kÛfİ yazinin ix. Œ xiii. yÜzyillarda ÜslÛp ve form...
TRANSCRIPT
T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI ANASANAT DALI
KÛFİ YAZININ IX. � XIII. YÜZYILLARDA
ÜSLÛP VE FORM AÇISINDAN GELİŞİMİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Fatih CAM
Tez Danõşmanõ: Prof. İlhan ÖZKEÇECİ
ISPARTA, 2005
T.C SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEZLİ YÜKSEK LİSANS TEZ SAVUNMASI ve SÖZLÜ SINAV TUTANAĞI
i
ÖNSÖZ
Bu tez, hat sanatõnda bilinen ilk yazõ türü olan ve diğer yazõ çeşitlerinin
kaynağõ niteliğindeki Kûfi yazõnõn dört asõrlõk seyrini üslûp ve form açõsõndan
incelemek amacõyla hazõrlanmõştõr. Konuyla ilgili 110 yazma eser incelenmiş,
fotoğraflar ve bulgular sunulmuştur.
Yazõlarõn ortaya çõktõğõ coğrafyanõn yazõyõ etkileyen önemli bir husus olmasõ
itibariyle, çalõşmada adõ geçen bölgeleri (Kûfe, Endülüs, Bağdat) bizzat görmek
şüphe yok ki tezi daha zenginleştirecekti.
Bu çalõşma esnasõnda hat sanatõna dair düşüncelerimin farklõlaştõğõnõ,
konunun (yazõnõn) zenginliği ve çarpõcõlõğõ karşõsõnda etkilendiğimi belirtmek
isterim. (Tezin arka kapağõndaki CD�nin izlenmesi değerlendirmelerin daha iyi
anlaşõlmasõna katkõ sağlayacaktõr.) Kişisel olarak tezin konusunu ve incelenen
eserleri heyecan verici bulmam çalõşmayõ olumlu yönde etkilemiştir. Neden Fizik
değil de, Güzel Sanatlarda yüksek lisans yaptõğõm sorusuna, araştõrma sõrasõnda
�ketebe ve tarih yoktur� ibaresi olan ve en az bin yõl önce yazõldõğõ bilinen yazmalara
(eldivensiz) dokunurken cevap bulmam, bu anlatõlamaz cevabõn Kuantum Fiziğini
çağrõştõrmasõ hoş bir deneyim olmuştur.
Tez çalõşmamõn tüm safhalarõnda ilgi ve desteğini esirgemeyen, akademisyen
kimliği ile birikimini paylaşmasõnõn yanõnda, sanatçõ kişiliği ile de esin kaynağõ olan
danõşman hocam Prof. İlhan ÖZKEÇECİ�ye, tezin yazõm aşamasõnda bilgi ve
ilgisiyle katkõda bulunan değerli hocam Yrd. Dç. Dr. Filiz N. ÖLMEZ�e
teşekkürlerimi sunuyorum. Zevk kültürünün, bilgi kültüründen daha yüksek
olduğunu kendisinden öğrendiğim, varlõğõyla hayatõmõ (bu önsözü yazarken olduğu
gibi) zorlaştõran ve fakat çok daha lezzetli kõlan V. Ekrem AŞKIN�a şükranlarõmõ
sunmak zorundayõm. Sözleri, manevi desteği ve İngilizce çevirileriyle çalõşmalarõmõ
kolaylaştõran değerli eşim Bahar CAM�a, karşõlaştõğõm en güzel enerji kaynağõ olan
oğlum Kerem CAM�a, tahammülleri için teşekkür ediyorum.
ii
ÖZET
KÛFİ YAZININ IX.-XIII. YÜZYILLARDA ÜSLÛP VE FORM AÇISINDAN GELİŞİMİ
Fatih CAM
Süleyman Demirel Üniversitesi, Geleneksel Türk El Sanatlarõ Bölümü
Yüksek Lisans Tezi, 98 sayfa, Temmuz 2005 Danõşman: Prof. İlhan ÖZKEÇECİ
Bu tezin amacõ, IX.-XIII. yüzyõllarda Kûfi ile yazõlmõş eserleri üslûp ve form açõsõndan incelemek, çok nadir olan Kûfi yazmalara ait olabildiğince çok örnek sunmaktõr. Bu amaç çerçevesinde Türkiye kütüphanelerindeki Kûfi yazõlõ eserlerin pek çoğuna ulaşõlmõştõr. Ulaşõlan çoğu eserden birer sayfa fotoğraf sunulmuştur. Eserler sayfa düzeni, satõr dizilişi ve etki açõsõndan yorumlanmõş, çizimleri yapõlarak aynõ sayfada gösterilmiştir. Her eserden rasgele bir satõr çizgi-leke değerleri açõsõndan incelenmiş, bulgular sayfa sonuna eklenmiştir.
Daha sonra, eserler dönemlerine göre kõyaslanarak yazõnõn seyrindeki tespitler sunulmuştur.
Sonuç olarak ilk asõrlarda Mushaflarda sayfa tasarõmõ olarak yatay, X. yy.dan sonra kare ve dikey, XI. asõrdan itibaren genellikle dikey form tercih edildiği belirlenmiştir. Harflerin satõra dizilişi açõsõndan ilk dönemlerdeki düzensizliğin X. yy.dan itibaren kaybolduğu, daha okunaklõ, intizamlõ formlar kullanõldõğõ tespitlenmiştir. Harfler arasõ mesafenin zaman içinde azaldõğõ, XI. yy.dan itibaren harflerin görece daha yakõn ya da bitişik yazõldõğõ görülmüştür. Başlõ gözlü harflerdeki yuvarlaklõğõn, X. yy.dan itibaren diyagonal forma dönüştüğü fark edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türk El Sanatları, Hat Sanatı, Kûfi yazı, Yazı Sanatı.
iii
ABSTRACT
KÛFI SCRİPT�S DEVELOPMENT
IN TERMS OF SYTLE AND FORM
IN IX.-XIII. TH CENTURY
Fatih CAM
Süleyman Demirel University, Department of Traditional Turkish Hand Arts
Master Thesis, 98 pages, July 2005
Supervisior: Prof. İlhan ÖZKEÇECİ
The aims of this thesis are to study creations written with Kûfi in terms of style and form in IX.- XIII. century, and to present more example about occasional Kûfi writings. For this aim, first and foremost Turkish libraries were investagated and explored Kûfi scripts, also these sample are illustrated each page. In addition, ineications were interpreted about page prescreption and line enumeration. Then models are drawn in the same page. Finding model�s line-trace relation were searched and added to page.
Samples were compared with contemporary models. In addition to letter diversities were shown.
Consequentely, pages were drawn by horizontal strokes first era , then as for tenth century lines were serialized square and vertical. Afterwards, letters are drawn vertical in the eleventh century. Prior to tenth century, the Kûfi script had been established irregularly, its later developments were in direction of the cursive and of easier legibility. As late as tenth century letters were transformed diagonal sytle.
Keywords: Calligraphy, Turkish Hand Arts, Kûfi Script.
iv
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ....................................................................................... iv. KISALTMALAR DİZİNİ ....................................................................... v.
BİRİNCİ BÖLÜM
GİRİŞ 1.1. Çalõşmanõn Konusu �����������������.. 1 1.2. Çalõşmanõn Amacõ ������������������ 1 1.3. Çalõşmanõn Önemi �����������������... 1 1.4. Sõnõrlõlõklar ������������������ 2 1.5. Çalõşmanõn İçeriği������������������ 2
İKİNCİ BÖLÜM
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE VERİ KAYNAKLARI 2.1. Araştõrma Yöntemi������������������ 3 2.2. Veri Kaynaklarõ������������������� 3
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TARİHÇE 3.1. Kufi Yazõ Öncesi Dönem���������������� 5 3.2. Kufi Yazõnõn Tarihçesi����������������.. 5 3.3. Kufi Yazõ Çeşitleri����������������.. �.. 8
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DÖNEMLERE GÖRE KÛFİ YAZI ÖRNEKLERİ 4.1. IX. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ: ���������������... 9 4.2. X. yy. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ��������������� 44 4.3. XI. yy. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ��������������� 61
4.4. XII. yy. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ��������������� 66 4.5. XIII. yy. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ: �������������� 77
BEŞİNCİ BÖLÜM
SAYFA DÜZENİ VE SATIR DİZİLİŞİ KARŞILAŞTIRMALARI
5.1. Sayfa Düzeni Karşõlaştõrmalarõ �����.......................... 88 5.2. Satõr Dizilişi Karşõlaştõrmalarõ ............................................. .. 89
ALTINCI BÖLÜM
SONUÇ SONUÇ ������������������������. 90
KAYNAKÇA.......................................................................................... 93 EKLER ����������������.. �������.. 94 EK-1 Erken Dönem İslâm Yazõsõnõn Yayõlma Yollarõ���.. �. 95 EK-2 Arap Alfabesinin Doğuşu ve Gelişimi��������. � 96 EK-3 Harflerin Kûfi Formlarõ��������������� 97 EK-4 Fotoğraf Sunusu CD�si �����������.(Arka Kapakta) ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................... 98
v
KISALTMALAR
A. Arapça
B. Bağdat
Bkz. Bakõnõz
E.H. Emanet Haziresi
H. Hicri
H.A.P. Hekimoğlu Ali Paşa
H.S. Hõrka-õ Saadet
İ.Ü. İstanbul Üniversitesi
K.S. Kur�an Sahifesi.
M. Milâdi
M.Ç. Molla Çelebi
NESK. Nadir Eserler Kütüphanesi
R. Revan
s. Sayfa
Ş.E. Şam evrakõ
TDV. Türkiye Diyanet Vakfõ
TİEM. Türk İslâm Eserleri Müzesi
TSMK. Topkapõ Sarayõ Müzesi Kütüphanesi
yy. Yüzyõl
1
BİRİNCİ BÖLÜM
GİRİŞ
1.1. Çalõşmanõn Konusu:
Bu çalõşmanõn konusu �Kûfi Yazõnõn IX.-XIII. Yüzyõllarda Üslup ve Form
Açõsõndan Gelişimi� olarak belirlenirken bu alanda hem konu olarak, hem de
yöntem olarak özgün olmasõna özellikle dikkat edilmiştir. Hat sanatõyla ilgili gerek
ünlü hattatlarõmõz, gerekse yazõ türleri konusunda araştõrmalar mevcuttur. Yapõlan
literatür taramasõnda �Kûfi yazõ� üzerine akademik bir araştõrma yapõlmadõğõ
görülmüştür. Geleneksel sanatlarõmõz içinde müstesna yeri olan hat sanatõmõzõn
kaynağõ niteliğindeki Kûfi yazõ üzerine bir araştõrma yapmanõn bu alanda bir boşluğu
dolduracağõ düşünülerek tez konusu belirlenmiştir.
1.2. Çalõşmanõn Amacõ:
Bu çalõşmada öncelikle kûfi yazõ ile yazõlmõş eserlere ulaşõp bu eserleri
yazõldõklarõ dönemlere göre özelliklerini belirleyerek topluca sunmak amaçlanmõştõr.
Bunun yanõnda hat sanatõnda, diğer yazõ türlerinin kaynağõ olmasõ sebebiyle kûfi
yazõnõn ilk dönemlerdeki değişimleri-gelişimlerini tespit etmek ve konuya ilişkin
sonraki çalõşmalara katkõ sağlamak, dört yüzyõllõk zaman aralõğõnda Kûfi ile yazõlmõş
Kur�an�larõ sayfa düzeni, satõr dizilişi, çizgi-leke değerleri gibi, üslup ve form
açõsõndan inceleyerek, farklõ bir bakõş açõsõ geliştirmek amaçlanmõştõr.
1.3. Çalõşmanõn Önemi:
Bu çalõşma, hat sanatõnda bilinen ilk yazõ türü olan Kûfi ile yazõlan yazma
eserlerin bir portfolyosu olmasõ bakõmõndan ve eserlerin üslûp-form yönünden
incelenmesi açõsõndan önemlidir. Modern sanat anlayõşõnõn, soyut anlatõm
konusundaki arayõşlarõ bağlamõnda, genelde hat sanatõ, özelde Kûfi yazõnõn gözden
kaçan çok önemli başlõklar olduğu düşünülmektedir.
1.4. Sõnõrlõlõklar:
Konuyla ilgili belgelerin yaklaşõk bin yõl öncesine ait yazma eserler olmasõ,
bu belgelere ulaşmada ve ulaşõlan eserlerle çalõşmada kõsõtlamalara sebep olmuştur.
Araştõrma listesindeki bazõ eserlere, eserin kondisyon bozukluğu, ekonomik
2
imkansõzlõk, zaman yetersizliği gibi sebeplerden ulaşõlamamõştõr. Bunun yanõnda
Kûfi yazmalarõn çoğunun İstanbul�daki kütüphanelerde olmasõ da, ulaşõm açõsõndan
çeşitli kõsõtlamalar getirmiştir. Araştõrma esnasõnda ulaşõlan yazma eserlerin çoğunda
�ketebe ve tarih yoktur� ibaresiyle ya da tahminen tarihlemelerle karşõlaşõlmõştõr. Bu
durum eserin ait olduğu dönemin belirlenmesini olumsuz etkilemiştir.
1.5. Çalõşmanõn İçeriği:
Kûfi yazõ öncelikle ve genellikle Kur�an-õ Kerim yazmakta kullanõlmõş, daha
sonra mimaride süsleme unsuru olarak tercih edilmiştir. Yazõnõn mimarideki
kullanõmõyla ilgili münferit çalõşmalar yapõldõğõndan ve tez konusu IX.-XIII.
yüzyõllarla sõnõrlõ olduğundan, çalõşmada öncelikle yazma Kûfi eserler incelenmiştir.
Bu konuda ülkemiz kütüphanelerinin hemen hepsi araştõrõlmõş, incelenen her eserden
en az bir fotoğraf çalõşmanõn metin kõsmõnda sunulmaya çalõşõlmõştõr. Fakat aynõ
döneme ait, üslûp olarak benzer eserlerden bazõlarõ tez çalõşmasõna dâhil
edilmemiştir.
Araştõrmada konu dâhilinde ulaşõlan tüm yazmalarõn Mushaf olduğu
görülmüştür. Dolayõsõyla IX.-XIII. yy.lara ait Mushaflarõn incelemesi de dolaylõ
olarak yapõlmõştõr.
3
İKİNCİ BÖLÜM
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ-TEKNİKLERİ VE VERİ KAYNAKLARI
2.1. Araştõrma Yöntemi-Teknikleri:
Bu araştõrmada öncelikle, olabildiğince çok sayõda kûfi yazõ örneğine
ulaşõlmaya çalõşõlmõştõr. Ulaşõlan yazma eserler, belge analizi yöntemine göre dõşsal
ve içsel analizleri yapõlmõş daha sonra muhteva tahlili yapõlarak incelenmiştir.
Belirtilmesi gereken nokta, eserlerin hemen hepsi Kur�an-õ Kerim ya da Kur�an
cüzleri olduğundan, içsel analizler kõsa tutulmuş, eserler daha çok özel yöntemler
geliştirilerek, sayfa formu, grafik leke değerleri, satõr sistemi açõsõndan ele alõnmõştõr.
İncelenen yazma eserlerin çoğunda �ketebe ve tarih yoktur� ibaresiyle ya da tahmini
tarihlemelerle karşõlaşõlmõştõr. Bu durumda eserin ait olduğu dönem, envanter
kayõtlarõna veya üslûp benzerliklerine göre tasnif edilmiş ve tahmini ifadelerin
kullanõlmasõ kaçõnõlmaz olmuştur.
Araştõrma sonuçlarõ sunulurken her eserden netlik gözetilerek bir sayfa
fotoğraf verilmiş, eserle ilgili ulaşõlan bilgiler aktarõlmõştõr. Hemen akabinde sayfa
formu ana hatlarõyla çõkarõlmõş, rasgele bir satõrõn grafik leke değerleri incelenerek
çizimi sunulmuştur.
2.2. Veri Kaynaklarõ:
Araştõrma konusuyla ilgili 110 yazma esere ulaşõlmõştõr. Bulunan yazma
eserlerin çoğunun fotoğrafõ araştõrmacõ tarafõndan amatör olarak çekilmiştir. Birkaç
eserin fotoğrafõ, kütüphanelerin daha evvel çekilmiş mikrofilm arşivinden alõnmõştõr.
Daha evvel yayõnlanmõş hiçbir fotoğraf çalõşmada alõntõlanarak kullanõlmamõştõr.
Tezde kullanõlan ve dahil edilmeyen fotoğraflarõ okuyucuyla paylaşmak amacõyla
hazõrlanan CD tezin arka kapağõna eklenmiştir. Kûfi yazmalar konusunda Topkapõ
Sarayõ Müzesi Kütüphanesi ve Türk İslâm Eserleri Müzesi Kütüphanesi, İstanbul
Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Beyazõt
Kütüphanesi, Millet Kütüphanesi, ve Nuruosmaniye Kütüphanesi arşivlerinden
yararlanõlmõştõr.
Konuyla ilgili yazõlõ metinler incelenmiş, üçüncü bölümün hazõrlanmasõnda
istifade edilmiştir. İngilizce kaynaklardan yapõlan taramalarda F.Dêroche� nin Kûfi
4
Kur�anlar konusunda çalõşmalarõnõn olduğu, fakat dilimize çevrilmediği
öğrenilmiştir. (Ecritures Coraniques Anciennes / Revue des Etudes Islamiques, 1980,
XLVIII-2)
Martin LINGS�in �Splendours Of Quran Calligraphy & Illimination� (2004-
Egypt) adlõ eserindeki önsüzü ve kitap içindeki fikirlerinden konuya yaklaşõm tarzõ
açõsõndan istifade edilmiştir.
5
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TARİHÇE
3.1. Kûfi Yazõ Öncesi Dönem:
Kûfi yazõ, coğrafi olarak Arap yarõmadasõnda oluştuğu için, öncelikle o
bölgede kullanõlan yazõlar hakkõnda bilinenler aktarõlmõştõr. Bu dönem aynõ zamanda
İslâmiyet öncesi dönemdir. �İslâm yazõlarõnõn menşe�i hakkõnda yapõlan araştõrmalar
bu konuda kesin hükümler koymamakla beraber, o dönem Arap yazõsõnõn, bitişik
Nabati yazõnõn istihale ve sadeleşmesi neticesinde doğduğu tahmin edilmektedir.�
(SERİN, 1982, 34) Konuya ilişkin benzer görüşler TDV. İslâm Ansiklopedisinde
şöyle açõklanmõştõr:
�Araplar önceleri, Güney Arabistan'da geliştirdikleri müsned denilen bir yazõ kullanmõşlardõr. Sonra müsnedin yerini bugüne kadar gelen Arap yazõsõ almõştõr. Bu yazõ, bitişik Nabat yazõsõndan gelişmiştir. Nitekim XVIII. asrõn ilk yarõsõnda G. J. Klehr, Arap yazõsõ ile Nabat yazõsõ arasõnda alâka bulunduğunu ileri sürdü (1724). Daha sonra Th. Nöldeke, Arap yazõsõnõn Nabat yazõsõndan gelişmiş olduğunu söyledi (1865). Bugün İslâmiyet'ten önceki ve İslâm'õn ilk asrõna ait kitabelerin tedkiki, Arap yazõsõnõn Nabat yazõsõndan iştikak ettiğini, hatta onun gelişmiş bir devamõ olduğunu ortaya koymaktadõr. Böylece Arap yazõsõ Nabatî ve Ârâmi halkalarõyla Fenike yazõsõna bağlanmaktadõr.� (TDV. İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, �Arap-Yazõ,� cilt 3, s.276)
Bununla beraber M. V. asõrda Enbar�da ortaya çõktõğõ sanõlan, Zebed, Harran
ve Hõre�lilerin de kullandõğõ, (bkz. Ek.1) Ma�kõli denilen bir yazõ türünün de Nabati
yazõ ile birlikte Arap yazõsõnõn oluşumunda etkili olduğu muhtemeldir. (YAZIR,
1972, 61)
Bu konuda erken dönem Arap yazõsõnõn Nabat yazõsõ ile alakasõnõ gösteren
tablo ekte sunulmuştur. (bkz. Ek.2)
3.2. Kûfi Yazõnõn Tarihçesi:
Yazõnõn seyri İslâmiyet�in doğuşu ile çok bariz bir canlõlõk kazanmõştõr.
Hicreti takip eden yarõm asõr içerisinde, daha önce geçen üç asõrlõk hayatõndakinden
büyük bir tekâmüle mazhar olmuştur.(TDV. İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, �Arap-
Yazõ,� cilt 3, s.276) Bu yeni durumun sebeplerini Muhittin Serin şöyle açõklamõştõr:
�Âyet ve hadislerde okuma ve yazmayõ öğrenmenin zarureti ve lüzumu üzerinde ehemmiyetle durulmuş, yazõ öğrenmeye teşvik edilmiştir. Hz. Muhammed'in, ashabõ arasõnda güzel yazõ yazan Abdullah b. Said b. Asî b. Ümeyye'ye Medîne halkõna yazõ
6
yazmayõ öğretmesini emrettiği, yine ashabdan Ubâde b. Sâmit'in Suffe ehlinden bâzõlarõna Kur'ân ve yazõ yazmayõ öğrettiği bu konuda bize nakledilen haberlerdendir. Bedir Savaşõ'nda esir alõnan, yazõ bilen ve fidye ödeyemeyen müşriklerin on Müslüman çocuğa okuma-yazma öğrettikten sonra serbest bõrakõlmalarõ da yazõ ve öğretim hususunda Hz. Muhammed'in gayret ve hassasiyetini gösteren hâdiselerdir. Bütün işlerin güzel ve kusursuz yapõlmasõnõ emreden Hz. Muhammed'in, yazõnõn güzel yazõlmasõ konusunda da kâtibine: "Mürekkebi õslah et, kalemi yont, bâ'yõ uzat, sin'i farkettir, mim'i köreltme, Allah kelimesini güzel yaz, er-Rahman�õ uzat, er-Rahîm'i güzel yaz." şeklinde tavsiyelerde bulunduğu meşhur haberlerdendir.� (SERİN, 1999, 47)
Konuya ilişkin diğer kaynaklar da, yazõnõn, İslâm�õn doğuşu ile çok bariz bir
ivme ve önem kazandõğõnõ işaret etmektedir. Buna ilaveten o dönemde yazõnõn,
hafõzaya sadece hatõrlatõcõ bir unsur olarak kullanõldõğõnõ belirtmek gerekir. Bu
konu İslâm Ansiklopedisinde şöyle izah edilmiştir:
�Bazõ araştõrõcõlarõn, daha Cahiliye devrinden başlayarak muhafazasõ gereken bilgi ve hatõralarõn, hususiyetle manzum edebî mahsullerin tescil ve tespit için yazõlmõş olmasõ gerektiğine dair inandõrõcõ delillere dayanan kanaatleri de doğrudur; birçoklarõnõn ileri sürdüğü gibi, Araplarõn, bunlarõn muhafaza ve intikalini son derecede gelişmiş hafõzalarõna borçlu olduklarõ da bir hakikattir. Çünkü bu devredeki yazõyla yazõlmõş basit metinlerin okunuşunda, türlü ihtimallerden kastedilen şekli seçmek mümkün olabiliyorsa da uzun ve güç metinlerin doğru okunmasõ için önceden, bilinmesi herhalde zaruri idi. Bu haliyle yazõ ancak hafõzaya yardõmcõ bir vasõtaydõ. Yazõnõn õslahõ için alõnan tedbirler daha ziyade mesâhife tatbik edilmiş, dil ve edebiyata dair metinlere hiç değilse iki asõr sonra geçebilmiştir.� (TDV. İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, �Arap-Yazõ,� cilt 3, s.278)
İslâmiyet�in ilk dönemlerinde Kur�an yazõmõ için diğer yazõ türlerine göre
daha estetik olan cezm hattõ tercih edilmiştir. �Sert ve köşeli harfleriyle cezm, taş
üzerine hakkedilen kitabelerde ve parşömen üzerine yazõlan mühim vesikalarda,
bilhassa Mushaf kitabetinde kullanõlmõş, yumuşak ve kavisli harflerin hâkim
olduğu meşk hattõ ise devlet teşkilâtõnda, günlük işlerde ve mektuplarda daha çok
kullanõlmõştõr.� (SERİN, 1999, 52) Bu seçici ve estetiği gözeten tavõr yazõnõn
gelişimini hõzlandõrmõştõr. Hz. Ömer'in meşk hattõnõ beğenmediği bu sebeple daha
estetik olan cezm hattõnõn tercih edildiği bilinmektedir.
Îbnü'n-Nedim bu ilk devir yazõlarõna Mekke'de Mekkî, Medine'de
Medenî, Basra'da Basrî, Kûfe'de Kûfî denildiğini kaydederken, İbn Dürüsteveyh
bu yazõlar arasõnda fark olmadõğõnõ, hepsinin aslõnõn bir olduğunu; aralarõnda
görülen farkõn, kâtiplerin kendi şivelerinden ve tasarruflarõndan kaynaklandõğõnõ
ifade ediyor. (SERİN, 1999,52)
7
Hz. Ömer zamanõna kadar, Mensûb denilen õslah edilmiş yazõ ile Mushaf
yazõlõrken, Kûfe şehrindeki hattatlar Mushaflarõ kopya ederken farklõ bir üslup ile
yazmaya başladõlar. Bu Mushaflar farklõ coğrafyalara dağõtõlõnca Kûfe yazõsõ (kûfi)
diye anõldõ. (YAZIR, 1972, 79) Kûfi yazõyõ M. Bedreddin Yazõr, Medeniyet
Âleminde Yazõ ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli kitabõnda şöyle tarif etmiştir:
�Hurufu hem musattah ve hem müdevverdir. Yani bu yazõda Ma�kõlî�den farklõ olarak düzlük ve yuvarlaklõk muayyen nispetler altõnda karõştõrõlmõş ve kalemin tabiatõ ona göre ayarlanarak, yazõşta harekete hakim kõlõnmõştõr. Bundan dolayõ gözlü ve başlõ harflerin hareketi Ma�kõlî de dört iken, bunda üçe indirilmiş olduğundan Kûfi�nin her çeşidinde başlõ ve gözlü harfler üçgenimsi (müselles) ve yuvarlağõmsõ (tedviri) durum alõrlar. Her harf en az üç hareketle vücuda gelir.� (YAZIR, 1972, 79)
Bu durumda Kûfi yazõnõn daha sonraki dönemlerde oluşan Aklam-õ sitte�nin
kaynağõ olarak özgün bir tarz olduğunu vurgulamalõyõz. Konuyla ilgili Hat ve
Hattâtân adlõ eserdeki şecere de bu anlamda önemlidir.(YAZIR, 1972, 87)
Tablo 2.1. Kûfi yazõnõn Aklam-õ sitte ile ilgisi
Tablo 2.1.�de görüleceği üzere Kûfi yazõ üslup ve estetik olarak farklõ bir yazõ
stili olarak kullanõlmõş ve zaman içinde diğer yazõ türlerinin doğmasõna zemin
hazõrladõğõ için Ümmü�l-Hutût (=yazõlarõn anasõ) olarak anõlmõştõr.
�Yazõ sanatõ Abbasiler devrinde (750-1258) ilim ve sanat merakõ sebebiyle
parlak bir döneme girmiş, bu dönemde İbn Mukle (ö.328/940), hattõn ölçülerini
belirlemiştir.� (OSMANLI ANS. C.11 S.19) Kûfi yazõ özellikle Mushaf yazõmõnda
XI. Asrõn sonuna kadar çoklukla kullanõlmõş, nesih, muhakkak ve reyhanî gibi yazõ
türlerinin doğmasõyla yazma eserlerdeki yerini terk etmeye başlamõştõr. Yakut el-
Kûfi
Muhakkak Sülüs
Tevkî� Reyhâni Nesih
Rõkaa
8
Mûsta�sõmi (ö. 698/1298) Aklam-õ sitte�yi en gelişmiş haliyle belirledikten sonra
Kûfi yazõ, yazma eserlerde neredeyse hiç kullanõlmaz olmuştur.
3.3. Kufi Yazõ Çeşitleri:
Kufi yazõ kaynaklarda çok farklõ şekillerde tasnif edilmiştir. M. Bedreddin
Yazõr, Medeniyet Âleminde Yazõ ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli kitabõnda;
1. Yazma Kûfi (kalõn-ince kûfi), 2.Yapma Kûfi (mimari, çizim, süsleme) olarak
ikiye ayõrmõştõr. (Yazõr, 1972, s.80-84 )
M. Serin, Hat Sanatõ ve Meşhur Hattatlar kitabõnda; 1.Basit Kûfi, 2.Kõvrõk
Dallõ Kûfi, 3.Zemini Nebati Motifli Tezyini Kûfi, 4.Örgülü Kûfi, 5. Satrancî Kûfi
olarak beş bölümde incelemiştir.(Serin, 1999,77)
Al-Faruqi, Isma�il R., -Lois Lamia, İslam Kültür Atlasõ adlõ çalõşmalarõnda 1.
İptidai Kûfi, 2.Doğu Kûfisi, 3.Tezyini Kûfi (a-Kõvrõmlõ Kûfi, b-Örgülü Kûfi),
4.Mağribi Kûfi olarak dört ana başlõkta toplamõşlardõr.( El-Farukî, 1999, s.388-395)
M. Lings, Splendours of Quran Calligraphy & Illimination, adlõ kitabõnda 1.
Kare veya Dikdörtgen Kûfi, 2. Doğu (Bağdat) Kûfisi 3. Kuzey Afrika (mağrip)
Kûfisi olarak üçe ayõrmõştõr. Kufinin gelişiminde başlangõçtan beri iki olağanüstü iz
ortaya çõktõğõnõ, Doğu (maşrõk) ve Kuzey Afrika (mağrip) olarak isimlendirilse de
aslõnda bu yazõ türlerinin özgün olduklarõnõ belirtmiştir. (Lings, 2004, 32)
9
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DÖNEMLERE GÖRE KÛFİ YAZI ÖRNEKLERİ
4.1. IX. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:
Resim 1.1. K.S. (TİEM 457)
Resim 1.1.�deki Mushaf: 32 X 23 cm. ebadõnda, 13 cm. kalõnlõğõnda, 977
sahifedir. Her sahifesi siyah mürekkep ve kûfi hatla ceylan derisi üzerine 15 satõr
olarak yazõlmõştõr. Bu Mushaf�õn Hz. Osman�õn yazõsõ olduğu evrakõ müteferrikasõnõ
Mekke�de Kâbe huzurunda (M. 841) de ikmal ettiği notu vardõr
Şekil 1.1. de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgisi belirsizdir. Harfler
aralõklõ ve çizgi kalõnlõğõ harflerin hemen her yerinde
aynõ olarak yazõlmõştõr. Harfler yazõlmaktan çok,
serpiştirilmiş hissi vermektedir. Resim 1.1.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.1. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.1. Resim 1.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri
10
Resim 1.2. K.S. (TSMK. A2) Resim 1.2.�deki Mushaf: Parşömen, 165 X 242 mm. ebadõnda, 300 yapraktõr.
Sahifeler 185 mm. uzunluğunda 14 satõrdõr (Karatay, 1962). Tahminen M. VIII.-IX.
yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 1.2.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harfler arasõ boşluğun fazlaca
kullanõlmasõ ferahlõk hissi uyandõrmaktadõr. Sayfa
geneline bakõldõğõnda satõr çizgisi yokmuş gibi
algõlansada, dikkat edildiğinde çok düz olmamakla
birlikte vardõr. Resim 1.2.�ye ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.2. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.2. Resim 1.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
11
Resim 1.3. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi. H.A.P. 2)
Resim 1.3.�deki Mushaf: 170 X 240 mm. ebadõnda, sahifede 16 satõr olarak,
tahminen M. IX. yy. da ceylan derisi üzerine yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur.
Şekil 1.3.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harfler birbirine yakõn olarak ve
sayfanõn tamamõnda olmasa da satõr çizgisine dikkat
edilerek yazõlmõştõr. Yazõnõn tümünde kalem kalõnlõğõ
aynõdõr. Resim 1.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri
analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.3. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.3. Resim 1.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri
12
Resim 1.4. K.S. (TSMK. H.S. 32.) Şekil 1.4. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 1.4.�deki Mushaf: Parşömen, 460 X 400 mm. ebadõnda, 408 yaprak,
her sahifede 18 satõr olarak, tahminen H. II. (M. VIII.-IX.) yy.da istinsah edilmiştir
(Karatay, 1962).
Şekil 1.4.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Yatay çizgili
harflerin uzatõlmasõ satõrlarõ belirginleştirmiş, yazõya akõcõlõk getirmiştir. Satõr
çizgilerine riayet edilmiştir. Yatay paralel çizgili harflerin uzatõlmasõ (keşide) yazõya
dinamizm getirmiştir. Resim 1.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 1.4. Resim 1.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri
13
Resim 1.5. K.S. (Nuruosmaniye Kütüphanesi. 27)
Resim 1.5.�deki Mushaf: 275 X 370 mm. ebadõnda. M. IX. yy.da İran veya
Irak�ta yazõlmõş olmasõ muhtemeldir. Sahifeler altõnla 15 satõr olarak yazõlmõştõr.
Şekil 1.5.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harflerin etrafõna tahrir çekilerek
yazõ belirginleştirilmiştir. Satõr çizgileri nettir. Yatay
paralel çizgili harflerin arasõ tamamen kapalõdõr.
Resim 1.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.5. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.5. Resim 1.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri
14
Resim 1.6. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi. Fatih 18)
Resim 1.6.�daki Mushaf Cüzü: 320 X 215 mm. ebadõndadõr. Al-i İmran ve
Hud suresi yazõlõdõr. Ceylan derisi üzerine 9 satõr olarak tahminen M. IX. yy.da
yazõlmõştõr.
Şekil 1.6.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõştõr.
Çizgiler çok düz ve geometrik çizilmiştir. Yazõ akõcõ
ve dinamik bir forma sahiptir. Satõr çizgileri çok net,
mürekkep yoğunluğu hemen her yerde aynõdõr. Resim
1.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.6. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.6. Resim 1.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri
15
Resim 1.7. K.S. (İÜ. NESK. A.6761)
Resim 1.7.�deki Mushaf: 138 X 195 mm. ebadõnda, 36 varaktõr. Sahifeler 150
mm. uzunluğunda 8 satõr olarak ceylan derisine yazõlmõştõr. Hz. Osman�a izafe edilse
de H. II. (M. VIII.-IX.) yy.dan evvel olamayacağõ kuvvetle muhtemeldir.
Şekil 1.7.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgisine dikkat edilmemiş,
yatay paralel çizgili harfler farklõ uzunluklarda
yazõlmõştõr. Mürekkep renginin farklõ tonlarda
kullanõlmasõ, yazõya sõcaklõk etkisi vermiştir. Resim
1.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.7. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.7. Resim 1.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
16
Resim 1.8. K.S. (İ.Ü. NESK. A. 6803)
Resim 1.8.�deki Mushaf: 310 X 223 mm. ebadõnda 2 varak, kufi ile 7 satõr
olarak ceylan derisi üzerine yazõlmõştõr. Tahminen H. II. (M. VIII.-IX.) yy.a aittir.
Şekil 1.8.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harfler genelde
uzatõlmõş, satõrlar arasõ mesafe iyi ayarlanmõştõr. Satõr
çizgisi çok barizdir. Satõr ve sayfa formu yazõya akõcõ,
ferah bir görünüm kazandõrmõştõr. Resim 1.8.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.8. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.8. Resim 1.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri
17
Resim 1.9. K.S. (TSMK. E.H. 1)
Resim 1.9.�daki Mushaf: Parşömen, 180 X 210 mm. ebadõnda, 322 yapraktõr.
Sahifede 185 mm. uzunluğunda 18 satõr vardõr. Tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)
yy. da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.9.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn ve
harfler aralõklõ yazõlmõştõr. Satõr çizgisi ilk bakõşta
görülmez. Sayfa ve satõr düzeni yazõya girift bir
görünüm vermiştir. Resim 1.9.�a ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.9. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.9. Resim 1.9.�a ait bir satõrõn leke değerleri
18
Resim 1.10. K.S. (TSMK. E.H.14)
Resim 1.10.�daki Mushaf: Parşömen, 94 X 137 mm. ebadõnda, 249 yapraktõr.
Sahifeler 115 mm. uzunluğunda 15 satõr olarak tahminen M. VIII.-IX. yy. da
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.10.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn
tutulmuştur. Satõr çizgisi düz ve fakat belirgin
değildir. Yatay paralel çizgili harfler uzatõlmõş ise de
genel formu etkileyecek boyutta değildir. Resim
1.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.10. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.10. Resim 1.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri
19
Resim 1.11. K.S. (TSMK. E.H.33)
Resim 1.11.�deki Mushaf: Parşömen, 146 X 225 mm. ebadõnda, 48 yapraktõr.
Sahifeler 170 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. II-III. (M. VIII.-IX.) yy.
da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.11.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa tasarõmõ çok düzenlidir.
Satõrlar birbirlerine yakõn, satõr çizgisi belirgindir.
Yazõ itinalõ yazõlmõş, yatay paralel çizgili harfler yer
yer uzatõlarak dinamik bir etki sağlanmõştõr. Resim
1.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.11. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.11. Resim 1.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri
20
Resim 1.12. K.S. (TSMK. H.S.26)
Resim 1.12.�deki Mushaf: Parşömen, 140 X 197 mm. ebadõnda, 57 yapraktõr.
Sahifeler 135 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. II.-III. yy.da yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.12.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn
yazõlmõş, bu yüzden dikey çizgili harfler yer yer üst
satõra taşmõştõr. Kahverengi mürekkep kullanõlmõş,
farklõ tonlar yazõya sõcak bir etki sağlamõştõr. Resim
1.12.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.12. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.12. Resim 1.12.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
21
Resim 1.13. K.S. (TSMK. H.S. 11)
Resim 1.13.�deki Mushaf: Parşömen, 170 X 250 mm. ebadõnda, 138
yapraktõr. Sahifeler 195 mm. uzunluğunda 15 satõrdõr (Karatay, 1962). Tahminen M.
VIII.-IX. yy. da yazõlmõştõr.
Şekil 1.13.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn
yazõlmõş, yatay paralel çizgili harfler uzatõlmõştõr.
Satõr çizgisi dikkat edilirse görülebilir. Belirgin
değildir. Resim 1.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri
analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.13. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.13. Resim 1.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri
22
Resim 1.14. K.S. (TSMK. E.H.13)
Resim 1.14.�deki Mushaf: Parşömen, 75 X 118 mm. ebadõnda, 95 yapraktõr.
Sahifeler 85 mm. uzunluğunda 13 satõr olarak tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.14.�de görüldüğü gibi sayfa formu yatayda
uzun tutulmuş, yatay paralel çizgili harfler uzatõlarak
akõcõ bir görünüm sağlanmõştõr. Satõrlar arasõ mesafe
çok kõsa, dikey çizgili harfler kõsa tutulmuştur.
Resim 1.14.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.14. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.14. Resim 1.14.�e ait bir satõrõn leke değerleri
23
Resim 1.15. K.S. (TSMK. R.17)
Resim 1.15.�deki Mushaf: Parşömen, 235 X 156 mm. ebadõnda, 13 yapraktõr.
Sahifeler 13 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.- IX.) yy. da yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.15.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe çok yakõn
tutulduğundan satõr çizgisi ancak dikkat edildiğinde
fark edilebilir. Yazõ genelinde dinamizm hâkimdir.
Resim 1.15.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.15. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.15. Resim 1.15.�e ait bir satõrõn leke değerleri
24
Resim 1.16. K.S. (TSMK. E.H.31)
Resim 1.16.�daki Mushaf: Parşömen. 325 X 408 mm. ebadõnda, 18 yapraktõr.
Sahifeler 320 mm. uzunluğunda 14 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)
yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.16.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri düz ve nettir. Yatay çizgili
harflerin uzatõlmasõ, yazõya akõcõlõk katmõştõr. Dikey
paralel çizgili harfler uzundan kõsaya doğru yazõlarak
daha geometrik bir form verilmiştir. Resim 1.16.�ya ait
bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.16. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.16. Resim 1.16.�a ait bir satõrõn leke değerleri
25
Resim 1.17. K.S. (TSMK. E.H.10)
Resim 1.17.�deki Mushaf: Parşömen, 170 X 275 mm. ebadõnda, 83 yapraktõr.
Sahifeler 210 mm. uzunluğunda 11 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)
yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.17.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harfler arasõ boşluk görece daha az
bõrakõlmõş, yatay çizgili harfler kõsa tutulmuştur.
Satõrlar birbirine çok yakõn, satõr çizgisi düzdür.
Resim 1.17.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.17. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.17. Resim 1.17.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
26
Resim 1.18. K.S. (TSMK. E.H. 27)
Resim 1.18.�deki Mushaf: Parşömen, 133 X 205 mm. ebadõnda, 11 yapraktõr.
Sahifeler 155 mm. uzunluğunda 15 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy.a ait ufak
kûfi ile yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.18.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harflerde keşide
kullanõlmõş (uzatõlmõş), fakat satõrlar çok yakõn
dizildiğinden satõr çizgileri netlik kazanmamõştõr. Resim
1.18.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.18. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.18. Resim 1.18.�e ait bir satõrõn leke değerleri
27
Resim 1.19. K.S. (TSMK. Y.749)
Resim 1.19.�daki Mushaf: Parşömen, 270 X 375 mm. ebadõnda, 36 yapraktõr.
Sahifeler 290 mm. uzunluğunda 13 satõr olarak tahminen (M. IX.) yy.da yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.19.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ boşluklar
sayfanõn tamamõnda eşit kullanõlmõştõr. Satõr
çizgileri barizdir. Keşideler (uzatmalar) çok uzun
olmamakla birlikte yazõya devinim kazandõrmõştõr.
Yazõda ferah, akõcõ bir etki vardõr. Resim 1.19.�a
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.19. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.19. Resim 1.19.�a ait bir satõrõn leke değerleri
28
Resim 1.20. K.S. ( TİEM. 553)
Resim 1.20.�deki Mushaf: 21 X 13 cm. ebadõnda 3 cm. kalõnlõğõnda, 92
sahifedir. Deri üzerine 10 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur.
Şekil 1.20.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay çizgili harflerde keşide
kullanõlmasõ hem satõrlarõ belirginleştirmiş, hem de
akõcõlõk katmõştõr. Harfler arasõ boşluklar eşit
değildir. Sayfada hareketlilik-canlõlõk göze
çarpmaktadõr. Resim 1.20.�ye ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.20. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.20. Resim 1.20.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
29
Resim 1.21. K.S. (TİEM. 557 )
Resim 1.21.�deki Mushaf: 33 X 23 cm. ebadõnda 2,5 cm. kalõnlõğõnda ve 96
sahifedir. Sahifeler 11 satõr olarak yazõlmõştõr. Birinci sahifede vakõf mührü altõnda
337 senesi kaydõ vardõr.
Şekil 1.21.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ çok
düzenlidir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõş, dikey
paralel çizgili harfler uzundan kõsaya doğru
yazõlarak yazõnõn genelindeki akõcõ etki
artõrõlmõştõr. Sayfa genelinde mekanik bir
hareketlilik etkisi vardõr. Resim 1.21.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.21. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.21. Resim 1.21.�e ait bir satõrõn leke değerleri
30
Resim 1.22. K.S. (TSMK. B.1)
Resim 1.22.�deki Mushaf: Parşömen, 197 X 287 mm. ebadõnda, 55 yapraktõr.
Sahifeler 200 mm. uzunluğunda 7 satõrdõr. Harekeler kõrmõzõ nokta şeklindedir
(Karatay, 1962). Tahminen M. VIII.-IX. yy. da yazõlmõştõr
Şekil 1.22.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ düzenli,
kalem hareketleri çok nettir. Yatay çizgili harflerde
keşide yer yer kullanõlmõştõr. Yazõnõn genelinde
ferahlõk, sõcaklõk-hareketlilik etkisi vardõr. Resim
1.22.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.22. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.22. Resim 1.22.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
31
Resim 1.23. K.S. (TSMK. E.H.16)
Resim 1.23.�deki Mushaf: Parşömen, 225 X 322 mm. ebadõnda, 39 yapraktõr.
Sahifeler M. IX. yy. kûfisi ile 210 mm. uzunluğunda 9 satõr olarak yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.23.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ düzenli, yazõ
çok itinalõdõr. Satõrlar arasõ mesafe kõsa, keşidelerin
(uzatmalarõn) akõcõlõk etkisi belirgindir. Yazõ genelinde
dingin, sakin deniz etkisi vardõr. Resim 1.23.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.23. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.23. Resim 1.23.�e ait bir satõrõn leke değerleri
32
Resim 1.24. K.S. (TSMK. E.H.35)
Resim 1.24.�deki Mushaf: Parşömen, 140 X 215 mm. ebadõnda, 7 yapraktõr.
Sahifeler 160 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy. kûfisi ile
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.24.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ mesafeler iyi
ayarlanmõştõr. Sayfa tasarõmõ düzenli, çizgiler itinalõdõr.
Kahverengi mürekkep kullanõlmasõ çok sõcak bir etki
sağlamõştõr. Resim 1.24.�e ait bir satõrõn leke değerleri
analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.24. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.24. Resim 1.24.�e ait bir satõrõn leke değerleri
33
Resim 1.25. K.S. (TİEM. 554)
Resim 1.25.�deki Mushaf: 22 X 14 cm. ebadõnda, 3 cm. kalõnlõğõnda 36
sahifedir. Ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlõdõr. Ketebe ve tarih yoktur.
Tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 1.25.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harflerde
kullanõlan keşideler fazlaca uzatõlmõştõr. Satõr
çizgisine ve sayfa düzenine dikkat edilmiştir. Yazõ
genelinde sakinlik, rahatlõk etkisi vardõr. Resim
1.25.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.25. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.25. Resim 1.25.�e ait bir satõrõn leke değerleri
34
Resim 1.26. K.S. (TSMK. E.H.25)
Resim 1.26.�daki Mushaf: Parşömen, 200 X 283 mm. ebadõnda, 6 yapraktõr.
Sahifede 190 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy. kûfisiyle
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.26.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ yeterli mesafe
bõrakõlmõştõr. Satõr çizgileri belirgindir. Yatay paralel
çizgili harfler genelde uzatõlmõş, yazõya akõcõlõk etkisi
sağlanmõştõr. Harfler arasõ mesafe dengelidir. Çizgiler
ve sayfa formu çok düzenli, itinalõdõr. Resim 1.26.�ya
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.26. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.26. Resim 1.26.�ya ait bir satõrõn leke değerleri
35
Resim 1.27. K.S. ( TSMK. B.2)
Resim 1.27.�deki Mushaf: Parşömen, 110 X 163 mm. ebadõnda, 97 yapraktõr.
Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 120 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.27.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, yazõ oldukça
geometriktir. Sayfa formu çok düzenli, çizgiler
itinalõdõr. Alt dört satõrdaki keşidelerin (yatay
çizgilerin uzatõlmasõ) kompozisyonu etkileyicidir.
Yazõda dinamik, ferah bir etki yakalanmõştõr. Resim
1.27.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.27. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.27. Resim 1.27.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
36
Resim 1.28. K.S. (TİEM. 559)
Resim 1.28.�deki Mushaf: 37 X 24,5 cm. ebadõnda 2 cm. kalõnlõğõnda olup 30
sahifedir. Siyah mürekkeple ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlmõştõr.
Şekil 1.28�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ mesafe çok
dengeli, sayfa tasarõmõ çok düzenlidir. Harfler çok
itinalõ ve diyagonal yazõlmõş, mekanik bir
hareketlilik etkisi yakalanmõştõr. Son üç satõrdaki
�elif� harflerinin kompozisyonu dikkat çekicidir.
Resim 1.28.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.28. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.28. Resim 1.28.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
37
Resim 1.29. K.S. (TİEM. 558)
Resim 1.29.�daki Mushaf: 32 X 23 cm ebadõnda 2 cm kalõnlõğõnda olup 93
sahifedir. Siyah mürekkeple ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe
ve tarih yoktur. Tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 1.29.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirgin, harfler arasõ
mesafe dengelidir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõş,
olağanüstü bir akõcõlõk yakalanmõştõr. Sayfa tasarõmõ
düzenli, yazõ itinalõdõr. Keşidelerdeki kalem kaldõrma
hareketi harflere uçuyor görünümü vermiştir. Resim
1.29.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.29. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.29. Resim 1.29.�a ait bir satõrõn leke değerleri
38
Resim 1.30. K.S. (TSMK. B.3.)
Resim 1.30.�daki Mushaf: Parşömen, 105 X 165 mm. ebadõnda, 105
yapraktõr. Sahifeler tahminen H.III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 115 mm. uzunluğunda 4
satõr olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.30.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirgin, satõrlar ve
harfler arasõ mesafeler dengelidir. Sayfa tasarõmõ
düzenlidir. Harflerin büyüklüğü ve sayfaya
yerleştirilişi açõsõndan yazõdan çok, levha, tablo,
harita izlenimi uyandõrmaktadõr. Resim 1.30.�a
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.30. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.30. Resim 1.30.�a ait bir satõrõn leke değerleri
39
Resim 1.31. K.S. (TSMK. E.H.18)
Resim 1.31.�deki Mushaf: Parşömen, 122 X 180 mm. ebadõnda, 124
yapraktõr. Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 130 mm. uzunluğunda 5
satõr olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.31.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe az, satõr
çizgileri belirgindir. Harfler arasõ mesafe eşit
değildir. Yatay paralel çizgili harfler yer yer
uzatõlmõştõr. Yazõ genelinde sakinlik, yumuşaklõk
etkisi baskõndõr. Resim 1.31.�e ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.31. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.31. Resim 1.31.�e ait bir satõrõn leke değerleri
40
Resim 1.32. K.S. (TSMK. H.S. 31)
Resim 1.32.�deki Mushaf: Parşömen, 145 X 205 mm. ebadõnda, tek yapraktõr.
Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 150 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak
77. surenin, 9.-21. ayetleri yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.32.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler arasõ
mesafe eşittir. Yatay ve dikey paralel çizgili harflerin
arasõ kapalõdõr. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yazõ, çizgi
ve renk itibariyle sõcak bir etki bõrakmaktadõr. Resim
1.32.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.32. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.32. Resim 1.32.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
41
Resim 1.33. K.S. (TİEM. 550 ) Şekil 1.33. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 1.33.�deki Mushaf: 19 X 14 cm. ebadõnda 1,5 cm. kalõnlõğõnda 72
sahifedir. Her sahifesi 6 satõrdõr. Ketebe ve tarih yoktur. Tahminen M. IX. yy.da
yazõlmõştõr.
Resim 1.33.�deki Mushaf: sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr çizgisi
çok barizdir. Harfler arasõ mesafe dengelidir. Dikey çizgiler daha ön plandadõr. Yazõ
genelinde bir dağõnõklõk görüntüsü ve yükseliş etkisi hâkimdir. Resim 1.33.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 1.33. Resim 1.33.�e ait bir satõrõn leke değerleri
42
Resim 1.34. K.S. (TİEM . Ş.E. 43)
Resim 1.34.�deki K.S.: 27 X 39 cm. ebadõnda, ceylan derisi üzerine M. IX.
yy.da Suriye veya Irak�ta yazõlmõştõr. Yazõlar altõnla 3 satõr olarak yazõlmõş olup, bu
sayfalardan kütüphanede 5 yaprak mevcuttur.
Şekil 1.34.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgisi çok barizdir. Yatay
paralel çizgili harflerin arasõ kapalõdõr. Çok
belirgin olmasa da keşide kullanõlmõştõr. Sayfa ve
satõr tasarõmõ çok düzenlidir. Yazõnõn genelinde
görsel zenginlik etkili unsurdur. Resim 1.34.�e
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.34. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.34. Resim 1.34.�e ait bir satõrõn leke değerleri
43
Resim 1.35. K.S. (TSMK. R.16)
Resim 1.35.�deki Mushaf: Parşömen, 250 X 345 mm. ebadõnda, 8 yapraktõr.
Sahifeler 250 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. III. (M.IX.) yy.da
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.35.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler
arasõ mesafe eşittir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yatay
çizgili harfler genelde uzatõlmõş, yazõ çok ferah ve
akõcõ bir görünüm kazanmõştõr. Yazõda, keşidelerin
ve �elif� harflerinin oluşturduğu kompozisyon
etkileyicidir. Resim 1.35.�e ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.35. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.35. Resim 1.35.�e ait bir satõrõn leke değerleri
9
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DÖNEMLERE GÖRE KÛFİ YAZI ÖRNEKLERİ
4.1. IX. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:
Resim 1.1. K.S. (TİEM 457)
Resim 1.1.�deki Mushaf: 32 X 23 cm. ebadõnda, 13 cm. kalõnlõğõnda, 977
sahifedir. Her sahifesi siyah mürekkep ve kûfi hatla ceylan derisi üzerine 15 satõr
olarak yazõlmõştõr. Bu Mushaf�õn Hz. Osman�õn yazõsõ olduğu evrakõ müteferrikasõnõ
Mekke�de Kâbe huzurunda (M. 841) de ikmal ettiği notu vardõr
Şekil 1.1. de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgisi belirsizdir. Harfler
aralõklõ ve çizgi kalõnlõğõ harflerin hemen her yerinde
aynõ olarak yazõlmõştõr. Harfler yazõlmaktan çok,
serpiştirilmiş hissi vermektedir. Resim 1.1.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.1. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.1. Resim 1.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri
10
Resim 1.2. K.S. (TSMK. A2) Resim 1.2.�deki Mushaf: Parşömen, 165 X 242 mm. ebadõnda, 300 yapraktõr.
Sahifeler 185 mm. uzunluğunda 14 satõrdõr (Karatay, 1962). Tahminen M. VIII.-IX.
yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 1.2.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harfler arasõ boşluğun fazlaca
kullanõlmasõ ferahlõk hissi uyandõrmaktadõr. Sayfa
geneline bakõldõğõnda satõr çizgisi yokmuş gibi
algõlansada, dikkat edildiğinde çok düz olmamakla
birlikte vardõr. Resim 1.2.�ye ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.2. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.2. Resim 1.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
11
Resim 1.3. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi. H.A.P. 2)
Resim 1.3.�deki Mushaf: 170 X 240 mm. ebadõnda, sahifede 16 satõr olarak,
tahminen M. IX. yy. da ceylan derisi üzerine yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur.
Şekil 1.3.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harfler birbirine yakõn olarak ve
sayfanõn tamamõnda olmasa da satõr çizgisine dikkat
edilerek yazõlmõştõr. Yazõnõn tümünde kalem kalõnlõğõ
aynõdõr. Resim 1.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri
analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.3. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.3. Resim 1.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri
12
Resim 1.4. K.S. (TSMK. H.S. 32.) Şekil 1.4. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 1.4.�deki Mushaf: Parşömen, 460 X 400 mm. ebadõnda, 408 yaprak,
her sahifede 18 satõr olarak, tahminen H. II. (M. VIII.-IX.) yy.da istinsah edilmiştir
(Karatay, 1962).
Şekil 1.4.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Yatay çizgili
harflerin uzatõlmasõ satõrlarõ belirginleştirmiş, yazõya akõcõlõk getirmiştir. Satõr
çizgilerine riayet edilmiştir. Yatay paralel çizgili harflerin uzatõlmasõ (keşide) yazõya
dinamizm getirmiştir. Resim 1.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 1.4. Resim 1.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri
13
Resim 1.5. K.S. (Nuruosmaniye Kütüphanesi. 27)
Resim 1.5.�deki Mushaf: 275 X 370 mm. ebadõnda. M. IX. yy.da İran veya
Irak�ta yazõlmõş olmasõ muhtemeldir. Sahifeler altõnla 15 satõr olarak yazõlmõştõr.
Şekil 1.5.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harflerin etrafõna tahrir çekilerek
yazõ belirginleştirilmiştir. Satõr çizgileri nettir. Yatay
paralel çizgili harflerin arasõ tamamen kapalõdõr.
Resim 1.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.5. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.5. Resim 1.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri
14
Resim 1.6. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi. Fatih 18)
Resim 1.6.�daki Mushaf Cüzü: 320 X 215 mm. ebadõndadõr. Al-i İmran ve
Hud suresi yazõlõdõr. Ceylan derisi üzerine 9 satõr olarak tahminen M. IX. yy.da
yazõlmõştõr.
Şekil 1.6.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõştõr.
Çizgiler çok düz ve geometrik çizilmiştir. Yazõ akõcõ
ve dinamik bir forma sahiptir. Satõr çizgileri çok net,
mürekkep yoğunluğu hemen her yerde aynõdõr. Resim
1.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.6. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.6. Resim 1.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri
15
Resim 1.7. K.S. (İÜ. NESK. A.6761)
Resim 1.7.�deki Mushaf: 138 X 195 mm. ebadõnda, 36 varaktõr. Sahifeler 150
mm. uzunluğunda 8 satõr olarak ceylan derisine yazõlmõştõr. Hz. Osman�a izafe edilse
de H. II. (M. VIII.-IX.) yy.dan evvel olamayacağõ kuvvetle muhtemeldir.
Şekil 1.7.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgisine dikkat edilmemiş,
yatay paralel çizgili harfler farklõ uzunluklarda
yazõlmõştõr. Mürekkep renginin farklõ tonlarda
kullanõlmasõ, yazõya sõcaklõk etkisi vermiştir. Resim
1.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.7. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.7. Resim 1.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
16
Resim 1.8. K.S. (İ.Ü. NESK. A. 6803)
Resim 1.8.�deki Mushaf: 310 X 223 mm. ebadõnda 2 varak, kufi ile 7 satõr
olarak ceylan derisi üzerine yazõlmõştõr. Tahminen H. II. (M. VIII.-IX.) yy.a aittir.
Şekil 1.8.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harfler genelde
uzatõlmõş, satõrlar arasõ mesafe iyi ayarlanmõştõr. Satõr
çizgisi çok barizdir. Satõr ve sayfa formu yazõya akõcõ,
ferah bir görünüm kazandõrmõştõr. Resim 1.8.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.8. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.8. Resim 1.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri
17
Resim 1.9. K.S. (TSMK. E.H. 1)
Resim 1.9.�daki Mushaf: Parşömen, 180 X 210 mm. ebadõnda, 322 yapraktõr.
Sahifede 185 mm. uzunluğunda 18 satõr vardõr. Tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)
yy. da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.9.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn ve
harfler aralõklõ yazõlmõştõr. Satõr çizgisi ilk bakõşta
görülmez. Sayfa ve satõr düzeni yazõya girift bir
görünüm vermiştir. Resim 1.9.�a ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.9. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.9. Resim 1.9.�a ait bir satõrõn leke değerleri
18
Resim 1.10. K.S. (TSMK. E.H.14)
Resim 1.10.�daki Mushaf: Parşömen, 94 X 137 mm. ebadõnda, 249 yapraktõr.
Sahifeler 115 mm. uzunluğunda 15 satõr olarak tahminen M. VIII.-IX. yy. da
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.10.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn
tutulmuştur. Satõr çizgisi düz ve fakat belirgin
değildir. Yatay paralel çizgili harfler uzatõlmõş ise de
genel formu etkileyecek boyutta değildir. Resim
1.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.10. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.10. Resim 1.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri
19
Resim 1.11. K.S. (TSMK. E.H.33)
Resim 1.11.�deki Mushaf: Parşömen, 146 X 225 mm. ebadõnda, 48 yapraktõr.
Sahifeler 170 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. II-III. (M. VIII.-IX.) yy.
da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.11.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa tasarõmõ çok düzenlidir.
Satõrlar birbirlerine yakõn, satõr çizgisi belirgindir.
Yazõ itinalõ yazõlmõş, yatay paralel çizgili harfler yer
yer uzatõlarak dinamik bir etki sağlanmõştõr. Resim
1.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.11. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.11. Resim 1.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri
20
Resim 1.12. K.S. (TSMK. H.S.26)
Resim 1.12.�deki Mushaf: Parşömen, 140 X 197 mm. ebadõnda, 57 yapraktõr.
Sahifeler 135 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. II.-III. yy.da yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.12.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn
yazõlmõş, bu yüzden dikey çizgili harfler yer yer üst
satõra taşmõştõr. Kahverengi mürekkep kullanõlmõş,
farklõ tonlar yazõya sõcak bir etki sağlamõştõr. Resim
1.12.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.12. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.12. Resim 1.12.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
21
Resim 1.13. K.S. (TSMK. H.S. 11)
Resim 1.13.�deki Mushaf: Parşömen, 170 X 250 mm. ebadõnda, 138
yapraktõr. Sahifeler 195 mm. uzunluğunda 15 satõrdõr (Karatay, 1962). Tahminen M.
VIII.-IX. yy. da yazõlmõştõr.
Şekil 1.13.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar birbirlerine çok yakõn
yazõlmõş, yatay paralel çizgili harfler uzatõlmõştõr.
Satõr çizgisi dikkat edilirse görülebilir. Belirgin
değildir. Resim 1.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri
analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.13. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.13. Resim 1.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri
22
Resim 1.14. K.S. (TSMK. E.H.13)
Resim 1.14.�deki Mushaf: Parşömen, 75 X 118 mm. ebadõnda, 95 yapraktõr.
Sahifeler 85 mm. uzunluğunda 13 satõr olarak tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.14.�de görüldüğü gibi sayfa formu yatayda
uzun tutulmuş, yatay paralel çizgili harfler uzatõlarak
akõcõ bir görünüm sağlanmõştõr. Satõrlar arasõ mesafe
çok kõsa, dikey çizgili harfler kõsa tutulmuştur.
Resim 1.14.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.14. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.14. Resim 1.14.�e ait bir satõrõn leke değerleri
23
Resim 1.15. K.S. (TSMK. R.17)
Resim 1.15.�deki Mushaf: Parşömen, 235 X 156 mm. ebadõnda, 13 yapraktõr.
Sahifeler 13 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.- IX.) yy. da yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.15.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe çok yakõn
tutulduğundan satõr çizgisi ancak dikkat edildiğinde
fark edilebilir. Yazõ genelinde dinamizm hâkimdir.
Resim 1.15.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.15. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.15. Resim 1.15.�e ait bir satõrõn leke değerleri
24
Resim 1.16. K.S. (TSMK. E.H.31)
Resim 1.16.�daki Mushaf: Parşömen. 325 X 408 mm. ebadõnda, 18 yapraktõr.
Sahifeler 320 mm. uzunluğunda 14 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)
yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.16.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri düz ve nettir. Yatay çizgili
harflerin uzatõlmasõ, yazõya akõcõlõk katmõştõr. Dikey
paralel çizgili harfler uzundan kõsaya doğru yazõlarak
daha geometrik bir form verilmiştir. Resim 1.16.�ya ait
bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.16. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.16. Resim 1.16.�a ait bir satõrõn leke değerleri
25
Resim 1.17. K.S. (TSMK. E.H.10)
Resim 1.17.�deki Mushaf: Parşömen, 170 X 275 mm. ebadõnda, 83 yapraktõr.
Sahifeler 210 mm. uzunluğunda 11 satõr olarak tahminen H. II.-III. (M. VIII.-IX.)
yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.17.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harfler arasõ boşluk görece daha az
bõrakõlmõş, yatay çizgili harfler kõsa tutulmuştur.
Satõrlar birbirine çok yakõn, satõr çizgisi düzdür.
Resim 1.17.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.17. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.17. Resim 1.17.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
26
Resim 1.18. K.S. (TSMK. E.H. 27)
Resim 1.18.�deki Mushaf: Parşömen, 133 X 205 mm. ebadõnda, 11 yapraktõr.
Sahifeler 155 mm. uzunluğunda 15 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy.a ait ufak
kûfi ile yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.18.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harflerde keşide
kullanõlmõş (uzatõlmõş), fakat satõrlar çok yakõn
dizildiğinden satõr çizgileri netlik kazanmamõştõr. Resim
1.18.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.18. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.18. Resim 1.18.�e ait bir satõrõn leke değerleri
27
Resim 1.19. K.S. (TSMK. Y.749)
Resim 1.19.�daki Mushaf: Parşömen, 270 X 375 mm. ebadõnda, 36 yapraktõr.
Sahifeler 290 mm. uzunluğunda 13 satõr olarak tahminen (M. IX.) yy.da yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.19.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ boşluklar
sayfanõn tamamõnda eşit kullanõlmõştõr. Satõr
çizgileri barizdir. Keşideler (uzatmalar) çok uzun
olmamakla birlikte yazõya devinim kazandõrmõştõr.
Yazõda ferah, akõcõ bir etki vardõr. Resim 1.19.�a
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.19. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.19. Resim 1.19.�a ait bir satõrõn leke değerleri
28
Resim 1.20. K.S. ( TİEM. 553)
Resim 1.20.�deki Mushaf: 21 X 13 cm. ebadõnda 3 cm. kalõnlõğõnda, 92
sahifedir. Deri üzerine 10 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur.
Şekil 1.20.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay çizgili harflerde keşide
kullanõlmasõ hem satõrlarõ belirginleştirmiş, hem de
akõcõlõk katmõştõr. Harfler arasõ boşluklar eşit
değildir. Sayfada hareketlilik-canlõlõk göze
çarpmaktadõr. Resim 1.20.�ye ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.20. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.20. Resim 1.20.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
29
Resim 1.21. K.S. (TİEM. 557 )
Resim 1.21.�deki Mushaf: 33 X 23 cm. ebadõnda 2,5 cm. kalõnlõğõnda ve 96
sahifedir. Sahifeler 11 satõr olarak yazõlmõştõr. Birinci sahifede vakõf mührü altõnda
337 senesi kaydõ vardõr.
Şekil 1.21.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ çok
düzenlidir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõş, dikey
paralel çizgili harfler uzundan kõsaya doğru
yazõlarak yazõnõn genelindeki akõcõ etki
artõrõlmõştõr. Sayfa genelinde mekanik bir
hareketlilik etkisi vardõr. Resim 1.21.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.21. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.21. Resim 1.21.�e ait bir satõrõn leke değerleri
30
Resim 1.22. K.S. (TSMK. B.1)
Resim 1.22.�deki Mushaf: Parşömen, 197 X 287 mm. ebadõnda, 55 yapraktõr.
Sahifeler 200 mm. uzunluğunda 7 satõrdõr. Harekeler kõrmõzõ nokta şeklindedir
(Karatay, 1962). Tahminen M. VIII.-IX. yy. da yazõlmõştõr
Şekil 1.22.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ düzenli,
kalem hareketleri çok nettir. Yatay çizgili harflerde
keşide yer yer kullanõlmõştõr. Yazõnõn genelinde
ferahlõk, sõcaklõk-hareketlilik etkisi vardõr. Resim
1.22.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.22. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.22. Resim 1.22.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
31
Resim 1.23. K.S. (TSMK. E.H.16)
Resim 1.23.�deki Mushaf: Parşömen, 225 X 322 mm. ebadõnda, 39 yapraktõr.
Sahifeler M. IX. yy. kûfisi ile 210 mm. uzunluğunda 9 satõr olarak yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 1.23.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ düzenli, yazõ
çok itinalõdõr. Satõrlar arasõ mesafe kõsa, keşidelerin
(uzatmalarõn) akõcõlõk etkisi belirgindir. Yazõ genelinde
dingin, sakin deniz etkisi vardõr. Resim 1.23.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.23. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.23. Resim 1.23.�e ait bir satõrõn leke değerleri
32
Resim 1.24. K.S. (TSMK. E.H.35)
Resim 1.24.�deki Mushaf: Parşömen, 140 X 215 mm. ebadõnda, 7 yapraktõr.
Sahifeler 160 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy. kûfisi ile
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.24.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ mesafeler iyi
ayarlanmõştõr. Sayfa tasarõmõ düzenli, çizgiler itinalõdõr.
Kahverengi mürekkep kullanõlmasõ çok sõcak bir etki
sağlamõştõr. Resim 1.24.�e ait bir satõrõn leke değerleri
analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.24. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.24. Resim 1.24.�e ait bir satõrõn leke değerleri
33
Resim 1.25. K.S. (TİEM. 554)
Resim 1.25.�deki Mushaf: 22 X 14 cm. ebadõnda, 3 cm. kalõnlõğõnda 36
sahifedir. Ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlõdõr. Ketebe ve tarih yoktur.
Tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 1.25.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay paralel çizgili harflerde
kullanõlan keşideler fazlaca uzatõlmõştõr. Satõr
çizgisine ve sayfa düzenine dikkat edilmiştir. Yazõ
genelinde sakinlik, rahatlõk etkisi vardõr. Resim
1.25.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.25. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.25. Resim 1.25.�e ait bir satõrõn leke değerleri
34
Resim 1.26. K.S. (TSMK. E.H.25)
Resim 1.26.�daki Mushaf: Parşömen, 200 X 283 mm. ebadõnda, 6 yapraktõr.
Sahifede 190 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak H. II.-III. (M. VIII.-IX.) yy. kûfisiyle
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.26.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ yeterli mesafe
bõrakõlmõştõr. Satõr çizgileri belirgindir. Yatay paralel
çizgili harfler genelde uzatõlmõş, yazõya akõcõlõk etkisi
sağlanmõştõr. Harfler arasõ mesafe dengelidir. Çizgiler
ve sayfa formu çok düzenli, itinalõdõr. Resim 1.26.�ya
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.26. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.26. Resim 1.26.�ya ait bir satõrõn leke değerleri
35
Resim 1.27. K.S. ( TSMK. B.2)
Resim 1.27.�deki Mushaf: Parşömen, 110 X 163 mm. ebadõnda, 97 yapraktõr.
Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 120 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.27.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, yazõ oldukça
geometriktir. Sayfa formu çok düzenli, çizgiler
itinalõdõr. Alt dört satõrdaki keşidelerin (yatay
çizgilerin uzatõlmasõ) kompozisyonu etkileyicidir.
Yazõda dinamik, ferah bir etki yakalanmõştõr. Resim
1.27.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.27. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.27. Resim 1.27.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
36
Resim 1.28. K.S. (TİEM. 559)
Resim 1.28.�deki Mushaf: 37 X 24,5 cm. ebadõnda 2 cm. kalõnlõğõnda olup 30
sahifedir. Siyah mürekkeple ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlmõştõr.
Şekil 1.28�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar ve harfler arasõ mesafe çok
dengeli, sayfa tasarõmõ çok düzenlidir. Harfler çok
itinalõ ve diyagonal yazõlmõş, mekanik bir
hareketlilik etkisi yakalanmõştõr. Son üç satõrdaki
�elif� harflerinin kompozisyonu dikkat çekicidir.
Resim 1.28.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.28. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.28. Resim 1.28.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
37
Resim 1.29. K.S. (TİEM. 558)
Resim 1.29.�daki Mushaf: 32 X 23 cm ebadõnda 2 cm kalõnlõğõnda olup 93
sahifedir. Siyah mürekkeple ceylan derisi üzerine 7 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe
ve tarih yoktur. Tahminen M. IX. yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 1.29.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirgin, harfler arasõ
mesafe dengelidir. Yatay çizgili harfler uzatõlmõş,
olağanüstü bir akõcõlõk yakalanmõştõr. Sayfa tasarõmõ
düzenli, yazõ itinalõdõr. Keşidelerdeki kalem kaldõrma
hareketi harflere uçuyor görünümü vermiştir. Resim
1.29.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.29. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.29. Resim 1.29.�a ait bir satõrõn leke değerleri
38
Resim 1.30. K.S. (TSMK. B.3.)
Resim 1.30.�daki Mushaf: Parşömen, 105 X 165 mm. ebadõnda, 105
yapraktõr. Sahifeler tahminen H.III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 115 mm. uzunluğunda 4
satõr olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.30.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirgin, satõrlar ve
harfler arasõ mesafeler dengelidir. Sayfa tasarõmõ
düzenlidir. Harflerin büyüklüğü ve sayfaya
yerleştirilişi açõsõndan yazõdan çok, levha, tablo,
harita izlenimi uyandõrmaktadõr. Resim 1.30.�a
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.30. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.30. Resim 1.30.�a ait bir satõrõn leke değerleri
39
Resim 1.31. K.S. (TSMK. E.H.18)
Resim 1.31.�deki Mushaf: Parşömen, 122 X 180 mm. ebadõnda, 124
yapraktõr. Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 130 mm. uzunluğunda 5
satõr olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.31.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe az, satõr
çizgileri belirgindir. Harfler arasõ mesafe eşit
değildir. Yatay paralel çizgili harfler yer yer
uzatõlmõştõr. Yazõ genelinde sakinlik, yumuşaklõk
etkisi baskõndõr. Resim 1.31.�e ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.31. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.31. Resim 1.31.�e ait bir satõrõn leke değerleri
40
Resim 1.32. K.S. (TSMK. H.S. 31)
Resim 1.32.�deki Mushaf: Parşömen, 145 X 205 mm. ebadõnda, tek yapraktõr.
Sahifeler tahminen H. III. (M. IX.) yy. kûfisi ile 150 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak
77. surenin, 9.-21. ayetleri yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.32.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler arasõ
mesafe eşittir. Yatay ve dikey paralel çizgili harflerin
arasõ kapalõdõr. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yazõ, çizgi
ve renk itibariyle sõcak bir etki bõrakmaktadõr. Resim
1.32.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 1.32. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.32. Resim 1.32.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
41
Resim 1.33. K.S. (TİEM. 550 ) Şekil 1.33. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 1.33.�deki Mushaf: 19 X 14 cm. ebadõnda 1,5 cm. kalõnlõğõnda 72
sahifedir. Her sahifesi 6 satõrdõr. Ketebe ve tarih yoktur. Tahminen M. IX. yy.da
yazõlmõştõr.
Resim 1.33.�deki Mushaf: sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr çizgisi
çok barizdir. Harfler arasõ mesafe dengelidir. Dikey çizgiler daha ön plandadõr. Yazõ
genelinde bir dağõnõklõk görüntüsü ve yükseliş etkisi hâkimdir. Resim 1.33.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 1.33. Resim 1.33.�e ait bir satõrõn leke değerleri
42
Resim 1.34. K.S. (TİEM . Ş.E. 43)
Resim 1.34.�deki K.S.: 27 X 39 cm. ebadõnda, ceylan derisi üzerine M. IX.
yy.da Suriye veya Irak�ta yazõlmõştõr. Yazõlar altõnla 3 satõr olarak yazõlmõş olup, bu
sayfalardan kütüphanede 5 yaprak mevcuttur.
Şekil 1.34.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgisi çok barizdir. Yatay
paralel çizgili harflerin arasõ kapalõdõr. Çok
belirgin olmasa da keşide kullanõlmõştõr. Sayfa ve
satõr tasarõmõ çok düzenlidir. Yazõnõn genelinde
görsel zenginlik etkili unsurdur. Resim 1.34.�e
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.34. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.34. Resim 1.34.�e ait bir satõrõn leke değerleri
43
Resim 1.35. K.S. (TSMK. R.16)
Resim 1.35.�deki Mushaf: Parşömen, 250 X 345 mm. ebadõnda, 8 yapraktõr.
Sahifeler 250 mm. uzunluğunda 10 satõr olarak tahminen H. III. (M.IX.) yy.da
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 1.35.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler
arasõ mesafe eşittir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yatay
çizgili harfler genelde uzatõlmõş, yazõ çok ferah ve
akõcõ bir görünüm kazanmõştõr. Yazõda, keşidelerin
ve �elif� harflerinin oluşturduğu kompozisyon
etkileyicidir. Resim 1.35.�e ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 1.35. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 1.35. Resim 1.35.�e ait bir satõrõn leke değerleri
44
4.2. X. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:
Resim 2.1. K.S. (TSMK. E.H.23)
Resim 2.1.�deki Mushaf: Parşömen, 140 X 215 mm. ebadõnda, 140 yapraktõr.
Sahifeler altõnla yazõlmõş, 185 mm. uzunluğunda 10 satõrdõr. Sonundaki ketebede H.
20 senesi ramazanõnda Hasan b. Ebu Talib eliyle yazõldõğõ muharrer ise de yazõnõn H.
IV. (M. X.) yy.a ait olmasõ muhtemeldir (Karatay, 1962).
Şekil 2.1.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgisi çok barizdir. Yatay
paralel çizgili harflerin arasõ kapalõdõr. Yatay
çizgili harflerde keşide kullanõlmõş akõcõ bir etki
sağlanmõştõr. Yazõda altõn kullanõlmasõ görsel
zenginliği artõrmõştõr. Resim 2.1.�e ait bir satõrõn
leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.1. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.1. Resim 2.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri
45
Resim 2.2. K.S. (TSMK. E.H.32) Şekil 2.2. K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.2.�deki Mushaf: Parşömen, 350 X 350 mm. ebadõnda, 16 yapraktõr.
Sahifeler kûfi ile 27 mm. uzunluğunda 20 satõr olarak yazõlmõştõr. Ömer al-Faruk�un
elyazõsõ olduğu mukayyet ise de yazõnõn H. III.-IV. (M. X.) yy.�a ait olmasõ ihtimali
fazla kuvvetlidir (Karatay, 1962).
Şekil 2.2.�de görüldüğü gibi sayfa kare formda düzenlenmiştir. Satõr çizgileri
çok barizdir. Yatay çizgili harfler genelde uzatõlmõş, ferahlõk ve akõcõlõk etkisi
sağlanmõştõr. Sayfa tasarõmõ düzenli, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yazõ
genelinde geometrik çizgiler ön plandadõr. Mekanik bir hareketlilik izlenimi vardõr.
Resim 2.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 2.2. Resim 2.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
46
Resim 2.3. K.S. (TSMK. E.H.15)
Resim 2.3.�deki Mushaf: Parşömen, 93 X 142 mm. ebadõnda, 241 yapraktõr.
Sahifeler tahminen H. III.-IV. (M. X.) yy. kûfisi ile 115 mm. uzunluğunda 15 satõr
olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 2.3.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri belirsizdir. Keşideler
(yatay çizgili harflerin uzatõlmasõ) nadiren
kullanõlmõştõr. Harfler aralõklõ ve çizgi kalõnlõğõ
harflerin hemen her yerinde aynõ olarak yazõlmõştõr.
Yazõ genelinde bir düzensizlik, keyfilik etkisi
gözlemlenebilir. Resim 2.3.�e ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.3. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.3. Resim 2.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri
47
Resim 2.4. K.S. (TİEM. 537)
Resim 2.4.�deki Mushaf: 25 X 16 cm. ebadõnda olup, 6 cm. kalõnlõğõnda 78
sahifedir. Siyah mürekkeple her sahifeye 11 satõr olarak yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih
yoktur. Tahminen M. X. yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 2.4.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe, satõr çizgileri
belli olacak kadar uzun bõrakõlmõştõr. Keşide
kullanõmõ çok nadirdir. Yazõ itinalõ olmakla beraber
satõrlarõn dõş hatlarõ düzenli değildir. Sayfa genelinde
genişlik, dinginlik etkisi verilmiştir. Resim 2.1.�e ait
bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.4. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.4. Resim 2.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri
48
Resim 2.5. K.S. (TSMK. E.H.2)
Resim 2.5.�deki Mushaf: Parşömen, 195 X 272 mm. ebadõnda, 415 yapraktõr.
Sahifeler 200 mm. uzunluğunda 16 satõr olarak, tahminen M. X. yy.da yazõlmõştõr.
Kõrmõzõ noktalarla harekeleri konmuştur (Karatay, 1962).
Şekil 2.5.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Yatay çizgili harfler genelde
uzatõlmõştõr. Satõr çizgileri çok barizdir. Harfler ve
satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Sayfa tasarõmõ
düzenlidir. Sayfa genelinde ferah, dinamik bir etki
yakalanmõştõr. Sayfa ortasõndaki altõnla yazõlan
bölüm, görsel zenginliği artõrmõştõr. Resim 2.5.�e
ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.5. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.5. Resim 2.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri
49
Resim 2.6. K.S. (TSMK. E.H.6)
Resim 2.6.�daki Mushaf: Parşömen, 187 X 270 mm. ebadõnda, 324 yapraktõr.
Sahifeler 215 mm. uzunluğunda 16 satõrdõr. Tahminen H. IV. (M. X.) yy.da Mõsõr�da
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 2.6.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Harfler
ve satõrlar arasõ mesafe dengeli, fakat satõr çizgileri
ilk bakõşta belirgin değildir. Keşideler nadiren
kullanõlmõştõr. Yazõ genelinde sakinlik, dinginlik
etkisi vardõr. Resim 2.6.�ya ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.6. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.6. Resim 2.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri
50
Resim 2.7. K.S. (TİEM. 556)
Resim 2.7.�deki Mushaf: 33 X 12 cm. ebadõnda 2 cm. kalõnlõğõnda olup, 70
sahifedir. Ceylan derisi üzerine 9 satõr olarak yazõlmõş. Ketebe ve tarih yoktur.
Tahminen M. X. yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 2.7.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Harfler ve satõrlar arasõ mesafe
dengelidir. Yatay çizgili harfler genelde uzatõlmõş,
akõcõ bir üslup sağlanmõştõr. Satõr çizgileri belirgin,
harfler arasõ mesafe dengelidir. Yazõ genelinde
devinim ve ferahlõk etkisi yakalanmõştõr. Resim
2.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 2.7. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.7. Resim 2.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
51
Resim 2.8. K.S. (TSMK. H.S.24)
Resim 2.8.�deki Mushaf: Parşömen, 225 X 325 mm. ebadõnda, 17 yapraktõr.
Sahifeler 220 mm. uzunluğunda 9 satõr olarak tahminen H. III.-IV. (M. IX.-X.) yy.da
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 2.8.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, sayfa
tasarõmõ düzenlidir. Yatay paralel çizgili harfler
çokça uzatõlmõş, olağanüstü bir devinim ve ferahlõk
etkisi yakalanmõştõr. Harfler itinalõ yazõlmõş, disipline
edilmiş enerji hissi verilmiştir. Resim 2.8.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.8. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.8. Resim 2.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri
52
Resim 2.9. K.S. (TSMK. Y.750)
Resim 2.9.�daki Mushaf: Parşömen, 190 X 280 mm. ebadõnda, 103 yapraktõr.
Sahifeler kufi ile 200 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak tahminen H. IV. (M. X.) yy. da
yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 2.9.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa tasarõmõ düzenli, harfler ve
satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili
harfler uzatõlmõş, yazõya devinim etkisi verilmiştir.
Harfler itinalõ yazõlmõş, az sayõda satõr ve harf
kullanõlarak, sayfada tablo, levha, musîki çağrõşõmõ
yakalanmõştõr. Resim 2.9.�a ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.9. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.9. Resim 2.9.�a ait bir satõrõn leke değerleri
53
Resim 2.10. K.S. (TSMK. Y.746)
Resim 2.10.�daki Mushaf: Parşömen, 120 X 200 mm. ebadõnda, 126
yapraktõr. Sahifeler 140 mm. uzunluğunda 7 satõr olarak tahminen H. IV. (M. X.)
yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 2.10.�da görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok belirgin değildir.
Yatay çizgili harfler genelde uzatõlmõş, akõcõ bir
üslup getirilmiştir. Satõr içindeki üç nokta ve durak
kullanõlmasõ yazõya organik sõcaklõk etkisi
sağlamõştõr. Resim 2.10.�a ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.10. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.10. Resim 2.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri
54
Resim 2.11. K.S. ( Süleymaniye Kütüphanesi. H.A. P. 3 )
Resim 2.11.�deki Mushaf: 280 X 180 mm. ebadõnda, 5 satõr olarak ceylan
derisi üzerine yazõlmõştõr. H. IV. (M. X.) yy.a ait olmasõ muhtemeldir.
Şekil 2.11.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok barizdir. Harfler
ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili
harfler genelde uzatõlmõş, akõcõ bir üslup
getirilmiştir. Harfler itinalõ yazõlmõş, kontrollü bir
güç etkisi verilmiştir. Resim 2.11.�e ait bir satõrõn
leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 2.11. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.11. Resim 2.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri
55
Resim 2.12. K.S. (Nuruosmaniye Kütüphanesi 23)
Resim 2.12.�deki Mushaf: Parşömen, 210 X 290 mm. ebadõnda 17 satõr olarak
tahminen H. IV. (M. X.) yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 2.12.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ mesafe kõsa tutulmuş,
satõr çizgisi belirsizleşmiştir. Sayfa tasarõmõ
düzenlidir. Yatay çizgili harfler yer yer uzatõlmõştõr.
Sayfa genelinde labirent etkisi göze çarpar. Resim
2.12.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Şekil 2.12. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 2.12. Resim 2.12.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
56
Resim 2.13. K.S. (TSMK. E.H.211) Şekil 2.13.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.13.�deki Mushaf: Parşömen, 244 X 170 mm. ebadõnda, 258
yapraktõr. Sahifeler 120 mm. uzunluğunda 6 satõr olarak tahminen H. III.-IV. (M.
IX.-X.) yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 2.13.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, harflerin dikey çizgileri daha belirgindir. Çizgiler çok düz
değildir. Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Yazõda dalgalanma,
titreşim etkisi vardõr. Resim 2.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 2.13. Resim 2.13.�e ait bir satõrõn leke değerleri
57
Resim 2.14. K.S. (TSMK. E.H.233) Şekil 2.14.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.14.�deki Mushaf: Aharlõ esmer kağõt, 140 X 110 mm. ebadõnda, 70
yapraktõr. Sahifeler 70 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak tahminen H. III.-IV.(M. IX.-
X.) yy.da yazõlmõştõr. Sonunda Ali b. Ebu Talib eli ile hicretin 25. yõlõnda yazõldõğõna
dair kayõt var ise de yazõ itibariyle M. IX.-X. yy.lara ait görünüyor (Karatay, 1962).
Şekil 2.14.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazla ve harfler bitişiktir. Başlõ gözlü harfler
diyagonal formda yazõlmõştõr. Paralel çizgili harfler arasõ kapalõ, yazõ çok geometrik
formdadõr. Kõrmõzõ mürekkeple harekeler (harflerin seslerini gösteren işaretler)
konulmuştur. Resim 2.14.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 2.14. Resim 2.14.�e ait bir satõrõn leke değerleri
58
Resim 2.15. K.S. (İ.Ü. NESK. A.6626) Şekil 2.15. K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.15.�deki Mushaf: Ceylan derisi, 150x100 mm. ebadõnda 271 varak
65 mm. ince kufi ile 25 satõr olarak, M. X. yy.da yazõlmõştõr. Taraklarõ kõrmõzõ, sure
başlarõ duraklõ, yaldõzlõdõr (Araf 67 -Kamer 16 ayetler).
Şekil 2.15.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri belirgin, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Başlõ gözlü harfler
diyagonal formda yazõlmõştõr. Yatay çizgili harfler yer yer uzatõlmõş, yazõya devinim
etkisi verilmiştir. Yazõ genelinde ferahlõk etkisi vardõr. Satõr içlerinde kullanõlan
duraklar yazõya sõcaklõk katmõştõr. Resim 2.15.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Çizim 2.15. Resim 2.15.�e ait bir satõrõn leke değerleri
59
Resim 2.16. K.S. (İ.Ü. NESK. A.6758) Şekil.2.16. K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.16.�daki Mushaf: Kalõn esmer kağõt kullanõlmõştõr. 260 x 185 mm.
ebadõnda, 16 varaktõr. Harekeler kõrmõzõdõr. 10 satõr olarak Ali bin Şadan Alvazi
tarafõndan H. 361 � M. 971�de yazõlmõştõr.
Şekil 2.16.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, Sayfa ve satõr tasarõmõ çok düzenlidir. Yatay paralel çizgili harfler
uzatõlmõş, olağanüstü bir devinim ve ferahlõk etkisi yakalanmõştõr. Başlõ gözlü harfler
diyagonal formda yazõlmõştõr. Paralel çizgili harfler arasõ açõk, yazõ genelinde çizgiler
geometrik formdadõr. Yazõ genelinde disipline edilmiş bir devinim etkisi
yakalanmõştõr. Resim 2.16.�ya ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 2.16. Resim 2.16.�ya ait bir satõrõn leke değerleri
60
Resim 2.17. K.S. (TMSK. H.S. 22) Şekil 2.17. K.S.nin sayfa düzeni Resim 2.17.�deki Mushaf: Parşömen, 300 X 174 mm. ebadõndadõr. Sahifeler
135 mm. uzunluğunda 20 satõrdõr. Ali b. Al-Hüseyin aş-Şaffad eliyle H. 388 (M.
998) de yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 2.17.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, harfler arasõ boşluk yoktur. Başlõ gözlü harfler diyagonal formda
yazõlmõştõr. Sayfada çok nadir keşide kullanõlmõştõr. Harekeler aynõ renk mürekkeple
işaretlenmiştir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yazõda rahat, ferah bir yükseliş-görkem
çağrõşõmõ vardõr. Resim 2.17.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 2.17. Resim 2.17.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
61
4.3. XI. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:
Resim 3.1. K.S. (TİEM. 454 )
Resim 3.1.�deki Mushaf: 34 X 24 ebadõnda, 6 cm. kalõnlõğõnda, 638 sayfadõr.
Sahifeler siyah mürekkeple 4 satõr olarak tahminen H.V. (M. XI.) yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 3.1.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ
mesafe fazla iken harfler arasõnda boşluk yoktur.
Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr.
Satõr çizgisinin altõnda kalan çizgiler uzatõlmasõ,
yazõya uçuşuyor etkisi vermiştir. Resim 3.1.�e ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr
Şekil 3.1. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 3.1. Resim 3.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri
62
Resim 3.2. K.S. (TİEM. 456)
Resim 3.2.�deki Mushaf: 34 X 24 cm. ebadõnda, 6 cm. kalõnlõğõnda, 666
sahifedir. Her sahife siyah mürekkeple 4 satõr olarak yazõlmõştõr. Son sahifede H.383
yõlõnda yazõldõğõna dair not vardõr.
Şekil 3.2.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Sayfa ve satõr tasarõmõ çok
düzenlidir. Başlõ gözlü harfler diyagonal formda
yazõlmõştõr. Satõrlar arasõ mesafe fazla iken harfler
arasõnda boşluk azdõr. Yazõ genelinde düzenlilik,
hareketlilik etkisi verilmiştir. Resim 3.2.�ye ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 3.2. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 3.2. Resim 3.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
63
Resim 3.3. K.S. (TSMK. Y.752) Şekil 3.3. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 3.3.�deki Mushaf: Kalõn esmer kağõt. 335 X 200 mm. ebadõnda, 294
yapraktõr. Sahifeler harekeli kûfi yazõ ile 140 mm. uzunluğunda 20 satõr olarak Ebu
Bekr Abd al-Malik b. Muhamm.ed tarafõndan H.394 (M.1004)yõlõ Zilhiccesinde
istinsah esilmiştir (Karatay, 1962).
Şekil 3.3.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe eşittir. Sayfa tasarõmõ düzenlidir. Yatay
çizgili harfler nadiren uzatõlmõş, akõcõlõk ve ferahlõk etkisi yakalanmõştõr. Resim
3.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 3.3. Resim 3.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri
64
Resim 3.4. K.S. ( TSMK. E.H. 210) Şekil 3.4. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 3.4.�deki Mushaf: Aharlõ kalõnca kağõt. 295 X 205 mm. ebadõnda 173
yapraktõr. Sahifeler tahminen H. V. (M. XI.) yy. kûfisi ile 170 mm. uzunluğunda 18
satõr olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 3.4.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri belirgin olmakla beraber satõrlar arasõ mesafe azdõr. Yatay çizgili harflerde
yer yer keşide kullanõlmasõ, yazõya akõcõ bir üslup getirmiştir. Harflerin satõr
çizgisinin altõndaki kõsõmlarõ oval çizgilerle uzatõlmõştõr. Resim 3.4.�e ait bir satõrõn
leke değerleri analizi aşağõdadõr
Çizim 3.4. Resim 3.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri
65
Resim 3.5. K.S. (TİEM. 555) Şekil 3.5.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 3.5.�deki Mushaf: 19 X 15 cm. ebadõnda 3 cm. kalõnlõğõnda 180
sahifedir. Her sahifesi siyah mürekkeple, 5 satõr olarak harekeli doğu kûfisi ile Irak
veya İran�da yazõlmõştõr. Ketebe ve tarih yoktur. Tahminen M. XI. yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 3.5.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe dengeli, fakat harfler arasõnda boşluk yoktur.
Yatay çizgili harflerde yer yer keşide kullanõlmasõ yazõya devinim katmõştõr. Başlõ
gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Yazõ genelinde çarpõcõ bir denge ve
devinim etkisi vardõr. Resim 3.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 3.5. Resim 3.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri
66
4.4. XII. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:
Resim 4.1. K.S. (TSMK. E.H.42 ) Şekil 4.1.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.1.�deki Mushaf: Esmer kağõt, 197 X 152 mm. ebadõnda, 281
yapraktõr. Sahifeler Selçuk yazõsõ ile 98 mm. uzunluğunda 17 satõrdõr. Ebu Bekir
Ahmed b. Abdullah el-Gaznevi eliyle (M. 1177) de yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 4.1.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili harfler
genelde uzatõlmõştõr. Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Sayfa
genelinde organik bir hareketlilik etkisi vardõr. Resim 4.1.�e ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 4.1. Resim 4.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri
67
Resim 4.2. K.S. (TSMK. E.H.3 ) Şekil 4.2.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.2.�deki Mushaf: Aharlõ esmer kağõt, 270 X 170 mm. ebadõnda 254
yapraktõr. Sahifeler kûfi yazõ ile 120 mm. uzunluğunda 25 satõrdõr. Tahminen H. VI.
(M. XII.) yy.da istinsah edilmiştir (Karatay, 1962).
Şekil 4.2.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ
mesafe çok kõsa, harfler arasõ mesafe dengelidir. Başlõ gözlü harfler diyagonal
formda yazõlmõştõr. Sayfada �Allah� kelimeleri yaldõzla ve dik üçgen şeklindedir.
Dikey çizgili harflerde paralellik yoktur. Yazõ genelinde sakin bir devinim hissi
vardõr. Resim 4.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 4.2. Resim 4.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
68
Resim 4.3. K.S. (TSMK. R.10) Şekil 4.3.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.3.�deki Mushaf: Esmer kağõt, 145 X 110 mm. ebadõnda, 235
yapraktõr. Sahifeler kûfi yazõ ile 85 mm. uzunluğunda 22 satõr olarak, tahminen H.
V.-VI. (M. XI.-XII.) yy.da istinsah edilmiştir (Karatay, 1962).
Şekil 4.3.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Sayfa
tasarõmõ düzenli, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Başlõ gözlü harfler
diyagonal formda yazõlmõştõr. Yatay çizgili harflerde keşide kullanõlmõştõr. Resim
4.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 4.3. Resim 4.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri
69
Resim 4.4. K.S. (TSMK. E.H. 208) Şekil 4.4.
K.S.nin sayfa düzeni
Resim 4.4.�deki Mushaf: Esmer kağõt, 255 X 180 mm. ebadõnda 310
yapraktõr. Sahifeler H. V.-VI. (M. XI.-XII.) kûfisi ile 115 mm. uzunluğunda 19 satõr
olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 4.4.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Harfler arasõ
mesafe dengeli, fakat satõrlar arasõ mesafe çok kõsadõr. Satõr uzunluklarõ eşit değildir.
Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Yazõ genelinde organik bir devinim
etkisi vardõr. Resim 4.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 4.4. Resim 4.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri
70
Resim 4.5. K.S. (TSMK. R.14) Şekil 4.5.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.5.�deki Mushaf: Esmer kağõt, 250 X 185 mm. ebadõnda 66 yapraktõr.
Sahifeler tahminen H. VI. (M. XII.) yy. Selçuk kûfisi ile 120 mm. uzunluğunda 5
satõr olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 4.5.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler arasõnda boşluk yoktur.
Yatay paralel çizgili harflerde keşide kullanõlmõştõr. Başlõ gözlü harfler diyagonal
formda yazõlmõştõr. Yazõnõn genelinde görsel zenginlik, ihtişam etkisi vardõr. Resim
4.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 4.5. Resim 4.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri
71
Resim 4.6. K.S. (TSMK. R.4) Şekil 4.6.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.6.�daki Mushaf: Parşömen, 303 X 255 mm. ebadõnda 268 yapraktõr.
Sahifeler kalõn kûfi ile 180 mm. uzunluğunda 7 satõr olarak yazõlmõştõr. Tahminen H.
VI. (M. XII.) yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 4.6.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Yatay çizgili
harflerde keşide kullanõlmõş, başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Satõr
çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler bitişiktir. Yazõda akõcõ,
güçlü bir zarafet etkisi vardõr. Resim 4.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Çizim 4.6. Resim 4.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri
72
Resim 4.7. K.S. (TSMK. H.S.19)
Resim 4.7.�deki Mushaf: Kalõn kağõt, 150 X 150 mm. ebadõnda 103 yapraktõr.
Sahifeler tahminen H. VI. (M. XII.). yy. kûfisi ile 100 mm. uzunluğunda 4 satõr
olarak yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 4.7.�de görüldüğü gibi sayfa yatay formda
düzenlenmiştir. Satõr çizgileri çok bariz, harfler ve
satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili harflerde
keşide kullanõlmõş, başlõ gözlü harfler diyagonal
formda yazõlmõştõr. Sayfa tasarõmõ olarak yazõdan çok,
levha, tablo etkisi vermektedir. Resim 4.7.�ye ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Şekil 4.7. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 4.7. Resim 4.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
73
Resim 4.8. K.S. (TSMK. R.27) Şekil 4.8.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.8.�deki Mushaf: Parşömen, 315 X 262 mm. ebadõnda, 197 yapraktõr.
Sahifeler mağribi yazõ ile 180 mm. uzunluğunda 25 satõr olarak, Ali b. Şuayb al-
Anşari eliyle Sebte şehrinde H.587 (M.1191) senesinde yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 4.8.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Sayfa
tasarõmõ düzenli, harfler arasõ mesafe dengelidir. Satõrlar birbirine çok yakõn
tutulmuş, satõr çizgisine dikkat edilmiştir. Yatay çizgili harflerin genelde uzatõlmasõ,
yazõya akõcõ ve ferah bir görünüm kazandõrmõştõr. Duraklarõn altõnla boyanmasõ
görsel zenginliği artõrmõştõr. Resim 4.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Çizim 4.8. Resim 4.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri
74
Resim 4.9. K.S. (TSMK. E.H. 219) Şekil 4.9.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.9.�daki Mushaf: 280 x 235 mm. ebadõnda 115 yapraktõr. Sahifeler 9
satõr olarak, H. VI.(M. XII.) yy. mağribi (Endülüs) yazõsõ ile yazõlmõştõr (Karatay,
1962).
Şekil 4.9.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõrlar arasõ
mesafe dengelidir ve harfler arasõnda boşluk yoktur. Satõr uzunluklarõ eşit değildir.
Başlõ gözlü harfler oval formda yazõlmõştõr. Yazõ altõnla yazõlmõş siyah mürekkeple
tahrirlenmiştir. Yazõnõn genelinde görsel zenginlik etkili unsurdur. Resim 4.9.�a ait
bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 4.9. Resim 4.9.�a ait bir satõrõn leke değerleri
75
Resim 4.10. K.S. (TMSK. Y.748) Şekil 4.10. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 4.10.�daki Mushaf: Parşömen 260 X 220 mm. ebadõnda, 98 yapraktõr.
Sahifeler harekeli mağribi yazõ ile 150 mm. uzunluğunda 7 satõr olarak yazõlmõştõr.
Üzerinde Hasan Başri (öl. 110-128/29) hattõ yazõyor ise de bunun H. IV. (M. X.)
yy.dan evvel yazõlmõş olmasõ muhtemel değildir (Karatay, 1962).
Şekil 4.10.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Resim 4.9.
la üslup olarak benzerlik gösterir. Burada yazõ siyah mürekkeple yazõlmõştõr. Satõr
uzunluklarõ eşittir. Sayfa tasarõmõ düzenli, başlõ gözlü harfler oval formda yazõlmõştõr.
Duraklar tezhipli ve belirgindir. Yazõ genelinde sõcak, dinamik bir etki yakalanmõştõr.
Resim 4.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 4.10. Resim 4.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri
76
Resim 4.11. K.S. (İ.Ü. NESK. A.6757) Şekil 4.11.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 4.11.�deki Mushaf: Esmer kâğõt, 130 x 85 mm. ebadõnda ve 162
varaktõr. 60 mm. ince kûfi ile 29 satõr olarak yazõlmõştõr. H. V. (M. XII) yy.a aittir.
Sure başlarõ sarõ boya ile harekeler kõrmõzõ boya ile yapõlmõştõr.
Şekil 4.11.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri belirsiz, satõrlar arasõ mesafe az, harfler arasõndaki boşluklar gelişigüzeldir.
Yatay çizgili harfler yer yer uzatõlmõştõr. Yazõ genelinde düzensizlik, özensizlik etkisi
vardõr. Resim 4.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 4.11. Resim 4.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri
77
4.5. XIII. Yüzyõl Kûfi Yazõlarõ:
Resim 5.1. K.S. (İ.Ü. NESK. A6759) Şekil 5.1. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 5.1.�deki Mushaf: Kalõn esmer kâğõt kullanõlmõştõr. 260 x 160 mm.
ebadõnda, 50 varaktõr. Kûfi ile 120 mm. uzunluğunda 19 satõr olarak 1245 tarihinde
yazõlmõştõr.
Şekil 5.1.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir.Satõr çizgileri
çok bariz, satõrlar ve harfler arasõnda mesafe dengelidir. Yatay çizgili harflerde
genelde keşide kullanõlmõştõr. Sayfa tasarõmõ çok düzenli, yazõ itinalõdõr. Yazõ sõcak,
sistemli bir devinim etkisi uyandõrmaktadõr. Resim 5.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri
analizi aşağõdadõr.
Çizim 5.1. Resim 5.1.�e ait bir satõrõn leke değerleri
78
Resim 5.2. K.S. (TSMK. B.5) Şekil 5.2.
Resim 5.2.�deki Mushaf: Esmer kâğõt, 264 X 192 mm. ebadõnda 62 yapraktõr.
Sahifeler kûfi ile 125 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak yazõlmõştõr. Hasan Basri
tarafõndan yazõldõğõ yazsa da H. VII. (M. XIII.) yy.da eski bir nüshadan kopya
edilmiştir (Karatay, 1962).
Şekil 5.2.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir.Satõr çizgileri
çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazla iken harfler arasõnda boşluk yoktur. Satõrda
kullanõlan keşidelerle dikey çizgiler çok uyumludur. Yazõ genelinde görkem, ihtişam,
zenginlik etkisi vardõr. Resim 5.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 5.2. Resim 5.2.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
79
Resim 5.3. K.S. (Süleymaniye Kütüphanesi H.A.P.1) Şekil 5.3. K.S.nin sayfa düzeni
Resim 5.3.�deki Mushaf: 274 X 198 mm. ebadõndadõr. Sahifeler 17 satõr
olarak, maşrõk kûfisi ile tahminen H. VI. (M. XII.-XIII.) yy.da yazõlmõştõr.
Şekil 5.3.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri belirli, satõrlar yakõn mesafelidir. Harfler arasõnda boşluk yoktur. Başlõ gözlü
harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Keşide kullanõlmamõştõr. Yazõda sakinlik,
dinginlik etkisi ağõrlõklõdõr. Resim 5.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi
aşağõdadõr.
Çizim 5.3. Resim 5.3.�e ait bir satõrõn leke değerleri
80
Resim 5.4. K.S. (İ.Ü. NESK. A.6756) Şekil 5.4.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.4.�deki Mushaf: 105x100 mm. ebadõnda 293 varaktõr. 57 mm. ince
mağrip yazõsõ ile 13 satõr olarak İyaz Abd Allah tarafõndan H. 500 (M. 1106-1107)
yõllarõnda yazõldõğõ anlaşõlõyor. Harekeler mavi ve kõrmõzõ işaretlenmiştir. Mõklepli,
kõrmõzõ deri ciltlidir.
Şekil 5.4.�de görüldüğü gibi sayfa kare formda düzenlenmiştir. Satõr çizgileri
belirgin, satõrlar ve harfler arasõndaki mesafeler dengelidir. Harflerin satõr çizgisinin
altõnda kalan kõsõmlarõ oval formda uzatõlmõştõr. Yazõda rasgele bir hareketlilik,
akõşkanlõk etkisi vardõr. Resim 5.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 5.4. Resim 5.4.�e ait bir satõrõn leke değerleri
81
Resim 5.5. K.S. (Beyazõd Kütüphanesi 1)
Resim 5.5.�deki Mushaf: 87 x 88 mm. ebadõnda 92 yapraktõr. 29 satõr olarak
ince kûfi ile tahminen H. VII. (M. XIII.) yy.da yazõlmõştõr. Kõrmõzõ meşin ciltlidir.
Şekil 5.5.�de görüldüğü gibi sayfa kare formda
düzenlenmiştir. Yazõ çok ince, satõrlar ve harfler
birbirine çok yakõn yazõlmõştõr. Yatay çizgili harflerin
yer yer uzatõlmasõ, yazõya rahatlõk, ferahlõk etkisi
katmõştõr. Kağõt ve yazõ rengi çok sõcak bir etki
uyandõrmaktadõr. Resim 5.5.�e ait bir satõrõn leke
değerleri analizi aşağõdadõr
Şekil 5.5. K.S.nin sayfa düzeni
Çizim 5.5. Resim 5.5.�e ait bir satõrõn leke değerleri
82
Resim 5.6. K.S. (TSMK. R.5) Şekil 5.6.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.6.�daki Mushaf: Kağõt üzerine, 382 X 280 mm. ebadõnda 209
yapraktõr. Sahifeler kûfi ile 250 mm. uzunluğunda 18 satõr olarak, tahminen H. VII.
(M. XIII.) yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 5.6.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir.Satõr çizgileri
çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazla iken harfler arasõnda boşluk yoktur. Başlõ gözlü
harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Dikey çizgiler çok kõsa tutulmuştur. Resim
5.6.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr
Çizim 5.6. Resim 5.6.�ya ait bir satõrõn leke değerleri
83
Resim 5.7. K.S. (TSMK. R.1) Şekil 5.7.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.7.�deki Mushaf: Esmer kalõnca kâğõt kullanõlmõştõr. 304 X 203 mm.
Ebadõnda, 359 yapraktõr. Sahifeler kûfi ile 140 mm. uzunluğunda 20 satõrdõr. Osman
b. Yahya b. Muhamm.ed al-Varrak al-Buhari eliyle H. 600 (M. 1204) de yazõlmõştõr
(Karatay, 1962).
Şekil 5.7.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Sayfa
tasarõmõ düzenlidir. Satõrlar arasõ mesafe kõsa olmasõna karşõ satõr çizgisi belirgindir.
Başlõ gözlü harfler diyagonal formda yazõlmõştõr. Yazõda disipline bir dinamizm
etkisi vardõr. Resim 5.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 5.7. Resim 5.7.�ye ait bir satõrõn leke değerleri
84
Resim 5.8. K.S. (TSMK. Y.751) Şekil 5.8.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.8.�deki Mushaf: Aharlõ esmer kağõt kullanõlmõştõr. 245 X 180
ebadõnda 59 yapraktõr. Sahifeler kûfi ile 125 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak,
tahminen H. VII. (M. XIII.) yy.da yazõlmõştõr. Selçuklu eseridir (Karatay, 1962).
Şekil 5.8.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler arasõnda boşluk yoktur.
Yatay ve dikey çizgiler uzatõlmõş, yazõya olağan üstü bir ihtişam, dinamizm etkisi
verilmiştir. Resim 5.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 5.8. Resim 5.8.�e ait bir satõrõn leke değerleri
85
Resim 5.9. K.S. (TSMK. E.H.12) Şekil 5.9.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.9.�daki Mushaf: Esmer kâğõt kullanõlmõştõr. 330 X 246 ebadõnda 55
yapraktõr. Sahifeler harekeli kûfi ile 145 mm. uzunluğunda 4 satõr olarak, tahminen
H. VI.-VII. (M. XII.-XIII.) yy.da yazõlmõştõr(Karatay, 1962).
Şekil 5.9.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Resim 5.8.le
üslup olarak benzerdir. Satõr çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler
arasõnda boşluk yoktur. Tüm harfler diyagonal formdadõr. Yazõ, sayfa tasarõmõ ve
harflerin geometrisi olarak levha, tablo, intibaõ uyandõrmaktadõr. Resim 5.9.�a ait bir
satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 5.9. Resim 5.9.�a ait bir satõrõn leke değerleri
86
Resim 5.10. K.S. (TSMK. E.H.417) Şekil 5.10.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.10.�daki Mushaf: Aharlõ esmer vassaleli kağõt. 180 X 130 mm.
ebadõnda 14 yapraktõr. Sahifeler kûfi ile 54 mm. uzunluğunda 5 satõr olarak,
tahminen H. VI.-VII. (M. XIII.) yy.da yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 5.10.�da görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Satõr
çizgileri çok bariz, satõrlar arasõ mesafe fazladõr. Harfler arasõnda boşluk yoktur. Tüm
harfler diyagonal formdadõr. Yazõda olağanüstü bir çekicilik, çarpõcõlõk etkisi
yakalanmõştõr. Resim 5.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr.
Çizim 5.10. Resim 5.10.�a ait bir satõrõn leke değerleri
87
Resim 5.11. K.S. (TSMK. R.33) Şekil 5.11.
K.S.nin sayfa düzeni Resim 5.11.�deki Mushaf: Parşömen, 233 X 180 mm. ebadõnda, 137
yapraktõr. Sahifeler, güzel mağribi hattõyla 115 mm. uzunluğunda 27 satõr olarak,
Muhammed aş-Şarişi eliyle H.599 (M.1203) senesinde yazõlmõştõr (Karatay, 1962).
Şekil 5.11.�de görüldüğü gibi sayfa dikey formda düzenlenmiştir. Sayfa
tasarõmõ çok düzenli, harfler ve satõrlar arasõ mesafe dengelidir. Yatay çizgili harfler
keşideli kullanõlmõş, olağanüstü bir devinim ve ferahlõk etkisi yakalanmõştõr. Harfler
genelde oval formda yazõlmõş, yumuşak, sõcak bir görünüm sağlanmõştõr. Resim
5.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri analizi aşağõdadõr
Çizim 5.11. Resim 5.11.�e ait bir satõrõn leke değerleri
88
BEŞİNCİ BÖLÜM SAYFA DÜZENİ VE SATIR DİZİLİŞİ KARŞILAŞTIRMALARI
5.1.Sayfa Düzeni Karşõlaştõrmalarõ:
Şekil 1.11. (TSMK. E.H.33) Şekil 3.4. ( TSMK. E.H. 210) M. IX. yy. M. XI. yy.
Şekil 1.20. ( TİEM. 553) Şekil 4.5. (TSMK. R.14) M. IX. yy. M.XII. yy.
Şekil 2.5. (TSMK. E.H. 2) Şekil 5.7. (TSMK. R.1.) M. X. yy. M. XIII. yy.
Şekillerde görüldüğü gibi ilk asõrlarda Mushaflar sayfa tasarõmõ olarak yatay
formdadõr. M. X. yy.dan sonra kare formlar kullanõlmõş, M. XI. yy.dan itibaren
genellikle dikey form tercih edilmiştir.
89
5.2.Satõr Dizilişi Karşõlaştõrmalarõ:
Çizim 1.8. (İ.Ü. NESK. A. 6803) M. IX. yy.
Çizim 2.8. (TSMK. H.S.24) M. X. yy.
Çizim 3.3. (TSMK. Y.752) M. XI. yy.
Çizim 4.2. (TSMK. E.H.3 ) M. XII. yy.
Çizim 5.2. (TSMK. B.5) M. XIII. yy.
Şekillerde görüldüğü gibi satõr dizilişi açõsõndan ilk dönemlerde zaman zaman
görülen düzensizlik M. X. yy.dan itibaren kaybolmuş, daha düzenli bir form
kullanõlmõştõr. Harfler arasõ mesafe zaman içinde azalmõş, XI. yy.dan itibaren harfler
neredeyse bitişik yazõlmõştõr. Başlõ gözlü harflerdeki yuvarlaklõk, M. X. yy.dan
itibaren diyagonal forma dönüşmüştür.
90
ALTINCI BÖLÜM
SONUÇ
6.1. Sonuç:
Bu çalõşmada konu çerçevesinde belirlenen amaçlarõ gerçekleştirmenin
yanõnda, tahmin edilenden daha fazla esere, veriye ulaşõlmõştõr. Kûfi yazõnõn,
incelediğimiz dört yüzyõl boyunca, sayfa biçimi, satõr sistemi ve harflerin formu
olarak hep bir değişim, farklõlaşma içinde olduğu görülmüştür. Bu değişimde
hattatlar, coğrafi bölge, yazõldõğõ zamanda yaygõn olan hayatõ algõlama tarzõ ve daha
pek çok sebep etkili olmuştur. İlginç olan değişimlerin sadece kullanõşlõlõk ve
tasarõmla ilgili oluşudur. Yani yazõ estetik yönden lineer bir artõş sergilememiş,
sanatsal etki olarak ivme kazanmamõştõr. Sadece bir güzellik başka bir güzelliğe
dönüşmüştür. Sayfa 29�daki resim 1.21.�e ve sayfa 84�deki resim 5.8.�e bakõlõrsa
bahsedilen değişim net olarak görülebilir.
Burada Kûfi yazõnõn dört yüzyõllõk zaman içinde, yazõldõğõ şartlar dikkate
alõndõğõnda her dönemde olağanüstü bir seyir izlediği görülebilir. Etkileyici olan
eserlerin sanatsal değerinin görsel çekiciliğinden geliyor olmasõnõn yanõnda,
kelimelerin anlamlarõnõn da değerli olmasõdõr. İletişimsizlikten gelen bir güzellik
olmamasõna rağmen etkisi çok daha çarpõcõdõr. Bu çalõşmada yazõlar sadece görsel
olarak (leke değeri, sayfa düzeni, satõr dizilişi) incelenmiştir. Kelime ve cümlelerin
anlamlarõ ile görsel formlarõnõn karşõlaştõrõlmasõ daha kapsamlõ bir araştõrma
konusudur ve mutlaka yapõlmalõdõr.
Konu belirlenirken bu alanda bir boşluk doldurma düşüncesinden hareket
edilmiş, fakat konu üzerinde araştõrma yapõlõnca, bu tezin, bahsedilen anlamda bir
boşluk doldurmaktan ziyade bu alanda yapõlacak çalõşmalar için bir ön hazõrlõk
olabileceği anlaşõlmõştõr. Zira Kûfi yazõ, estetik değer ve sanatsal etki olarak çok
zengin ve seçkin olmasõnõn yanõnda kutsal-sanat, yazõ-çizgi, görkem-güzellik gibi
kavramlarõn anlaşõlmasõnda harita niteliğindedir. Bu anlamda felsefi arka planõ hayli
yoğun ve derin olduğu kadar, etkileyicidir de.
Son yüzyõlda modern sanat anlayõşõnõn, düşünce ve kavramlarõ resimsel
simgelerle, işaretlerle veya çeşitli objelerle ifade etme çabasõ da bu açõdan anlamlõdõr.
91
Hatta bu durum, yazõnõn yerini bahsedilen simge ve işaretlerin alõp alamayacağõ
sorusuyla tartõşõlmõştõr. Oysa Kûfi yazõ, Kur�an hattõna bakõlarak hangi sorulara
cevap bulunabileceğini veya Kur�an hattõna bakmakla hangi sorularõn çağrõşõm
yapabileceğini gündeme getirmiştir. Zevkle ve hayranlõkla bakõldõğõnda harfler insan
ruhunda pencereler açan metafizik işaretler olmuştur. Evrende gözlemlenen görkem
ve güzellik, zarafetle beraber kufi el yazõsõnda iç içedir.
Bu tezde incelenen Kûfi yazõlar, hat sanatõnõn resme, müziğe yahut harflerin
insan vücuduna olan benzerliğine dair görüşlerin isabetsiz veya eksik olduğunu
düşündürmüştür. Zira genelde hat sanatõ özelde Kûfi yazõ, açõkça ululuğun ve
bildirinin-davetin görünür sunumunu içerir. Bütün diğer sanat yapõtlarõ maddeden
metafiziğe, somuttan soyuta yöneldiğinden görece güzellik içerirler. Oysa Kûfi yazõ
(dolaylõ olarak hat sanatõ) var oluşu itibariyle soyuttan somuta, metafizikten görünüre
doğrudur. Dolayõsõyla nitelik olarak farklõ bir konumdadõr. Bu durumda isabetsiz
bulunan benzetmeleri sadece insan zihninin önce öğrendiğini-anladõğõnõ esas almasõ
alõşkanlõğõna bağlayabiliriz. Öne sürülen benzerlikler sadece kişisel çağrõşõmlar
olarak kabul edilebilir.
Konumuz çerçevesinde sayfa düzeni, satõr dizilişi, leke değerleri açõsõndan
elde edilen sonuçlar kõsaca şöyledir: Beşinci bölümde şekillerle gösterildiği gibi ilk
asõrlarda Mushaflarõn sayfa tasarõmõ olarak yatay, M. X. yy.dan sonra kare ve dikey,
M. XI. yy.dan itibaren genellikle dikey formda yazõldõğõ belirlenmiştir. Harflerin
satõra dizilişi açõsõndan ilk dönemlerdeki düzensizliğin M. X. yy.dan itibaren
kaybolduğu, daha okunaklõ, intizamlõ formlar kullanõldõğõ tespitlenmiştir. Harfler
arasõ mesafenin zaman içinde azaldõğõ, M. XI. yy.dan itibaren harflerin görece daha
yakõn ya da bitişik yazõldõğõ fark edilmiştir. Başlõ gözlü harflerdeki yuvarlaklõğõn, M.
X. yy.dan itibaren diyagonal forma dönüştüğü görülmüştür.
Dikey formun, ululuk ve güzelliği, yatay formun yayõlma ve sözleşmeyi ifade
ettiği düşünülürse, araştõrma bulgularõmõz daha anlamlõ olacaktõr. Yani ilk
yüzyõllarda daha çok davet ve yayõlma öncelikli iken Mushaflar yatay formdadõr.
Daha sonra M. XI. yüzyõldan sonra öncelik, coğrafi genişlemeden ziyade, sosyal ve
ilmi gelişmeler, olmuştur. Bu dönemlerde ekonomik ve sosyal hayatta ivmeli bir
gelişim, zenginlik sağlanmõştõr. Bu yüzyõllarda Mushaflar artõk dikey formda
92
yazõlmaktadõr. Dolayõsõyla insanlarõn genel hayat tarzõnõn, siyasi ve sosyal ilişkilerin,
o döneme ait Mushaflarõ form olarak etkilediği söylenebilir.
Bir başka husus da parşömen veya kâğõdõn yüzey alanõ kullanõmõ ile ilgili
tespittir. M. XI. yy.dan itibaren yazõ yazõlan yüzey alanõ daha ekonomik kullanõlmõş,
kalem ucu inceltilerek sayfalara daha fazla yazõ yazõlmõştõr.
Bu çalõşma ile Kûfi yazõ üslûp ve form açõsõndan incelenmiş, Kûfi yazõnõn
pek çok yönden araştõrõlmasõ gereken geniş-zengin bir konu başlõğõ olduğu fark
edilmiştir. Hat sanatõnõn ortaya çõkõşõ ve niteliği itibariyle özgün bir seyir izlediği
anlaşõlmõştõr. Kûfi yazõnõn sadece görsel olarak incelemesi yapõlõrken bile çekim
alanõ oluşturduğunu, bağõmlõlõk yaptõğõnõ söylemek abartõ olmayacaktõr. Bu konuda
yapõlacak diğer çalõşmalar, hem araştõrma safhasõ hem de sonuçlarõ açõsõndan
heyecan verici olacaktõr.
93
KAYNAKÇA Kitaplar: 1. EL-FARUKÎ, İ.R.-L.L., İslam Kültür Atlasõ, İnkõlâb Yayõnlarõ, İstanbul, 542s., 1999
2. KARATAY, F.E., Topkapõ Sarayõ Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu, Topkapõ Sarayõ Müzesi Yayõnlarõ, İstanbul, 620s., 1962
3. LINGS, M., Splendours Of Quran Calligraphy & Illimination, Egypt, 2004
4. OSMANLI ANSİKLOPEDİSİ, �Hat Sanatõ,� Cilt 11, s.19
5. SERİN, M., Hat San�atõmõz, Kubbealtõ Neşriyat, İstanbul, 133s., 1982
6. SERİN, M., Hat Sanatõ ve Meşhur Hattatlar, Kubbealtõ Neşriyat, İstanbul, 327s., 1999.
7. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLAM ANSİKLOPEDİSİ, �Arap-Yazõ,� Cilt 3, s. 276
8. YAZIR, M. B., Medeniyet Aleminde Yazõ ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli,
Ankara, 157s., 1972
Makaleler: 1. DÊROCHE, F., �Ecritures Coraniques Anciennes,� Revue des Etudes Islamiques,
XLVIII-2, 1980
94
EKLER
95
Ek.1 ERKEN DÖNEM İSLÂM YAZISININ YAYILMA YOLLARI
Kaynak: SERİN, M., �Hat Sanatõ ve Meşhur Hattatlar�, İstanbul, 1999, s.42
96
Ek-2. ARAP ALFABESİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ
Kaynak: TDV İslam Ansiklopedisi, cilt3, s.277
97
Ek-3. HARFLERİN KÛFİ FORMLARI
ات,ب
ح,ج
ذ,د ز ,ر
ش س
ض,ص
ظ,ط ع
ف ق ك
ل م ن
ه
و
ال ى
98
ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler: Adõ ve Soyadõ: Fatih CAM
Doğum Yeri: Yozgat
Doğum Yõlõ: 1974
Medeni Hali: Evli Eğitim Durumu: Lise: 1989� 1992 / Yozgat Lisesi.
Lisans: 1992�1996 / Selçuk Ün. Fen-Ed. Fak. Fizik Bölümü
Yüksek Lisans: 2003�2005 / S.D.Ü. Güzel Sanatlar Fak./ Gel. Türk El San. Anasanat Dalõ Yabancõ Dil ve Düzeyi: 1.İngilizce / D (62)
İş Deneyimi: 1996 � 2005 M.E.B. (Fizik Öğretmenliği)