrepet av en saadan vaktavdeling. Det var to lag av stryninger som hadde skutt 18 dyr. Skjaakværingene gjorde oppmerksom paa, at hvis ikke kjøttet blev utleveret godvillig, vilde de ta det med magt. Stryningene gjorde til gjengjeld oppmerksom paa, at hvis skjaakværingene med magt forsøkte at ta kjøttet fra dem, maatte de være forberedt paa, at man slog fra sig med hvad som helst. Derefter fortsatte stryningene at lægge

kjøttet paa bilen. Skjaakværingene forsøkte under ledelse av lensmanden at gaa til angrep, men trak sig væk, da de snart fik forståelse av, at der laa alvor bak stryningenes ord”.

Det skulle visstnok ha falle alvorlege trugslar frå begge partar. Men i eit svar frå lensmannen i Skjåk fråskriv han seg all medverknad og kjennskap til opptrinna som vart beskrive. Kva som verkeleg hende vert dermed vanskeleg å komme til botna i.

Reininspektøren kjem til StrynHausten 1922 kom reininspektør Nissen til Stryn for å orientere og få klarheit i Stryn sine synspunkt på konflikten. 70-80 mann, for det meste jegerar, møtte opp. I kraft av sin stilling arbeidde Nissen for tamreininteressene. Ordførar Skåre og stortingsmann Faleide hevda Stryn sine rettar og interesser i diskusjonar som følgde etter at Nissen hadde halde sin orientering. Men nokon semje

vart ikkje oppnådd.

Frustrerte jegerarGjennom eit innlegg i avisa Nationen skrive av jeger A. Berge frå Stryn kan vi få ei forståing av frustrasjonen jegerane følte over reininspektøren sin einsidige støtte til tamreininteressene i Skjåk. Berge hevdar jegerane sin eldgamle rett til å jakte i høgfjellet utan omsyn til heradsgrenser. Det var ikkje rettferdig at ”et aktieselskap, bestaaende av storbønder i Skjaak, skal kunne tvinge sig til eneret i et saa stort stykke av Norge” som dei hadde gjort gjennom forbodet mot jakt innan sine grenser. Jegerane kunne ikkje vere vennar av eit aksjeselskap som ville frata deira ”odelsrett” til jakt.

At dei som skulle handheve lova møtte opp væpna med krag-rifler og skulle ta frå dei bytte med ”vold og magt”, gjorde ikkje situasjonen betre. Berge kritiserer særleg ordføraren

i Skjåk som han meiner hissa opp ”tamrenselskapets folk” til å ta kjøtt frå jegerane med makt. Folka frå tamreinselskapet skulle visstnok ha vore væpna med krag-riflar, og hadde gått ”angrepsvis tilverks” mot jegerane. Dei skulle også ha nekta å vise legitimasjon, medan jegerane til einkvar tid hadde vist sine jaktkort på oppfording.

Denne framstillinga naturleg nok farga av Berge sin ståstad, men gjev nok eit innblikk i alvoret i situasjonen. Andre avisinnlegg bekreftar kor dramatisk det var. Ein ukjend skribent, sannsynlegvis jeger, går òg hardt ut mot ”skjåkværingene” sin tamreindrift og departementet, som han meiner er i lomma på tamreineigarane, ved at dei ikkje sette grenser for kor mykje rein og kor store område tamreinnæringa skulle rå over:

”Det er selvsagt, at der under disse forhold maatte opstaa kollisjoner, og hvis Departementet lar det hele skure paa den Maate som nu og træffer likefrem lovstridige Disposisjoner, saa ender det med, at de skyter hverandre der oppe paa fjeldet. Det var ikke saa langt fra i høst”

Når ”skjaakværingene” ville ta kjøttet frå jegerane fekk dei visstnok beskjed om at då ”fikk de først ta folkene”. Det enda med at ”skjåkværingene” gav seg ”skjønt de hadde lensmanden med – eller kanske netop av den Grund”. Legg merkje til at også han hevdar at lensmannen var med på opptrinnet, noko han som nemnt nekta for.

RettssakReinkrigen fekk til slutt si endelege avgjerd i domstolen. Der lei Stryn eit sviande nederlag. Ei rettsavgjerd den 21. april 1927 slo mellom anna fast at jegerar frå Stryn ikkje hadde rett til å jakte innan Skjåk bygdeallmenning. I tillegg måtte medlemene i fjellstyret levere rekneskap over utsteda jaktkort og betale det dei hadde fått i innkome av desse til Skjåk allmenningstyre.

Finnen Johannes Partapouli fotografert i Stryn kring århundre-skiftet. Han gjette tamrein i Tafjordfjella, og i 1909 selde han flokken til skjåkværingar. Talet på dyr kom opp i fleire tusen og dei blanda seg med villrein. Til slutt vart desse reinane nedskotne, og ein ny flokk kjøpt inn (Foto: Henta frå boka Ottadals-reinen. Fra pil og bue til lasso og gevær).

Frå side 43

Til side 47


46 47


korleides skorarne laag deruppe og fenget ut, at ein kanskje kunde kløna seg ned, naar det røynte paa. Han skydde inkje. Og han klarte det! ”Men den vegjen har har ingen gjenget korkje fyrr elder sidan,” sa folk, naar dei lenge etter fekk vita det.

Slik skildrar Sande nedfarten til Lars mot Bøyastølen, der Synnøve var budeie. I vår dagar går turen motsett veg. Ved Skeisstølen kryssar me brua, og fylgjer fyrst den gamle, nedlagde ferdslevegen som kong Oscar i si tid nytta for ta Bøyabreen i augesyn.

Til å begynne med går turen gjennom krattskog, seinare opnar terrenget seg opp langs eit elvagjel. Derifrå ber det bratt oppover, etterkvart i tett vegetasjon. Med mindre dyr på beite, har fjellsida langs Skeisnipa grodd kraftig att dei siste åra, og særleg har bregneskogen vakse seg stor.

Etter om lag to timars gange blir sjølve Friarskori nådd. Fjellhylla går slakt oppover mot Friarskorbotnen. Her held ein til høgre for ein bekk, og klatrar bratt opp til fjellryggen mellom Bøyadalen og Suppehelledalen. No er den verste stiginga unnagjort,

og neste etappe opp til fremste Skeisnipa er eit relativt lett parti.

Frå fremste Skeisnipa, som ligg på om lag 1400 meter, byrjar nedstiginga mot Supphelledalen. Fyrst går det nedover Tyskarbotn til Flatbrehytta. Deretter fortset turen bort til Supphellebreen, og vidare ned Tverrdalen, til Øygard, som er endestasjon for turen.

Friarskori er ein etter måten krevjande tur. Oppstiginga går i brattlendt terreng, og set krav til fysisk form over snittet. Fleire av partia på turen er svært luftige, og sikring med tau er tilrådeleg. Turen krev dessutan kjentmann, og ein bør ikkje gå Friarskori med mindre vèret er fint og terrenget nokolunde turt.

Uprenta kjelder:Statsarkivet i Bergen:-Sorenskrivaren i Ytre Sogn, Ekstrarettsprotokoll, 185�-1860.-Sorenskrivaren i Ytre Sogn, Domsprotokoll. Sivile og offentlege saker, 1850-1860.- Vestlandstidende 08.0�.1890.- Sogns Tidende 19.0�.1890.- Munnleg informasjon frå:Anders J. Bøyum.

Prenta kjelder:- Sande, Olav: Innestengt : forteljing. Bergen 1889.- Sande, Olav: Segner fraa Sogn II. Bergen 189�.- Maland, Ernest M.: Remember

Det er litt uklart om

Friarskori blei gått av andre i den næraste tida etter Lars si vågale ferd

på 1850-talet. Derimot er

det tvillaust at Anders J. Bøyum fann overgangen

på nytt i 1989. Han

har gått over fem gonger, og er såleis

ein sjølvsagt turleiar for folk

som ynsker å gå Friarskori.

(Fotograf: Per Olav Bøyum).

the days of old : the centennial saga of Arendahl Evangelical Lutheran Congregation 1856-1956. Arendahl 1956.

Kjelder på Internett- http://www.arkivverket.no (Skanna kyrkjebøker frå Sogn og Fjordane)

- http://digitalarkivet.no(Emigrantar over Bergen frå Balestrand kommune)

- http://www.ancestry.com/

Frå side 44

Avvikling av tam-reindrift og etablering av villreinområdeHeldigvis ser det ut til at det ikkje vart nokon skotveksling. Jegerane såg nok kor det bar då dei hadde både departementet, og sidan rettsapparatet mot seg. Men striden set djupe sår. Når det på byrjinga av 1950-talet var snakk om å avvikle tamreindrifta og sette ut villrein i strynefjella att, vart det i Nationen minna om at det var skjåkværingane vi hadde

å takke for at ”dette praktfulle viltet no er rydda ut”. Ord som ”massedreping” vart nytta for å beskrive skjåkværingane sine overgrep mot villreinen.

Det vart ikkje slutt på tamreindrifta i denne omgong heller. I 1954 gjekk kommunane Skjåk, Lesja og Grytten saman og danna A/L Trio tamreinlag, men det gjekk dårleg økonomisk. Siste nedslakting var i 1964. Etter dette klarte ein å organisere grunneigarinteressene slik at heile

det omstridde område vart eit samanhengande villreinområde.

Kjelde: - Stryn kommune. Fjellstyret. 1908-196�

Litteratur:- Mølmen, Ø. 1965. Nytt villreinområde. – NJFF Tidsskrift, Jakt, fiske, friluftsliv- Mølmen, Ø. (red.). 1991. Ottadalsreinen. Fra pil og bue til lasso og gevær- Bergens Tidende. �0.09, 09.10, 17.10. 19�� og ��.09. 19��- Nationen. ��.01, 17.0�, 1�.11. 19��- Fjordabladet. 7.10. 19��

som hindra eit ekteskap mellom Lars og Synnøve. Truleg er det mykje rett i det, men kan hende låg det meir enn standsskilje bak Anders sin uvilje mot å få Lars til svigerson.

Det som ikkje kjem fram i ”Innestengt” er at Lars i 1850, før han innleia forholdet til Synnøve, fekk ein son utanom ekteskap. Han var då i teneste, og såleis lite i stand til å forsyrgje barnet sitt. Denne episoden må ha vore i bakhovudet til Anders då han fekk vite at Lars hadde eit godt auge til dottra hans.

Ei anna viktig hending er forvrengt i boka til Sande. I ”Innestengt” søkk Sigvor (Synnøve) ned i mismod og apati etterkvart som ho innser at ho og Lars ikkje kan få kvarandre, trass i at dei har avla to ungar i lag. I likesæle innleier ho eit forhold til ein annan tenestegut, og føder seinare eit barn i dølgsmål.

Sanninga er at Synnøve fødde i dølgsmål i 1853, to år før fyrste barnet ho fekk med Lars, kom til verda. Synnøve prøvde fyrst å skjule fosteret på heimestølen, men mor hennar fatta mistanke om kva som hadde skjedd, og fekk Anders til å setje barnet inn under kyrkjemuren i Mundal. Rykta spreidde seg fort, og snart måtte Synnøve svare for sorenskrivaren. Ho blei seinare dømt til fengsel på vatn og brød i 15 dagar ”for at have født sit uægte men ikke fuldborne Barn i Dølgsmaal”.

No er sjølvsagt boka til Sande fiksjon, og må fyrst og fremst bli vurdert som skjønnlitteratur. Då ”Innestengt” kom ut oppstod det likevel ein diskusjon mellom fjærlendingane kor tett handlinga låg opp til røyndomen. I eit lesarinnlegg i Vestlandstidende blei det hevda at ”Bogen er nærmest et usandt referat af en gammel historie.” Andre hevda derimot at Sande si bok låg nær sanninga.

Kor stor innverknad boka til Sande hadde på ettertida si formidling av romansen mellom Lars og Synnøve er vanskeleg å seie, men etterkvart som detaljane om Friarskori sakte forsvann inn i historia sitt mørke, er det vel truleg at ”Innestengt” og det kollektive bygdeminnet snart smelta saman til ei segn som avvik noko frå det kjeldene fortel oss.

Liv og lagnadLars emigrerte til Amerika i 1859, og slo seg etterkvart ned i den vesle

byen Arendahl, i Filmore county, Minnesota. I ei folketeljing frå 1880 er han oppført med kone og ni born. To av borna han fekk i Fjærland reiste seinare over til Amerika, og slo seg ned i lag med faren.

Synnøve gifta seg i 1862 med Endre Jonson Helland frå Feios. Då han døydde åtte år seinare, gifta ho seg opp attt med Ingebrigt Rasmusson Helland. Også han fall tidleg frå, og Synnøve blei enkje igjen i 1877. Seinare flytta ho heim til Fjærland for å pleie mor si. I 1892 er ho registrert som emigrant frå Bergen, saman med to av borna frå det siste ekteskapet.

Verken Lars eller Synnøve har det vore råd å fylgje lagnaden til i Amerika. Spora etter Lars sluttar med folketeljinga i 1880. Truleg må huslyden ha flytta nokre år etter, for det er ingen med namnet Rodsether gravlagd på kyrkjegarden i Arendahl.

Synnøve er ei enno større gåte. Trass i omfattande søk i amerikanske databasar, ser alle spor ut til å slutte med emigrantprotokollen i Bergen. Men fantasien er det lov å bruke. Kanskje traff Synnøve og Lars kvarandre i landet der ingen vart fødde inn i fastlåste, sosiale roller, men der fattigfolk kunne arbeide seg opp til velstand og rikdom?

Bratt, mest stupande bratt Det bar nedatt paa hi sida av fjellet. Det rispade og reiv i hender og andlit fyr kver liti ufs, han let seg siga utfyre. Det var faarlegt - det var bratt, mest stupande bratt, og det tok til å verta myrkt. Han hadde aldri gjenget der fyrr; men nede fraa vegen hadde han no i dei sidste dagarne stirt væl etter,

Arne Ellingsen Bøyum var frå ein husmannsplass faren dreiv under gardsbruket til Arne sin onkelen, Erik Bøyum.

Under rettssaka mot Synnøve viste det seg at Arne var far til det daudfødte barnet, men då hadde han emigrert

til Amerika. Arne vart seinare ein omtykt og respektert pastor i Arendahl, Minnesota. I ein sjølvbiografi skildrar han ungdomstida og avreisa frå Fjærland. Mellom anna

minnes han nattefrieriet, og at han var fanga mellom det syndige livet til kameratflokken med kortspel og drikking, og haugevenene sine formaningar om å fylgje den smale

sti. (Fotograf ukjend).

Frå side 45

4


48 49


Landnåmstida på Island, om lag 870-930 Dette var den viktigaste tida for innvandring og busetnad på Island. Landnámábók fortel om landnåmet. Her blir det fortalt om 430 landnåmsmenn, dei fleste stormenn frå Noreg som flykta frå Harald Hårfagre (Harald Luva). Stormennene hadde med seg vener, slektningar og mange trælar. Buskapen tok dei og med seg.

Egil Skallagrimson (?910-990?) Islandsk høvding og skald, fødd på Borg i Island, ætta frå Firdafylket både på fars- og morssida. Egil stamma m.a. frå Berle-Kåre, ein mektig hovding frå Berle i Bremanger. Dei mest kjende kvada hans er Hovuðlausn og Sonatorrek (Sonetapet). Hovuðlausn er eit barskt hyllingsdikt (dråpa) skrive til Eirik Blodøks i håp om at kongen ville la skalden få behalda hovudet sitt. (Det fekk han.) Dette er det eldste skaldekvadet med enderim. Sonetapet er eit kjenslevart kvad skrive i stor sorg over dei døde medlemmene i ætta, spesielt den fjortenårige sonen Bodvar som drukna på veg heim frå ein marknad.

ville ikkje ha han med, fordi han var så ustyrleg. Då tok treåringen ein hest og rei av garde på eiga hand. Slik fekk han vera med på gjestebodet likevel.

KrumskeldaHer grov Skallagrim ned ei stor kiste og ein stor kjele. Begge var fulle av sølv. Dette skal han ha gjort natta før han døydde. Han dekka det til med ei stor steinhelle. Han ville ikkje at sonen Egil skulle få sølvet. I dag kan ein sjå ei grop i Krumskelda som folk kallar Skallagrims grop. Dette er eit nyare stadnamn som ikkje førekjem i soga. Egil fann aldri att sølvet etter faren. Det har heller ingen annan gjort.

HvítavellirKvar sommar var det ein stor marknad her. Då kom folk heilt frå Noreg for å handla med landnåmsmennene. Ein gong Bodvar, sonen til Egil, skulle ta varer med seg heim frå marknaden, sank skipet deira, og Bodvar drukna. Han blei berre 14 år. I stor sorg skreiv Egil kvadet Sonetapet, som reknast som eit av dei beste kvada hans.

Frå stad til stad Borgarnes, Brákarsund, Brákarey, Borg, Rauðanes, Ánabrekka, Álftanes, Krumskelda og Hvítarvellir er alle stadnamn frå soga som og blir brukte framleis. Det går an å tinge seg ein rundtur der ein vitjar alle desse stadane som var viktige i Egil Skallagrimson sitt liv ved Borgarfjörður. Har du lese Egil-soga eller andre soger som har handling frå dette området, vil du og kjenna att stadnamn langs vegen frå Borgarnes til Reykholt, der Snorri Sturluson heldt til. Det er ganske utruleg å kjenna at ein ”bilar seg gjennom soga!”

Kjelder:- http://norge.landnam.is- Aschehoug og Gyldendal store norske leksikon.- Norsk biografisk leksikon 1926- Egil-soga- NRK Sogn og Fjordane, Fylkesleksikon- Ingólfr : norsk-islandsk hopehav 870-15�6. Selja forlag, �005.

Frå side 5

Over: faksimile av tittelblad. Skaldekvad

blir rekna med som ein del av

hovudverka i verds-

litteraturen. Egil

Skallagrimson sitt kvad

Sonetapet er med i denne samlinga frå

slutten av 1920-talet.

T.v. faksimile av dei første

strofene i Sonetapet.

Oversetting frå 1928-30.

bustadfelt i Solvorn i Luster kommune, vart det i august utført ei arkeologisk registrering. Her vart det funne spor etter eit, truleg to stolpeberande hus datert til eldre jernalder. I tillegg vart det også gjort funn av kokegroper, meir udefinerbare nedgravingar og forhistoriske dyrkingslag. Resultata frå undersøkinga viser at det har vore busetnad i området 800 år tidlegare enn ein før har hatt belegg for å hevde.

Sogndal kommuneDet er lagt fram forslag om å regulere deler av Myradn, Kaupangerskogen til industri. Det vart derfor i august utført ei overflateregistrering i området. Det vart til saman registrert 8 kolgroper. Storleiken og det at kolgropene ligg relativt nær

kvarandre kan tyde på at det har vore jernutvinning i nærleiken. To kolgroper er datert til tidleg mellomalder.

Årdal kommune I samband med konsesjonssøknad for Leitet og Øyni kraftverk vart det utført ei overflateregistrering i tiltaksområdet. På midten av 1980-talet vart det gjennomført arkeologiske undersøkingar i Seimsdalen. Det vart då registrert tufter og kolgroper på Setadn, like

Kokegrop funne på Vi. (Foto: Oddhild Dokset).

Frå side 25

Utsikt frå Klettastølen. (Foto: Oddhild Dokset).

nord-nordvest for Klettastølen. Desse kjem ikkje i konflikt med tiltaksområdet, men viser at området for utbygging har vore i bruk i forhistorisk tid. Under årets registrering vart tuftene og kolgropene kartfesta med handhalden GPS.

AvsluttingGjennomgangen viser at det har blitt påvist nye automatisk freda kulturminne både i fjellet, i skogsområde og i låglandet.

Dei fleste funna blir gjort i låglandet og reflekterer at ein stor del av den førhistoriske verksemda var her, liksom i våre dagar. Funna gjev heile tida ny kunnskap om busetnad og levemåtar i fylket frå tider lenge før vi skriftlege kjelder. Avslutningsvis vil ein seie at vi arkeologar ofte blir møtt med stor interesse og forståing for arbeidet vårt, noko som er svært hyggeleg. Det takkar vi for, både vi som har sesongarbeid i felt og vi som hovudsakleg arbeider innomhus.


50 51


Fredag 19. oktober 2007 var det vegfest i Vågsøy. Folk feira opninga av ny veg mellom Måløy og Raudeberg. Laurdag 1. mars 1924 var óg ein veghistorisk merkedag. Då køyrde vegarbeidar Kornelius Refvik som førstemann på veg mellom dei to bygdesentra. Signaturen “Meldar” skreiv begeistra om “opninga” i Fjordabladet.

Tidlegare enn planlagtI 1910 vart kyrkjesokna Sør Vågsøy og Nord Vågsøy i Selje prestegjeld/kommune skilde ut som eigne kommunar. Sæternes i Skramsbygda (seinare tettstaden Måløy) var sentrum i Sør Vågsøy, Raudeberg var sentrum i Nord Vågsøy. Etter fylkesvegplanen av 1907 skulle det ikkje byggjast veg mellom dei to kommunesentra før i åra 1927-1930, men takka vere forskottering frå kommunane og naudsmidlar vart vegen ferdig i 1924.

SkramsvegenNoverande Måløy voks fram på den 3 kilometer lange strekninga mellom Sæternes i sør og Gotteberg i nord. I 1918 fekk dei veg gjennom bygda. Vegen vart nemnt Skramsvegen etter

garden Skram midt i bygda. Skramsvegen var då den eine av to korte køyrevegar i Sør Vågsøy kommune. (Den andre gjekk frå Vågsvåg til Torskangerpoll.) I 1919 var folk misnøgde med vedlikehaldet. I eit brev til Fjordenes Tidende klaga signaturen ”r.g.” over at vegen hadde vorte ein ”avskrekkende utgiftspost” for mange foreldre, til skoreparasjonar! Året før Skramsvegen var ferdig, i 1917, byrja dei å byggja vegen vidare mellom Skramsbygda (Måløy) og Raudeberg.

”Ein merkjedag”Landet langs Ulvesundet mellom

Måløy og Raudeberg er bratt mange stader, og då særleg ved partiet Skåra. Det var her det var ”gjennomslag” i 1924. ”Ein stor merkjedag”, skreiv signaturen ”meldar” til Fjordabladet på Nordfjordeid. Han fortel inngåande om storhendinga. Nedanfor fylgjer heile skildringa:

”Vågsøyna har atter hatt ein stor merkedag. Ho har fram gjennom åra hatt mange, med denne må ein vel tru får meir historisk verd, då han kjem inn under samferdsla og vert rissa inn i denne soga.

Jau, hendinga var, at vegstykket Sør Vågsøy [-] Nord Vågsøy vart

på laurdag den 1. mars [1924] såpass farbar at ein kunne køyra ”Skåra” med slede. Det var vegarbeidaren Kornelius Revik med hesten hans ”Fyr-kristian” oppe i Revvikja som vart fyrstemannen. Dette var ei heil storhending (..) og gjetordet om mannen og hesten og køyregreiene gjekk som ei

Ny veg mellom Måløy og Raudeberg

Av Hermund Kleppa

Raudeberg med utsyn

sørover Ulvesundet. Det låge og

lange neset er Kapellneset.

Det bratte partiet i

bakgrunnen er Skåra.

Det var stor stas i

Raudeberg då vegen

vart opna 19. oktober. (Foto:

NRK Sogn og Fjordane.

Bjarne Eldevik).

Til side 52

“På god veg” fortel historia om korleis det etter kvart kom vegar fram til dei fleste bygdelag i Sogn og Fjordane. Frå dei eldgamle vegane over Filefjellet i Lærdal til Mannseidet i Selje og fram til etter krigen då fylket fekk eit samanhengande vegnett.

I dag bind stamvegar, riksvegar, fylkesvegar, kommunale vegar og svært mange ferjesamband fylket saman. Boka inneheld veghistorie frå alle dei 26 kommunane i Sogn og Fjordane. Dei 360 sidene er rikt illustrerte med kring 650 gamle og nye foto og kart. Forfattar er Kristin Ese, tidlegare informasjonssjef ved vegkontoret i Sogn og Fjordane.

- Sogn og Fjordane har grunn til å vere mektig stolt over denne boka. Det er ei bok som fortel om noko viktig, nemleg kontakt mellom menneske, kommunikasjon. Denne boka er eit symbol på nettopp dette. Den gjev oss auka forståing for fylket vårt, sa Knut Henning Grepstad under boksleppet.

På god veg

”På god veg, veghistorie i Sogn og Fjordane” er eit samarbeids-prosjekt mellom Selja Forlag ved Torkjell Djupedal (t.v.), Statens vegvesen, Region vest, ved Signe Eikenes og Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane ved Gunnar Urtegaard. Bokprosjektet, som er eit samarbeid

mellom Sogn og Fjordane fylkeskommune, Statens vegvesen, Region Vest og Selja Forlag, har gått over fleire år, og det er mange som har lagt ned eit stort arbeid.

Fylkesarkivar Gunnar Urtegaard sa det slik: - Eg tenkjer på eit bokprosjekt som eit svangerskap. Det startar med liv og lyst før ein kjenner på kor tungt det er, men når lanseringsdagen endeleg er der, er det berre glede. Etter å ha jobba med dette stoffet, opplever eg å ha veghistoria med meg i hovudet på ein heilt annan måte enn før. No veit eg gjerne kvifor den og den svingen ligg der han ligg, kva problem og diskusjon det var med bygginga av den og den vegstrekninga. Det er spennande, sa Urtegaard.


5� 5�


bodstikke frå mann til mann, frå huslyd til huslyd heile Vågsøyna over, kan henda til storbyane og pressa med.

At det var nordvågsøy-væringane som skulle vera fyrstemannen, arga mykje sørvågsøy-væringane - dei som har hestar då -. Og det var dei som tvila på om det hang rett saman. Men dei trong visst ikkje vera i tvil, for både vegoppsynsmannen hr. Kobberstad og Kr. J. Sunde kunne gje vitnemål om at både mannen og hesten høyrde heime på Nord Vågsøy, for dei var med eit stykke på vegen nordover.

Då den første køyredoningen var berre ein vanleg steinslede, ville dei sør på øyna prøva med ein annan og breiare slede. Og gardbrukar Lars Abrahamson Gotteberg drog så dagen etter den same vegen med ein annan type slede. Han bruka ein vanleg bygdamøkslede, han. (..) Lars Abrahamson let seg ikkje nøya med å køyra berre tome sleden han; nei, då, han tok med seg attende frå Raudeberg ein sekk mjøl på 100 kg. (..)

I dag var Aksel Gotteberg den fyrste som køyrde til Røysekyrkja [nord for Raudeberg], og elles var det i går og i dag vore stor valfarting både frå sør og nord på vegen. Nå, vegen er ikkje heilt ferdig endå, (..) men det vil ikkje ta mange dagar nå, før den er godt farbar. Som nemnt er dette eit stort tidars teikn og eit folkeynskje som frå eldgamal tid har brunne i bringa om veg mellom grannefolket på øyna som nå er vorte røyndom.” (Så langt frå avisstykket).

Auka trafikkI juni melde Vågsøy si eiga avis Fjordenes Tidende om at den nyopna vegen hadde skapt auka trafikk Skramsbygda. Det var dagleg innrykk av køyrande frå Nord Vågsøy. Kvalheimarane kom med mjølk, hummar og hyse. Refvikarane i ”karavaner med laks.” Det er liv og røre over alt, skreiv avisa. Ein merkar at ”stedet” har fått ”moderne forbindelser med sit nærmeste opland”.

RutekøyringElles ser det ut til at det ved sida av hestetrafikk også kom i gang bilrutekøyring sommaren 1924. Kommunestyret i Sør Vågsøy gav nemleg på eit møte i mai ”Maaløy Auto Co” løyve til ”aa køyra bil paa Vaagsøyi.”

Tunnell gjennom Skåra i 2007Vegen mellom Måløy og Raudeberg, ferdig i 1924, var ein god og tenleg veg - i mange år framover. Men etter som tida gjekk vart det naudsynt å utvida for stadig større køyrety

• Engesæter, Aage (198�). Turiststaden Balestrand : om reiselivsnæringi i Balestrand før 1914. – Sogndal : SFdh, Balestrand kommune. – 79 s.• Råd for uråd : Norsk kulturråd gjennom �0 år / Herman Berthelsen (red.). – 1994.• Hardman, Herbert A. (1965). Royal route through Norway. – Oslo : Dreyer. – 76 s.• Norge sett utenfra / Jørn Roeim (red.). – Oslo : Ex Libris, 1994. - 14� s.• Døssland, Atle (1990). Fylkeshistorie for Møre og Romsdal 1671-18�5 : med lengt mot havet. – Oslo : Samlaget. – 544 s.• Krigshverdag : bilder fra norske familiealbumer 1940-45 / tekst Guri Hjeltnes. • Drake, Michael (1969). Population and society in Norway, 17�5-1865. • Moberg, Eva (199�). Vikingsverdene hjemlig produserte eller importerte : med utgangspunkt i et lokalt sverdmateriale fra Sogn og Fjordane• Åstveit, Janicke (1998). Ormelid – marginal eller sentral? : en arkeologisk punktundersøkelse av Ormelid i Luster, Sogn og Fjordane • Bødal, Sigmund Matias (1998). Vik i Sogn 750-10�0 : lokalsamfunn med overregionale kontakter• Slinning, Tore (�006). Arkeologiske undersøkelser av et kokegropfelt fra yngre bronsealder og eldre jernalder på Hjedl på Hermansverk : Henjum grn. 17, brn. 14 Leikanger kommune, Sogn og Fjordane �005 : arkeologisk rapport.• Larsen, Kari Ch. (1995). Ytre Moa : et gårdsanlegg fra vikingtid i Årdal, Sogn : en studie av byggeskikk og gårdsstruktur • Utviklingsplan �006-�010 : tusenårsstaden i Sogn og Fjordane Gulatinget

Frå side 35

og aukande trafikk. Det drog ut med dei vanskelege partia forbi Gottebergshammaren og nordover. Her vart det for smalt, svingete og lite oversiktleg fleire stader, og i tillegg svært rasfarleg ved Skåra. Utbetringsarbeidet tok til hausten 2005 og var ferdig to år seinare. Det nye vegstykket er 3730 m medrekna Skåratunnelen på 680 meter. Dessutan er det bygd 2670 m gang- og sykkelsti og 400 m fortau. Det nye vegstykket vart offisielt opna 19. oktober 2007, og det var kommunepolitikaren Liv Henjum som hadde det ærefulle oppdraget å klyppa snora.

Frå side 51

På heimesida til Fylkesarkivet (www.fylkesarkiv.no) er det ein knapp i venstre meny kalla ‘Soga om vegane’. Bak denne knappen finn du 151 artiklar om vegar i Sogn og Fjordane. Nye kjem stadig til. Artikkelen til Hermund Kleppa, som me har trykt her, er den siste tilveksten til denne veg-artikkelbasen.

Liv Mykland har skrive til oss. Ho arbeider med bok om arkitekten og baptisten Peter Arnet Amundsen. PAA var fødd i 1872 på garden Ytre Øen i Hyllestad. Han var eldste son til Herman Amundsen frå Smilden og Jørgine Andersdotter frå Øen. I 1875 flytte PAA med familien til husmannsplassen Smildegjerdet, til faren, Herman, sine foreldre. To år seinare flytte familien til Bergen.

Vidare opphaldsstader for Amundsen: Amerika, Bergen, Trondheim, Ålesund, Amerika, Bergen, Tromsø.

Liv Mykland er på jakt etter Hyllestad-bilete til boka si om Peter Arnet Amundsen. Ho har funne to bilete i Fylkesarkivet sin fotobase, nemleg:

SFFf 1994.162.0001 – Anna Dorthea Salbu SFFf 1996.177.0006 – Andreas Gjertsen med familie - men ho skulle gjerne hatt fleire.

Ho skriv:Jeg lurer på om det finnes eldre bilder - av husa på Ytre Øen omkring 1860, PAA født der, - fra Smilden, der PAAs far kom fra,- fra Smildegjerde, der PAAs far måtte flytte med foreldrene i 1855. Der bodde også PAA med foreldrene en stund,- fra dampbåtstoppestedet og båten PAA kan ha dratt med da familien flyttet til Bergen i oktober 1877? (Merknad: Sørbøvåg var stoppestad i Nordre Bergenhus Amts Dampskibe (Fylkesbaatane) si Sunnfjord-rute (ein tur kvar veke) i 1877, sameleis Hyllestad

og Storakersund. Tre skip gjekk turar i Sunnfjord-ruta i oktober 1877: Framnæs (2), Hornelen (2) og Sogn (1).

Elles skriv Liv Mykland:Om faren, Herman Amundsen: Herman er oldebarn av sogneprest Peter Arnet i Askvoll. Presten hadde datteren Hermichen, som satt som leilending pa Smilden til hun døde. Datteren Petrine Johanne og hennes mann Amund Amundsen drev garden for Hermichen, som ble enke tidlig.

Da Hermichen døde i 1855 ble garden Smilden (benefisert gods) solgt. Petrine Johanne og Amund Amundsen fikk husmannskontrakt på Smildegjerde eller Smildehajen. Herman, Peter Arnets far, var deres yngste sønn. Han var 12 år da de flyttet til Smildegjerde.

På jakt etter Hyllestad-bilete til bok om:

Peter Arnet Amundsen (1872-1958) - arkitekt og baptist

Herman Amundsen og kona Jørgine Andersdotter fotograferte saman med

åtte born. Peter Arnet

Amundsen står til høgre for

faren.Foto utlånt

av Berit Amundsen,

Sogndal, sonedotter til

Peter Arnet Amundsen.

Til side 61


54 55


Innvik Gaardbruker Knut TaraldsetJostedal Gaardbruker Lars FaabergJølster IngenKinn Furer H. SvarthumleKyrkjebø Gaardbruker Anders H. BergeLavik Lærer Berge InstefjordLeikanger Gaardbruker Hans N. GrindeLuster Gaardbruker Johs. FladhammerLærdal Lærer O. SkjærNaustdal Gaardbruker B.H. ErdalSelje Sogneprest R. NybøSogndal Gaardbruker Anders K. TyldenStryn Gaardbruker Rasmus L. SkaareSulen Gaardbruker Paul Takle

Årlege fylkesting i fleire dagar

Nord-Vaagsøy Varaordf. gaardbr. Karl IversenSør-Vaagsøy Ekspeditør Kr. J. SundeVevring Gaardbruker G.A. HegrenesVik Fanejunker N. Erdal

Elles: ”Til at føre protokollen i amtstingets møter antokes amtsfuldmægtig M. Stenersen. Som referent antokes frk. E. Christensen” [stenografisk referat av ordskifte) Har du namnet på nokon? Ta kontakt med oss, tlf. 576 56 400, epost: [email protected]

Sogn og Fjordane fylke si historie byrjar i 1763 då Bergenhus amt vart delt i Søndre og Nordre bergenhus amt. Fylkeskommunen sihistorie byrjar med formannskapslovene av 1837. Frå 1838 vart dethalde årlege amtsformann-skapsmøte, frå 1894 kalla amtsting, og frå 1919 fylkesting.

I 1976 vart fylkeskommunen formelt sett ei sjølvstendig politisk og adminstrativ eining med særskilt valt fylkesting. Før 1976 var fylkeskommunen administrert

av fylkesmannen og fylkestinget var samansett av ordførarane i kommunane. Fylkesmannen kalla inn til tingsete ein gong i året, alltid om sommaren. Staden skifte frå år til år.

Dei gamle fylkestinga varde lenger enn fylkestinga no. Heilt frå starten heldt fylkestinga på i fleire dagar, - i 1846 seks dagar, i 1894 ni dagar, i 1918 tolv dagar. I tillegg kom fleire reisedagar for fleire av tingmennene.

Tingsetene var først og fremst eit forum for formell handsaming av sakene på sakskartet.. Men dei var mykje meir. Tingseta var ein verdsett arena for den uformelle

kontakten mellom ordførarane i fylket. Ein ordførarar frå Gaular er ein stad sitert nokolunde slik: - Var det ikkje for desse 14 dagane ”da man kan komme sammen med kollegaer, med kamerater og venner og utveksle meninger”, kunne det nesten vera med heile ordførarvervet.

Vidare vart etter kvart to tilskipingar faste postar under tingsetene: festmiddag og utferd. Vertskommunen gav middag for fylkestinget og det vart skipa til tur i nærområdet. Utferdene var ikkje berre blott til lyst. Dei var ekskursjonar, deltakarane skulle få høve til å sjå og læra. Og turane var det ikkje minst viktige å synleggjera Til side 56

Fylkestingsmenn og nokre andre, i alt 43 personar, er samla til avfotografering på troppa til Heradsheim (kommunehus) i Måløy sommaren 1918. Me har nesten alle namna på dei som var tilstades på fylkestinget i 1918, men med eit par unntak, veit me ikkje kven som er kven på biletet. Difor ber me Kjelda-lesarar om å hjelpa oss med å laga eit personkart. Har du namnet på nokon? Ta kontakt med oss, tlf. 576 56 400, epost: [email protected]

Som takk for hjelpa trekkjer me ut ein premievinnar. Premien er den nye vegboka På god veg. Vis til nummer på person på personkartet. Nummer 6 er fylkesmann Ingolf Elster Christensen.

I dei trykte fylkestingsforhandlingane for 1918 går det fram at 35 av 36 ordførarar var tilstades då fylkestinget opna. (Ordføraren i Jølster, Th. Veiteberg, hadde fått tre dagars utsetjing med å møta.).

På s. 539-540 i Nordre Bergenhus Amtstings Forhandlinger i 1918 står det:Aar 1918 den 10. juni kl. 12 middag sammentraadte

Nordre Bergenhus amtsting i kommunelokalet i Moldøen, under ledelse av amtmand I.E. Christensen. Derhos var tilstede amtsingeniøren [Christian Borch], medlemmer av amtsutvalget, gaardbruker Gurvin, amtsskolestyrets formand, kirkesanger Vamraak og medlem av amtsskolestyret, gaardbruker O. Skarstein.

For amtets herreder møtte følgende ordførere:Aardal Gaardbruker P.K. HestetunAskvoll Gaardbruker M. StubseidAurland Kirkesanger O. SævartveitBalestrand Fanejunker O. TjugumBorgund Varaordf., gbr. H.H. KvammeBreim Gaardbruker R. BogstadBrekke Gaardbruker Ola K. OppedalBremanger Gaardbr. Aug. A. NordbottenDavik Gaardbruker L.P. LefdalEid Lærer A. HjelleFjaler Gaardbruker O.J. EspedalFørde Gaardbruker Olai TefreGaular Gaardbruker Peder HageGloppen Gaardbruker John A. VereideGulen Gaardbruker H.K. RutledalHafslo Gaardbruker Ole I. JorangerHornindal Gaardbruker O. SvorHyllestad Gaardbruker Olai Haugland

Fylkestinget 1918 – kven er kven?

Av Hermund Kleppa

4


56 57


Om amtstinget 1918 i Fjordabladet.

behov, t.d. for vegbyggjing, og på den måten påverka politisk.

Elles var fylkestinga alltid ei storhending for media. Alle avisene hadde jamt over mykje stoff frå amtstinget/fylkestinget, både før og under tingseta, og lenge etterpå.

Eg har ”saksa” litt i Fjordabladet og dei trykte fylkestingsforhandlingane om fylkestinget i 1918. Fylkesmannen opna tingseta måndag 10. juni, kl. 12.00 i kommunehuset (Heradsheim) i ”Moldøen”. På denne tida var det berre så vidt stadnamnet Moldøen (seinare Måløy) var teke i bruk for strekninga Sæternes-Skram-Gotteberg, og det var ein nesten heilt ny kommune som var vertskap. Kyrkjesokna Nord-Vågsøy og Sør-Vågsøy vart skilde ut frå Selje som eigne kommunar i 1910.

Fylkestinget i 1918 var litt sværare enn fylkestinga til vanleg ved at fylkestingsmennene var gjester på to festar og reiste på to turar.

Handelsstanden i ”Moldøen” skipa til den eine festen for tingmennene og andre innbedne, i alt ”ca 100 damer og herrer”. Den andre

festen var vertskommunen sin ”kommunefest” for fylkestinget. Ordførar Kr. Sunde heldt tale. Han var stolt av den nye Sør Vågsøy kommune og nemnde særskilt at kommunen hadde bygt seg nytt og tenleg kommunehus (ferdig 1914), og at kommunebudsjettet (fattigbudsjettet ikkje medrekna) hadde vokse frå 6000 kroner til 60 000 på dei første åtte åra. Det hadde visstnok ikkje skorta på åtvarande røyster då Vågsøy-kommunane vart utskilde frå Selje.

Den eine turen gjekk til Bergen med fylkesbåten Framnæs etter at det var kome innbyding til å vera tilstades på Landmandsforbundet (seinare Norges Bondelag) sitt møte der. Under opphaldet i Bergen vart ein annan fylkesbåt, Nordfjord 1, nytta som losjibåt.

Den lokale turen gjekk med Ulf Lem sitt fiskedampskip Ruth til Vågsvåg og vidare på yttersida av Vågsøyna til Selje. I Vågsvåg gjekk dei fleste på land og tok seg fram til fots over eidet til Torskangerpollen der dei gjekk om bord att i skyssbåten.

I Torskangerpollen ”fekk amtsinget framifrå høve til å sjå kor balasamt fiskarålmenta hev det under

Frå side 55

vinterfiske”, skreiv Jacob Aaland, redaktør i Fjordabladet (han var med som guide). ”Her i amtet sitt største fiskevær, der det [om] vinteren er samla ikring 1200 fiskarar, og der det vert uppfiska to femtepartar av all fisk i amtet, lyt folk fara å kliva med kipe på ryggen eller springa frå stein til stein som geitebukkar.

Det var eit godt grip, at ferdi vart skipa med denne avstikkaren. Amtstingmedlimarne - sjølv frå innste dalbygder lovde på tru og æra, at no skal det koma veg både kringum Vågsvågen, kringum Torskangerpollen (på båe sidor). Frå Uppedal gjennom Stalbrekka til Kvalheim og frå Vågsvåg til Måløyna. Me vonar at lovnaden vart halden”, skreiv Jakob Aaland.Som merknad kan me leggja til at pr. 2007 er lovnaden ikkje heilt innfridd.

Vegen Torskanger-Oppedalen vart ferdig i 1922, der er veg eit stykke utover på vestsida av Torskangerpollen, og Vågsvåg-Måløy vart teken i bruk i 1938. Derimot har det til denne tid ikkje kome veg mellom Oppedalen og Kvalheim.

Kommune-huset Heradsheim i Måløy i 1917 etter at Firdabrannen same året. Brannen byrja i Firda Canning Co som låg på Torgkaia. Fleire andre bygningar strauk med. Heradsheim, bygd i 1914, vart stygt skadd. (Foto: Svanhild Vetvik/Fylkesarkivet).


58 59


Greidungsbræden. Etter amtskortet gjeng her ei bræde ned, men ei drusteleg bratt. Han sa til meg, at det vilde verta nokot vanskelegt, sidan me ikkje hadde korkje is-øks held is-broddar med oss, og støvlarne var glatte av slit. Eg svarad, at vilde han freista, vilde eg fylgja. No rignde og snødde det umtrent paa ein gong, og me tok til verta gjenomvaate. Um eit bil - klokka var no 6 um ettermiddagen - stansad me framfyre den brædeskraaning, som saag ut til aa strækkja seg eit godt stykke ned i Erdalen. Her vilde karen ned. Me gjekk eit stykke, og vegen, og vegen tok til aa verta dugeleg bratt. Men med eit maatte me stansa. Beint framfyre oss var ei stor sprikka i bræden. Ho gjekk tvertyver heile bræden og var so djup, at me ikkje konde sjaa botten. Vilde me ned i dalen herfraa, maatte me yver sprikka, andre stader var uraad aa koma.

Dramatikk ved bresprekk

Eg vilde snu og gaa ned fraa Geidungsbræden. Der trudde eg var fint og framkomelegt. Nei, bykaren vilde ned her. ”Det er umogelegt springa yver sprikka, og um me kann, so er det ikkje sagt, me kjem paa landjordi korso,” sa eg. Men det var dækerten, um bykaren ga seg. Me fekk vaaga. Men eg hev trægat det stundo sidan, at eg sprang fyrst yver sprikka. Me stod altso paa sprikkekanten. Yver til andre sida var dar paa lag 8 alner. Me kastad tauget yver og tok maal med det. (Tauget vart seinare maalt av brædelods Thor Greidung.) Kva skulde me gjera? Etter noko fundering vart me einige um, at eg skulde binda den eine enden av tauget fast um meg, og den andre skulde han halda, so vilde eg

vaaga spranget fyrst. Han sette seg godt tilrettes i ei hole, han hadde vølt til paa sprikkekanten, og batt andre taugenden fast um seg under armane, so gjekk eg eit stykke yppyver og tok tilsprang. -Ein augnablink var det, som skulde eg missa pusten, og den fæle avgrunnen under meg saag eg som i ørska. Tilspranget hadde voret godt - eg kom eit heilt stykke in paa andre kanten, men bræden var bratt, so eg rapad solangt tauget rakk. Det kan kanskje høyrest utrulegt ut fyr sume folk dette; men det skal segjast, at hadde ikkje bræden voret so bratt, so ho var, vilde det voret umogelegt aa springe yver.So skulde bykaren koma, etter at me fyrst hadde fenget skræppa og kjæpparne vaare yver i tauget. Same regla upatt: vel yver sprikka og so paa magen nedyver bræden. Men tauget heldt, og snart etter stod me glade attmed einannen utan mein etter vaagestykket vaart.

Overnatting i ishole

Daa me hadde ”summat” os nokot, la me iveg nedyver. Paa høgre sida mot dalen hadde me eit stupbratt fjell, paa den andre ei hængebræde, som gjekk ned millom nokre fjellknausar. Ingi side er folkegaande. Det vart vrangt aa koma fram. Bræden var bratt med sprikka etter sprikka og paa slutten berre is. Me laut snu og venda, att og fram, i krokar og krinsar, og no leid det so langt paa kvelden, at det tok til aa myrkna, og endaa hadde me vel ein 600 fot igjen av bræden. Klokka ni var det bekmørkt, og det var raadlaust gaa længer paa ei bræde, full av sprikkor paa alle kantar, der det er faarlegt nokk aa fara ljose dagen. Me laut stogga der me var komne; aa gaa vidare kunde kosta livet. Me fann os ei ishole, so me kunde krypa i livd fyr vinden, og her laut me ”slaa oss til ro” natta yver.

Kristian Bing og Elias

Hogrenning passerar

bresprekken. (Teikning av

Koren-Olsen, etter skisse av

K. Bing).

Til side 60

Turiststraumen er kvar sumar stor i Loen. I slutten av august 1893 reiste millom andre ein bergensar[*] med dampbaaten ”Lodølen” yver vatnet og var i land under Kjendalsbræden. Meiningja var, at han deretter i all ro og mak vilde reisa yver fjell og bræder, merkja seg det fagre i dei ville heimar, - og ikkje som dei andre turistane fara som ei jolaskreid med skjyss og braaking fraa fjell til fjøra. Han hadde tenkt aa reisa fraa Lodalen yver bræden til Sundalen i Uppstryn og vilde gaa upp fra garen Hogrenning, som ligg midt fyr Lodalsvatnet. Fraa Kjendalen kom han til Hogrenning med dampen um ettermiddagen den 22de august. Her tingad han seg hus fyr natti, og andre morgonen skulde so karen iveg.

”De fær orsaka, godtfolk, - eg er ikkje nokot vidare kar med pennen”

Det vart eg, som kom til aa slaa fylgje med honum. Seinare hev han i eit brev bedet meg um aa skriva litt om turen, me kom til aa taka. Han samla, skreiv han, slike reiseskildringar i ei aarbok fyr ”Turistforeningen for Bergen by og stift”. Ja vel, eg skal freista skriva ein stubb, men De fær

orsaka, godtfolk, - eg er ikkje nokot vidare kar med pennen. Kl. 7 um morgonen 23de august stod me reiseferduge. Det hadde voret sturtande regn tidlegare paa morgonen, og vedret saag ikkje rart ut no helder - til ei ferd upp i ukjende høgfjellet. Men bykaren sa, han hadde ikkje til til aa liggja venta paa godvedr, og so ruslad me iveg. Eg hadde berre eit taug og litt

mat aa bera. Han hadde ei skræppa med nokot smaatteri i, som han bar. Me gjekk upgjenom angande bjørkelider, fram gjenom dalen, dar me fylgde den sylvklaare elvi, - upp Austedalen til Austedalsbræden, ein arm av Jostedalsbræden. Daa me kom upp paa bræden, tok me tauget og batt um oss, som ein mest altid lyt gjera, naar ei skal yver ei snøbræ. So ikring klokka 12 kom me upp paa den øvste høgd - etter amtskortet 5538 fot yver havet - og her ”storkvilte” me og aat middagsmat. Skodda kjem

Me fekk ikkje stort utsyn. Skodda byrjad trekkja upp fra dalarne av og til, - du skal berre sjaa, me fær myrkeskodde! Jau, det vart myrkeskodde, og det tilgagns. Ho kom so tjukk som ein vegg sigande fraa alle kantar, so eg meinte paa, me laut snu og sjaa koma oss nedatt i snaraste laget. Men bykaren tok det rolegt. Han berre saag paa kortet og kompaasen sin han, og so traska me iveg - nett som me sku voret midt i Strandgata. Av og til lettade skodda so vidt, at me saag fjelltindarne, - men det var berre ein augnablink, so kom ho lika tjukk att og gjøymde det heile. Me var alt solangt komne, at me snart maatte kunne sjaa nedi Erdalen, og daa skodda i det same lettade nokot, saag me, at me var komne mest ut paa stupet. Me gjekk fram paa kanten, og med den eine sat att og heldt tauget, vaagade hin seg ut paa bræden og saag ned. Kanten var framtvær og ned derifraa er eit 3 - 4000 fot høgt, stygt, bratt fjell. Me gjekk innyver bræden att og kom til nokre fjellknausar. Her bygde me smaa ”varder”. Nedstigning mot Erdalen

Bykaren, som hadde ætlat seg nord til Sundalsæteren, vilde no i staden gaa ned til Erdalen, daa det var slikt ruskut vedr. Han vilde freista aa koma ned innst i dalen, vestanfyre

Ei eventyrleg ferd

Det er mykje godt stoff i gamle turist-årbøker, og mangt er diverre gått i gløymeboka. Denne gongen har vi plukka ut ei dramatisk for-teljing av den legend-ariske breføraren Elias Monsen Hogrenning (187�-19��) frå Loen. Den sto på trykk i Bergens Turistforenings årbok 1894-95.

Av Elias Monnsen Hogrenning


60 61

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16 Bykaren hadde med seg eit ljos, og etter myket bal med halvvaate fyrstikkor, fekk me kveikt ljoset, som me sette i ei gluvre i isveggen. Kor koselegt det skein, og kor ”sælsomt” glansen tok seg ut paa dei staalblanke vegjerne i vort vesle kot i jøtulkongens kalde jetteheim! So skulde me skipa oss til fyr natta. Eg hadde med meg eit sokkapar og tok den eine sokken og trækte nedyver hovudet. Eg saag vel morosam ut i denne bunad, kan eg tenkja, og bykaren lo. Men sokken vermde godt han. Bykaren klædebunad i skræppa var vorten nokot vaat; men han skifte fraa inderst tilytterst og drog so dei avtekne plagg utanpaa hine. Ein laut hava so tjukt lag som mogelegt millom kroppen og isen, meinte han.

Svolt og lite svevn i ”ishytta”

No var det i grunnen nokso koselegt i ishytta vaar, -me berre manglad ved, so me kunde faat kveikt eit baal. I skræppa hadde me alle gode ting: braud, smør, kjøt, sardinar og kald the. Trøytte var me, og svoltne var me, og daa smakar maten, maatru!

Etter at me hadde etet, skulde me sova - sova paa blaae jøkulen! - og so sløkte me ljoset. Her kunde me no kvila i ro fraa alt kav og møda, - berre det ikkje hadde voret so kaldt.

Svevn vart det ikkje stort av, - berre ein døs iblandt. I bræden under oss høyrdest tunge dunar og skarpe smell alt i eit, so det var som isen under oss vilde opna seg og sluke oss ratt. Det gjekk rykk av fælsla gjenom oss for kvar smell, og dette attaat kulden skulde nok halde os vakne. Me torde ikkje forvel sove held, og me maatte halda varmen i os med flokebanking og byks.

Det vart meir og meir kaldt. Det ringde ikkje længer, himmelen var vorten stjerneklaar. Kaldt var det, ja; men korso var me glade, at me hadde funne livd fyr den dræpande fonnvinden, som ylte yver bræden. Me prøvde smetta upp fyr iskanten nokre gonger, men snoen var so gjenomtrengjande og bitande, at me berre puttad oss nedi att. So gjekk no natta time fyr time. - Og det var ikkje nett so stuslegt helder. Bykaren fortalde rispur, og eg song, so fyr me vardest var klokka 3; dagen byrjad koma so smaatt um senn, og me tok ut or hiet vort kl. 3 1/2 . Men bræden var no meir hard og tilfrosen enn um kvelden.

Det var ratt faarlegt aa gaa. Me kravlad oss nedyver etter nokre smaasprikkor, og so maatte me stansa. Bræden nedanfyr var stupbratt og flintande hard. - Dette saag fælt du. Eit stykke længer til vinstre saag me ein snøstrimmel, og burt dertil kravlad me. Snøstripa rakk heilt ned til brædekanten, og yver snøen kunde der daa gaa an aa koma ned fraa bræden. Brædekanten var høg og tvær, men med tauget til hjælp kom me os daa endeleg ned paa berr mark.

På flukt frå steinras

Endaa var der eit godt stykke veg til dalbotten, og fjellet var svært bratt. Daa me var komne halvveges ned og sat og kvilte, høyrde me i lufti ein undarleg kvinande ljod - ein stor stein kom farande beint yver hovuderne vore og drusad i marka eit heilt stykke længer nede, so mold og smaastein stod høgt i vedret. Me saag upp yver fjellsida og vart var ei heil skreda, som kom sendande. I største skunding smatt me inn under ein fjellhamar, med skreden ramlade og dundrade uppe i fjellet og kom sendande beint yver hovudet vort og for kaat og elskin nedyver. Det var trulegt jøtulen, som vilde tyna oss, fyr me hadde vaagt oss inn i stova hans um natta. Unde fjellhamaren vart me standande ei god stund etter at alt var vortet stilt, og daa me sistpaa vaagade oss fram, sette me paa sprang nedyver og stansa ikkje fyr me var heilt nedi dalbotten og utanfyr ”skotvidde”.

No var me ratt glade. Eg sa til bykaren, at eg aldri i mit liv hadde voret so glad. Det var som eg hoppad, daa me i det varme solskinet gjekk nedyver den fagre dalen.

”Og mit raad er, at aldri nokon må gaa ned den breden”

Snart var me paa Storesæteren og hjaa den hyggjelege budeia fekk me oss ein god slurk mjølk. Daa me kom til Greidungs, gjekk me inn til brædelods Thor Greidung og fekk oss lidt øl. Daa han høyrde um turen vaar, fortalde han, at dar aldri hadde kommet folk ned der fyrr. Og mi raad er, at aldri nokon maa gaa ned den bræden.

Paa Hjelle var me til middag. Her fekk me oss eit grepa maalti. Um ettermiddagen skulde eg med dampbaaten heimetter, medan bykaren vilde reise yver Viden til Geiranger. Eg sa velfar og viftad til honum, som stod att paa bryggja. Men aldri gløymer eg den trøysame, vaagelege ferdi vaar yver den faarlege bræden. (Transkribert av Arne Henjesand, 2007).

Note:[*] ”Bergensaren” det er snakk om her (og som ga Elias M. Hogrenning oppdraget i å skrive forteljinga,) var Kristian Bing, overrettssakførar, fjellklatrar og mangeårig leiar i Bergens Turistforening.

Kjelde: Turistforeningen for Bergens By og Stift. Aarbog 1894-94. Bergen 1895. På Kulturhistorisk leksikon (www.fylkesarkiv.no) ligg artikkelen ‘Stølshus til minne om breførarar’, om dei to breførarane Elias Hogrenning og Jakob Hogrenning.

Frå side 59Om moren, Jørgine Andersdatter Gjertsen: Jørgine (1849-1907) var eldste datter av Anders Gjertsen (1824-1910) og Trine Monsdatter (1828-1909) på Ytre Øen. Anders Gjertsen og halvbroren Anfind fikk ved garddeling 1861 hvert sitt bruk, men Anders måtte av økonomiske grunner selge sin del til halvbroren kort etter.

Anders Gjertsen hadde 10 barn: 1. Jørgine 1849-1907. Gift med Herman Amundsen. Peter Arnets foreldre.2. Gjert 1851-1881. Hadde to sønner f. 1879 og 1881. Den yngste, Gjert Konrad, ble baptistprest. Mange forveksler ham med faren, bl.a. i Finn Førsunds bygdebok for Hyllestad og Kulturleksikonet for Sogn og Fjordane). 3. Anna 1854-1946. Baptist, dro 1879 til Sør-Afrika med skipet Debora ektefellen Ole Høidalsvik fra Volda. 4. Mons 1856-1949, baptistprest. Ruvende skikkelse i det norske baptistsamfunn.5. Andrine 1858-1943, gift med baptistpresten J.M. Sellevold fra Andenes.6. Anfind 1861-1901, baptistprest i Sverige7. Jakob 1863-1950, baptistprest.Ruvende skikkelse i det norske baptistsamfunn.8. Andreas 1965-1924, baptistprest i USA. 9. Kariane Adriane [Karine]1869-1942, hos foreldrene til de døde.

Emigrerte til USA 1911 10. Monsine Helene 1872, død etter 1960. Emigrerte til USA med ektefellen Johan Olai Augustinussen Thue i 1896.

Peter Arnet Amundsen - årstalliste:1872: Peter Arnet blir født på morfarens bruk Øen. 1875: Familien flytter til Smildehajen, til faren Hermans foreldre.1877: Peter Arnet flyttet til Bergen sammen med familien. Faren blir byggmester. Familien slutter seg til baptistmeningheten.1893 - 1897: PAA drar til Amerika, men kom hjem i 1897. I Amerika arbeidet han som snekker, og han gikk også på presteskole.1898-1900: Bergen.

Frå side 53

Anne Dorthea Amundsdatter

- faster til PAAPeter Arnet Amundsens faster, Anne Dorthea, giftet seg 1880 med Gjert Hansen på Salbu, og deres sønn Jacob Andreas Gjertsen (f. 187�), ble en stor mann i Hyllestad – hadde trelasthandel og trelastfabrikk, var den første som fikk bil og ble også ordfører. Familien på Salbu var et ankerfeste for Peter Arnets familie, og det var dit de dro, hvis de skulle besøke Hyllestad etter flyttingen til byen.

Militærtjeneste + arbeid i bygningsbransjen som snekker.1900-1904: Hele familien flytter til Trondheim. Peter Arnet arbeider som arkitekt.1904-1906: Arkitekt i Ålesund. Gifter seg med Agnes Loland, urmakerens datter.1906-1914: Ekteparet Amundsen i USA, PAA arbeider på arkitektkontorer i Tacoma, Aberdeen (i nærheten av Tacoma) og Seattle. I denne tiden fikk de tre barn (det eldste het også Peter Arnet (1907-1971). Han ble arkitekt. 1914 –1943: Stadskonduktør i Tromsø, dvs. bygningssjef, reguleringssjef og kommune-arkitekt.1944–1958: Blir boende i Tromsø (enkemann fra 1931), der han dør.

Spanande tilvekst til Arbeidararkivet

Fylkesarkivet mottok for nokre veker sidan personarkivet til Astrid Marie Nistad. Dokumenta til ein markant Arbeidarpartirepresentant frå Sogn og Fjordane har såleis funne vegen til depotet vårt på Hermansverk. Astrid Nistad er fødd i 1938 i Fjaler. Ho har hatt fleire kommunale og fylkeskommunale verv, og i 1986 vart ho den fyrste kvinnelege statssekretæren i Olje- og energidepartementet. Denne stillinga hadde ho fram til 1989, då ho blei valt inn på Stortinget.

Her sat ho i tre periodar,fyrst som medlem avEnergi- og industri-komiteen, seinare i Næringskomiteen og til slutt i Justiskomiteen.. Nistad har engasjert seg sterkt på mange felt. Særleg har ho vore aktiv i

kvinnepolitiske spørsmål, samferdslepolitikk og saker knytt til industri- og næringsutvikling. Ho var òg ein sentral pådrivar for å få United World College til Fjaler. Fylkesarkivet har motteke om lag 2,5 hyllemeter med arkiv frå Astrid Nistad. Materialet dokumenter den politiske gjerninga hennar frå ho vart statsekretær og fram til 2001, då ho hadde sitt siste år som stortingsrepresentant.

Arkivet til Nistad vil gå inn i Arbeidararkivet i Sogn og Fjordane, som er eit samarbeidstiltak mellom LO Sogn og Fjordane, AOF Sogn og Fjordane, DNA Sogn og Fjordane og Fylkesarkivet.

Per Olav Bøyum


6� 6�


Når vi i 2007 tenkjer på eit dåpsbarn i dåpsklede frå Nordfjord, er det ein fleire veker gamal beibi i lang, kvit kjole med kvit hue vi ser for oss. For 100-200 år sidan ville folk sett for seg ei heilt anna påkledning på ein nærast nyfødd unge. Korleis ungen vart kledd på, pakka inn og kor gamal han var, fortel om ei heilt anna tid, både når det gjeld tru og overtru og når det gjeld spedbarnsstell.

Dåpspåkledning før reformasjonen Før 1600, før reformasjonen, var ikkje dåpsklede noko folk eigde sjølve, men noko barnet fekk på seg i kyrkja etter dåpen som ei symbolsk handling. Desse seremonielle kleda var kvite. Etter reformasjonen vart dåpsklede privat eigendom. Generelt var ull eit materiale som vart brukt mykje i bygdene, og kleda hadde lokalt preg med regionale kjenneteikn til liks med anna bygdedrakt på denne tida. I byane var silke

vanlegare og plagga var meir ens. Her skal vi ha fokus på dåpsdrakta i Nordfjordbygdene.

Dei ulike plagga Ungen vart kledd og pakka inn i mange ulike plagg, sjølv om ikkje alle har vore i bruk alle stadar eller til all tid. Eit ferdig påkledd dåpsbarn kunne ha skjorte, trøye og livstykke på overkroppen. Skjorta var inst, og den var kvit. På hovudet kunne barnet ha hue, og under og over hua kunne det vere underhuer og tørkle av ulikt slag. Ungen var reiva. Frå Vest-Agder langs kysten til og med Sogn og Fjordane har dåpssmekka (”dåpsbløya”) vore utbreidd. Den låg oppå den reiva ungen frå haka og nedover. Desse plagga, i alle fall skjorta, dåpssmekka og hua, var berre i bruk i dåpen og hadde stort symbolsk verde for folk. Den lange, kvite dåpskjolen vart nok ikkje vanleg i Nordfjordbygdene før ut på 1800-talet, og kunne i byrjinga bli brukt utanpå det reiva og tradisjonellt påkledde barnet.

Reiving av spebarn I Hornindal i Nordfjord vert det fortalt at dei reiva ungane fram til 1910-1920, men reiving har vore praktisert heilt til 1950-åra i Noreg. Reiving har vore gjort så langt tilbake i tid vi veit. Reiving var noko som vart gjort med spedborn generelt, ikkje bare dåpsbarn. Eit reivebarn var svøypt (pakka) inn i fleire stykke tøy eller klutar. Klutane kunne vere laga av gamle plagg for at dei skulle vere mjuke. Ytst var det eit større stykke tøy, og utanpå det vart det brukt eit langt band, lindebandet, for å halde tøyet på plass rundt ungen. På 1800-talet var det vanleg å reive barnet så det vart ”stivt som ein stokk”, og gjerne med armane inni reiven. Den gjengse meining var at reivinga styrka kroppen til barnet, gav det rette bein og heldt det varmt. Det vart også påstått at barna vart rolege av reiving.

Døypt nokre få dagar gamal I lov av 1687 skulle barnet

døypast seinast 8 dagar etter fødselen. Sjølv om lova vart oppheva i 1771, var det vanleg langt utover 1800-talet at ungen vart døypt bare eit par dagar gamal. Dåpskleda er difor bittesmå. I sin artikkel om dåp og dåpsskikkar gjev Styrkår Almenning eksempel på at nyfødde spedborn frå Nordfjord truleg bøtte med livet grunna kyrkjeferda. Kyrkjeferda var ofte lang og krevjande og kunne gå føre seg heile året i all slags vèr. I 2007 kan det verke merkeleg at folk nærast risikerte helsa til den nyfødde ungen for å få han døypt. Men på den tida tenkte dei annleis. Folk må ha hatt ei utruleg stor redsle for

kva som kunne hende det udøypte barnet, og det dei var redde for var vonde makter som dåpen gav vern mot. Forståeleg nok var då også heimedåp ganske vanleg.

Symbolsk vern i tekstilane Dei eldre dåpskleda var fulle av vernande symbolsk kraft. Før bomulla vart vanleg på 1800-talet, var lin nytta som materiale i dåpsskjorta. I folkeleg førestilling har lin vernande kraft. Knappar, speglar, perler og metall skulle også gje vern mot vonde makter. Mange dåpsklede, som bløya og hua, har små bitar av desse materiala, noko som også fortel om lite midlar men stor vilje til å verne barnet sitt. Elles gav sjølvsagt det kristne symbolet krossen vern mot vonde maktar, og det same symbolverdet hadde raudfargen.

Med amme til kyrkje Ein skikk som er ukjent for kvinner i Noreg i 2007, er å nytte seg av ammer. På 1800-talet og før var det ikkje vanleg at mora fylgde med til kyrkja, mellom anna ettersom ho nett hadde født. Det kunne vere langt til kyrkja, og ungen måtte ha mat. Det vart ikkje brukt flaske til dieborna i den tida, skriv Marie Ryssdal frå Nordfjord. Då var det vanleg at ei anna kone som gav bryst vart med som ”soge” eller amme.

Gut eller jente? Det vart ikkje brukt fargar for å skile mellom gut og jente. Det rosa og lyseblå som er så innarbeidd i 2007, kom ikkje i bruk før etter 1900. Det einaste som kunne symboliserte om barnet var gut eller jente, skulle vere hua, går det fram av fleire kjelder. Etnologen Inger Lise Christie skriv i boka ”Dåpsdrakter” at huer sydd saman av tre stykke, såkalla ”trestykksluer”, er typiske jentehuer, kontra ”6-stykksluer” som er typiske gutehuer. Huene sydd saman av seks stykke vert

Dåpsklede i Nordfjord før 1900

spisse øvst, av di alle stykka møtest i toppen. Korleis dette var i Nordfjord har eg ikkje funne eintydig svar på. I ”Jul i Nordfjord” skriv Styrkår Almenning at det vart fortalt at gutehuene var ”spissere” enn jentehuene. I samlinga på NFM, ser det ut til at alle dei raude huene er sydd saman av tre stykke. Dei spisse 6-stykkshuene er av silke, og kan difor vere frå by. Dei har også usikker regional tilknytning, eller dei er frå andre stader enn Nordfjord, i fylgje registreringane. Christie skriv ein annan stad at vestlandshuer generelt har tre-stykkssnitt. Nokre stader brukte dei same hue til gut og jente, skriv ho, eller dei skilde mellom at gutehuene skulle ha spisse hjørne. Dette er med andre ord eit tema som kan trenge ei grundigare gransking.

Innpakking i åkle Vovne teppe til dåpsbruk har det vore mange stadar i Noreg. I Sogn of Fjordane er det særleg mange i Nordfjord, og her har skikken med pakking av dåpsbarnet halde seg lenge. Skikken var at ungen vart pakka godt og tett inn i fleire lag plagg og med eitt ”kristnaåkle” ytst. Det var ein kunst å pakke barnet inn på rette måten. Innpakkinga er dokumentert med bilete av folk som enno hugsar det i ”Jul i Nordfjord 2004” og i

Av Ingrid Berger

Reiving av spedbarn vart gjort i Nordfjord til eit stykke opp på 1900-talet. På biletet er ei dokke som viser korleis det kunne sjå ut. Til venstre for dokka ligg to lange, kvite stykke klede. Den eine er i bomull og den andre i ull. Desse var brukt til reiving. Bandet som ligg oppå dokka, er eit lindeband. Lindebandet vart vikla ytst rundt det reiva barnet slik at reiven heldt seg på plass.

boka ”Åkle frå Sogn og Fjordane”. Christie skriv korleis innpakkinga i plagg og åkle vart gjort i Nordfjord. Eit skilbragdteppe, ”kristnaplagget”, vart her lagt over fanget. Oppå det la dei tre kvite og to kulørte plagg (tørkle) vekselsvis oppå kristnaåkledet. Oppå dette skulle så reivebarnet plasserast, og alle plagga ble så bretta på ein gong, opp om føtene og så frå venstre, så ungen vart svøypt frå hovud til fot. Plagga var med og stiva av åkledet, slik at det ikkje la seg over ansiktet.

Å knytte ungen fast til kroppen Kyrkjevegen i Nordfjord kunne vere slik at barnet måtte berast fleire kilometer. Ho som bar ungen kunne feste det reiva og innpakka dåpsbarnet til overkroppen med såkalla berelinde. Berelinden var ”eit tre meter langt band, vove i bandgrind som ein batt ungen fast med framme så det ikkje vart så tungt for hendene”, skriv Marie Ryssdal 1979. Linden skulle knytast slik at det vart kryss i ryggen.

Artikkel som nyss er lagd ut på Kulturhistorisk leksikon (www.fylkesarkiv.no). Her finn du og informasjon om kjelder og litteratur til artikkelen. Artikkelnummer: NFMkl-104680.

Utforminga av dåpshuer skal variere

mykje mellom dei ulike

geografiske områda i Noreg.

Nordfjord Folkemuseum

har over 20 dåpshuer i samlinga.

Mest typisk for regionen ser ut til å vere hua i raud ull kanta med band og dekorert med perler, metall,

fløyel, knappar og blonder.

Desse er sydd saman av tre

stykke stoff og er utan

fôr. På bietet er det tre av denne typen.

Den fjerde hua på biletet er i svart stoff,

kanta med silkeband

og fôra med bomull. Den

er altså av ein annan type, men er sydd

saman på same måten

som dei raude.


64 65


Viser til artikkelen ‘Bjørnejegarane frå Breim, på side 18.


66 67



68 69



70 71


Island IslandFotoarkivarane Arild Reppen og Elin Østevik tok mange vakre bilete under studieturen til Island. Her får du sjå nokre av dei, og som du ser er Island verdt eit besøk.

IslandshestarDei første som busette seg på Island frå 874 og framover tok med seg Islandshesten. Ein reknar med at rasen er mykje den same no som då, og syner oss den hestetypen som fanst på Vestlandet i eldre tider. I dag er islandshesten ei av Island sine viktigaste eksportvare. (Fotograf Arild Reppen).

Tingvellir - grusveg – fjellHer ser me eit bilete frå Tingvellir der islendingane hadde sitt første landsting i 930. Det islandske Alltinget fører historia si attende til den tida. (Fotograf: Arild Reppen).

Gullfossen Me som kjem frå eit landskap med fossar og fossefall måtte sjølvsagt få med oss Island sin mest kjende foss, Gullfossen. Fossefallet på 34 meter var ikkje noko å skrive heim om, men det var eit veldig vakkert syn. (Fotograf: Arild Reppen).

GeysirIsland er kjend for vulkansk aktivitet og varme kjelder. Dette bilete syner ei slik varme kjelde, geysir, som sprutar opp varmt vatn og damp. (Fotograf: Elin Østevik).

Nasjonalarkivet på Island Noko av det viktigaste med turen var det faglege utbyttet. Her er eit bilete frå besøket på Islands nasjonalarkiv i Reykjavik. Her fekk me sjå nokre av dei eldste dokumenta dei oppbevarer, blant anna den eldste bevarte skriftlege kjelda på Island som fortel om kyrkja i Reykholt sine rettar og eigendommar. Personar på biletet er på venstre side lengst bak: Snorre Øverbø, Bjarnhild Samland og Elin Østevik. På andre sida av bordet ser me lengst bak Geir Utmo, Marit Anita Skrede, Randi Melvær og Per Olav Bøyum. (Fotograf: Arild Reppen).

ReykjavikBase for turen var Reykjavik

som du her ser utsyn over

frå Hallgrims kirkja i

sentrum av byen. Legg

merke til dei fargerike hustaka.

(Fotograf: Elin Østevik).

Bilete frå islandsturen


FYLKESARKIVETAskedalen 26863 Leikanger

Retur:

ISSN 0803-9682

Vikinggarden på Ytre Moa

Bøyabreen

Sjå artikkel om Bøyabreen på side 23. Her vil du og sjå eit bilete av breen frå byrjinga av 1900-talet. Biletet til høgre, frå 2007, syner at breen har gått mykje attende sidan den tid! (Foto: Arild Reppen).

Til høgre ein rekonstruksjon av korleis vikingarden på Ytre Moa (Øvre Årdal) kanskje såg ut på 800-talet. Sjå artikkel side 26. (Årdal kommune/Arkikon).

kjelda nr. 3 2007

Documents