KfJL TiJR EVRENi UNIVERSE CULTURE- MHP KYJihTYPh~

Sonbahar/Autum/ II~aTb 2016 • Ytl I Year I ro.n 8 • Sayt /Number I lfucJio 30 U<; A YDA BiR YA YIMLANAN ULUSLARARASI HAKEMLi DERGi

[balk bilim.i-dil bilimi-miizik-edebiyat-Tiirkliik bilimi-mitoloji] QUARTERLY INTERNATIONAL PEER-REVIEWED JOURNAL

[folklore-linguistics- music-literature-Turco logy -mythology] PECI>EPHPYEM1>IH E:>KEKBAPT AJII.Hl>IH )l(YpHAJI

( <}lOJibKIIOpa- .si3biKOBe,UeHIDI-M)'3biiGl-JIHTepaT)'Pbi- TlOpKOJIOnrn- MH<}lOJIOfHH) ISSN: 1308-6197

Sahibi I Owner I Xo3RIIH ~ayrettin lVGtN

Kiilttir Ajans Taruttm ve Organizasyon Ltd. ~ti. - Konur Sokak 66n Bakanhklar-ANKARA Tel: 0090.312 4259353 - kulturevreoi@gmail.com

Sorumlu YaZI lsleri MdJ Associate Editor OTBeTCTBCHHbtii ceKpenpb

Erhan iVGiN

Gene! Koordinatiir I Director lllnpehoop Erban iVGtN

Editiirler Kurulul Editorial Board PvKoaop!ITe.nb pa6ont

Hayrettin iVGiN Prof. Dr. Erdo~an ALTINKA YNAK

Redaktiir/Redncteurfi>ennKUIUI Osman BA$- Ay~e tKIZ

Yavm Kurulu I Editorial Board I PenKonnemn Prof. Dr. Tuncer GOLENSOY • Dr. Ya~ar KALAF AT • Prof. Dr. Mebman MUSA00LU

Prof. Dr. Taciser ONUK. • Prof. Dr. ismail PARLATIR • Prof. Dr. Saim SAKA00LU Nail TAN • Prof. Dr. Fikret T0RKMEN

YaZisma Adresi I Corre.spondance Ad res I Mpec u3nnTenbCTBa Kiilttir Ajans Ltd. ~ti.

Koour Sokak No: 66/7 BakanhklariANKARA- TORK.i:YE Tel.: 0090.312 425 93 53 (PBX) -Fax: 0090.312 419 44 43

E-mail: kulturevrenidergisi@gmail.com www.kulturevreni.com

Fiyatt I Price I CTOIIMOCTb

20 TL (Yurt iyi I Domestic)

CTOIIMOCTb nonmtCKit Abone Bede1i I Subsciption Price

80 TL (Yurt i~i I Domestic) . 20 $115 Euro (Yurt d1~1l Abroad) 80 $/60 Euro (Yurt d1~1l Abroad)

Bas Ia Tarihil Press Date 25 KasJID 2016

Bnsla I Pres I Tunornadnm Atalay Matbaast

Kapak Resmi: Ozbek Modem Minyattir Sanat~JSJ Tair Baltabayev'in 1986'da yaptJjp KOroglu ~ah~mas1

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup KW!&mVpbl I Y1l-Year-roo 2016 I Sav1-Number_r{ucno 30

FUZULI'NiN A~ KONSEPTiNDE FELSEFi-iRFANI MAKAMLAR

(Arap~a kasideleri ~er~evesinde)

FUZULiNiN E~Q KONSEPSiY ASINDA F8LSaFi-iRFANi M8QAMLAR

(arabca qasidalari asasmda)

PHILOSOPIDCAL AND MYSTICAL MOMENTS IN THE CONCEPT OF LOVE .BY FIZULI

(based on arabic odes)

q,HJIOCO(J)CKO-MIICTIJI:IECKJIE ACIIEKTLI B KOHI(.EIII ~1111 JllONBH q,:u3Y.JIH

(Ha OCHOBe KaCLI,ZJ; Ha apaOCKOM SI3LIKe)

.. .. ··* Do~.Dr. Ruhangiz CUM~UDLU

Xiilasa

Fiizulinin arabca qasidalarinda e~qa verdiyi mazmun mtixtalif bax1~ bucaqlanndan ahatali va tutumludur. Bu e~qin mahiyyatinin a9rqlanmasr nainki onun .falsafi-irfani istiqamatini mtiayyan edir, eyni zamanda badii-estetik mtindaracasina da i~rq salrr. Fiizulinin :;Jrabca ~eirlarinda e~q manavi-axlaqi pakhq, ruhi-~qli yiiksali~ va di.inyant dark etmak vasitasi kimi tazahtir edir.

Fiizulinin ambc:;J qasidalarinin bir srra beytlarinin ifada tarzi, tislub va m:;Jzmun tutumunda timumi bir cizginin ~abidi oluruq; onlarda ramzi yozumlarla ifada edilan arifana }?ir yontim var. ~air marifat dtinyasr tasavvtif va vahdati-vticudla bagh qaynaqlardan, onlarm rnmz va ifadalarindan istifada etmakla mtiayyan maqamlarda e~q konsepsiyaslDlD a9rqlanmasmda irfana-tasavvtifa meyl edir. Yani bu

• Azerbaycan Mill1 ilimler Ak.ademisi (AMEA) Z.M.Bilnyadov adma $;}rq~ilnashq Enstitiitiisii. Bakii/AZERBAYCAN

(ruhengiz@yaboo.com)

37

Kiiltilr Evreni-Umverse Culture-Mup KwzblllJI.Pbl I Yzl-Year-Too 2016 I Sqyz-Nwnber_riuCilo 30

q~sid~l~rd~ b~z~n e~q ilahil~~dirilmi~ - sufizmin ~sas konsepsiyasma yaxm bir ~~kild~ t~r~nntim olunur v~ burada simvolik m~qam s;ox giiclii ylXl~ edir.

Fiizuli ~r~bc~ q~sid~l~rind~ t~s~vviif alleqoriyalan v~ ~~rti-metoforik obrazlanndan istifad~ etm~kl~ e~qi ~n yiiks~k, kamil, saf v~ iilvi bir amil kimi, biitiin diinyaru qavramaq keyfiyy~ti kimi t~r~nniim edir. Bu q~sidal~rin miixt~lif beytl~rind~ e~q-diinyaru d~rk etm~k vasit~si, lirik q~hr~man - a~iq is~ ~sl idrak miic~ss~m~si kimi meydana ylXJI. Fiizulinin n~z~rind~ e~q insaru h~qiq~t~,hiday~t~· qovu~durursa,insanhgm kamall da e~qa~ gers;~kl~~ir. ~air h~qiq~ti d~rk etm~k, hiday~t~ s;atmaq iis;iin rasional t~f~kkiirii, ~qli naqis v~ m~hdud hesab edir, intuisiya, e~q v~ m~rif~ti ~n geni§ imkanlara malik vasit~ kimi qiym~tl~ndirir. Fiizuli ~r~bc~ q~sid~l~rind~ e§qin v~ onun hasil etdiyi m~n~vi kamilliyin, mgrif~tin q~lbl~ SIX baghhgJ.ru xiisusu vurgulayiJ v~ bu prinsip Fiizulinin e§q konsepsiyasmm ana x~ttidir.

A~ar Sozlar: Fiizuli, q~sid~, t~s~vviif, e~q, irfan

Oz Fuzull'nin Araps:a kasidelerinde a~ka verdigi mazmun s:e~itli bakl§ as:tsmdan

smrrh ve mahduttur. Bu a§km mabiyetinin as;lklanmas1 ne var ki onun felsefi-irfaru istikametini belli etmektedir. Ayru zamanda da bedii-estetik is;erigine de aydlnllk verir. Fuzuli'nin Araps:a §iirlerinde a§k manevi-ahlaki temizlik, ruhsal-akli yiikseli§ ve diinyay1 terk etmek arac1 olarak belirlenir.

Fuzull'nin Araps:a kasidelerinin bir srra beyitlerinin ifade tarn, iislup ve maz­mun s:ers;evesinde genel bir s;izginin §ahidi oluyoruz. Onlarda sembol yorumlarla ifade edilen arifane bir yoneli~ var. ~air marifet diinyas1 tasavvuf ve vahdet-i viicudla bagh kaynaklardan, onlarm sembol ifadelerinden istifade etmekle belli makamlardan a~k konseptinin as;lk.lanmasmda irfana, tasavvufa meyleder. Yani bu kasidelerde hazen a~k ilahile~tirilmi~, sofizmin esas konseptine yakm bir ~ekilde terenniim olunmaktadrr ve burada sembolik makam s;ok giis;lii s:Ikl~ etmektedir.

Fuzuli, Araps:a kasidelerinde tasavvuf alegorileri ve ~artll metoforik bis:imler­den istifade etmekle a~kl en yiiksek, olgun, saf ve yiice bir etmen olarak biisbiitiin diinyay1 kavramak keyfiyeti gibi terenniim etmektedir. Bu kasidelerin s:e~itli beyit­lerinde a§k, diinyay1 terk etmek arac1, lirik kahraman a~Ik ise asil idrak goriintiisii olarak meydana s;Ikmaktadrr. Fuzuli'nin nazannda a~k insaru hakikate, hidayete kavu~turursa insanhgJ.n ·olgunlugu da ~k da gers;ekle§ir. $air gers:egi terk etmek, hidayete errnek is;in dii~iinceyi, akh eksik ve mahdud imkanlara malik aras: olarak degerlendirir. Fuzuli, Araps;a kasidelerinde a§km ve onun hast! ettigi manevi olgun­lugun, . marifetin kalple soo bagbllgJ. ozel vurgulanmaktadrr ve bu prensip Fuzu­li'nin a~k konseptinin ana hattldrr.

Anahtar Kelimeler: Fuzull, kaside, tas.avvuf, a~k, irfan.

38

Kiiltiir Evreni-Umverse Cultitre-Mue, KynbmV12,bl I Yzl-Year-roo 2016 I Saw-Number- tfucno 30

Abstract The Majesty of turkic-language Muhammad Fizuli raised Love to unacessible

peak, gave it a new philosphilcal spirit, and divine moment not only in turkic­language literature, but also in the whole Eastern muslim world. Love, which was glorified by Fizuli with great passion, found its expression in all his art exhibits, as well as in his arabic odes as the most delicate, the noblest, the most divine and the highest display of Fizuli's morality and feelings, ingenuity and lore. The content that is given to Love in the arabic odes by Fizuli is comprehensive and intensive from various perspectives. The disclosure of the nature of this love defines not only its philosophical and mystical direction, at the same time sheds light on its artistic and aesthetic content. In the arabic poems of Fizuli Love appears as a spiritual and moral purity, emotional and intellectual progress and a means to comprehend the world.

We witness a general line in the wording, style and content capacity of some couplets of arabic odes by Fizuli; they have unworldliness orientation which is expressed with symbolic interpretations. The poet using sources associated with the world of civilitym sufism and unity of body, their symbols and expressions, in certain moments has a wish for lore and sufism in the disclosure of the concept of· love. Therefore, sometimes in this odes Love is idolized, praised in a close way to the main concept of Sufism and here the symbolic moment acts very powerfully.

Fizuli using Sufi allegories and conventional metaphorical characters in his arabic odes, praises Love as the highes~, the most perfect, the purest· and the most divine factor, and a quality to perceive the whole world. In various copuplest of these odes Love emerges as a means to perceive the world, and lyric hero - lover as a sympol of intellect. According to Fizuli if Love connects human with the truth, leadership, then the human perfection comes true in Love. The poet considers rational mentality and intellect imperfect and limited for perceiving the truth, reaching leadership;·and assesses intuition, love and civility as a means which has the most extensive opportunities. Fizuli specifically highlights in his arabic odes the close connection between Love and spiritual perfection, civility and heart which are produced by Love, and this principle is the main line of Fizuli's Love concept. .

Keywords: Fizuli, ode, sufism, love, irfan.

Pe3IOMe

HenpeB3oH:.n:e:mn,lli MacTep TIOpKO.si3bttmoH: no33HH MyxaMMa.n: <l>H3YJIH CYMen IIO,lliDITb TeMY ni06BH (autK) Ha He,D.OCHraeMYIO BbiCOTY He TOnbi<O Ha IIpOCTOpax TIOpK0~3ofCIHOH nHTepaTYPbl, ao H Bcero MYCYni>MaHcKoro BocToKa, B.D.OXHYB B aee HOBbrH cpHDOCOcpCKHH ,D.yx H B03B&liDeHHOCT&. Jlro60Bb, C BenHKOH CTpaCTbiO BOCOeBaeMa.sr II03TOM, HaiiiJia CBOe B&IpiDKeHHe H B ero KaC&I,D.ax Ha apa6CKOM .si3biKe, KaK H BO Bcex o6pa3uax ero TBOptieCTBa, KaK rrpo.srBneHHe caMI>IX TOHKHX, CaMbiX 6naropO,llH&IX rpaaeH ,llyxOBHOCTH <J>H3ynH, CaMbiX CB.slTblX H B03B&IIIIe:mn,IX cTopoH ero .ilWputjJama H uptjJaHa. To co.n:ep)f(aHHe, KOTopoe

39

Kiiltzir Evreni-Umverse Culture-Mue Kvll&mvp&z I Y1l-Year-Too 2016 I SaVt-Number- tfuCJio 30

<l>H3YJIH BI<lla,!J,hlBaeT B IIOHJITHe mo6BH B CBOHX KaCbi,Zlax Ha apa6CKOM R3oii<e, sceoXBaTHo H npe,ZleJibHO eMKo. PacKpoiTHe Cyrr:(HOCTH :noH: mo6BH onpe,ZlellileT ae TOJibKO ee cpH110COcpCKO-MHCTH'ieCKYJO HanpasJieHHOCTD, HO, B TO )Ke BpeWI,­OCBeii.{aeT H ee Xy,ZlO)KeCTBeHH0-3CTeTH'ieCKYJO OKpaCKY. B CTHXOTBOpeHIDIX <l>H3YJIH Ha apa6CKOM .sl3brKe, mo60Bb DpOjJBJUieTC.sl KaK HpaBCTBeHH0-3TH'ieCK<UI t:IHCTOTa, .zzyXosao-HHTeJIJieKTYaJibHbrii: B3JieT H cnoco6 II03HaHIDl MHpa. ITo MeTO.ll}' Bblpa)KeHIDI, CTHJIIO H CO,Zlep)KaHHIO p.si,Zla apa60R3bitlHbiX 6eHTOB <l>H3YJIH B_ HHX MO)KHO IIpOCJie,ZlHTb o6myro JIHHHlO - OHM HeCYT B ce6e HeKYIO, Bblpa)KeHHYJO CHMBOJIHqecKHMH anrreropH.s~MH, M}'.zlPOCTb. Mcnorro3Y.sl HCTO'iHHKH, CBH3aHHbie C mar:aeeyfjJOM H KOHqeiiJ.(I1eH e,ZliDICTBa 6biTH.sl (eaxoam aJZ-ByO::JIC)lO), HX H3biK H CHMB~JIHKY, aa onpe,ZleJieHHbrx 3Tanax pacKpbiTH.sl KOifl'lenn:HM mo6BH (awK) IT03T CI<liOH.sleTc.sr K MHCTHKe (upfjJaH) H macaeey¢y. To ecTL, B 3THX KaCbi,ZJ;ax, nopow, JII060Bb 060)KeCTBllileTCH B cpOpMaX, 6JIH3KHX K OCHOBHOH KOHUeiii.{HH cycpH3Ma, H CHMBOJIH'ieci<H:H acneKT 3,ZleCb Bblpa)KeH C 60JibillOH CHJIOH. B CBOHX KaCbl,Zlax Ha apa6CKOM H3bii<e <l>M3ymi, npH IIOMOII.{H aJIJieropHH macaeeyfjJa H ycJIOBHO­MeTacpOpH'ieCKHX o6pa30B, BOCIIeBaeT JII060Bb, KaK CaMbrii: B03BbiDieHHbrK, cosepmeHHbrii:, 'iHCTbrii: H CBjJII.{eHHbrii: cpaKTop, cnoco6Hblli o61>.srn. co6mo secb MHp. B pa3JIH'lHbiX 6eHTax 3THX Kacout mo6oao BoiCTYIIaeT cpe,ZJ;CTBOM IIOCTIDKeHH.sl MHpa, a JIHpH'IeCKHH repoH - GUlUK- O~eTBopeHHeM HCTHHHOrO II03HaHIDI.

B rrpe,ZlcTaaneHIDIX <l>H3Ymi, ecJIH mo6oab npHo6maer qerroaeKa K HCTHHe, rrpHMOMY IIYTH, TO H pa3yM qerroaeqeCTsa peaJIH3YeTCH qepe3 mo6oab. IIo3T CqHTaeT pan;HOHaJibHOe MbiiiiJieHHe, pa3yM He,ZlOCTaToqHbiMH H OrpaHH'ieHHDIMH .llllil IIOCTIDKeHIDI HCTHHbl H IIpiD\WfO IIYTH, a HHzyHI.lHlO, JII060Bb H CGKpClllbHOe

3flaHue (Mapu¢am) ou;eHHBaeT KaK cpe,ZlCTBa, o6na,ZlaiOII.{He .llllil 3Toro caMbiMH WHpOKHMH B03MO)KHOCT.siMH. B caoHX KaCbi,Zlax Ha apa6cKoM .ll3bii<e <l>H3YJIH oco6o IIO,ll;'iepKHBaeT TeCHYJO CBH3aHHOCTb JII06BH H IIpO.ll}'TJ;HpyeMoro eiO .zlYXOBHOfO COBepmeHCTBa, MapufjJama C ,ZJ;ymOH, H 3TOT npmnnm .siBllileTCH OCHOBHOH JIHHHeH K~HUeiiTJ;HH JII06BH <l>a3yJIH.

lunoqesble CJIOBa: <l>H3yJIH, Kacbuta, Tacaaaycp, JII060Bb, MpcpaH.

Giri~

Ttirkdilli ~emn tacdan olan M<;~h<;~mm<;~d Fiizulinin soz s<;~n<;~tind<;~ yaratdt~ mociiz<;~l<;~r nes:<;~ <;~srl<;~rdir ki, insanlan oz sehrli cazib<;~sind<;~ saxlayaraq onlan heyr~t<;~ g<;~tirir. Bu mociiz<;~ dolu S<;~n<;~t ~airimizin tiik<;~nm~z. co~ub-c;aglayan m<;~h<;~bb<;~t c;e~m<;~sind<;~n qaynaqlamr. «Q<;~lb ~airi» [Gibb, 1904: 95] olan boyiik Fiizulinin <<h<;~r soziind<;~ haqq V<;l h<;~qiq<;~t s:a~~l S<;~S}<;~n<;~n, h<;~r k~lammda V<;~hy V<;~ Quran hikm<;~tinin n<;~f<;~si duyulan, h<;~r misrasmda dardli bir a~iqin (b<;~~<;~rin) ruhi iztirab v<;~ t<;~latiiml<;~rinin <;~ks-s<;~dast e~idil<;~n, h<;~r beytind<;~ zahiri stiz goz<;~lliyi il;:} batini m<;~na inc<;~liyinin v<;~hd<;~ti gercy<;~kl<;~~<;~n «soz karvammn>> [Ciim~iidoglu, 1997: 18] qafila ba~c;tst e~q va m<;~h<;~bb<;~tdir. Fiizuli D;:}inki ttirkdilli ;:}d<;~biyyatda, biitiin Miisalman $;:}rqi diinyasmda .e~qi ;:}}cyatmaz bir zirv<;~y<;~ qaldll1111~, ona yeni bir fals~fi rub, iilvi m~qam b;:}x~ etmi~dir.

40

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mzm KvnbmVpbz I Yzi-Year-roo 2016 I Saw-Number-lfucno 30

1.1. Fiizulinin arabca qasidalarinda e~qin falsafi anlami

Fi.izulinin e~q~ verdiyi yiiks~k f~ls~fi qay~ onun btitiin yaradtcthgrm oz agu~una alml~, ~airin h~r sozii a~iqan~ hissl~rl~ a~llannu~dtr. T~sadiifi deyil ki, ~air oz q~zall~rinin birind~ deyirdi:

. Mand~n, Ftizuli ist~m~ ~~ari-m~dhu z~mm,

Man a~iq~m, h~mi~~ soziim a~iqan~dir [Fiizuli, I, 1958: 123).

$air bu beyti il~ b~dii yaradtctllq sah~sind~ m~h~bb~t miig~nnisi kimi, ~iq-~air kimi ~ohi~t qazanmasmt t~qdir edir. M~hz a~iqan~ ruhlu soz dem~si il~ f~xr ed~n ~airin n~z~rind~ e~qin hans1 m~zmun v~ ~hat~ dairnsin~ malik oldugunu anlamaq c;:~tin deyil.

E~q v~ m~h~bb~tin Fiizuli yaradictllgmda t~r~nniim edil~n ba~llca motiv oldugu ~airin irsini t~dqiq ed~n biitiin alim v~ t~dqiqat9Ilar t~rafmd~n ~iibhasiz q~bul edil~n bir masaladir. Lakin qeyd olunmalldtr ki, b~zi t~dqiqat9tlar ~airin e~qini ~~rh ed~rk~n t~dqiqat obyekti kimi yalruz onun q~z~l v~ miisamm~tlarini se9mi~, dini ~~xsl~ra, dovl~t adamlanna h~sr edilmi~ q~sidalarin~ diqq~t yetirmami~lar [Maz10glu, 1956: 64]. T~dqiqat91 V.Feyzullayeva bu mas~I~ya toxunaraq haqh olaraq qeyd edirdi ki, «q~zald~ ifada olunan hissi, h~yacaw, e~q­m~h~bb~t duygulannt, elm-fals~f~ jann olan qasid~d~ axtarmaq, alb~tt~, dogru olmaz. Lakin ara-sua Fiizuli q~sid~l~rinin n~sib hiss~l~rind~ saslan~n m~h~bb~t taran~l~rini ~airin a~iqana qazallarind~n t~crid etm~k d~ dogru deyildir>> [Feyzullayeva, 1985: 134). Tadqiqatc;:mm bu iradt il~ razila~araq bildirmak istayirik ki, Fiizuliirin ~r~bca q~sid~l~ri d~ bu bax1mdan istisna ta~kil etmir. $air bu qasid~l~rin nasib hissasinda e~q kimi iilvi hissin ~n inca c;:alarlarrm, ~n kovrak ehtizazmt, an narm balirtil~rini, sevincini, covriinii v~ covriin oziindan dogan zovqii-s~fastw bir alim, bir arif va n~hay~t bir a~iq kimi fUsunkar boyalarla qalama almt~dtr.

Bu qasidalarin beytlarinda e~q falsafi mana k~sb edar~k geni~, ~hatali mazmun da~tytr, ~airin poetik soziiniin ~sas qay~ v~ maqsadini ~artlandiran amil kimi c;:oo~ edir. FU+ulinin taranniim etdiyi e~q onun btitiin sanat niimun~larinda oldugu kimi, arabca q::Jsid~larinda da Fiizuli m~naviyyatmm va duygularmm an z~rif, an n~cib, Fiizuli m~rif~ti va irfanmm an iilvi, ~n yiiks~k tazahiirii kimi oz ifad~sini tapm1~drr. Bu maqamda N~sib Ciim~iidoglunun bu fikirl~rini xattrlamaq yerin~ dii~~rdi:

«Fiizulinin s~nat v~ m~rifat diinyas1 btitov bir tam kimi ~airin soz diiziimiinda yetkin yer tutan e~q r~mzi il~ ifad~ olunur. Bu asas m~hv~rin ay1qlanmas1 Fiizulinin soz s~n~tinin m~zmun tutumunun yonfuniinti diizgiin tayin etm~k iic;:iin onamli mas~ladir ... Bu geni~ anlamm 9e~idli yozumlarrmn v~ inc~ m~zmun c;:alarlarmm iimumi cizgi1arini ayrrd etmak ii9iin onun orta c;:aglara xas dti~iinca tarzinda ifada etdiyi asas qayasinin i~tqlandmlmasma ehtiyac duyulur. M~sal~nin qoyulu~u bir nee;:~ baxrmdan diqqati calb edir:

1. Pak ~qida va iman baXImmdan insawn oz m~budu il~ man~vi-vicdani iinsiyyati ali va ruhani bir e~q~ soykanir. Bu e~q Haqq tar~findan nazil olan liitf va ehsan kimi tanmrr.

41

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Kvll&mvpbl I Yri-Year-foo 2016 I Savr-Number_t[ucno 30

20 insarun diinyavi va manavi hayatt, geryaklikdan biltov halda faydalanmast e~q anlaiDl ila ifada olunuro

30 E~q insan fitratina xas olan batini dayardir, bu manada e~q insanhgm covhari olmaqla, onun manavi-axlaqi pakllgilll, ruhi-aqli yiiksali~ini va nafsi kamilliyini tazmin edan manavi keyfiyyatdiro

40 E~q insan qalbina nazil olan bilgi nuru va Tann feyzidim [C~Udoglu, 1997: 83-84].

Alim.in bu millahizalarindan ylXl~ edib deya bilarik ki, Flizulinin arabca qasidalarinda e~qa verdiyi mazmun milxtalifbaxt~ bucaqlanndan ahatali va tutum­luduro Bu e~qln mahiyyatinin aytqlanmast nainki onun falsafi-irfani istiqamatini miiayyan edir, eyni zamanda badii-estetik miindaracasina da i~1q sahro E~q va mahabbata romantik mana vemrak onu ecazkar bir qiivva kimi tarannilm etmak Filzulinin arabca qasidalarina xas olan bir xilsusiyyatdiro

Fiizuli e~qi insan hayattrun yegana amili va harakatverici qiivvasi hesab edir. insan qalbinin tabii va zaruri meyli kimi tacassilm olunan e~q Fiizuliya gora hayatm manas1 va insanltgm an ali maqsadidiro

~~Lo~I_Y.;C.~

~....<.ill~ c.S_s&.!l .)1~ ()::.b...

[Fiizuli, 1958: 18-19]

L.;.ill ~ .).)4)'1.)~ <1..:?-.J ~

~~J5~c_,l~

(Habibim (qalbimin dostu), e~qdan qeyri manim hey bir sanatim yoxduro E~q biitiin i~larin iizarina kolga saliDl~drro Taleyin, qazarun oqalami q~lbimin lovhasina e~qin tasvirini hakk etdikda, konlilmdaki biitiin naq~lari sildi, mahv etdi)o

Fiizuli qalaminda insan manaviyyatmdan dogaraq onun qalbini zinatlandiran e~q adilikdan ytxaraq intahastzhq qazanmt~ bir hissdiro $air mahabbati ilahi qildratin insanhga bax~ etdiyi an bOyiik liitf va karamat kimi tasvir edir:

)l9 .ubi ~ ~I c._;_,~ t. _,)l:..

4~4-~~I Uil=. ~I

\..:i-.1 •. -II <...Jl.ill wk.. .11 0 .) t.J"""->"" 0 0 (.511"'

[Fiizuli, 1958: 42-44]

(E~q zovqiiniin ~irinliyi onun (Tannnin) qalblarn, koniill~ra etdiyi liitf va ebsandrro Bu ela bir e~qdir ki, o qalbi na incidir, na da aziyyat veriro iiahi, sanin xalq etdiyin hiisn, gozallik qalbimizi, konliimiizii cazb edibo Bas cazibaya dii~mii~ koniil oz e~qindan neca al yaksin! iiahi, san qalbi gozalliya mail etmisan. Nee~ ola bilar ki, qalb bu gozallikdan uzaqla~sm, ona etinaslZ olsun?!)

Fiizulinin Tannya xitaban soyladiyi bu beytlarda e~q iiahinin ni~anasi va ba~ara an boyiik nemati kimi dayarlandiriliro Bu e~q Tanrmm - Xaliqin qiidsi-ali nemati olmaqla onun liitf va karamatinin fovqiinda dururo $air bununla insanm sevib-sevilmak haqqllll azami bir hiss, iilvi manavi keyfiyyat kimi qiymatlandiriro Fiizulinin bu beytlarinin manasma daba darindan varmaq baxllD.l1ldan onun <<Rind va Zahid» asarindan a~agtdakt kalamlan 90x maraqlldrr: <<E~q ba~:;,r viicudu

42

Kz7/tiir Evreni-Umverse Culture-Mup KvRbmVpbz I Yzl-Year-Foo 2016 I SaVl-Number-CJucno 30

sadafinda Allahm amanati olan bir govhar va insan nafsi-natiqasinda haqiqatdir. Kainatm binas1 onunla asaslanrr. 8qli-ki.ill ixtiyan ona tap~li1I'>> [Fi.izuli, IV, 1961: 64]. Fi.izulinin insan qalbinin ~srar~ngiz qaynag1 olan e~qi bu ciir d~yarlandirm;}si msadiifi deyildir. E~q Tannrun miiq;}dd;}S nem~ti kimi ba~~rin Tann il;} ruhi yaxmhg. V;} ID;}n~vi iinsiyy;}tin~ i~aradir. Qurani-k;}rimin bir ~ox ay~l~rinin

yozumuna ;}Saslanan c~I-Maid~, 54; Qaf, 16; ~1-H;}did, 9 V;} s.) bu yaxmhq v~ iinsiyy;}t ID;}hz m;}h~bb;}t anlaiDI il~ a~karlanrr. Yuxandaki beytl;}rin ehtiva etdiyi ID;}na qatlanndan biri d;} budur ki, e~q V;} m;}h;}bb;}t goz;}llikd~n ll;}~;}t taparaq ilahi yiiksakliy~ ucalrr. Tiirkc~ q~sid~l~rinin birind~ «Goz~ll~r e~qini tark etm~r~m omrlim boyu ha~a» [Fiizuli, IV, 1961: 210].- dey;}f;}k goz;}};} V;} goz~lliy;} tapman Fiizuli q~l~mind;} e~q ~n yiiks~k m;}qaiDiru, ;}n ali movqeyini goz;}llikd;} taprr:

tS.*I ~~I u~ wyl ~ JWI c,s9 .JA _, l.S.Jbl '-¥ _, ~~.J~.bY.->"~ ~~u\Wj\.:!w~

c.....SU....:.. .~lbi~Wj\'j_, ~~~~~~~\..jl'j_,

[Fiizuli, 1958: 23-25]

(San ID;}n~ e~qd~ s~bri mohk~ml~ndirm~yi, daha s~birli olmag. ~mr etmi~din. Lakin m~n onu nee~ gizl~y~ bil~r~m, ~iinki o bir anda duyulur. M~nim ehtirasli sevgim san~ olan m~h~bb~tl~ bagbdrr, s~n zahir olanda o da b;}yan olur, s~n gizl~n~nd;} 0 da qeyb olur. s~n oz hiisniinii, goz~lliyini gizlam;}y~ qadir deyils~n, ID;}n is~ bu goz~lliy~ olan e~qi gizli saxlamag. diizgiin hesab etmir~m).

~air;} gor~ hiisn il;}, y~ni h;}qiqi goz~llikl~ e~q ~kiz yaranaraq, eyni v;}bd~td;}n tor;}mi~l~r. E~q v~ goz;}llik vahid bir tamdrr. E~qsiz goz~llik, goz;}lliksiz is~ e~q yoxdur:

t.S.J_,ll JS 4.34 ~ w [Fiizuli, 1958: -27]

(Onun hiisnii-camahru gorub a~iq olan h;}r bir k;}S ona dogru meyl edir, h~r yerd;} onu izl~yir). ·

~air bildirir ki, insan q;}lbi daim go~lliy~ maildir v~ e~q bu goz~lliyi dayarl~ndirm~k, qiym;}tl~ndirm;}k qabiliyy~tidir. Gorkamli Misir alimi Hiiseyn Mucib· ;}1-Misri Fiizulinin e~qind~n b;}hs ed~rkan yazrrd1: «~air ~sl a~iq idi V;}

gozalliyi inc~ bir h~ssashqla duya bilirdi» [~1-Misri, 1967: 236]. Fiizulinin sitat g~tiril~n beytl~ri onun ideal axtan~larmda m~n~vi duygu v~ dii~iinc~l~rinin ' ifad~sidir. Bu beytl~rd~ «goz~llik ID;}h~bb;}tin predmeti kimi meydana ~oor V;} o, ~l~atmaz ~nginlikdadir>> [Azad;},1996: 34]. ~air e~q v~ goz~lliyi qmlmaz baghbqla q~bul etdiyi ii~iin go~lliyi d~ e~q kimi uca, iilvi m;}qamda t~r~nniim edir. ·

Fiizulinin ~r~bc~ q~sid~l~rind~ t~r~nniim etdiyi e~q estetik-m;}n~vi zanginliyi il~ yadda qalrr. Bu e~q insanm m~n~vi kaniilliyinin ol~Usii kimi qiym;}tl;}ndiril~r;}k pak v~ tilvi xarakter k~sb edir. ~airin ~~be~ beytl~rind~ e~q romantik viisat alaraq Yer qaygtlanndan uzaql~rr,.ruhi-m;}o~vi keyfiyy~tl~r qazanaraq adilikd~n ulviliy~ dogru yiiksalir. E~qi idealiza ed~r~k ondan ruhani-man~vi zovq alan Fiizuli yaradtcthgmdaki bu maziyyat onu iizri ~airl~r~ yaxm edir. Fiizuli e~qinin mahiyy~ti

43

Kiiltiir Evreni-Umverse Culhtre-Mup Kwz&mvp&r I Yrl-Year-Foo 2016 I Saw-Number-'C./ucno 30

il::l vn ::lSrin II yansmda arabistanda meydana g::llmi~ Uzri m::lhabb::lt poeziyast arasmda mii::lyy::ln paralell::lr movcuddur. Xiisusil::l, ~airin ::lr::lbC::l ~eirl::lrind::l bu t::lsir aytq-aydm duyulur. Uzri ~airl::lrin m::lh::lbb::l~ real t::lbii y::lryiv::lya stgmayan, cismani· ehtiraslardan uzaq pak V::l tilvi xarakterli idi. Bu e~q adi insani miinasibatl::lri radd ed::lrak dini, f::llsa:fi, mistik va romantik 9alarlan il::l yeni bir alam yara~d1. Goriiniir, Ftiiulini d::l 6ztina calb edan mahz bu e~qin ideallig-I va iilviliyi olmu~ va bu m::lhabbat insanm manavi kamilliyinin va fadakarhgtnm 6lytisti kimi ~airi maraqlandlfiDl~drr. Tiirk alimi H.Maztoglu Fiizulinin e~qindan bahs edarkan yazrrdt ki, «Fiizuli ·divan ~eirinda tak olan bir hassashq va samimilikla barabar, ~erlarinda yaratdtgt, asaslDl alam va iztirabm ta~kil etdiyi hiss va xayal alaminda orijinal bir san::ltkar ~axsiyy::lti gostarmi~dim [Maztoglu, 1956: 102]. Mahabbatin ba~::lri-falsa:fi mahiyyatina a~iqlik prizmasmdan yana~an Ftizulinin arabc::l qasidalarinin lirik qahramam manavi safugm daha inca nt>qtalarina enir, e~qin falsafasini bar ciir cthz hisslardan qoruyur. Mahabbat duygulaflDl konltinda daraca­daraca takamiil etdirarak <<maddilikdan uzaqla~rr, oz daxili dtinyasma qapanrr. Ba~ari zovqlardan al yakarak iilvi bir alama meyl edan bu a~iq oz sevgilisini uzaqdan seva-seva onun konltinda yaratdtgt xayah ila ya~ayrr:

O.J.JY..:.:. J4.:JIY.~ ~ ~_)I...SJ~ LJc-)*'i.l t:" ~

[Fiizuli, 1958: 15]

(Xayahn tasvirinda yarm suratinin tacasstimii ila qane oluram., macbur::ln bu bax~i~la oztimii ovundururam).

wT ~ ~ c.S~' O.J~ J4.:..11_, .)~~c)~

ol_,... ~ _,l.JI u-1 ~ u-ll.. ol_,... .J o_;;i;.) r!.J

[Fiizuli, 1958: 12-13]

(Har anda e~q onu xayahmm va t::lS::lvvtiriimtin l6vhasinda · tasvir edir. Konltimiin tasallisi takca odur, goztim ondan qeyri kimsani gormaz, manim ondan b~qa hamdamim yoxdur).

Bu, e~qin ela bir maqamtdrr ki, a~iq real maddi dtinyadan t::lcrid olunaraq, mahabbat hissinin 6ztintin ona bax~ etdiyi zovqdan, iilvilikdan feyzl::lnir. Fiizulinin lirik qahramam oz e~qinin daxili qiidr::ltini bela tasvir edir:

~~~c.S~Iul ~Y~Ir:j...tyY

.yl.icl u-11 ~ C-'fi - . L . I -~ 11 J~ u .. l!l_,...... r ..?-' • ~

c..::.u~ 4....:....JI . ,_ .l9 . . ~ u-- lS"'

[Fiizuli, 1958: 28-31]

.Uiy\1 ~ ~ ~1_,

~I LJ-4 ~YI t..,.Jlbl Y

.U\.ic. ~ .>.HSJ ~ ~I r! \

(Onun e~qi manim konliimda makan salaraq taxt qurmu~dur. Bu e~qin azalmast, konliimiin ondan xilas olmast qeyri-miimktindiir. (<;tinki bu e~q qalbimin sultamdrr). Ruhum onun kolgasinda, ardmca siirtinmakdan yorulmaz. Qalbim isa onun qiidratina, dah~atina sabrla doztir. Boynuma e~qin zancirlari bir hamayil kimi dolamb. Bu zancirlardan xilas olmagt hey bir vaxt ist::lmaram. E~q yolunda

44

Kiiltiir Evreni-Umverse Cuiture-Mup KyJibmvpbr I Yrl-Year-ToiJ 2016 I Savr-Number~tfuCJio 30

q::ld~nnl::lrim sabitdir, bu e~qin buxovlanndan qurtulmaq tic;:iin konltim hec;: bir t::ldbir~ s::ly etm::lz).

Fiizulinin n::lz::lrind::l e~q yiiks::lk amallara, ilahi ucaltga bagh oldugu tic;:iindtir ki, onun mohn::lti, c::lfasi da d::lrind::ln-d::lrin idi. ~airin beytl::lrind::l e~q q::lml::l, kad::lrl::l, covr-c::lfa il::l yana~1 addlmlayrr. Ftizuli e~qi a~iq::l q::lm-kad::lr, c::lfa b::lx~ ed::ln bir hiss kimi t::lsvir edir, onun soz dtiztimtind::l olduqca Z::lrif V::l ~airan::l t::lrzd::l ifad::l olunm:u~ incil::lrd::ln bir ah qopur, nal::l V::l f::lryad S::lsi ucalrr:

~ u'J ~ J~l c.i;b b.... ...,.UI.,;JI ~ eJ ~ ~IL.J.a ~I .j ~~~I~ c.S.l!\.3 ~

U.U y. ~ L. _HI ~ c.s=a y be

~\......,. ~L. <-:J..fo.ll ~ ~-' c.S_,.....

[Fiizuli, 1958: 29-33]

~Ui.. k... (.S""'I.)C-1-' c.SJ.».j

yj\.c ~\.S c.s"' _,.i ~ ~I

.)c.~ \II J:..:i L.:.. .J ~I ~I

(Z::lifliyim qanverm::lnin mtixt::llifyollanni m;}hv etdi, c;:iinki, z~iflik cismimi el~ bir hala sabb ki, sanki onu hec;: bir t~r~f ~hat~' etmir (sanki onun hec;: bir t~r::lfi. movcud deyil). E~q al~mind::l m::lni tizgtinltik, zgiflik v~ goz ya~lannda itir~nl~r tic;:iin varbgun V::l yoxlugum eynidir. Qeyb olub goz~ gortinm~dikd~ iniltil~rim var­hgima d::llal~t edir. Lakin cismim o q~dgr zgifdir ki, sanki m::ln hec;: movcud deyil::lm. Hicran m~qammda t~nhahgimdrr mgng munis. K::ld::lr d::lmind::l v~h~~timd::ln ba~qa hec;: bir q::lmxanm yoxdur. Yadlar m::lnim bu halima yanaraq m::ln::l marh::lm~t gost~rdikl::lri, tilf::lt::l meyl etdikl::lri halda, dostlanm, yax.mlarim nal~m~::ln,.alnmdan qorxaraq m~nd::ln qac;:rrlar). V::l ya:

~~~\tll.J:H 4.1~~1"~1~

~lbl JI_;Sll ~ ,-.\.WI W! .j

. d_clli}\., L...:iJI I · ~ • c.S .j • • . CJ'o""

[Fiizuli, 1958: 22-24]

4.11_,!1 ~I~ .-.)411 J~

4.16. _fit.,;, .-. \.S. y::J I lJ.A JS

(H::lyata olan mah::lbb~t mtiqabilind::l onun sevgisi a~iqlar tic;:iin bir az q~m, kadar pay1drr ki, o, valideynin oz ovladlan tic;:tin s::lrf etdiyi ruzi kimidir. 0, c;:rrpt­nan h~r qalba covr-c~fa·veri1:. Ona valeh olan har bir kontila b::lla, gzab c;:akdirir. Bu q::lnaatl:;i onlann arasmda barab::lrlik meydana g~lmi~dir, onlardan h::lr biri oz hab, qismatin::l dti~an pay tic;:tin ~tikr edir).

Sonuncu beytlarin m~zmun tutumundan basil olan n::ltica budur ki, e~q haiDllll b~rab~rl::l~dir~n bir duygudur. Sevgi insandan onun btitiin varhgllli istgyir, fadakarhq, c~fake~lik t::llab edir. c;iinki:

li..;,JIL.J.a !"I _Jill ~L. ~ _,19

[Ftizuli, 1958: 12]

• I. :...~ 'I .lll tL..<:. I A...h.. c--YJ .j -

(8g::lr sevginin mohn::lt dolu ytikti kainata yiiklanarsa, onun bagn bu agrrhga davam gatirm::lyib partlar, ondan as~r alam~t qalmaz).

Tiirkca divanmda is::l ~air bu fikri bel~ ifada etmi~dir:

Mohn::lti- e~q asandrr deyib c;:ox urma laf

45

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Kwzbmvpbz I Yzl-Year-roo 2016 I Sqyz-Number3fucno 30

E~q bir yillcdur ki, xam olmu~ onun altmda Qaf [Fiizuli, I, 1958: 196].

Goriindiiyii kirni, Fiizuli mahabbatin ba~ari falsafi manasma ciddi bir suratda_ yana~araq, onun Tann tarafindan yalruz insana bax~ edilan bir agrr yiik - q~m yii­kti, mohnat yiikU olduguna inanrrdl V:} mahz buna gora a~iqdan e~q yolunda iztirablara sina garmayi istayirdi. ~aira gora haqiqi a~iq e~q azablanna qatla~ma~, qami-k:}dari, ·alami e~qio, mahabbatin cilvasi saymabdlr:

. .. r::. . '-'l..b ·- ·'~ . 1.. , ti...JI.bl ,-w ...r-- t.s"""" .P. t.r."' ~ r ..r . ~

)411 ys ~-*'I y...s 0" ~ ~

[Fiizuli, 1958: 5-6]

(Qalbim taleyio amaostzhgmdan par9a-par9a olub, cismim isa dardio .. azabm 90xlugundan taqatd:}o d~iib, tavan qalmaytb. E~qa miibt:}la a~iqlarin dardi-balas1 90x olar, e~q yolunda mohnata diiyar olarlar. Mahabbat iztirablannm az olmasl.Dl dilayan a~iqlarin sevgisi kamil olmaz. Dardi-balim az olan e~q kamil deyil).

Professor N.C:}farov Fiizulirlin e~qina xas olan bu fatalizma va abadiliy:} oz miinasibatirli bildir:}rak yazrr: «~air m:}b:}bb:}t :}Zablarmm d:}h~:}tirli biitiin giicii il:} duyur, 1~ bu :}Zabdan boyun qayrrmaq olmaz, ona gor:} ki, m:}h:}bbatd:}n o t:}r:}f:} t~s~vviiriin~ he9 n~ g~ti.rmir» [ Cof::~rov, 1997:31].

Tiirk alimi H.Maztoglu Fiizuli ~erind:} sevgilid:}n aynhq va hicran motivl:}rinin geni~ tar:}nntimiinii xiisusi vurgulaytr V:} bunu ~airin e~q fals:}fasinin an orijioal tarafi kimi qiymatl:}ndirirdi [Maz10glu,l956: 124]. Haqiq'atan, Fiizulinio lirik q:}hramanl.DlD e~qi o qad:}r qiivvatlidir ki, o, b:}~ari zovql:}rin .:. viisalm bu hisslari sondiiracayindan, ooa xalal g:}tir:}c:}yiod:}n qorxaraq ondan imtina edir, sevgisinio ~iddatirli artrrdtgl tiyiin hicraru sevir:

~j':ll Jl..-)1 ylb ~ C""l ~ J:l..l Jl..-)1 r~ ~ U:..:..

[Fiizuli, 1958: 2]

(Man he9 bir vaxt azali viisah axtarmaga say etm:}dim. Viisalm :}}yatmazltgt {h:}srat oduna yanmaq) bir zovq, h:}zzdir).

Aynltqdan, hicrandan sevgiliy:} olan e~q ~iddatlandiyi, hicran q:}mi e~q

zovqiinii artrrdtgl tiyiin a~iq hicran odundan dogan C:}falan sevinc kimi q:}bul edir:

~4 ~IJ ~~~I ~I ~411 ~.,4 ..lljiJ ~-*'I~

c_s..i 4-i: ~-*'I ~I ()A JWI ~IS-~ ~,.;JI.b.) 0-> ~IJ .

4..F .J ~I t)::>o-4 ~y.. ~ ~~ ~ ~4 ~.lll .JAJ

[Fiizuli, 1958: 1-3]

(8zab, mohn~t cismimi taq:}tdan sahb mahv etdi, q:}lbimi isa i~g:}nC:}ya dii9ar edib smad1. E~q qalib g:}lib biitiin cismimi sardt va bu iizgiin a~iqin qamini-kad:}rini bi.r az da artrrdt. 8qlim mani e~qin qamindan uzaqla~drrmaq, alindan almaq istayir, qalbim isa giiclii mahabbat ata~inin oduoa yanaraq mana ita:}t etm:}kd:}n liz yevirir. Konliim e~q azabmm, mohn:}tinin asiri olmaqdan ~addrr, o he<; vaxt nasihat:} qulaq asmaz). ·

46

Kiiltilr Evreni-Umverse Culture-Mup KyllblnVQbl I Yrl-Year-ToiJ 2016 I Savr-Number_r.JuCJio 30

Fiizulinin m~habbat konsepsiyasmdala bu motiv - e~qla azabm, cafanm bir­birindan aynlmazhg1 an asaslardandrr. Fiizuli us:tin e~qin l~zzati - iztirablarda, balalarda va onlardan dogan qamda, kadardadir. E~qi da, dtinyanm oztinti da, hayatm sirlarini d~ dark etmakd::m otrti mahz bu balalardan, qamdan-kadardan, aynhq ztilmatinin is:~ndan kes:ib-getmak lazundrr. «Ya rabb, balayi-e~q ila qll a~ina mani» [Fiizuli,II,1958: 285] - nidasini goylara ucaldan Fiizuli e~q xastaliyina daha amq mtibtala olmaq arzusu ila e~qin zovqti-safasini duymaq istayir, rriahabbatin cafalanna oztinti fada edarak e~qin an ytiksak zirvasina - kamillik haddina ucalmaq istayir:

1.5_?-]l )w ~ C::J)l l>.!J~

<..s~l J~ J~I.JC J.fo ~

)WI~ .l9 ~~ ~ t.S~I ~~

~ fi 'J JW'..:..ll J~l.c. y <..S~I~c)~\~.)jy_;y

[Fiizuli, 1958: 32-38]

~ .1- . ~ Lb:i.ll ·u . .;r-(S"Y- '-'

.UL..i c)l J!i .u 1~_,

.Ul. t).o=J Uhl t.S~I <)I

(Qoy ruhum bu ehtirash e~qin odunda ariyib yox olsun, qalbim onun iztirablan ila ah~Ib-yansm, ktil olsun. Malamat ahli desin ki, bu, e~q calalmm zirv;;,sina ytiksalan a~iqdir. Bu a~iq e~qda iilviyyat, ucahq hasratinda idi. indi isa oz muradma s:atmi~, onu basil etmi~dir. Ey qaraz ;;,hli, a~iqlari mazammat edib, onlara oz qarazli sozlarinizla hticum etmayin. <;unki e~q onlann amall;;,rinin gozalliyinin l;;,tafatidir. _(H;;,yatm manasini onlar e~qda tap1blar). Ya rabb! San Ftizulinin e~q havasini artlf: Bu e~qin azal.masma, naqisliyina va zavahna aparan yollara sadd s:;;,k! cY ol verm;;, ki, bu e~qin ~ovqti sonstin!))

Fiizulinin mah;;,bb;;,t konsepsiyasmm asasmda e~qin insan manaviyatmdan do­gan, onu ytiksaldan va pakla~drran Ulvi qiidratini taranntim etmak arzusu durur. Prof. Azada R. ~airin bu ruhlu san~t ntimunalarinda «man»in kaniilla~masi -takamtilti yollarma gticlti i~1q salan bir ene.tjinin oldugunu gostararak yazrr ki, «bu­rada ro~antik- ekspressiv rang qati, tiind oldugundan bu meyllar s:ox zaman·ayani tasavviira Slgi~mrr, daha s:ox assosiativ~ ruhi-hiperbolik s:alarlarda oztinii gostarir>> [Azad~~ 1996: 54]. Fiizulinin mohkam aqidasin;;, gor;;, e~q haqiqi a~iqin- oztinti b~tiinltikl;;, m;;,habbatin;;, fada edan a§iqin batinini safla~dlflf, nacibla~dirir, onun manavi-axlaqi kamilliyini, ruhu-m;;,navi pakhgin1 tamin edir:

<..S~I JA LJ::U~I y ).9 o~ ~I _,ill '-:-!_,!ill _, C::-')1 0>-=- JA

[Fiizuli, 1958: 23]

(Arif, marif;;,tli insanlarm qalbi m;;,h;;,bb;;,tl;;, ya~ar. M;;,habb~t insan konltintin va ruhunun goz;;,lliyidir).

vaya:

.ul_, 'Jlr.-~' ~ Lil <-¥-9 [Fiizuli, 1958: 23]

47

Kiiltilr Evreni-Umverse Culture-Mup Kvnbmyp&r I Yll-Year-roo 2016 I Savz-Number- f.!uCJio 30

(M~n e~q adb bir f~zil~td~ nee~ cahil ola bilaram? <;Unki o, aqlin, ruhun v~ qalbin safug-I va zanginliyi ii<;iin bir manbadir, azali ba~lang-IcdJ.r, abadilikdir).

Dem~li, e~q ~air ii<;iin hayat, pakllq, kamillik va manavi yi.iks~li~ anlaDlldrr. Fiizulinin bir <;ox beytlarinda e~qin bu m~navi-daxili qiidrati «e~q at~~i» ifad~si ila ahata olunur. ~~qin qalbi alovlandrran va i~tqlandrran bir ata~ kimi taqdim olunma­Sl Fiizuli sanatindan qlfiDlZl x~tl~ ke<;an bir amildir. Biz Fiizulinin a~iq q~lbini ab~di e~q mabadi va sonmaz e~q ma~ali kimi goriiriik:

• .1. ~I .JI .:.,'j .....SI·"' • •.· ..._, 1 .• · ~ )l9 c-- .r .T" ~ • (5""!'; 0"' .

[Fiizuli, 1958: 1]

(Sanin malabatinin nurundan e~qin q~lbima nur sas;d1. Bu ata~a, nura boyananlann ~ola sa<;tb yanmas1 labiid~iir).

vaya:

~I J_,>h.. ~~1 o..j!_,i'i

[Fiizuli, 1958: 36]

(Mababbat odu ila yanan qalbda pisliklarin qalmast, gizlanmasi miimkiin deyil. E~q ata~i onlan yandmb yox etmakla qalbi qoruyar, hifz edar).

$airin sonuncu beytlarinda od va ata.~ e~q anlaiD1 ila bagltdrr va onun giiciinii, qiidratini ifada edir. Fiizuliya gora od cismani viicudu yandmb yox etdiyi kimi, e~q d~ a~iqin qalbini bar ciir <;irkin xislatlardan pak edir. Drak yangtst - e~q insaru safla~dmr, ona manavi rahatbq bax~ edir. $air e~qin mahiyyatini yanmaqda, insan qalbini naqislikdan kamillik daracasina yiiksaltmakda, manavi ziilmatdan i~tga dogru yonaltmakda - insaru nacibla~dirmakda goriir. $arqin gorkamli filosofu ibn Sina da e~qin natica etibarila pakltq va qalbin Tannya - ilabi kamilliya dogru yiiksali~ oldugunu oziiniin «E~q baqqmda risala»sind~ qeyd etmi~dir. 0, islam psixologiyasmda n~fsin a~ag1 va yiiksak marhalasi arasmdakl harmoniyaru e~q anlaDll ila ifada edarak bildirmi~dir ki, «insan mahabbatinin man~viliyi insanm miitlaq kamilliya qovu~mas1 il~ ol<;iiliir. Bu zaman insan nacib v~ ruhi-man~vi ucahga malik bir varbga <;evrilarak daim alicanabllga, marhamat v~ ~afqata,

liitfkarhga meyl edin> [Qryunebaum, 1978: 191]. Bel~likla, Fiizulinin ar~b~ beytl~rinda e~q t~kamiil ed~r~k man~vi-axlaqi pakllq, ruhi-~qli yi.iksali~ va diinyaru d~rk etmak vasitasina s;evrilir: «e~q - qalb va daxili i~1qlanma, nurlanma yoludur, ba~ar ii<;iin bayat ramzi, y~amaq va gers;akliyin fazilatlarindan faydalanmaq fiirs~tidir, ancaq takca cism va b~danin - nafsin talabl~ri ila mahdudla~maq yox, hamin dar <;ar<;ivadan <;txaraq ali insani baqiqatlara, iimumba~ari dayarlara yeti~m~k yoludur» [Cum~iidoglu, 1997: 39].

1.2.Fiizulinin arabca qasidalarinda irfani meyl

Fiizulinin arabca qasid~l~rinin bir sua beytlarinin ifada tarzi, iislub va mazmun tutumunda iimumi bir cizginin ~abidi oluruq; onlarda bu v~ ya digar d~ra~da r~mzi

· yozumlarla ifada edilan arifana bir yoniim var. Bu beytlarda diiny~vi va arifana anlamlar qovu~uq halda miixtalif yozumlarla ifada edilir. Y ~ni ~air marifat diinyas1 tasavviif va vahdati-vticudla bagll qaynaqlardan, onlann ramz va ifadalarind?n

48

Kiiltii.r Evreni-Umverse Cult;we-Mup. Kyllbmypbl I Yd-Year-Too 2016 I Saw-Nwnber-l:JuCJio 30

istifad~ etm~kl~ mii~yy~n m~qamlarda m~h~bb~t konsepsiyasmm as:tqlan.masmda irfana - t~s~vviif~ meyl edir. Biz bir q~d~r ~vv~l Ftizulinin e~q anlammm izahmda v~ bu anlamm m~na s;alarlarmm ayrrd edilm~sind~ ~airin ya~aytb-yaratdtgt orta :}Srl~r di.i~finc:} t~rzin~ . ~saslanmagm vacibliyini vurgularru~dtq. Ftizulinin soz S:}n~tinin ideya v~ m~zmun qay~sinin onun ya~adtgt ictimai-m~d:mi, <}xlaqi-dini v~ <}qli-m~n~vi miihitl<} baghltguu V<} ~airin oz dovrtintin ~sas bilgil<}rin<} miihmm<}l b~l:}dliyini n<}z~r<} alaraq qeyd etm:}k ist~yiri.k ki, orta s;aglarda bir c;ox ~airl~rin ses;diyi v~ baglandtgt oziinii ifad<} yolu e~q V<} ID<}rif~td~n ibar:}t idi. Burada geni~ badii di.i~i.incQlQra va arifana 9alarlara rast galm~k olard1: e~qin iki ;sas qiitbti var -dtiny<}vi v~ irfani. Arifan~ ~eirl~rin qay~si bu iki m~zmun qtitbl<}ri arasmda miinasib~tl:}rin b~dii f:}IDZi yozumlarla ifad~si idi. insamn ist<}r dtiny:}vi h~yatt, ist<}fS<} d<} m~n<}vi-ruhani h~yatt e~q il~ baglt idi» [Ciim~i.idoglu, 1997: 90].

Bu baxtmdan e~qi ilabil~~dir<}r<}k t~qdim ed<}n Ftizuli d~ ~r:~bc~ q~sid~l~rind~ irfan i~tgma meyl edir v~ oz beytl~rin~ bir f~ls~fi d~rinlik v~ ilahi cazib~darhq b~x~ edirdi. Fi.izulinin bu kimi beytl<}rinin ideya-m~zmununu as:tqlamaq, onlarm mahiyy<}tin<} varmaq i.is;iin ilk novb~d~ ~airimizin t<}s~vvi.if<} olan miinasib~tini mii~yy:;ml~~dirm~k laztmdrr.

Fi.izulinin ya~ad1g1 zamamn ~d~bi miihitind~ t~s~vviif dii~iinc~sinin d~ aynca yeri oldugundan, ~airimiz bu «sevgi d<}nizind~» zaman-zaman yerini tapinaga s;ah~tb. Buna gor<} d~ t<}dqiqats;tlar ~airin poeziyasmda <}Sas yer tutan m::~h~bq::~t movzusuna ba~bca olaraq iki istiqam~td<}n yana~tblar, y<}ni b~zil<}ri bu sevgid<} dtiny<}vi m~zmun, ba~qalan is<} irfani duygular a~kar etmi~l~r [Bax: Arash, 1958; Azad~, 1996; Ciim~iidoglu, 1997; Hactyev, 1991; Qasunzad~. 1968; Quluzad~. 1968; ~lXtyeva, 1997; ~ooyeva, 2010; M<}mm<}dli, 2000; Faseb, 2000]. Fiizulini <<tiirk ~d<}biyyattrun <}n boyiik ~airi» adlandrran gork~mli tiirk alimi M.T.Kopri.ilii ~airin sevgisini d~y~rl~ndir<}f<}k yazrr: «0, cismani ehtiraslan deyil, sevgilisini k<}ndi varhgmda bulan sakin, f<}dakar, ilahi bir e~qi, e~qi-miitl<}qi, e~qi-~flatuni t~r~nntim etmi~dir .... E~qi-mutl~q t~r~qqisi onda zehni bir m~fhum hahndan qurtularaq s~mimi v~ canb bir ~~kil aldt. Q~z<}ll<}rinin eyni t~z~liyi V<} <}h~miyy~ti mtihafiz~ ed~r~k ya~amast ya~adt~ ilahi, ideal e~qin yiiks~k v~ insaniistti mahiyy<}tind:}dir, ruhun iztirablanm tatlt bir t<}s~lli il~ ovudan d~rin f~ls~f:}sind~dim [Kopriilp, 1926: 385]. Fi.izuli d~ e~qin t~s~vviif<} baghhgtm dogru sayaraq ID:}S~l:}y~ ba~qa baXImdan yana~an aliml<}r srrasmda gork~mli tiirk alimi 8hm~d Kabakhmn miilahiz~si s;ox on~mlidir: «Ftizulid~ bir az ~i<}liy<} qas;an islams:dtqla ~S<}vvi.ifun iyi qayna~dtgmt goriiri.ik. Divan ~airl~ri arasmda «t<}k varhq» gorii~tinii <}D s;ox m~nims~mi~ olanlardandtr .... Ancaq Fi.izuli bir Yunus 8mr:}, ya da Movlana Rumi kimi k~ndini strf t:}S~vviif<} vermi~, ya~ayt~, duygu V<} dii~unc<}si il<} bu f::Jls~f::J ic;~risind<} ~rimi~ bir insan deyildir. Onda t<}S<}vviif sad~c~ ya~t artdtqca d~rinl~~<}n bir dii~iinc~ zovqiidlir. E~q anlayt~t da biisbiitiin t~s~vviif<} baglanmaz. Bir srra ~airl~rd~ gortin<}n t~s~vviifu yaymaq qeyrnti onda hes: gori.inm~z. T<}S<}vviif ona bir ilham qayna~drr. Ancaq k<}ndisi n~ ~eyx, D<} pir, n~ d~ riliiriddim (Kabaklt, 1966: 79]. FU.Zulinin tiirkc::~ ~eirind::J tariq~tl~ baglanttsmm t<}zahlirl~rind~n b~hs ed~n S<}ad~t ~tXIyeva yazrr ki, "FUzuli ~eirind~ onun dii~tinc~ sistemini ~~kil ed~n laylar kimi Bekta§ilik, Q~l~nd~rilik, M::Jlam~tilik V::J Hlirufilik terminl<}ri il~ yiiklii beytl<}r

49

Kiilll1r Evreni-Umverse Cuiture-Mup Kvflblllvpbz/ Yii-Year-FoiJ 20161 Savz-Number-t{ucno 30

t~ks:~ dovriini.in ~d~bi estetik zovql~rinin t~siri, oxuculannm mara~ t~min etm~k m~qs~dinin izl~nilm~si kimi d~y~rl~ndirilmir, bu meyl h~m d~ §airin f~ls~fi­

~s~VVtifi gori.i§l~rinin ifad~sidir" [$1Xtyeva, 2010: 218]. Alimin bu mi.ilahiz~si il~ raztla~araq bildirm~k ist~yirik ki, Fiizuli ~r~bc~ §eirl~rind~ «b~§~ri qaynaqdan yaglamaqla b~rab~r ilahi bir qovsi-qi.izeh halmda gozl~ri qama~drran e§qi»n [Faseh, 2000: 62] ideya-estetik qay~sini anlatmaq us:i.in onu t~s~vvi.if ortiiyi.ind~ t~qdim edir. Orta ~sr ~airl~rinin ~ks~riyy~tinin sufi simvolikasmdan b~br~l~nm~sini t~dqiqatyt-alim N.Priqarina «sufi poeziyasmdakt leksikarun metafizik z~mind~ d~rin v~ ~sash nizamhll~» il~ ~laq~l~ndirir [Priqarina, 1983: 100]. italiya ~~rq~tinast A.Bomboyi is~ bunu bel~ as:tqlayrr: <<F'ars v~ ti.irk ~airl~rinin - sufi mii~lliml~rinin m~kt~bind~n S:lXIW§ bu savadh §~xsl~rin sufizm t~r~find~n inki§af etdiril~n e~q konsepsiyasmdan ilhamlanmaya bilm~y~~kl~ri h~qiq~tdir. Bel~likl~, onlar bilavasit~ m~cazdan gery~y~ aparan korpi.id~n kes:m~k m~cburiyy~tind~ qalmasalar da, bu s~n~tkarlarm b~dii bsvir vasit~l~ri lirik-mistik poeziyarun obrazlan idi ki, arhq ~d~bi ~~rtilik elementl~rin~ yevril.mi§dil~D> [Bombas:i, 1986: 257).

Bel~likl~. Fi.izuli ~r~bc~ q~sid~l~rind~ t~s~vvi.if alleqoriyalan v~ §~rti-metoforik obrazlarmdan istifad~ etm~kl~ e~qi ~n yi.iks~k, kamil, saf v~ i.ilvi bir amil kirrii, biitiin di.inyaw qavramaq keyfiyy~ti kimi t~r~nni.im edir. * Bu q~sid~l~rin mi.ixt~lif beytl~rind~ e~q - di.inyaw d~rk etm~k vasit~si, Jirik q~br~man - a§iq is~ ~sl idrak mi.ic~ss~m~si kimi meydana ylXlr. M~rhum t~nqidyi-alim M.C~f~rin bir mi.ila~si burada oztinii dogruldur ki, <<F'iizuli sevir - Fi.izuli dii§iiniir. A§iq Fi.izuli il~

mi.it~f~kkir Fi.izuli ancaq v~hd~t habnda almdt~ zaman onu duymaq olar .... Fi.izuli s~n~tinin iki canh m~sd~ri var: e~q v~ idrak. Ffizuli varhga da bu yolla m~rif~t yetirirdi. Bunun i.is:i.indi.ir ki, q~ti hOkm il?,

s~rm~nzili h~r murad~ r~hb~rdir e~q. Keyfiyy~ti h~r bmal~ m~zh~rdir e~q, G~ncineyi-kainat~ govh~rdir e~q,

H~r sadir olan n~~~y~ m~sd~rdir e~q. -

demi~dir. Orta ~srl~rin zehniyy~ti il~ mi.iqayis~d~ bu e~qin tamamil~ yeni v~ yi.iks~k bir diinyagori.i~i.i oldu~u anlamaq s:~tin deyib> [C~f~rov, I, 1973: 41-45].

E~qin gozi.i il~ dtinyaru idrak ed~n v~ e~qin dili il~ ali h~qiq~tl~ri soyl~m~y~ yah~an Fi.izuli hey bir t~riq~t~ qo~ulmadan ozi.i us:un bir m~qs~d v~ bir yol

* Bu m~qamda biz Y. Bertelsin §airin ar~bca §eirlarinda su:fi istilahlarmm zaif aks olunmas1 ila bagh miilahizasini bir qadar qeyri-d~qiq hesab edirik [Bax: Bertels, 1962: 513]. Alim bu istilahlarm i§lanma dairasini yalruz «baqa>>, «fana», «ariD> terminl~ri ila mahdudla§dtrsa da, ~eirlarda «heyrab>, <<hal», «§arab», «cam>>, «salik», «marifab> kimi sufizmin m~cazla~an simvollarmdan istifada olunmu~dur ki, biz yeri galdikda onlara miiraciat edacayik.

50

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Kyn&mvp&l I YIZ-Year-Foo 2016 I SaVl-Number-l{~CJIO 30

sec;mi~dir: biitiin h~qiqi ~iql~rin kec;diyi ~q v~ m~rif~t yolu .... Tiirkc~ divamnm ilk qn~linin m~tnl~ beytind~ soyl~diyi kimi:

1.5~\ ~~ ~L.kll &WI )..il .l3

(E~q a~iql;)r iic;tin hiday;)t yolunu i~tqlandrrdt).

Saliki-rabi-h~qiqat e~qa eyl~r iqtida,

[Fiizuli, I, 1958: 51]

- yani b;)qiqat yolunun yolc;usu e~qa arxalanrr. $air ar;)bca q;)sid;)l;)rinda da e~qi baqiqata aparan yol kimi tamdtguu bildirir:

1.5~ ~lj J,WI ~.;b ...S _,L,

[Fiizuli, 1958: 11]

(8qla tabe olub oliun yolu ila getm~k manim beyratimi, c;a~qmhguru bir az da artrrd1. E~q zahir oldu V;) s;a~qmhg1 hiday~tl;) ~v~z ed~rak, mgng diizgtin yolu gostgrdi).

«Fiizuli sgn~t alamindg e~qi ozting bir t~riq~t sec;mgkl~ m~rifgt c;e~masindan faydalarum~, oz arifan~ duygularm1 ~airang t;)X~yyiil ila qovu~duraraq gerc;~kliya baxt~m b~dii yozumunda oz zovqiin~ uygun tarzdg b~hr~l~nmi~dir. Ariflar~ xas olan siiluk, tgriq~t vg s.-Jg baglJ olan dii~iincal~r Fiizulinin e~q c;e~m~sindgn siiztil;)rnk s~lis va r~van badii deyiml~r axarma s;evrilir. $airin s;ox~axali dii~iinca v~ duygu karvam onun qglgmina xas olan z~ngin r~mzi yozumlarla ifad~ olunur>> [Ciim~iidoglu, 1997: 119]. Bu m~nada yuxanda sitat g~tiril~n beytl;)fd;) ~.;b ,..:!J_,L, kimi istilahlarm i~lanm~si m;)qamma diqqat yetirak. T;)sgvviifd;) h;)qiqata mgnavi gedi~ yolu tgriqgt, bu yolun yolc;usu isg salik adlamr [Mammgdov, 1994: 118]. Demali, e~q insam baqiqata, hidayata qovu~durursa, insanhgm kamah da e~qda gerc;akla~ir:

~.):!:....b.) ()4 tG.::. ~ ~.;b LS_,ill-' y_;il4 ~ ~Y'J ~~

1 ·t.. u.Jc. "'~·- 'J ~ .... c.ru. ~ -..r-

[Fiizuli, 1958: 32-35]

rlc-' ...s....::. 'J J6.,ll .l...!i.Y. u\.9

r-1-~~ c)ly.l _Y.olJ

(Mgni sglaba aparan yol beyratimin va c;~q10hg1IIllll c;oxlugundan itib, yox olub. Lakin ggn, ~iibbasiz, ir~ad ballOdan X;)bardarsan. Manim bgyatlm V;) oliimiim. sana yax10 vg sgndgn uzaqdrr, manim gbvahma tadbir qllmaq isa sgna amanatdir. Mgn sani cahillikdgn sevmami~gm, mgn bilirdim ki, sanin mgbgbbgtin mgnim kamal1m1 tamam edacak, mang kamillik bgx~ edgcgk).

Bu m~qamda ~airin tiirk divamndakl bu misralar xatrrlanrr:

Ey Fiizuli, qllmazam tarki-tariqi-e~q kim

Bu fnil~t daxili ~hli-k;)mal eyl~r m~ni [Fiizuli, I, 1958: 18].

Sitat g~tirdiyimiz yuxandakl beytlgrd~ e~qin a~iqi beyr~t va c;a~q10hqdan xilas etm~si motivi diqqgtimizi C;)lb edir. Misir alimi Hiiseyn Mucib ;)1-Misri yazrr ki, «sufilgr m~rif~tin kamahm beyrgt anlammda goriirdiilgr. Heyrgt ger~kliyin c;e~idli

51

Kiiltllr Evreni-Umverse Culture-Mup KvR&mvp&r I Yrl-Year-Too 2016 I Sqyr-Number3{uCRo 30

va asrarangiz tazahiirlari miiqabilinda insanm cavabslZ qaldtgmt bildirir. Ariflarda ba~ veran heyrat marifatin yiiksali~indan dogue. Y ani gers:akliyi qalbinin gozii ila, daxili duyumu ila goran salikin qalbina qeyb alaminda gizlanan haqiqatin yaqinlik nuru dolum [al-Misri, 1967: 212]. <;ox maraqh bir faktd1r ki, gorkamli sufi ~airi Farid ad-Din 8ttar oziiniiri <<Mantiq at-teym adh asarinda qu~lan yeddi vadidan kes:irib haqqin timsahna - Simurga yetirir ki, bu vadilardan biri heyrat adlarur [Attar, 1962: 159].

Fiizulinin sitat gatirdiyimiz ilkin beytindan [I q. b. 11] basil olan bir natica da budur ki, mahz e~q agtlm aciz qald1g1 maddi-diinyavi sarhadlari kes;arak insam ali haqiqata 9atdmr, ona kainat1 dark etmak ii9iin kamillik, marifat nuru bagt~laylf. Qitalarinin birinda:

Elm kasbila riitbeyi-rifat Arizuyi-miihal imi~ ancaq. E~q imi~ bar na var alamda Elm bir qeylu qal imi~ ancaq, -

[Fiizuli, I, 1958: 376].

- deyan ~air arabca beytlarinda bu fikri bela saslandirir:

o.,.#. f'l.ft.ll •. ::.A ... I.i....l:._,b ~ JWI t;!'U ~ !)S"J_,

<.5~\ o~ tJ.o JWI ~-' <.S.Y.

J!tt:. -"" -' <.S-*' t31.l u.J ~ [Fiizuli, 1958: 17-19]

(Sevginin miixtalif maqamlanmn bazzi hadsizdir. Yalwz aqla tabe olan, aqla itaat edan kas ondan imtina edar. Agtl sahiblari e~qin lazzatindan mahrum olduqlan balda, ba~mda sevda olan, e~qa miibtala olan bar kas bu bazzi duyaraq onu dark edar. Aqil adamm e~qdan zovq almast, gozlari bagb, kor bir qu~un _~ikar etmasi qadar acayib va qaribadir).

Bu maqamda Fiizulinin digar bir arabca beytini bir daba xatlflamagt maqsadauygun besab edirik:

<.5~\ .JA ~.JWI y_,l9 oY.,.. yll_,ill y_,Jill_, C-')1 ~ .J11>

[Fiizuli, 1958: 20]

(Arif, marifatli insanlann qalbi mababbatla ya~ar. Mababbat insan konliiniin va ruhunun gozalliyidir).

Qeyd etmak lazrmdrr ki, tasavviifda aql ahli - aqillar dedikda mantiqi dalillara, aqlin va elmin miiddaalanna asaslananlar; marifat ahli - ariflar dedikda isa marifat (intuisiya) tarafdarlan nazarda tutulur [Mammadov, 1994: 127]. Fiizulinin bu beytlarinda e~qla (qalbla) aqlin antitezas1 qlfDllZI xatla keyir. Umumiyyatla, islam

.madaniyyatinda elm (aql)- marifat (e~q) qar~tla~mas1 boyiik maraq va miibahisa qayn-ag1 olmu~dur. Gorkaml~ ~arq~iinas F.Rouzental islamda elmin 9e~idli mazmun yalarl~ izab etmakla elm - marifat tazadma toxunmu~ va ariflarin nazarinda marifatin elmdan iistiinliiyiinii gostarmi~dir [Rouzental, 1997: 167 -173]. Elm va

52

Kiiltiir Evreni-Umverse Cu'fture-Mz!p KWI&myp&z I Yzl-Year-FoiJ 2016 I Sayz-Number-l.fuCJto 30

m::~rif~t t::~zad1 ilk baXI~da bu m::~fhumlann bir-birin::~ tam zidd olmas1 kimi ba~a dii~iils::~ d::~, ::~slind::~ elm v::~ m::~rif::~t idrakm mtixt::~lif s::~viyy::~ v~ m::~rh::~l::~l~ri -rasional-m::~ntiqi v::~ hissi-metaforik m::~rh::~l::~l::~ridir v::~ bunlar bir-birini tamamlayrr. Fiizulinin sitat g::~tiril::~n beytl::~rind::~n d::~ m::~lum olur ki, o, haqiqati dark etmak, hiday~ta c;atmaq iic;iin rasional tafakkiirii, aqli naqis va mahdud hesab edir v~ intuisiyaru, e~q va marifati bu yolda an geni~ imkanlara malik vasita kimi qiym~tlandirir. Bu zaman Fiizulida e~q prof. T.Hac1yevin tabirila desak - «hissi­emosional deyil, aqli-idraki fakt kimi meydana C(lX.Ir, y~ni onu hissiliyi idrakiliyinin ic;indadir - hissilikla idrakilik sinkretikdir ki, burada apancthq ikinciya maxsusdum [Hac1yev, 1991: 64]. Fiizulida haqiqati tarumagm asasland1gr duyum - qalb duyumu va daxili mii~ahidadir. Ma~hur sufi teoloq 8bu Hamid Q~zali da haqiqatin d::~rkina gedan yolun qalbd::~n kec;diyini xiisusi vurgulayrrd1 [::~1-Q::~zali, 1967: 29].

Tas::~vvtif::~ gora marifat bucagmdan baxdtqda gerc;akliyin bar bir zarraciyi batini duyum va zovq gozii ila mii~ahida edilir. Y ::~ni har bir gozallik insan zovqiinii ox~ayrr, onun dii~iin~ va mii~ahida qabiliyyatini artmr va t::~nzimlayir. Gerc;akliyin canll mii~ahidasi - goz~llikl~rin seyri Fiizuli e~qinin da ba~hca m~ziyyatidir. Bu, asasan, orta ~srlar va o ciimladan bu dovriin yetirmasi olan Fiizulinin dii~iinca tarzinda gozallik anlay1~1 va badii estetik duyumun saciyyalari il~ a~kar olunur. Kamillik va gozalliyin yalruz Tannya- ~n ali varhga xas oldugunu qabul edan Fiizuli bu go~lliyin mii~ahidasi ila marifat arasmda baglillgt ac;1qlamaga c;all~rr:

~L.S~u4~~ ~~.,~~~u~~~

~L....:. _, ~ u_,:JI r4 _, ~

~~WI y_,l! JL,.I

~ J:... ~IJ4ll J J4ll u-11

~lil J:... ~ ~I~~ ~ ~i y4:-'inj,\~

[Fiizuli, 1958: 51-56]

l;.)l r4 ~ ....SI.J.ll ~ ~

~)I U.l..x..o ~.) ~ c.s".)

<.S~l J ~ ~,(.,_,... t_.J.J.J

)I! tfil rlub <.S~ l.l ~ l.ll <.S .» 4..9 ~ .J u-i\..9 .JC .)~ 'i

(Har ~eyd~n xabardar, adalatli hakimin (Tanrmm) kamalmm haddi gozallarda bayan ,olaraq tamamland1 va goz oniina C(IX.dl. 0, qorxu hissini viisalda gizlayarak, onlann bazilarinin idrakmda iimidi yox idi. 0, a~iql~rin qalbini gozallarin hiisniina ~ mail edarak onlann arasmda vafa alaqasini yaratdl. Onlann (a~iql~rin) tabiatini .­iir~k v~ onun iztirablarma meylli etdi va hiisn bazarma r~vac verdi. ilahi, san manim miittaqiliyimd~n, taqvamdan as1ll olaraq mani gozallarla gorii~a mail et. · Koniil dostlannm mii~ahidasi irfan va marifatimi izhar etmak v::~ iiza C(IXarmaq iic;iin qalbimin alatidir). - ....-

Bu beytlard~n aydm olur ki, Fiizuli zahiri al~min goz~lliyinin seyrigda -da --­haqiqat va marifat soragmdadrr. Gozallikdan bahs edarkan onda bir arifana !D.frla...- , taprr. Gozalliyin darkind~ ~airin yoniimii macazdan haqiqata, sur~tdan Illal!ay~ dogrudur. Bir beytinda:

53

Kiiltiir Evreni-Unzverse Culture-Mup KVRbmypbz/ YI!-Year-roo 20161 Sayz-Number-tfucno 30

Jjl.. ~I J.,.l ~I LS.ll_;!

[Ftizuli, 1958: 7]

(Q~lbim h~qiq~tin zovqiin~ maildir, o, m~cazrn ~siri ola bilm~z),-

dey~n ~air~ gar~, h~qiq~t ~hli - arif olanlar goz~lliyi seyr edib ondan zovq almaq v~ goz~lliyin qaynagllll - h~qiq~tin ni~an~l~rini onda axtam. Y ~ni arif zahiri goz~lliyin arxasrndakl m~nam d~rk etm~kl~ m~rif~t basil edir. <;::iinki ttirkc~ divamnda soyl~diyi k.inti goz~llikl~r b~qiq~t giin~~inin ~Ol~l~rind~n kanarda deyil:

Xubsur~tl~rd~n, ey naseh, m~ni m~n' etm~ kim,

P~rtovi-~nvari-xur~idi-b~qiq~tdir m~caz [Fiizuli,I, 1958: 161].

Akademik F.Qas1mzad~ <<Fiizulinin idrak n~z~riyy~sind~ formam aymnaq, forma arxasmdakl m~zmunu gorm~k, m~bz onu d~rk etm~yin ba~hca t~l~b oldugunm> xiisusi qeyd edir [Qasunzad~, 1968; 171 ].

Dig~r beytl~rind~n birind~ Ftizuli deyir:

~ ~\.jl L.JA ~.) ~~

W) Jl..,:i:;.\'I.JJY" ~

[Fiizuli, 1958: 11-12]

wl L.JA J ~w)'l L. LS.J.li u.lA y J

llill -tS .).l,l ~ ~ ul.i J

(M~n e§q (bad~sind~n) cammdan §~rab nu~ etdikd~n sonra d~rk ed~ bilm~dim ki, bad~ n~dir v~ m~n kim~m. Bir uca m~qama 9atmaq ehtimalrna gor~ ~adland1m, f~namn d~rk ed~ bilm~y~c~yi b~qaya nail oldum).

Fiizuli bu beytl~rd~ "~~rab", "cam", "f~na", "b~qa" kimi t~s~vvtifiin ~~rti metaforik obrazlarrndan istifad~ etmi~dir ki, onlann ifad~ etdiyi r~mzi m~nam ay1qlamaq vacibdir. ilk novb~d~ cam v~ ~~rab obrazlarrna diqq~t yetir~k. «Miratiil­ii§§aq» ~s~rind~ gost~rildiyi kimi "cam" Haqqm t~c~llisi ilabi nurun m~zh~ridir [Bertels, 1965: 134]. $~rab is~ Haqqa, rubi-mtitl~q~ qovu~maq vasit~si v~ ~b~di ilabi zovqdiir ki, o zovqii yalmz ilahi e~qin yol9usu olan salik duya bil~r. «Gizli sirrin (Allahm) nurundan olan ~~rab1 i9~n salik ~b~diliy~ :- ilabiy~ qovu~mu~ olur. T~s~VVtifd~ ~~rab ilabi v~bd~t missiyasrn1 yerin~ yetirir» [Bertels, 1965: 159].

$airin bu beytind~n e~q ~~rabmm b~x~ etdiyi bir s~rm~stlik anlay1~1 da meydana 91Xlf ki, bu ilahi s~rm~stlikdir, y~ni zabiri m~hdudiyy~td~n ~IXaraq Haqqa dogru yon~lm~ v~ ona qovu~madrr. Ftizulinin s~rm~stliyi idrak prossesi il~ baghdrr, bu s~rm~stlikd~ idrak m~zmunu var. Beytd~n ~karca m~lumdur ki, a~iq el~

s~rm~stdir ki, d~rk etm~li oldugu anlayi~larrn m~nasllll ayrrd ed~ bilmir ( «d~rk ed~ bilm~dim ki, bad~ (cam) n~dir, m~n kim~m»).

Bu a~iqliyin el~ s~viyy~sidir ki, ger9~klik bu e~qin i9ind~ gortinm~z olub, bu is~ sufil~rd~ki vacd~ g~lm~k, ekstaza qap1lmaq ballllln eynidir. Bu beytd~n ~airin <<Leyli va M~cnun» ~sarindaki bir q~z~Iinin ~ks-s~das1 duyulur:

54

Oyl~ sarmastam ki, idrak etm~z~m diinya n~dir

M~n kim~m, saqi olan kimdir, meyti s~bba n~dir.

Kiiltz1r Evreni-Umverse Culture-Mup KynbnlVpbl I YLI-Year-Foo 2016 I Saw-Number-tJucno 30

Sitat gatirdiyimiz ikinci beytdak.i «fana>>, «baqa» anlay1~lanna galinca isa, onlann asasrnda Qurani-karimin "ar-Rahman" surasinin 26-27-ci ayalari dayarur: rl.ft')ll .J J)4JI _,~ ~.J ~_,~.Jut!~ t>o JS (Y er iiztinda olan bar kas fanidir. Ancaq azamatva kamm sahibi olan Rabbinin zan baqidir).*

Tasavvlifda salikin yolc;ulugunun son marbalasi olan fana sufinin maddi varhgmdan azad olmastdrrsa, baqa abadi va azali varhga - Miitlaq baqiqata qovu~maq demakdir. Gorkamli ~arq~iinas Y.Bertels tasavvlifiin fana va baqa baqqmda taliminin mahiyyatini bela izah edir: «Oziiniin kec;ici miivaqqati <<mam>inin mabvini hiss edan insan abadiyyat daryasma anlrr va belalikla, aydm hiss edir k.i, o, ilabi varbgm ozii kimi abadidim [Bertels, 1965: 38].

T~dqiqatc;1 alim N.Cii~doglu isa yazrr: «insam fana manzilina yetiran e~q pakliq va kamillik ramzidir. Bu manzilda insan ela bir aqli, manavi, ruhi yiiksali~ alda edir ki, biitiin diinyavi ixtilaf va bar sayaq mahrumiyyatlar aradan gotiiriiliir, ali insani baqiqat va insaniyyat maqam1 bar ~eydan yiiksakda dayarur. Bu balda insan qalbi manavi i~Iqlanma taprr va bela bir i~1qlanma balllli kec;irmadan na baqiq~ta yeti~mak olar, n~ baqq1 tarumaq olam (Ciim~iidoglu, 1997: 160-161]. Biitiin bu ~arhlardan C(lXI~ edarak Fiizulinin yuxandakJ beytindan bela bir mana basil etmak olar k.i, e~q ~arabi a~iqin qalbini feyz i~Igt ila doldurur, o oz maddi viicudunu unudaraq Haqqm marifatina yonalir, kic;ik <<man»dan (mikroalamdan) ke~r~k boyiik «man»a - abadiliya yeti~ir. Bu xiisusda ~airin digar beyti da maraqhdrr:

\¥11~ <.5-*l _;....,. t>o <:!.l) .... i yl.l ~I U"l.s <.S.J)I ~-'

[Fiizuli, 1958: 9]

(Sanin mababbatinin asirlari e~qinin sarmastliyindan baqam aida ediblar. insanlar arasmda isa oliim piyalasi daim dovr edir).

Belalikla, ~airiri bu beytlarindan e~qin olmazlik va abadiyyat ramzi olmasi a~kar olur. Bu ramzi mananm ba~qa bir beytda ifada etdiyi mazmuna diqqat yetirak:

~I c..s! ~ .l! ~Y. c.sA41

<1.5 _,~ C::-')1 C::-'.J Li~ ->"'I

l:U.o ~ Lo .a.. - •. :UI _ . u~<.S

[Fiizuli, 1958: 1-3]

L!i.! L>" ~ .Y- ..& I J.,.49 ..s..J~ .J

L!.:i.:..l .l! <.SLh l..a.l.o w .J

(Man vacdin ( e~qin) qalbimda makan etmasila faxr edir, buna c;ox seviniram. <;iinki bu, Allah-taalanm ela .fazilatidir ki, onu sevdiyi, istadiyi b:mdalarina bax~ edir. Ruhumu bir nasim kimi ox~ayaraq, ona zovq-safa veran bu ~ovq mani ~ad­landmr, sevinc bax~ edir. Va bu keyfiyyatla qalbimi biisbiitiin sam, oz agu~una allf. (Bu ~ovqla qalbim sevinc ~adhq hissi ila dolur). Bu ~ovq ila olmak bir zovq,

*Burada va bundan sonra Quran ayalari akad. Z.Biinyadov va akad. V.Mammadaliyevin tarciimasinda verilmi~dir.

55

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Kvn&mvp&r I Yri-Year-roo 2016 / Savr-Number.f.{ucno 30

hnz deyilmi? <;unk.i bu oliimd:m sonra e~qin v~cdi insana yeni bir h~yat, dirilik b:;,x~ ed~r).

Goriindiiyii kimi, e~q Fiizuli iiyiin h~m d~ bir zovq, h~zz qayna~dtr. E~q v~ zovq bir-birind~n aynlmazdrr. H~r iki m~fhum hissi duyumla yana~1, daxili arifan~ mnmun da~1yrr v~ badii-estetik duy~ m~nb~yi kimi q~bul olunur, y~ni zovq v~ e~q insan fitr~tind~n dogan goz~lliy~ qar~1 hiisn-r~gb~td~n v~· meyld~n ibar~tdir. <<Miratiil-u~~aq» as~rind~ zovq batini i~Iqlanma, paklanma va b~qiq~tin mii~ahid~ vasitasi kimi ay1qlanrr [Bertels, 1965: 151]. Ftizuli bildirir ki, bu zovq ila, y~ni m:;,navi pakhg1 ~ld~ etdikd~n sonra olm~yin hey bir qorxusu yoxdur. <;iinki insan yenid:;,n dirilik, h~yat ald~ edir. Bu zaman ~airin n~z~rind~ oliim adi bir t~biat hadis:;,si deyil, o, daha bOyiik bir qiivv~. insam ~b~dil~~dir~n f~ls~fi kateqoriya, onu Miitl:;,q h:;,qiq~t~ qovu~duran bir amildir. Goriindiiyii kimi, Ftizuli bu beytl~rda «f~na» v~ «b~qa» istilahlarmdan istifad~ etm~sa d~, e~qin insana abadilik b~x~ etma qiivvasini inandmc1 boyalarla t~qdim etmi~dir.

Ftizulinin n~~rind~ a~iq ham da hal ablidir:

c.S~' co c~n ~ c.S.ll.l...o ~ rli t!IDLJI ~ c..sk ~~ I) Y.Y" ~l.i...:, c,s! .) _,9 J3 c:JJ uhJI .)1 (;..J.JC .) 0i JS ~

[Fiizuli, 1958: 19-21]

~ .fo.o Jli.,JI LJ~ ~.9-

~ e jill.)\.:.. _.>:!i:i

(Hatta e~q olan yerd~ bela salaba sadiqliyima gor~ Adam biitiin malaklar qar~1smda qiirr~l~nir. v~ ~g~r sozlarim manim qalbimin va fikirlarimin safu~ tC}svir etmak iiyi.in azhq edirsa, manim sii.kutum biitiin nitqlarin mazmunu iiyiin miltC}rcimdir. Har bir an manim yiiksali~im iiyiin bir pilladir, manim hahmm dC}yi~masi (haldan-bala dti~mayim) ucahq tiytin pill~kandir).

TaSC}vvilfa gor~ ,«insanm h~qiqC}ta dogru .ytiksali~i iki sapgid~ realla~rr: birincisi psixoloji va axlaqi-manavi talqin va t~criiba yolu ila qazandan va tadrican sabitlC}~:;,n keyfiyyatl~r. y~ni mC}qam; ikicinsi isa ilham, vacd, manavi va batini i~Iqlanma vasitasil~ insanda ba~ ver~n va tez otiib key~n hal. Hal bir ~1q ~ol~si kimi insan psixologiyasma tasir etm~kl~ onda mii~yy~n duy~ va batini goriim yaradrr. Hal har bir maqaiDI tamamlayan, h~qiqat yolyusunu (saliki) yeni m:;,qamlara bazrrlayan v~ n~hayat Haqqa qovu~duran ilahi vergidin> [M~mmadov, 1994: 119].

Ftizuli d~ t~SC}vvilfd~n yiXI~ edarak, hall a~iqi marif~ta yetiran daxili duyum . anlan il~ eynila~dirir va bildirir ki, ~iq mabz haldan-bala dii~makla yiiksa~ini

tanzimlayir, yiinki bar bir hal ilahi yiiks~li~~ dogru bir pilladir. !;iair bir daha e~qin kamillik v~ abadiyyat bax~ etma kimi keyfiyyatlarini vurgulayrr. Digar beytda ~airin baldan-hala keyan lirik q~hramam oz ruhunun dili il~ iy diinyasmdan daru~rr:

56

~ ~' t::J~~ rJljC .

OJ.J> y'b.ll Jltf.l ~ lSY [Ftizuli, 1958: 17-18]

L.hll ~ ~~' _, .l;o-_,!1 .l_?.J 4.1.._,

t.Sfo..l _, ~ .l9 ~ JA .)C c..sk

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup KwlbniYpbl I Ytl-Year-roo 2016 I SaVI-Number-Cfi.ICJIO 30

(M~h~bb~tin miixt~Lif hallanrun yaradtctst odur, q~lbd~ki v~cd v~ ~ovq d~ on­dan qaynaqlanrr. Mane~l~rin ziihurundan sonra s~n onun nurunun q~lb~ hakim k~silm~sinin, onu (q~lbi) oz hokmti altma alaraq orada m~kan qurmasmm ~ahidi olacaqsan). ·

Goriindtiyi.i k.im.i, a~iq keyirdiyi btittin ballann e~qd~n dogdugunu v~ bu e~qin Unvanlandtgt m~~uq~nin nurunun - sevgi nurunun onun q~lbini oz hOkmti altma almastru soyl~yir. Ftizuli Qurani-K~rimin ~l-8raf sur~sinin 54-cti ay~sind~ i~l~n~n v~ Allah-t~alarun ar~i oz hokmti altma almastru n~z~rd~ tutan ~ 1..5_,:;....1

t.i"y.llifad~sini i~l~tm~kl~ Tanrtya aid bu m~fhumu e~q~ v~ m~~uq~y~ aid edir. Bu­radan da Ftizuli e~qin v~ onun basil etdiyi m~n~vi kamilliyin, m~rif~tin q~lbl~ Sl.X

baghhgma i~ar.} edir. Bu da t~sadtifi deyil. T~s~vvtif~ gar~ «Tann e~qi b~nd~nin konliind~dir. 0, oz konltinti el~ t~kmill~~dirm~li. kamill~~dirm~lidir ki, oradaca Haqqa qovu~a bilsin>> [Ctim~tidoglu, 1997: 137]. Gork~ml.i ~~rq~tinas V.Braginski is~ qalb~ bel~ anlam verir: «Ur~yin d~rinlikl~rind~ ilahi ruh gizl~nir. Onun alt qatmda is~ m~x.luqatm h~qiqi ilahi mahiyy~ti gizl~nir» [Braginski, 1989: 177]. Bel~likl~. Fiizulinio bu beytind~n aydm olur ki, m~hz q~lb Unsiyy~ti, arifi v~ a~iqi tiik~nm~z bir qaynaga - e~q dtinyasma apanr v~ n~tic~ etibaril~ m~rif~t basil olur, kam.illik v~ ~b~diyy~t ~ld~ edilir. Bu prinsip Flizulinin e~q konsepsiyasmm dayaq m~rkazi v~ ana x~ttidir.

NaTica Goriindiiyi.i kim.i, Fiizulinin ~r~bc~ q~sid~l~rind~ e~q anlayt~trun b~dii

t~fsirind~ irfani meyl giicliidiir v~ bir sua irfani istilahlann istifad~si il~ t~zahiir etm.i~dir. Bel~ ki, q~sid~l~rd~ ~ks olunan "heyrnt", "hal", "cam", "salik", "b:;)qa", "f~na", "arif', "m:;)rif~t" v~ s. kim.i istilahlar ~airin e~q anlayt~mm f~ls~fi-irfani anlammm aytqlanmasmda bOytik on~m da~tyrr. F~ls~fi-b~dii d~y~r k~sb ed~r~k, Ftizulin.in a~iqan~ dii~tinc~l~rin~ f~ls~fi d~rinlik b~x~ ed~n v~ beytl~rin t~sir qiidr~tini artrran bu· t~s~vvtifi termin v~ anlamlar ~airin irfani gorii~l~rini ifad~si kim.i d~y~rl~ndirilm~lidir.

QAYNAQLAR:

1. Araslt, H. ( 1958). Boytik Az~rbaycan ~airi Ftizuli. Bakt: Maarif 2. Attar, F. (1962). Mantik al-tayr. <;eviren A.Golpinarh. istanbul 3. Azad~, R (1996). Mtit~f~kkir -Movlana Ftizuli. Bakt: Sabab 4. EepTeJThc, E.3. (1962). HH3aMH H <I>y~yJIK. MocKBa: lliAaTeJThCTBO ·

BOCTO'iHOH JIHTepazypbl 5. EepTem.c, E.3. (1965). CycpH3M H cycpH.HcKaJI JIHTepazypa. MocKBa 6. EoM6a'lli, A. (1986). TropKcKHe JIHTepazypbi. Bse.neHHe s HCTOpHIO n

CTHJib I 3apy6e)f(HaJI zypKonoriDI. BbmyCK I, MocKBa: HaYKa, c. 191-293 7. EpanmcKH.H, B.H. (1989). CHMBOJIH3M cycpH.HcKoro rryrH s «Ilo3Me o

Mope :>KCHmHH» H MOTHB CBaAe6Horo Kopa6IDI I CycpH3M B KOBTeKCTe MycyJihMaHCKOH eym,zypbi. MocKBa, c. 174-216

8. C~f~rov, M. C. (1973). Seyilm.i~ ~s~rl~ri: 2 cildd~, I c., Balo 9. C~f~rov, N. (1991). Fiizulid~n Vaqif~ q~d~r. Bakt: Yaz191 10. Ctim~iidoglu, N. (1997). Ftizulinin s~n~t v~ m~rif~t dtinyast. Bakt-Tehran

57

Kiilllir Evreni-Umverse Culhtre-Mup KvnbTIWbl I Yli-Year-roo 2016 I Savz-Number-I.Jucno 30

11. 81-Qazali, 8bu Hamid ( 1967): ,J_, Yl ~ _?.11 •l.H.l!l I'~ ~\,::>.! . .l.o.:...o .l.ob. ~\ ~I jill 1967 i'-1378 • coy~>\iii81-Misri, Hiiseyn (1967):

12. ooy~>l.ill 'f':!.lill ~jill ~1-»"lt.SJI.li.,JI ~~ .~)'1 yJYI ~ .~ ~ lS~r 1967

13. F!J.seh, R. (2000). Fiizuli ~eirinda tasavviifi qaynaqlar. Bakl: Elm 14. Feyzullayeva ,V.( 1985). Fiizulinin qasida1ari. Bakl: Elm 15. Fiizuli, M. (1958). 8sarlari: 5 cildda, I c., Bala: Azarbaycan SSR EA

Na~riyyah 16. Fiizuli, M. (1958). 8sarlari: 5 ci1dda, TI c., Bala.: Az<lrbaycan SSR EA

Na~riyyatt 17. Fiizuli, M. (1961). 8sarlari: 5 cildda, IV c., Bakl: Azarbaycan SSR EA

Na~riyyat1 18. Fiizuli, M. (1958):

t. c fi4 •0~4.}-li ~I' )JI ~:.15.Y ~I .;l.l ~~~~ _ljt.-iJI _, .lt.i:ic. ~I clh.o . .lA:>..A ~ _,...;:.!

1958 19. Gibb, E. W. (1904).History of Ottoman poetry. vol3, London

'20. ismayilog1u (Hac!yev), T. (1991). Yunus amra V<l Mahammad Ftizuli I Ulduzjurnali N26 (290), iyun, sab. 57-62

21. Kabakh, A. (1966).Tiirk edebiyah. Ankara 22. Kopriiliizad·e, M. F. (1926). Tiirk edebiyatl tarihi. istanbul 23. Quluzada, M. (1965). Fi.izulinin lirikast. Bala.: Az<lrbaycan SSR EA

Na~riyyan 24. fpiOHe6a}'M, r.3. {1978). «PHcana Q.>H-JI-'HIIlK» M6H CHH&I H KYJYI}'a3HaH

JIJ060Bb I Apa6cKa» cpe,m~eseKOBM eyn&zypa H JIHTepazypa. MociCBa ,c. 191-197 25. Maz10glu, H. (1956). Fuzuli-Hafiz. (iki ~air arasmda bir kar~Ila~duma).

Ankara: Tiirk tarih kurumu bas1mevi 26. Mammadli, N. (2000). Fiizulinin "Leyli va Macnun" asarinda tas<lvvilf va

onun badii ifada sistemi. Filologiya elmlari namizadi alimlik dara·casi almaq ii9iin taqdim olunmu~ dissertasiya. Baki

27. Mammadov, Z. (1994). Azarbaycan falsafasi tarixi. Bakl: ir~ad 28. flpHrapHRa, H.R. (1983). 06pa3Hoe co.n.ep)l(aHHe 6ei1ra B II033HH Ha

rrepCH.UCKOM »3&IKe I BocTOtffiM n03Tm<a. CneqH:cpHKa xy.n.o)l(eCTBeHHoro o6pa3a. MocKBa,c.89-l08

29. Poy3eman, Cl>. {1978). Top)l(eCTBO 3HaffiUI. KoHD,euwrn 3HaHIDl B cpe,m~eseKOBOM RenaMe. (IlepeBo.n; c aHrJI. ). MocKBa

30. $1Xlyeva, S. (1997). Nasiminin va Ftizulinin «Tann va eN» talimlari I M. Fiizuli - 500. Beynalxalq Fiizuli simpoziumunun materiallan. Bala, s. 65-73.

31. $ooyeva, S. (2010). Fuzulinin Tiirk9e ~iirinde tarikatla baglantJ.siDID tezahiirleri (XVI yiizyll Bekta~i-Kalenderi ornekleriy1e kar~Ila~tmna)l "Yunus Emradan Mahammad Fiizuliya insan sevgisi" adh Be)malxalq Simpoziumun materiallan: Bala, s.l96-221

58