Kelti i Skordisci Skripta 2008

Uro Mati PROFESOR: dr. Milo Jevti ASISTENT: mr. Marija Ljutina

Kulturna geneza Kelta Kelti se esto opisuju kao osvajai Evrope ili manje suzdrano kao evropski varvari . Sigurno je da su bili prvi severno evropski narod koji se moe smatrati civilizacijom. Na vrhuncu moi u II veku p.n.e, keltski svet prostirao se od Irske do Turske i od panije do Nemake. Meutim druga keltska naselja pronaena su i u Ukrajini. Keltski narodi naseljavali su obale velikih evropskih reka: Dunava, Rajne, Rone, Poa, Temze, Sene i Loare. Ovaj narod uspostavio je trgovake veze sa narodom Mediterana i roba sa Bliskog Istoka pronaena je u keltskim grobovima u dananjoj Nemakoj i Francuskoj. Cela kontinentalna Evropa, severno od Alpa bila je ujedinjena u labavu konfederaciju razliitih keltskih plemena.

Proto-keltske kulture i njihova ekspanzija U centralnoj Evropi bronzano doba je poznato po tri sukcesivne kulture. Prva je Unjetice kultura, koja se javlja negde oko 1500. godine p.n.e, koja se koncentrisala na Moravsku, centar za trgovinu i proizvodnju bronze. Trgovci Unjetice perioda zapoeli su kontakte sa Mikenskom kulturom na istonom Mediteranu. Kultura grobnih humki postala je dominantna u centralnoj Evropi oko 1200. godine p.n.e, kada se javlja sloenija stratifikacija u drutvu, pojavljuju se poglavari, kao i politike i trgovake veze u kontinentalnoj Evropi i na Mediteranu. Iako su nasledili Unjetice kulturu na istom prostoru, ini se da su nosioci kulture grobnih humki bili ratoborniji. Grobni prilozi ukazuju na znaaj bronzanog oklopa koji je mahom bio ceremonijalan umesto funkcionalan. Postoje dokazi da je kultura grobnih humki bila vie ekspanzionistika, kako se nalazi ove kulture sreu u gotovo celoj centralnoj Evropi. Ovo ukazuje na dozu vojne aktivnosti koja je bar u ovoj meri bila odsutna u prethodnim drutvima. Arheoloki nalazi upuuju na to da su u isto vreme mnoga naselja bila dobro utvrena rovovima i zidovima. Istorijske prilike tog vremena dovele su do propasti istovremene hetitske i mikenske kulture, a sline promene u drutvu i kulturi dokumentovane su i u kulturi grobnih humki koju nasleuje Urnenfelder kultura. Smatra se da je ovo drutvo kasnog bronzanog doba proto keltsko, a Urnenfelder kultura se razvija u prvim vekovima I milenijuma p.n.e. Zapanjujua je slinost u

kulturi Urnenfelder i keltskoj kulturi naredna dva veka. Tri velika praistorijska kulturna kompleksa uzimaju se kao poetak geneze Kelta kod razliitih autora. Najraniji kulturni kompleks koji neki autori vezuju za Kelte je kultura zvonastih pehara koja sa zapada dolazi u centralnu Evropu, a datuje se u kasni eneolit i rano bronzano doba, a uestvuje u formiranju Unjetice kulture. Po starijim istraivanjima radi se o proto-Keltima 2600/2500-2200 godine p.n.e. Drugi veliki kulturni kompleks koji se vezuje za proto-Kelte je Urnenfelder kultura 1250-800. godine p.n.e, koja se prostire od istone Francuske do donjeg Dunava, to moda i nije ispravna teza jer kada su je Urnenfelder u Podunavlju poinje etnogeneza proto-Daana i proto-Geta.

Trei kulturni kompleks koji se vezuje za genezu proto-Kelta je Hallstatt kultura od 750-450. godine p.n.e, a kljuna je regionalnost ove kulture, prostor koji zauzima sam westhallstattkreis, zapadni deo haltatske kulture, donja vajcarska, gornja Austrija do Bavarske, oblast Baden-Wittenberg, izvorite Dunava gde je izvorite Halsttat kulture. Javlja se masovni import iz Etrurije, poev od VI veka p.n.e grki proizvodi arhajskog perioda. Glavna odlika je De Mond du Prince, odnosno svet prineva. Postavlja se pitanje otkud sahranjivanje pod tumulima? Forma je verovatno preuzeta od Etruraca, odnosno obim, mada su i Grci pravili nadgrobna obeleja. Sredinom VII veka p.n.e do 450. godine p.n.e tumuli su kljuni za Hallstatt. Najvie importovani vino i posude za ispijanje vina, odnosno setovi za pie, ime su iskazivali svoj presti. Ponekad se pod uticajem Skita javljaju veliki rogovi opleteni zlatnim trakama, a sluili su za pijenje. Krajem VI i poetkom V veka p.n.e na ovoj osnovi javlja se latenska kultura.

Istorijski izvori Ime Kelta se pominje ve krajem VI veka p.n.e, kada grki istoriar i geograf Hekataios iz Mileta (kraj VI veka p.n.e, poetak V veka p.n.e) u svojim putopisima, citiranim kod kasnijih pisaca (leksikograf Stefan Vizantijski) pominje grku koloniju Massilia (dananji Marselj) kod keltske zemlje. Grci su ovaj narod mlaeg gvozdenog doba zapadne i srednje Evrope nazvali Keltoi (K), dok su rimski pisci upotrebljavali naziv Celtae. Ime Galati () primenjuje se oko poetka III veka p.n.e za Kelte koji su dospeli svojim migracijama sve do Male Azije. Naziv Gali (latinski Galli) isto tako oznaava Kelte u celini: na jednom mestu svoga dela o ratovima u Galiji, Julije Cezar kae da Kelte Rimljani nazivaju Galima. Opirnije podatke o Keltima, njihovoj istoriji, obiajima i verovanjima dali su kasnije grki i rimski istoriari i pisci. Jedan od najstarijih izvora je Polibije (Polibius), grki istoriar iz II veka p.n.e, koji je u svom delu o usponu Rimskog Carstva opisao keltsku invaziju na Italiju (krajem V veka p.n.e). On je, takoe, pruio i druge izvorne podatke o nainu ivota i borbenoj vetini keltskih ratnika. Piui o istorijskim dogaajima izmeu 264-220. godine p.n.e, Polibije je imao prilike da govori o Keltima u vreme njihovih pohoda i migracija prema Makedoniji, Trakiji i Maloj Aziji. Drugi grki filozof i pisac, Posejdonije (Poseidonius), koji je iveo izmeu 135-51/50. godine p.ne, nastavio je sa pisanjem istorije od mesta gde je Polibije stao, tj. priblino od 146. godine p.n.e, zavrivi je uglavnom do svog vremena. On je dao iscrpnu etnografiju Kelta, ali to delo nije ouvano, ve je poznato preko kasnijih grkih pisaca Diodora (Diodorus Siculus I vek p.n.e), Strabona (I vek p.n.e-I vek n.e) i Ateneja (II vek n.e). I ostali rimski i grki pisci iz II i III veka n.e, piui istoriju rimskih osvajanja, osvrtali su se, u manjoj ili veoj meri, na ratove sa Keltima, posveujui Skordiscima posebnu panju. Svestrani opis drutvenog ivota, obiaja i verovanja Gala ostavio je za sobom i rimski vojskovoa Julije Cezar u svojim knjigama o ratovima kojima su Rimljani konano pokorili keltska plemena na teritoriji dananje Francuske (od 58. god. do 52. god. p.n.e). Antika istoriografija predstavlja Kelte kao ratoborne i mone varvarske populacije, odane osvajakim pohodima, ali i pljaki. Istie se esto prevaga njihovog plahovitog karaktera nad racionalnim delovanjem, kao i nedostatak istrajnosti. Pripisuju im se, kao stalne osobine, neobina surovost u ratovima i neprekidno nastojanje za nadmetanjem, kako sa neprijateljima, tako i meu sobom. Svi antiki pisci se slau da su Kelti opasni i neustraivi neprijatelji, koji, ipak, podleu snazi rimskog oruja i, uporedo sa irenjem imperije, postepeno se roamnizuju, postajui najzad njeni graani. Pseudo-Skilaks Periplus(?), crpi dosta ranije izvore, krajnje nekritiki, pominju se jadranski Kelti Timej, grki istoriar roen na Siciliji, mali fragmenti sa opisom keltske religije, neke keltske bogove je identifikovao sa grkim, to je Cezar uradio sa rimskim. Polibije u svojoj velikoj Istoriji opisuje prisustvo Kelta u Italiji i njihovo opsedanje Rima. Posejdonije je bitan za istraivanje Kelta kada su Rimljani ve prisutni u junoj Francuskoj. Najupeatljiviji opisi Kelta javljaju se kod Diodora sa Sicilije Strabon, poznat po svojoj Geografiji, 63. godine p.n.e-21. godine n.e u treoj knjizi govori o Keltima u Iberiji, u etvrtoj knjizi opisuje Kelte sa druge strane Alpa, a u sedmoj knjizi june i istone delove Evrope. Julije Cezar u De Bello Gallico daje etnoloku sliku Kelta, identifikuje rimske bogove sa galskim. Tit-Livije, roen je u severnoj Italiji oko 59. god p.n.e, a iveo je do 17. godine n.e, roen u dolini reke Po, a u svom radu govori o Cis-Alpskim Galima sa druge strane reke Po. Pompej Trog, roen na jugoistoku Galije oko 50. godine p.n.e, pisao je o invaziji Kelta na Rim i Balkan, govori o prodorima Kelta sve do Delfa. Plinije Stariji, 24. godine p.n.e-79. godine n.e, pominje druide, keltski kalendar i keltske svetkovine. Tacit, 56-53. godine p.n.e do 52. godine n.e, u svojoj Germaniji govori o sukobu Germana i Kelta, kao i osvajanju Italije Plutarh, govori o napadu Kelta na Rim, pominje migraciju Kimbra i Teutonaca. Ptolomej Aleksandrijski, II vek n.e, ucrtava keltske opidume na svoje karte, mada su njegove karte nepouzdane, on je ove opidume smatrao centrima varvarskog sveta. Toponim koji oznaava keltske opidume je keltski toponim dunum.

Najcitiraniji izvori za istoriju Kelta su Diodor sa Sicilije, Strabon, Cezar i Polibije. Teme koje su okupirale antike izvore su: -fiziki izgled Kelta koji je naroito upeatljiv kod Diodora sa Sicilije koji pie da su Gali bili veoma visoki i miiavi, blede koe i plave kose, esto su kose potapali i mazali nekom vrstom plavih krema, to se javlja i na predstavama u keltskoj umetnosti i na njihovom novcu, neki su brijali bradu, neki ne. Nosili su brake, neke vrste akira ili pantalona. -keltska opsednutost ratom, svi istorijski izvori piu da su Kelti bili opsednuti ratom, ratovale su i ene, a kada Kelti nisu ratovali sa drugima, ratovali su meu sobom -institucije i obiaji, za ta je najpozdaniji Cezar, koji pie da su u Galiji postojale samo dve drutvene klase, druidi i ratnici, a druidi su preuzimali i ulogu sudija. Postoji jedan druid koji je iznad svih ostalih, okupljali su se u gajevima, a kada taj glavni druid umre za njegovu poziciju se se borili meu sobom, ako nisu mogli da se dogovore. Ratnici su morali sami da plate svoju opremu, sami su se opremali. Diodor sa Sicilije pie da su kelti bili lovci na glave, da su sakupljali glave u vree kao trofeje. Sa potovanjem su se odnosili prema glavi neprijatelja, koje su potapali u kedrovo ulje, a pili su iz njihovih lobanja. Diodor sa Sicilije takoe pie o kovanju novca od srebra, zlata i bronze kao i o bronzanim ingotima za merenje. -opisi keltskog naina stanovanja, detaljni opisi malih krunih koliba. Vana je podela na istone i zapadne Kelte. Diodor sa Sicilije pie da Gali nisu voleli srebro, te da za nakit mahom koriste zlato.Takoe pie da nije postojala razlika u korienju nakita izmeu mukaraca i ena, te i da su se i mukarci kitili. -dobar deo izvora govori o keltskoj ratnoj vetini. Ponekad izvori govore o organizovanju vojnih logora pre odlaska u rat, o emu je detaljno pisao Cezar koji pominje oko 300.000 ili 250.000 ljudi. Pored peadije u izvorima se pominje i konjica i dvokolice, ali smatra se da je posedovanje i korienje dvokolica vie ukazivalo na rang i imalo svrhu statusnog simbola, pa stoga i nisu bile masovne jer nisu bile utilitarne u keltskom svetu. Postoji dosta podataka i o utvrivanju, npr. kod Edua i Haveta. Cezar i Strabon piu o religiji Kelta, a najvie panje posvetili su rtvovanju ljudi. Gali su verovali u vie bogova, u nekim opisima njihove religije javlja se podatak od ak 400 boanstava. Jedan dobar deo Polibijeve istorije govori o Keltima u Italiji. Kada se radi o Keltima u Italiji, govori se o otvorenim seoskim naseljima, kao i o tome da je bilo relativno malo utvrenih naselja, tzv. opiduma. Svako keltsko domainstvo svoju mo iskazivalo je ili preko stoke ili preko zlata (koliinski). Polibije i Cezar govore o Keltima sa one strane Alpa (Beloi, Akvitani...) Prvi pomen Evrope u pisanim izvorima je u egipatskim izvorima, gde se pominju narodi s mora. Tek s Homerom i Hesiodom, javlja se pria o narodima van mikenskog sveta. Pisani izvori su krajnje oskudni, u prvim izvorima saznajemo o antroponimima. Ima nekoliko vrsta izvora. Najsistematiniji su keltsko-etrurski izvori, a sami etrurski izvori s kraja VII i poetka VI veka p.n.e, ali pismo nije deifrovano. Sesto Kalende u Lombardiji, severozapadna Italija, izmeu Alpa i reke Po, etrurskim alfabetom na nadgrobnoj steli ispisan je tekst, ali istraivai ovog teksta prepoznali elemente keltskog jezika. Kaseleto te ino (?), nekropola, u jednom grobu iz druge etvrtine VI veka p.n.e, arhajski materijal, na etrurskoj crnofiguralnoj vazi javlja se naziv kasios, a lingvisti ga smatraju keltskim. Druga vrsta izvora su kelt-iberski. Zahvljajujui Fenianima poznati su krai tekstovi sa kamenih stela iz finalne faze odstranjivanja kelt-ibera, sa keltskim antroponimima iz II i I veka p.n.e. Galsko-grki izvori: -prvi natpisi na grko-galskom (grki alfabet ali galska imena) Cezar pominje da su neke tablice galskih plemena pisane grkim pismom. Galo-rimski izvori: -natpisi sa latinskim alfabetom, oko 15 keltskih iemna na novcu sa prostora Galije, a jaku novanu industriju imali su Boji (centar Bratislava gde se kovao novac, prikazani keltski ratnici sa gustom kosom upletenom u pletenice, pozni laten) 58-52. godine p.n.e Cezar osvojio gotovo celu Galiju, kraljevi sa novca Litarikes i Vercingetoriks potrveni i u Cezarovom De Bello Gallico

Poseban problem su natpisi Kelta na ostrvima, kratki natpisi, natpisi sa novcam legende i mitovi. Retki su kameni galo-rimski spomenici. Svega 15 epitafa na teritoriji plemena Eda u junoj Galiji. Iz II veka n.e, najvei spomenik, tekst sa preko 2000 redova u est kolona, govori o galskom lunarnom kalendaru-natpis iz Kolinja, pronaen 1897. godine, rano je pronaen ali kasno prouen. U velikom broju ostrvskih Kelta, jedan izvor je pisan posebnim keltskim alfabetom, naroito je poznat u Irskoj. Ogam je posebna vrsta pisma, piktogramsko pismo, obino na drvenim tablicama u magijske svrhe, poseban nain pisanja diftonga. Javlja se kao reakcija na romanizaciju. U izvorima se kae da su Kelti imali razvijenu usmenu knjievnost. Cezar govori da su intelektualna elita bili druidi, da su iuili po 20 godina unazad, da je pisanje bilo zabranjeno ali da su Kelti (ne druidi) koristili grki alfabet. Kada se radi o irskoj i kotskoj tradiciji, najvie se pie o prehrianskim biima. U peridu od XIII do XV veka zapisani su izvori o prolosti Bretanje. Najvaniji izvori su izvori antikih pisaca: Grki i latinski izvori uglavnom govore o oscilaciji moi. Najvei broj ovih izvora govori samo o prisustvu Kelta na nekoj teritoriji. Hekatej iz Mileta (548-455. godine p.n.e) govori o osnivanju Masalije, grke kolonije, a govori i o jednom gradu Ligura u blizini keltske zemlje, keltski grad Nuroaks. 480-425. godine p.n.e Herodot iz Halikarnasam obilazio grke gradove u junoj Italiji gde je saznao o Kelt-Iberima i Keltima u Britaniji. Eforos (poetak IV veka-340. godine p.n.e) prepoznaje Kelte kao veliki varvarski narod. Pominje da ive na zapadu, dok na jugu ive Etipoljani, na istoku Indijci, a na severu Skiti. Pseudo-Skilaks

Kelti V veka/ La Tene kultura 1846-1863. inenjer Ramzacer dokumentovao ak 980 grobnih celina, 19500 celina predmeta. Reinecke 1902. godine istraivao ovaj materijal. 1907-1908 napravio je svoju hronologiju. 1914. godine De elet 3 knjige o galo-rimskoj kulturi, jedan deo posvetio latenu i podelio na 4 faze. Grchwillm U oblasti Baden-Vitenberg, naselje Aspergle (Kleinaspergle) La Mont Apremont 1879. godine Grob iz Vix-a u blizini haltatskog naselja u Dordonji. Rene ofro je istraivao ovaj grob. Heuenburg, sedite keltskih prvaka na donjem Dunavu. Magdalenberg (Baden-Vitenberg), istraivao lokalitet u vie faza, prenik ovog tumula 102m, visok 8m. Dendrohronologijom i kalibriranim C14 datovan u 551. godinu p.n.e na jesen. Hischlanden u blizini tutgarta, pronaen keltski ratnik od peara, kombinacijom keltske i grke umetnosti. Zapadno haltatski kulturni krug, od Haltata u gornjoj Austriji do ampanje u severo-istonoj Francuskoj. Ogam zapis se javlja i na kamenu, npr. u IV veku n.e u Irskoj. Trundhelm u Danskoj, pozlaen sunani disk koji vuku kultna kolica od bronze iz vremena kasne bronze (X-VIII vek p.n.e). Merida u paniji, pronaena kolica na kojima je pored konjanika i psa prikazan i vepar. Kleinklein, maska i rukavice. Hehenasperg, utvreno keltsko naselje u Kleinaspergle, kneevski tumul u podnoju. Heuenburg, utvreno naselje na gornjem Dunavu iz poznog Haltata, ugao utvrenja izraen od opeke peene na Suncu (graditelji grki, verovatno iz Masalije), u pitanju je protourbani centar. Tubingen-Kilchberg, tumul sa bifacijalnom stelom na vrhu. Rmergrab, istraen 1877. godine sa etiri toka, zlatnim torkvesom, kratkim maem Kleinaspergle, istraen 1879. godine, sekundarni grob spaljenog pokojnika sa bronzanim prilozima. Apremont, istraen 1879. godine Grafenbuhl kod Aspergl-a u Baden-Vitenberg oblasti, kraj VII veka, glava sfinge od ilibara Rene Joffrey istraivao Vix: -krater iz Vix-a, teine 720. godine -fijale-mezonfalos, pripadaju setu za pie uz kratere Marcus Eck je konzervirao Ocija, ali je takoe uredno rekonstruisao kola iz Vix-a. Hochdorf 1978-1979. godine istraen je kneevski skeletni grob sa kolima Der Keltenfrst von Hochdorf, Jrg Biel Centralni ukop tumula 11x11m, grobna odaja od kamena i drveta (spoljna dimenzija 7,5m, unutra 4,7m strane kvadrata), kola sa etiri toka Tokom V veka p.n.e, Kelti su proli kroz period znaajne kulturne, drutvene i politike promene. Ovaj period se uzima za poetak La Tene kulture (latenske kulture) koja je dobila naziv po lokalitetu La Tene u vajcarskoj. Ovo je period ekspanzije Kelta tokom kog se keltska civiliziacija rairila irom Evrope, kao i period napredne umetnosti. Latenska kultura bila je vrhunac keltske civilizacije i traje sve do rimskih osvajanja keltskih zemalja. Kao to je po lokalitetu Hallstat u gornjoj Austriji period starijeg gvozdenog doba dobio svoj naziv tako je po lokalitetu La Tene dobio naziv period mlaeg gvozdenog doba. La Tene je lokalitet na severnom delu jezera Neuchatel u vajcarskoj i dok je Hallstat postao poznat po svojim grobnim prilozima, La Tene je postao poznat po votivnim darovima. Vei deo ovih dekorativnih metalnih predmeta baeno je u jezero kao dar bogovima. Tokom XIX veka jezero je delimino isueno, odnosno nivo vode je sputen za 2m, otkrivi dno sa votivnim darovima, evidentno je da je La Tene bio znaajno religijsko odredite, mada postoje i drugi keltski lokaliteti slini La Tene-u. 1858. godine istraivan je La Tene, vie nalaza metalnih predmeta: maevi, fibule, delovi velikog sojeniarskog naselja, a otkrio ga je Hansil Kopp 1857. godine. Na najsevernijem delu jezera, izmeu reke Zihl i june take sela Marin-Epagnier, Hansil Kopp je otkrio nekoliko redova drvenih stubova koji su bili i

dalje ouvani do nekih 50cm pod vodom. Meu njima je Kopp pronaao oko 40 gvozdenih maeva. vajcarski arheolog Ferdinand Keller publikovao je svoje nalaze 1868. godine u svom uticajnom radu o vajcarskim sojenicama (pfahlbaubericht). On je ove nalaze 1863. godine interpretirao kao keltsko naselje. Eduard Desor, geolog sa Neuchatel-a, ubrzo je zapoeo iskopavanja na obali jezera. On je ovaj lokalitet interpretirao kao oruarnicu, podignutu na platformi koju su kasnije spalili neprijatelji. Sa prvim sistematskim sputanjem nivoa vode jezera od 1868 do 1883. godine lokalitet La Tene je potpuno isuen. 1880. Emile Vouga uitelj iz sela Marin-Epagnier otkrio je drvene ostatke dva mosta (koji su oznaeni kao Pond Desor i Pont Vouga) koji su originalno bili dui od 100m, a ili su preko male reke Thiell (danas kanal), kao i ostatke pet kua na obali. Kada je Vouga zavrio, iskopavanja je zapoeo F. Borel, kustos muzeja u Marin-u. 1885 pokrenuta je inicijativa da Istorijsko drutvo Neuchatel-a nastavi iskopavanja, ije je rezultate iste godine publikovao Vouga. Sve u svemu pronaeno je 2500 predmeta, od ega najvie maeva (166) bez tragova korienja, 270 pojasnih kopi, 385 fibula, razne alatke i delovi kolica. Interpretacije lokaliteta su razne, ali najverovatnije je da je most uniten podizanjem nivoa jezera. Najea interpretacija je da je u pitanju ritualno mesto, gde je obavljeno rtvovanje posle uspene bitke, zanimljivo je da enskog nakita gotovo nema. Podela La Tena izvrena je vrlo rano: prvu podelu dao je Hildebrand 1872. godine kada je podelio gvozdeno doba na Haltat i La Ten. Oton Tiler je 1889. godine podelio La Ten na faze: I. 400-300. god. p.n.e II.300-100. god. p.n.e III. 100. god. p.n.e-1. god. n.e Paul Reinecke je dao malo precizniju podelu: La Tene A: 500-400. god. p.n.e La Tene B: 400-300. god. p.n.e La Tene C: 300-100. god. p.n.e La Tene D: 100. god. p.n.e-1. god. n.e Pol Jakobtal je izdvojio tri stila u razvoju keltske umetnosti: Early Celtic Art: 450-350. god. p.n.e Zreli keltski stil: 350-300. god. p.n.e Pozni keltski stil: 300 god. p.n.e do 1. god n.e 500-450. god. p.n.e nestaju prinevski/kneevski grobovi -prenaseljenost keltskih ratnika, pa oni sa svojim porodicama naputaju ove krajeve La Tene je period ekspanzije keltske domovine koja je originalno bila na teritoriji delova eke, Maarske, Austrije, vajcarske i june Nemake. Do perioda rimskih osvajanja Kelti su naselili zapadnu paniju, vei deo Francuske, Holandiju, dolinu Dunava, Britaniju i sva njena ostrva ukljuujui Irsku. Naravno bila bi greka i pokuaj da se keltsko drutvo, odnosno keltska civilizacija definie kao jedinstvena i ujedinjena. Keltsko drutvo je bilo plemensko, odnosno poglavarsko, tako da je ovaj nedostatak zajednike kontrole pod jednim aparatom centralizovane moi i uprave doveo do kolapsa keltskog sveta po naletu Rimljana. Heuenburg, strada u poaru, nije obnavljan naknadno -u V veku p.n.e se javlja keramika na vitlu, pod uticajem grke keramike -sahranjivanje u dvokolicama u Marna kulturi Ne zna se kakva su tano bila ta pomeranja plemena u toj najranijoj fazi. Zavist u blizini Praga, veliko utvreno naselje sa svetilitem iz VI veka p.n.e kvadratne osnove. U ekoj se pojavljuju velika naselja koja su utvrena. 50-60ha ve krajem haltata, a dolaskom Kelta 160ha povrine. U II i I veku p.n.e ova naselja postaju opidumi.

Ekspanzija kulture La Tene Durnber u blizini Salzburga, uveni rudnik soli kao i Hallstatt. Koristili su ga upravo Kelti, kad prestaje rudarska aktivnost na Hallstattu, ovde ona jaa. Hodnici od 240-300m ispod zemlje, a so je eksportovana van lokaliteta verovatno u pola srednje Evrope. -ouvane drvene alatke, odela, pronaen i po neki rudar stradao u ovom rudniku, a jedan mumificirani rudar pronaen i u rudniku Hallsttat. Chatillon ser Glane, utvreno keltsko naselje u vajcarskoj, atika keramika s kraja VI veka p.n.e i poetak V veka p.n.e slino kao na lokalitetu Mont Lassei u Francuskoj. Marna kultura: sahranjivanje sa dvokolicama u ampanji, kraj V veka p.n.e, u grobu sa dvokolicom pronaen je i etrurski bronzani kljunasti pehar. Messele, oblast u zapadnoj Nemakoj, javljaju se etrurski pehari iz Italije. Kelti su ih koristili kao uzore i pravili su raskone imitacije raene u rano keltskom stilu. Durnber u oblasti Hellein kod Salczburga Manetin Hradok u ekoj, spljoten trbuh posude, ponekad ukraen igovima, keramika zdela koja po formi lii na fiale mezomfalis ukraene S motivima. -antropomorfni ili zoomorfni motivi na fibulama rane faze Schwarzenbach (Nemaka), druga polovina V vek p.n.e, bogati nalazi iz groba jedne knjeginje Hlum kod Praga, druga polovina II veka p.n.e, grob keltske princeze -bronzana kopa sa zlatnim priveskom Weiskirchen, oblast Triera u zapadnoj Nemakoj, druga polovina V veka p.n.e, antropomorfna fibula i pojasna kopa Stupava u Slovakoj i elkovice u ekoj, pojasne kope i motiv ljudskih maski iz V veka p.n.e -maevi u ranoj fazi su dosta kratki, 40cm, imaju bogato dekorisane kanije -glavno naoruanje su zapravo koplja -izdueni bronzani lemovi

La Tene kultura i zone ekspanzije Kelta La Tene kultura se razvila iz Hallstat kulture bez znaajnog kulturnog prekida uz vidljiv mediteranski uticaj grke i etrurske civilizacije. Severno od teritorije na kojoj se razvijala La Tene kultura razvija se Jastorf kultura severne Nemake. Ne postoji slaganje razliitih autora oko teritorije na kojoj se prvi put pojavila latenska kultura ali postoji koncenzus oko toga da je centar ove kulture bio na severozapadu haltatskog kulturnog kruga, severno od Alpa, izmeu dolina reka Marna i Mosela (Marne i Moselle) na zapadu i moderne Bavarske i Austrije na istoku. Godine 1994. na lokalitetu Glauberg u Hesse-u, severoistono od Frankfurta na Majni, na teritoriji koja se nekada smatrala periferijom keltskog sveta, pronaeni su prototipi elitnih grobova ranog V veka p.n.e Sa latenskim periodom, centralno podruje velikih kneevskih grobnica premeta se prema severoistoku, oko Rajne. Za arheoloke nalaze iz tog perioda karakteristino je uvoenje potpuno novog i originalnog stila, koji je sasvim sigurno bio inspirisan kontaktom sa kulturama Sredozemlja, posebno etrurskom koja u ovom periodu razvija direktnu trgovinu sa Keltima preko Alpa. Susret sa sredozemnom kulturom je tako dobio funkciju kiatalizatora procvata latenske umetnosti. Preuzet je i preoblikovan niz dekorativnih elemenata, posebno iz biljnog sveta. Meutim, mitoloke ivotinje i ljudske maske, karakteristine za ranu latensku umetnost, poticale su sa Dalekog istoka, izmeu ostalog i od Skita, od kojih su ih preuzeli Grci i Etrurci. Zapravo, nije pronaen dokaz da su Skiti i Kelti bili u direktnoj vezi. Jedan od najboljih primera uvezenih predmeta koji su inspirisali keltske majstore da proizvedu vlastite varijante u novom stilu jesu tzv. bronzani ibrici za vino. Ve od VI veka p.n.e poinje uvoz ovih predmeta iz Etrurije u keltske oblasti. Pronaeno ih je pedesetak severno i zapadno od Alpa i prilino su jednostavni; jedina dekoracija se obino sastojala od razliitih formi ornamentike na mestu na kome je privrena drka. Pronaeno je samo nekoliko celih primeraka keltskih ibrika, a dva od njih emo ovde opisati-ibrik iz Dirnberga u Austriji i ibrik iz mesta Base Juc u Loreni, istona Francuska. Oba primerka razlikuju se od etrurskih po tome to su dekorisana ivotinjama, i na nekoj vrsti produene drke i na poklopcu grlia ili na surli. Ibrik iz Dirnberga je dekorisan sa tri zveri ili mitoloke ivotinje, dve manje i jedna vea, koje kao da izrastaju iz drke drei ljudsku glavu u

eljusti. Za ovu glavu karakteristine su izbuljene oi koje su u istom stilu kao mnoge druge ljudske glave koje nalazimo na rukotvorinama keltskih majstora u metalu. Frizura je prikazana u formi paralelnih pruga, to nas navodi da su Kelti, kako su to opisali antiki pisci, posebno negovali kosu, utrljavali u nju kreno mleko i eljali je unazad, od ela prema vratu. to se tie dve male zveri, ini se da prodiru svoj plen iji im dugi rep viri iz usta. Ibrik iz istone Francuske ima drku izvedenu u obliku mitoloke ivotinje svezane lancem, ispred koje, na smaoj surli, pliva par pataka koje kao da pojma nemaju gde su, dok ih potera jo dve mitoloke ivotinje samo to nije stigla. Latenska umetnost je, pre svega, umetnost obrade metala.

Kelti, Kelt-Iberi, Germani, Skini i stepski narodi Meutim, iz tog perioda imamo i nekoliko spomenika/skulptura iz jugozapadne Nemake, koje su izraene od domaeg kamena, peara, a koje pokazuju kako je ornamentika ove umetnosti i ovde ostavila svoje tragove. Ovo, izmeu ostalih, vai za kameni blok iz Valdenbruha, koji je sa sve etiri strane dekorisan ranim latenskim ornamentima, koji su takoe poznati sa fibula, ogrlica i drugog nakita. Na jednoj strani se vidi ruka, to upuuje na mogunost da je bio okrunjen glavom i stajao na grobu. Kameni stub iz Falcfelda, koji potie iz V ili IV veka p.n.e, takoe je izveden od lokalnog peara i isto tako dekorisan sa sve etiri strane, delimino razliitim ornamentima, a delimino natmurenom glavom, uokvirenom krunom od lia, koja se kao motiv ponavlja na svim stranama. Na elu je ucrtano neto to podsea na trolist. Takoe je poznata glava iz Hajdelberga, koja podsea na glavu iz Falcfelda, sa istom udnom krunom od lia i trolistom na elu. Ovaj isti motiv esto je upotrebljivan i na mnogim radovima u metalu, a pokrov na glavi je tumaen kao lie imele, svete kelstke biljke. Osim ovoga, poznata je Janusova statua iz Holcerlingena iz june Nemake, koja je prvobitno imala rogove. Konano, i u Hirlanderu je pronaena statua iz istog perioda. Naena je nedaleko od Hohdorfa I, slino keltskom knezu, nosi tipini haltatski bode za pasom. Ova muka figura nosi na glavi picast eir, koji donekle podsea na eir koji je pronaen u grobnici Hohdorf. U Marna kulturi se javljaju i fibule tipa ertoza sa posuvraenom stopom s kraja VI veka p.n.e U Marna kulturi torkvesi su bogato dekorisani, omiljeni su oni peatnim krajevima -predstava mukarca u brakama javlja se na fibuli iz groba 71 na lokalitetu Drnberg Hellein

Korica maa iz Haltata, dugo se vezivala za Kelte, kraj V veka p.n.e, prikazani mukarci u kratkim pantalonama, sa ratnim maevima, malim kalotastim lemovima, konjanici su i nose duga koplja. Kao da nose i pancire od debele koe, gaze neprijatelje. Prikazana je i peadija sa kopljem i titom. -prikazani i opanci na kaniji Druiki u ekoj -vrlo retka kamena plastika, poznatija i kao pupak sveta Omfalosi od kamena sa lokaliteta Phalzfeld u Nemakoj Glauberg u Hesenu, ratnik V veka p.n.e Stretfreg u donjoj Austriji, VII vek p.n.e, kultna kolica Hohdorf Pronaena je velika grobnica keltskog kneza, sagraena od tesanog drveta, popunjena mnotvom raskonih darova. Sam knez je leao na jedinstvenom komadu nametaja, zapravo metalnoj klupi sa naslonom koju je nosilo osam enskih figura, svaka na svom toku, tako da se klupa mogla pomerati napred i nazad. Na naslonu klupe, s prednje i sa zadnje strane, ugravirane su identine i simetrine slike. Jedna od onjih predstavlja oveka koji stoji na konjskim kolima sa dva upregnuta drepca. ovek u jednoj ruci dri tit, a u drugoj koplje.

eir iz groba u Hochdorfu

Kola iz groba u Hochdorfu

Kola su nacrtana tako da se sa strana vide sva etiri toka na kojima su samo etiri preage. Druga slika predstavlja est mukaraca sa penisom u erekciji, kako stoje jedan naspram drugog, pomalo nagnuti unazad; u jeddnoj ruci dre tit, a u drugoj neki nepoznati predmet koji kao maneta obuhvata runi zglob. Jirg Bil u svojoj knjizi o nalazitu u Hohdorfu pie da slika, najverovatnije, prikazuje ratniki ples pre nego li odreenu borbenu situaciju. U grobnici je pronaen niz dragocenih predmeta od zlata, izmeu ostalog zlatna ogrlica koja je pripadala preminulom i zlatna narukvica, kao i zmijolike zlatne fibule. ak su i opanci, koji su kasnije uspeno rekonstruisani, bili obloeni zlatom. Isto je vailo za pojas i pozlaeni bronzani bode. Pored toga u grobnici su pronaeni predmeti za pie za devet osoba; rog od gvoa, sauvan u celini, i osam zlatnih traka koje su, prema arheolokoj proceni, prvobitno bile obavijene oko osam rogova od oroksa. Oroks je pragovee koje se jo uvek moglo nai u XVI veku u istonoj Evropi. Takoe je pronaen pribor za jelo koji se sastojao od devet bronzanih posluavnika i velike posude za vodu na kojoj su sedela tri lava. Meutim, lavovi nisu bili

identini, dva su oigledno poticala iz iste radionice, najverovatnije iz jedne od grkih kolonija u junoj Italiji, dok je trei lav predstavljao malo pojednostavljenu kopiju prva dva, izraenu na licu mesta, verovatno zato to je uvozni lav bio oteen. Trei lav je bio, to se tehnike izrade tie, jednako dobro uraen kao njegov grki uzor. Analizom sadraja posude ustanovljeno je da se u njoj prvobitno uvala medovina. Osim ove uvezene opreme, u grobnici keltskog kneza bilo je i nekoliko njegovih linih stvari: izmeu ostalog, ealj, no za brijanje, nekoliko udica i tobolac sa devet strelica. Pored toga pronaeni su i ostaci eira napravljenog od brezove kore, kao i delovi kola sa etiri toka i konjskom opremom. Pokojnik je bio veoma visok, 183cm, to znai za glavu vii od prosenog oveka svog vremena; u trenutku kad je umro imao je etrdesetak godina, to znai da je iveo deset godina vie nego to se u proseku ivelo pre dve i po hiljade godina. Nema sumnje da je bio moda lokalni knez ili plemenski stareina. Keltska grobnica iz Hohdorfa u junoj Nemakoj potie iz VI veka p.n.e, a to je vreme kada grki pisci poinju da piu o Keltima i kada ih istoriari pominju u geografskim opisima sveta.

Skitski zlatni privesci iz groba u Hohdorfu

Predstava na kauu iz groba iz Hohdorfa

Toak metalnog kaua u vidu antropomorfne predstave, Hohdorf

Metalni kau, grki import, Hohdorf

Rekonstrukcija sahrane plemenskog prvaka u Hohdorfu

Predstava dva ratnika sa metalnog kaua, Hohdorf

Viks Viks, predstavlja dobro opremljenu ensku grobnicu, u njoj je tridesetpetogodinja pokojnica poloena na dno kola sa kojih su skinuti tokovi i potom postavljeni uz zid grobnice. Kod glave je pronaeno ono za ta se u prvi mah mislilo da je zlatna dijadema, a kasnije se utvrdilo da je to torkves ukraen sa dva mala pegaza. Od svih predmeta naenih u grobnici najpoznatiji je veliki krater, visok 164cm, u koji je moglo da stane 1200 litara tenosti. Bio je ukraen sa dve gorgone, a sa strane hoplitima i borbenim etveropregom. Na sredini je stajala enska statua. Pretpostavlja se da krater dolazi sa Peloponeza. Izraen je oko 530-520. godine p.n.e, a zakopan je oko 470-436. godine p.n.e. Osim toga, naeni su etrurski bronzani kotlovi i posluavnici, nakit itd. U svakom sluaju, ovako bogata grobnica upuuje na mogunost da je bila namenjena veoma znaajnoj i uticajnoj eni. Grobnica je leala u podnoju planine Lasoa, koja je u to vreme bila znaajno trgovako vorite kroz koje se roba iz Sredozemlja dolinom Rone prenosila dalje, dok je istovremeno, pretpostavlja se, kalaj iz dalekog Kornvola pretovaran i noen na jug. Tako su, zahvaljujui razvoju trgovine izmeu Srednje Evrope i sredozemnih civilizacija, knez iz Hohdorfa i kneginja iz Viksa sigurno mogli da steknu mo, drutveni uticaj i status. Ali, u narednom periodu, takav nain trgovine se menja. Etrurci su poeli da, preko alpskih prevoja, direktno trguju s Keltima, to je takoe imalo uticaja na poloaj keltskog centra moi. On je prebaen na severozapad, oko Rajne, verovatno zato to su u Erzgebirgu pronaene velike koliine rude gvoa za koju su Etrurci bili zainteresovani.

Drka kratera, Viks

Krater, Viks

Kiliks, Viks

Detalj sa vrata kratera iz Viksa

Keltske sahrane plemenskih prvaka

Keltska naselja Naselja u vreme haltatskog perioda su utvrene gradine kao to su Mont Lassois, Heunburg, Ipf i Hohenasperg i Zavist u ekoj. Dominantna haltatska forma su farme (Herrenhfe) utvrene rovovima i palisadama, koje se javljaju dolinom Dunava u Bavarskoj, ali i na drugim mestima. U kontinentalnoj Evropi osnove kua su pravougaone, a u Britaniji su osnove krune. Kolapsom poglavarskih naselja u kojima su stolovali kneevi (Frstensitze), oko 450. godine p.n.e, dolazi do naputanja veine utvrenih gradina i decentralizacije naselja. Tokom celog latenskog perioda doline i rene terase bile su idealna lokacija za mala naselja. Prolo je nekoliko stotina godina dok populacije nisu ponovo osnovale utvrene centre na dominantnim lokacijama koje je Cezar nazvao oppida (gen. pl. Oppidum). Proizvodnja predmeta od gvoa: oruja, orua, medicinskih instrumenata, transformisala je mnoge aspekte drutva, naroito vojne i poljoprivredne. Prozvodnja alatki od gvoa je pojaana od haltata do latena, a dolazi i do pojave gvozdenog pluga koji omoguava pomeranje poljoprivrednih aktivnosti u nie visinske ravni. Dolazi do razvoja trgovine i zanatske proizvodnje, kao i do pojaanih kontakata sa mediteranskim svetom. Keltske migracije Iz njihovih matinih oblasti, grupisanih uglavnom oko gornjih tokova reka Rajne, Rone i Dunava(teritorije dananje vajcarske, Francuske, Austrije, Nemake, eke i Slovake), Kelti su dugotrajnim migracijama od druge polovine V veka p.n.e, pa do poetka III veka p.n.e preplavili kontinentalni deo Evrope. Zauzeli su severnu Italiju oko 400 godine p.n.e, potisnuvi tako Etrurce i Rimljane, a opsadu Rima (izmeu 390 i 385. godine p.n.e) napustili su tek posle bogatog otkupa. Srednje Podunavlje i Panonsku niziju zaposeli su meutim u celini, i to od druge polovine IV veka p.n.e. Kelti su prvi zavojevai sa kontinenta koji napadaju Grku i Makedoniju, prodrevi drugim putem, preko Trakije, sve do Male Azije. Suzbijeni pred Delfima od strane udruenih grkih snaga(279. godine p.n.e), Kelti stalno naseljavaju Podunavlje, Posavinu i Pomoravlje, zasnovavi plemensku zajednicu Skordiska. Istovremeno Taurisci naseljavaju severozapadni deo bive Jugoslavije. Njihova nezavisnost traje poslednja tri veka stare ere, kada podunavske Kelte, prethodno ugroene od strane germanskih plemena, konano pokoravaju legije Rimskog Carstva. Poetak velikih migracija Kelta, dogodio se u Latenu A ili po Reineckeu izmeu 425 i 420. godine p.n.e. Velika keltska migracija tekla je u tri pravca. Prvi talas istorijski dokumentovane migracije je i arheoloki potvren kako u matinoj oblasti iz koje je krenuo (ampanja u Francuskoj), tako na teritoriji koja je naseljena (dolina reke Po u severnoj Italiji). Smanjen broj populacije u ampanji posvedoen je naputanjem naselja i

manjim brojem grobova, naroito onih koji pripadaju mladim mukarcima sposobnim za boj. Sahrane sa kolima ili dvokolicama praktino su nestale. irom cisalpskog regiona (danas deo severne Italije) dolazi do pojave novog oblika sahranjivanja koji svedoi o dolasku Kelta, koji su se naselili na ravnicama doline reke Po. U Bolonji grobna obeleja ovog perioda prikazuju ratnike naoruane orujem severnog (transalpskog) dizajna. Grobni prilozi pokazuju da je materijal noen sa sobom na jug, a sama Bolonja je reimenovana iz etrurske Felsine (Felsina) u keltsku Bononiu (Bononia). Lune fibule pojavljuju se transalpskog latenskog stila pojavljuju se na teritoriji od ampanje i Burgundije, irom Evrope do Karpatskog basena i juno od Alpa irom Italije. Prva grupa ila je dolinom majne i Egera do eke i Slovake i nastanila se oko 400. godine p.n.e u dolinama Labe i Egera. Ovu teritoriju naselilo je keltsko pleme Boji. Druga grupa nastanila se u nizijama doline Rajne, a trea je nastanila dolinu Nekara i nastavila svoje nadiranje dolinom Dunava. Novi migracioni talas usledio je posle dvadeset godina i irio se u pravcu jug-istok. Ve oko 380. godine p.n.e Kelti su bili zaposeli podruje severne Austrije i podruje oko reke Po u severnoj Italiji. Prodor Kelta na Apeninsko poluostrvo tekao je preko Alpa. Izmeu 380 i 350. godine p.n.e Kelti naseljavaju junu Austriju, a 387. godine p.n.e Kelti su opsedali Rim. Oko 360. godine p.n.e Kelti naseljavaju podruje Slovenije i severozapadne Hrvatske. Trei keltski migracioni talas krenuo je oko 360 godine p.n.e sa podruja severozapadne Austrije i irio se prema istoku, prema karpatskom basenu i Moravskoj. U ovom migracionom talasu Kelti naseljavaju podruje Maarske sve do Tise. Sledea keltska migracija nije usledila posle 20 godina, jer je ekspanzija na istok bila zaustavljena od strane monih Daana i na jugu od strane Aleksandra Makedonskog koji je u to doba ratovao sa Tribalima. Tek posle Aleksandrove smrti usledio je etvrti keltski migracioni talas. Ovaj talas se zavrio keltskim naseljavanjem severnih granica Balkanskog poluostrva, a ve od 309. godine p.n.e poinju sve ei keltski upadi sve do Grke. Siguran istorijski podatak potie iz 298. godine kada je Kasandar u blizini Hema potukao jednu keltsku jedinicu. Druge keltske jedinice u to vreme pustoile su podruje Trakije. Novi migracioni talas, peti po redu, tekao je u tri pravca. Jedan keltski odred upao je u Trakiju, drugi u Peoniju i trei u Makedoniju. Trea jedinica bila je zaustavljena od strane Grka kod bitke u Delfima. Kelti koji su upali u Trakiju osnovali su keltsko carstvo koje se odralo nekih 70. godina i bilo je uniteno od strane Traana. Keltska plemena koja su doivela poraz kod Delfa naselila su se na severu u Podunavlju. Od ovih plemena najdue su se zadrali Skordisci koji su naselili podruje Srema. Oni se mogu pratiti i kroz prve vekove nove ere u sklopu Rimske imperije. Od plemena koja pominju antiki pisci treba pomenuti Tauriske, Tektosage i Belge. Karakter poslednje keltske migracije je svakako bio ekonomske prirode. Pokazalo se da su Kelti priblino svake 20 godine vrili migracije, to znai da je svaka nova generacija teila ka novom teritorijalnom proirenju. Po povratku Skordiska na podruje Podunavlja dolazi do stabilizacije na tom podruju. Lucije Scipion je 85. godine p.n.e uspeo da pobedi Skordsike i od tada njihova mo slabi, prebaeni su na levu obalu Dunava i njihova teritorija je znatno smanjena. Definitivna pobeda nad Skordiscima u izvorima se ne pominje. Mogue je da su ovu oblast koju su naseljavali Skordisci, bez otpora prikljuili rimskim posedima na Dunavu posle pokoravanja Dardanaca i ilirskog plemena Autarijata. Slabljenje moi Skordiska posle 85. godine p.n.e dovodi do jaanja moi Daana, koji se na politikoj sceni pojavljuju na prelazu iz II u I vek p.n.e. Pleme malih Skordiska ivelo je izmeano sa Tribalima i bili su daki saveznici u vreme pustoenja Trakije.

Opidumi Oppidum je latinski nazi za odbrambeno naselje, esto sa urbanim karakteristikama. U arheologiji se ovaj termin koristi zahvaljujui delu Julija Cezara De Bello Gallico, u kome on pominje urbana domorodaka naselja kao to su Genava (eneva), Vesontio (Besanon), Lutecia (Pariz), Bibrakte (Mont Beuvray) i Gergovia (Gergovie) i naziva ih oppida, a ponekad urbs. Nemaka i britanska nomenklatura koristi ovaj izraz da oznai arheoloka nalazita, odnosno naselja kasnog gvozdenog doba, savremena mediteranskim gradovima II i I veka p.n.e, povrine najmanje 25-30ha koja se sreu od zapadne Francuske do velike maarske nizije, kao i u centralnoj paniji. Cezar i drugi antiki pisci koriste ovaj izraz i kada govore o gradinama i malim utvrenim urbanim naseljima povrine od 5 do 10ha; francuska nomenklatura koristi ovaj izraz da oznai gradove june Francuske, kao to su Entremont i Enserune i haltatske gradine VI veka p.n.e, kao to su Mont Lassois i Heunburg. U Britaniji se ovaj izraz koristi uglavnom za velika nizijska naselja I veka p.n.e i I veka n.e kao to je Camulodunum (Kolester), koja mogu biti povrine i do 2000ha. Zbog svoje veliine i bez sumnje velike populacije opidumi moraju pripadati drugaijoj vrsti politikog ureenja od mediteranskih gradova-drava, odnosno moraju se posmatrati kao plemenske drave. Tamo gde je povrina plemenske drave poznata one nastoje da budu vee od gradova-drava. Mont Beuvray blizu Autun-a u Burgundiji je dobar primer. Cezar ga je nazvao Bibrakte, glavnim gradom plemena Aedui, koji su bili saveznici Rimljana, najkasnije od II veka p.n.e. Cezar je ovde proveo zimu 52-51. godine p.n.e gde je pisao

svoje delo De Bello Gallico, u kome govori poneto o politikoj i drutvenoj organizaciji grada. On pominje godinji izbor glavnog magistrata (vergobret), postojanje skuptine (senatus) i izvore dravnih prihoda. Mont Beuvray se nalazi na dobrom odrambenom poloaju na gradini koja dominira regionom i vidljiv je sa znaajne razdaljine iz svih pravaca. Iako je okolina naselja poljoprivredno siromana, postoje druge sirovine, kao to je npr. ruda gvoa, a opidum je kontrolisao jedan od glavnih puteva od Mediterana ka Atlantiku, od doline reke Sene do pariskog basena preko reke Jone. Dendrohronoloke analize pokazuju da je opidum osnovan oko 120. godine p.n.e kada je obuhvatao 200ha. Bio je utvren zidom koji je Cezar nazivao murus gallicus, zidom koji je sa prednje i zadnje strane bio od kamena, sa unutranjom konstrukcijom od drvenih greda spojenih gvozdenim klinovima. Prostor izmeu kamena bio je ispunjen zemljom i kamenom, a postojala je zemljana rampa iza rova. Neto kasnije povrina naselja smanjena je na 135ha. Naselje je doivelo velike investicije u javne i privatne zgrade u dve generacije nakon rimskih osvajanja, pre nego to se populacija iselila u manje izloeno naselje udaljeno 20km poznato kao Autun (Augustodunum) oko 10 godine p.n.e-10 godine n.e. Nekoliko veih iskopavanja opiduma pruaju informacije o njihovoj unutranjoj strukturi i organizaciji kao i o rasporedu graevina. Ova iskopavanja vrena su na lokalitetima: Stare Hradiko, Hrazani i Zavist u ekoj i npr. Manching u Nemakoj. Sva ova naselja bila su zagraena velikim palisadama, pa izgledaju kao farme, obino sa velikom brvnarom i ambarom, granariusom, talom, radionicom i bunarom. Najvei zabran iznosio oko 4000m2, ali ee su od 1000 do 2000 m2. ini se da predstavljaju rezidencije elite, slino upravnim zgradama mediteranskog sveta. esto se javljaju i dokazi industrijske aktivnosti, kao to je obrada bronze, gvoa i kovanje novca. Nia klasa ivela je u malim brvnarama, obino sa jednom prostorijom, koje su graene na vetakim terasama, odnosno padinama. U Galiji period opiduma poinje oko 120. godine p.n.e prema dendrohronolokim datumima, to ide u prilog rimskom osvajanju june Francuske (125-123. godine p.n.e) i pobede nad Arvernima, koji su po grkom istoriaru Posejdoniju kontrolisali teritoriju od Atlantika do Rajne.

U centralnoj Evropi, npr. ekoj lokaliteti kao to su Stare Hradiko, Zavist i Hrazani stariji su nekoliko generacija i datuju se u rani II vek p.n.e ali za njihovo osnivanje nema istorijskog konteksta. Kelti u Galiji Krajem haltatska keltski migranti koji su krenuli na zapad prelaze Rajnu. Glavni period keltske ekspanzije odigrao se u V veku kada se Kelti kreu ka Italiji, Francuskoj i paniji. Ova ekspanzija je delom izazvana migracionim pokretima drugih plemena sa severa i istoka. Na keltske zemlje sa severa nadirali su germanska plemena Kimbri i Teutonci, dok su sa istoka druga plemena nadirala u centralnu Evropu. Postoje neki dokazi da su germanska plemena ve bila u kontaktu sa haltatskim Keltima pre nego to su krenuli ka centralnoj Evropi i dananjoj Nemakoj. Kimbri su napali keltsko pleme Boje (Boii) u ekoj, a zatim su se sukobili sa rimskom vojskom i pobeeni su bici kod Noreje (113. godine p.n.e). Dalje na zapad Kimbri i Teutonci su se udruili kako bi potisnuli Kelte sa Rajne i Dunava, a onda su uli u Galiju. Zatim su nastavili ka Italiji gde su ih konano pobedili Rimljani kod Versale (101. godine p.n.e). Rezultat ovih germanskih migracija bio je uspostavljanje granica izmeu keltskih i germanskih plemena na Rajni. Kada su u V veku Kelti haltatskog perioda doli su kao naseljivai, a ne kao osvajai. U poetku su severni i centralni delovi Galije bili od najveeg interesa za doljake. Priobalni delovi na zapadu i jugu Galije u poetku su ostavljeni nenaseljenim od strane Kelta, pa na ove teritorije dolaze grki kolonizatori. Keltska plemena koja su naseljavala Galiju su Aedui, Sekvani, Parisi, Lemovici itd. Nije postojalo keltsko jedinstvo na teritoriji Galije meu naseljenim plemenima, pa je lako bilo primeniti maksimu zavadi pa vladaj. U vreme kada su se galska plemena ujedinila protiv zajednike pretnje, bilo je isuvie kasno da sauvaju samostalnost.

Tokom perioda Latena Galija je bila podeljena u priblino 16 plemenskih teritorija, od kojih neke nisu bile isto keltske, kao to su Ligurija ili Saluvija u severnoj Italiji, koje su naseljavali Liguri i Saluvii, ili Veneti i Akvitani na obali Atlantika, koji su zadrali svoje prekeltske korene duboko u kasnom gvozdenom dobu. Poetkom IV veka p.n.e, Luguri su sklopili plemenski savez sa Galima u okruenju formirajui kelto-ligursku ligu.

Ranjeni Gal

Videvi ovo kao vojnu pretnju Rimljani su organizovali odbranu svojih severnih granica. Kao odgovor na pretnju Masaliji, grkoj koloniji na francuskoj obali, rimski uticaj se iri na ovoj teritoriji. Oko 125. godine p.n.e Rimljani su anektirali priobalni deo Galije i formirali provinciju Provansu, koja je Cezaru posluila kao odskona daska ka osvajanju ostatka Galije. Na severu Galije dolazi sve talas keltskih izbeglica poznatih kao Belgi, koji dolaze u severnu Galiju tokom IV i III veka p.n.e. Oni su traili spas od germanskih plemena i posle prelaska Rajne plemena su izabrala svoju novu postojbinu u severnoj Galiji. Ceuar izvetava da su sebe smatrali Teutoncima pre nego Galima, a takoe su se pokazali kao jedni od najeih protivnika Rimljanima u Galiji. Belgi su osnovali naselja i u jugoistonoj Britaniji i postoje dokazi o aktivnoj trgovini preko kanala koja je starija od rimskog osvajanja Galije i Britanije.

Kelti u Bretanji Pet keltskih plemena ivelo je u Bretanji: Veneti na jugozapadu, Osismi severno od Veneta, Koriosoliti, Redoni i Nameti na istoku. Julije Cezar je zapisao da su Veneti bili pomorski narod i da su gradili odline brodove. Teritorija ovih plemena nakon rimskih osvajanja postaje rimska provincija Armorika koja je podeljena na civitates, a administracija je bila kao i u drugim galskim provincijama. Galo-rimski poglavari od tada su pomogali rimskoj upravi na ovoj teritoriji. Geografska izolacija ove provincije uinila je da ona nikada nije potpuno romanizovana, pa je u potonjim vekovima esto pruala refugijum izbeglim keltskim plemenima. Na teritoriji Bretanje i danas se moe sresti keltsko naslee. Kelti u Iberiji Kelti koji su migrirali na zapad i jug tokom ranog gvozdenog doba konano stiu i na atlantsku obalu iberijskog poluostrva. Uticaji drugih plemena na iberijskom poluostrvu prekinuli su veze Kelta na iberijskom poluostrvu sa ostatkom keltskog sveta, severno od Pirineja, mada Kelti u Iberiji nikada nisu izgubili svoju kulturnu tradiciju i keltski identitet. Ova iva kelt-iberska kultura razvijala se u paniji sve dok nije izgubila samostalnost u rimskim osvajanjima ovih teritorija. Do 550. godine p.n.e Iberi su okupirali pola poluostrva, ukljuujui dobar deo Pirineja, ime su otsekli Kelte od teritorija njihovih srodnika u Galiji. Ostaci utvrenih naselja i artefakti su pronaeni u severnoj paniji, datuju se u V vek p.n.e i dele neverovatnu slinost sa nalazima u Galiji. Do III veka p.n.e Kartaginjani su osnovali kolonije na mediteranskoj obali iberijskog poluostrva i tokom punskih ratova (264-218. godine p.n.e) unajmljivali su Kelt-ibere kako bi im pomogli u borbi protiv Rimske republike. Meutim, neto ranije u III veku p.n.e Kartaginjani su serijom napada pritisnuli Kelt-ibere u unutranjost poluostrva, daleko od obale Mediterana. Hanibal je izmenio politiku Kartaginjana prema Kelt-iberima jer je slao izaslanike u njihova naselja i nudio platu i nagrade u zamenu za pomo protiv Rimljana. Kada je Hanibal 218. godine prelazio Alpe, pola njegove vojske inili su Kelti. Kelt-iberi i juni Gali igrali su vanu ulogu u punskim kampanjama sve do kraja drugog punskog rata. Dok je Hanibal bio zauzet u Italiji, Rimljani su potiskivali Kartaginjane dok ih konano nisu pobedili u bici kod Zame 203. godine p.n.e. Tada su mogli da se obraunaju sa Kelt-iberima. Meutim Rimljani nisu bili spremni za sukob ovih razmera posle punskih ratova, pa su vodili mirnu politiku sa Kelt-iberima.

Bronzana kolica sa etiri toka, jahaem, psom i veprom Merida, panija, VII-IV vek p.n.e

Bronzana figurina ene, Merida, panija, VII-IV vek p.n.e

179. godine p.n.e Rimljani su ponudili mir Keltima ako pristanu na rimsku politiku kontrolu. Mnoga plemena su odbila, to je dovelo do serija vojnih kampanja. Kelt-iberski otpor bio je koncentrisan oko utvrenja Namantia i serija kampanja od 152 do 136. godine p.n.e zavravala se ili izjednaenjem snaga ili rimskim porazom. 134. godine p.n.e rimski senat alje Publija Kornelija Scipiona sa novom vojskom kako bi osvojio naselje i nakon krvave borbe Namantia je pala 133. godine p.n.e. U narednih 60 godina Rimljani su ostavili peat svoje kulture u Iberiji zatrvi svaki trag nezavisnosti Kelt-ibera to je postepeno dovelo do toga da oni vie nisu predstavljali politiku pretnju rimskoj dravi. Bivaju asimilirani u rimskoj provinciji Hispaniji. Meutim, bez obzira na sve, neki aspekti keltske kulture su preiveli, pa je nakon Cezarovog osvajanja Galije dobar deo izbeglica iz Akvitanije naselio Galiciju u severnozapadnoj Hispaniji, teritoriju nekadanjih Kelt-ibera. Dananji Baski sebe smatraju direktnim naslednicima Kelt-ibera. Galati Tokom latena nisu sva migraciona kretanja Kelta bila usmerena ka zapadu, postojala je i ekspanzija u talasima dolinom Dunava prema Crnom moru. Do poetka III veka p.n.e Kelti su doli do Karpata, Makedonije, Trakije i Grke. Keltski plaenici su uestvovali u ratu izmeu Atine i Sparte i 274. godine p.n.e istonokeltski ratnici su zaposleni u Egiptu takoe kao plaenici. 279. godine p.n.e istoni Kelti upali su u Makedoniju i u dve bitke pobedili makedonsku vojsku, a u kada su stigli u Grkoj u bici kod Termopila Brenos i njegova vosjka pobedili su ujedinjenu vojsku slobodnih grkih gradova i nastavili su ka Delfima. Sredinom III veka p.n.e Kelti su osnovali dravu u centralnom platou Male Azije i od tada su poznati kao Galati kako bi se razlikovali od Gala i Kelta na zapadu. Njihovo drutvo je bilo poglavarsko, a plemena Tolistoboi, Tektosagi i Trocmi zadrala su drutvenu organizaciju slinu onoj koju su imali njihovi srodnici u Galiji. 261. godine p.n.e pobedili su Siriju u bici kod Efesa, osiguravi nezavisnost Galatije jo nekoliko decenija. Njihov pokuaj da proire i utvrde svoju dravu na raun grkih gradova-drava osujeen je u bici kod Pergamona 241. godine p.n.e. U narednom veku, Galati, Grka i Sirija borie se za vojnu prevlast u Maloj Aziji.

Boji Boji su naseljavali transalpsku (moderna Francuska) i cisalpsku Galiju (severna Italija) u oblasti reka Sene i Marne, ali su kasnije migrirali preko Alpa u dolinu reke Po u Italiji oko 400. godine p.n.e. Boji su bili deo talasa, zajedno sa Senonima i Lingonima koji je 387. godine p.n.e opljakao Rim. Bolonja je reimenovana iz etrurske Felsine (Felsina) u keltsku Bononiu (Bononia) kada su je okupirali Boji. Pronaena su njihova naselja na ovoj teritoriji, a tipovi i karakter naselja ukazuju na mirnu koegzistenciju sa Etrurcima. U drugoj polovini III veka p.n.e Boji su se ujedinili sa drugim cisalpskim Galima i Etrurcima protiv Rima, a borili su se i na strani Hanibala kada je ubijen rimski general Postimius Albinus, ija je lobanja pretvorena u rtvenu iniju.Ubrzo su pobeeni kod Telamona 224. godine p.n.e i 193. godine kod Mutina, izgubili su i prestonicu i iselili se iz Italije. Uprkos podacima koji postoje u istorijskim izvorima panonski Boji nisu naslednici Boja koji su pobegli iz Italije, ve su se u Panoniji naselili mnogo ranije. Pominju se u II veku p.n.e kada se u izvorima pominju germanska plemena Kimbri i Teutonci. Prema Cezaru 32. 000 Boja pridruilo se Helvetima u pokretu ka zapadnoj Galiji. Kada su Helveti pobeeni kod opiduma Bibrakte, Aedui su dozvolili Bojima da se ovde nasele, kada su naselili opidum Gorgobina. U jednoj fazi rata napao ih je Vercingetoriks, ali su mu pomogli u borbi sa Rimljanima poslavi 2000 ratnika u bitku kod Alesije. Oko 40. godine p.n.e Boji koji su naseljavali Panoniju sukobili su se sa Boirebistom i njegovom dakom vojskom, kada su i konano poraeni, jer kada su Rimljani osvajali Panoniju 8. godine n.e Boji im se nisu suprotstavljali. U prvom veku p.n.e Boji koji su naseljavali opidum u Bratislavi kovali su biateke, visoko kvalitetan novac sa natpisima.

Hronologija Latena Dva hronoloka sistema, sa kasnijim dopunama i proirenjima koriste se i danas, a postavili su ih O. Tischler i P. Reinecke. Podela mlaeg gvozdenog doba (latena), koju je izvrio O. Tischler 1885. godine zasnovana je prvenstveno na arheolokom materijalu sa nalazita u vajcarskoj i ima tri faze (I-III). One obuhvataju vremensko trajanje od IV veka p.n.e do kraja I veka p.n.e. P. Reinecke je poetkom XX veka ukljuio laten u svoju optu podelu metalnih doba razlikujui etiri faze tog perioda (Lt A-D), koje odgovaraju rasponu od V veka p.n.e do kraja I veka p.n.e. Meutim, oba sistema mogu lako da se usaglase jer se obino uzima da etape Lt A i Lt B, P. Reinecke-a odgovaraju prvoj fazi I, O. Tischlera, dok su preostale dve faze kod obe podele, u stvari, meusobno podudarne. Hronoloku podelu latena u tri faze zadrao je i J. Dechelette, koji je izmeu 1908 i 1914, izradio dobro poznat i korien prirunik od rane praistorije do rimskog perioda. On je sakupio u etvrtom tomu sav do tada poznat latenski materijal. Prema njegovoj hronologiji laten je poinjao oko 500. godine p.n.e i zavravao se oko 50. godine p.n.e. Potreba za daljim, ralanjenijim deljenjem osnovnih faza latena bila je uoena jo od vremena kada su oba sistema bila stvorena. J. Wiedmer-Stern (1908) i D. Viollier (1916), razdelili fazu Lt I na tri etape, a Lt II na dve. Najrazueniju podelu te vrste, izraenu na tipolokoj analizi grobnih inventara nekropole Mnsingen-Rain, predloio je F. Hodson: on je razlikovao 22 horizonta za celokupno trajanje sahranjivanja na ovom mestu. Podela P. Reineckea, uglavnom upotrebljavana u srednjoj Evropi, doivela je takoe dalje deljenje prvobitnih faza. Tako je najpre faza B (kojom, u stvari, laten i poinje u junoj Panoniji i srednjem Podunavlju) podeljena na dve etape (B1 i B2), to je naroito potkrepljeno radovima W. Krmera, kao i drugih autora. Slino razdvajanje srednjeg latena (Lt II ili Lt C), tj. vreme izmeu 300. i 100 godine p.n.e, podrazumeva dve potfaze Lt C1 i Lt C2, ali sa razliitim lokalnim razvojem na teritorijama posednutim od strane Kelta. Najzad, i zavrna faza latena (Lt D) dobila je dve etape, Lt D1 i Lt D2, to je u srednjoj Evropi bilo potkrepljeno relativnom hronologijom znaajnog keltskog utvrenja oppidum Manching na gornjem Dunavu. Za razliku od prethodnih podela, periodizacija ekog arheologa J. Filipa oznaava nastojanje da drutvena i ekonomska kretanja budu povezana sa tipolokim razvojem materijalne kulture latenskog perioda centralne Evrope. Unutranja podela ove periodizacije izvrena je saimanjem istorijskih dogaaja i drutvenih, odnosno ekonomskih promena, znaajnih za keltske populacije tokom protoistorijskog perioda. Na taj nain odgovarajue faze ne nose brojne oznake (njih je ukupno pet), ve prva oznaava masovnu migraciju Kelta (kraj V-poetak IV veka p.n.e), dok poslednja obuhvata proces postepene romanizacije latenske kulture (50 godina p.n.e-poetak nove ere). Posmatrana sa tog stanovita istorija Kelta se izraava kroz odreene hronoloke etape, ije znaenje nije samo u ogranienom vremenskom trajanju, ve je izraz krupnih promena u proizvodnji i drutvenoj organizaciji. Ali i ova podela, ipak, prua mogunosti za izjednaavanje sa prethodna dva hronoloka sistema, ili njihovim varijantama. Ve je utvreno, na primer, da dve starije (tipoloke) faze sistema J. Filipa odgovaraju uglavnom etapama Lt B1 i Lt B2, a slino uporeenje vai i za Lt C. Razlike u regionalnom razvoju latenske kulture kontinentalne Evrope doprinele su stvaranju hronolokih skala primenljivih za odreenu teritoriju. Vrlo jasan primer te vrste je podela latenskog perioda za ampanju, zasnovanu na sistemu Tischler-Viollier, sa 9 faza (od 475 godine p.n.e do 50 godine p.n.e), ili ona za Moravsku razraena po sistemu Reinecke-a na 6 faza (od 450 godine p.n.e do poetka nove ere). Na slian nain R. Pittioni je obuhvatio latenski period Austrije, V. Zirra-Rumunije, M. Szabo-Maarske, Z. Wozniak-Poljske.

Kleinaspergle Tumul Kleinaspergle (mali Asperg), samo 1000m od oblinjeg utvrenja Hohenasperg, delimino je iskopavao Oskar Fraas. U ogroman tumul ukopan je tunel. Otkriveno je da je centralni grob, odnosno grobna odaja od drveta, opljakana, ali sauvan je sekundarni grob sa zapadne strane centralnog, dimenzija 2x3m. Sekundarna sahrana datuje se u drugu polovinu V veka p.n.e, a nalazi nisu publikovani do Kimmig-a 1988. Na priloenoj rekonstrukciji vidi se enska figura. Podaci o sahrani ne ukazuju na to da li je sahrana bila inhumacija ili kremacija, mada mala koliina pepela koja nije ni sauvana ni analizirana moe ukazati da prisustvo kremacije. Ne postoji ni slaganje kod autora oko pola pokojnika sahranjenog u ovom tumulu. P. Jacobstal nije mogao da prihvati da je u pitanju sahrana ene, jer je grob sadrao velike posude, atike kilikse i rogove za pie. Kako u grobu nije pronaeno oruje, a ostali podaci ukazuju na sahranu ene, Arnold (1991) je jedan od autora koji smatraju da je u pitanju enska sahrana. Oba kiliksa su tipovi koji su pravljeni u Atini oko 450. godine p.n.e i distribuirani dalje. U pitanju su plitke posude za pijenje, sa niskim, prstenastom stopom, oslikane iznutra floralnim motivima. Na same posude dodati su delovi zlatne folije koja je napravljena na lokalitetu ili na oblinjem Hohenasperg-u. Do ovih podataka dolo se nakon de-restoracije posuda. Pronaeno je jo oko 16 delova ove folije koja je nesumnjivo bila deo posuda. Obe posude su i polomljene i popravljene u prolosti. Smatra se da su popravku takoe izvrili Kelti iz Asperga. Schaaf smatra da su posude polomljene tokom igre kottabos, koja je est motiv u grkim i juno-italijanskim vazama crveno-figuralnog tipa. Uesnik simpoziona zamahuje svojim kiliksom drei ga za jednu drku sa namerom da ostacima svog vina pogodi metu. Ne moe se pretpostaviti da li su Kelti znali za ovaj obiaj ili ne, niti da li su ispravno protumaili predstave na posudama. Scaafova ideja o smotanim varvarima koji pokuavaju da imitiraju sofisticirane mediteranske obiaje pijenja je mogua uz predpostavku da su uvozom mediteranskog materijala Kelti uvozili i ideje i obiaje. Zlatna folija na obe posude aplicirana je bez obzira na slikani grki ornament. Folije su autentinog rano latenskog stila i ukazuju na keltizaciju posuda pre nego helenizaciju Kelta iz Asperga.

Rekonstrukcija sahrane u Kleinaspergle

Grki kiliks sa zlatnom folijom, Kleinaspergle

Glauberg Glauberg je keltski opidum u Hesse-u, u Nemakoj, sastoji se od utvrenog naselja i nekoliko pogrebnih humki. Arheoloka iskopavanja 1990ih smestila su ovaj lokalitet meu najvanije ranokeltske centre u Evropi. Gradina Glauberg je dimenzija 800x80-200m. Znaaj ovog lokaliteta bio je poznat i ranije, a sistematska arheoloka iskopavanja zapoela su 1933-1934 i njima je rukovodio H. Richter koji se koncentrisao na utvrenje. Daljim iskopavanjima rukovodio je F. R. Hermann 1985. sve do 1998. godine, pri ijim iskopavanjima je istraena i grobna humka. Tokom 2004-2006 u okviru projekta 'Deutsche Forschungsgemeinschaft' akcenat je stavljen na istoriju lokaliteta Glauberg i njegovog okruenja u vreme Kelta (haltat i laten). Topografska lokacija uinila je lokalitet Glauberg mestom dugotrajne ljudske aktivnosti. On ima pristup plodnoj dolini i sveoj vodi sa lokacijiom koju je lako braniti, a koja je na strateki povoljnim trgovakim putevima. Stoga nije iznenaujue da je gradina bila naseljena i pre i posle keltskog perioda. Plato Glauberg je prvi put naseljen u neolitu (oko 4500. godine p.n.e) od strane Rssen kulture, a potom sledi Michelsberg faza (oko 4000. godine p.n.e) ija su utvrena naselja poznata i na drugim lokalitetima, pa je mogue da je ve u ovoj fazi naselje po prvi put utvreno. Gradina je bila naseljena i od strane Urnenfelder kulture kasnog bronzanog doba (1000-800. godine p.n.e). Tokom keltskog perioda kasnog haltata/ranog latena Glauberg postaje regionalni keltski centar. U ovo vreme bio je sedite ranokeltskog kneza, kada su podignuti jai zidovi.

Najranije utvrenje je moda prekeltsko, ali je vrhunac u moi i dimenzijama ono dostiglo tokom VI i V veka p.n.e. Ovi zidovi ostali su u upotrebi i tokom II i I veka p.n.e. Dimenzije zidina ovog utvrenja povezuju ga sa mreom drugih utvrenih lokaliteta (oppiduma) na teritoriji june i zapadne centralne Nemake. Severoistona ivica gradine, gde je pad najmanji, bila je odvojena od nivoa zemlje masivnim rovom. Juna i severna ivica su bile fortifikovane. Tehnika izgradnje zidova je tipina za murus gallicus, zidovi su raeni u tehnici suhozida (kombinacija drveta i kamena), a moda i opeke. Postojale su najmanje dve kapije, glavna na severoistoku i manja na jugu. Postojalo je i spoljno utvrenje koje se prostiralo iza severoistone ivice oppiduma. Zidovi i rovovi na jugu verovatno nisu igrali znaajnu odbrambenu funkciju. Ovakva naselja su verovatno brojala na hiljade stanovnika, stoga se keltska naselja tipa oppidum smatraju proto-urbanim naseljima Evrope. Meutim o samom naselju i unutranjosti utvrenja se malo zna, a podaci na slinim lokalitetima moda upuuju na naselje sa kuama, radionicama, skladinim prostorima itd. Nekih 300m juno od oppiduma konstatovan je veliki tumul koji je iskopavan izmeu 1994. i 1997 godine od strane Zavoda za zatitu spomenika u Hesse-u. Tumul br. 1 je originalno imao prenik od skoro 50m i bio je visine oko 6m. Bio je okruen krunim rovom, irokim 10m. Centar tumula bila je prazna jama, moda u cilju da se zavedu pljakai, a u severozapadnom delu tumula pronaena je grobna odaja sa inhumacijom dimenzija 2x1m, dok je jugoistono konstatovana kremacija u nekoj vrsti drvenog sanduka. Kremacije se vie vezuju za period haltata, a inhumacije za laten. Oba pokojnika su sudei po grobnim prilozima (maevi i drugo oruje)

bili ratnici. Odaja sa inhumacijom bila je izuzetno dobro sauvana i nije pljakana u prolosti. Nalazi iz ove odaje su zlatni torkves i bronzana posuda. Tumul br.2 nekih 250m juno, pronaen je geofizikom prospekcijom, a erozija i oranje su ga uinili gotovo nevidljivim. Bio je upola manji od tumula br. 1, a takoe je sadrao sahranu ratnika sa orujem, ukraenom fibulom i kaiem, kao i zlatnim prstenom. Brojne zemljane strukture, mahom rovovi, pronaeni su juno od oppiduma, ali u vezi sa tumulom br. 1. ini se da nisu imali odbrambenu ulogu. Mali pravougaoni rov zapadno od humke je u vezi sa velikim brojem jama za stubove, pa se moda radi o nekom hramu ili svetilitu. Meutim, zanimljivo je i prisustvo procesionog puta dugog 350m i irokog 10m, koji je bio flankiran dubokim rovovima i prilazio je tumulu sa jugoistoka, daleko od naselja. Ovaj procesioni put je u vezi sa daljim sistemom rovova na teritoriji od 2x2 km. Ovi rovovi su sadrali najmanje dve sahrane i monumentalnu statuu od peara koja se datuje u V vek p.n.e i pronaena je u blizini veeg tumula, odnosno tumula br. 1. Ova statua ili stela je u potpunosti sauvana osim stopala, a predstavlja ratnika. Napravljena je od vrste peara koja je dostupna jer je leite u blizini Glauberga. Mnogi detalji na statui su vidljivi, njegove pantalone, sloena tunika kao oklop, drveni tit i tipian latenski ma koji mu visi sa desne strane. Predstava nosi brkove i torkves sa tri priveska, koji je neverovatno slian onom koji je pronaen u odaji tumula br.1, nekoliko prstenja na obe ruke i jedan na desnoj aci. Na glavi nosi neku vrstu nonje koja potsea na kapuljau, iji oblik asocira na oblik lista imele. Ovakve nonje za glavu poznate su i sa drugih istovremenih statua. Fragmenti jo tri sline statue su takoe pronaeni u blizini, a smatra se da su sve etiri statue nekada stajale u onoj pravougaonoj konstrukciji.

Skulptura ratnika, Glauberg

Bibrakte Smatra se da je oppidum Bibrakte bio prestopnica plemena Aedui I jedno od najveih galskih utvrenja. Nalazi se blizu dananjeg Autuna, u Burgundiji, Francuska. 58. godine p.n.e vojska Julija Cezara pobedila je u bici kod Bibraktea pleme Helveta nekih 16 milja juno od utvrenja. Pobednik bitke ko Alesije, Julije Cezar je na ovom lokalitetu zavrio diktiranje svog dela De Bello Gallico. Prva iskopavanja na lokalitetu rukovodio je trgovac vinom Gabriel Bulliot izmeu 1867 I 1895. godine, njegov neak Joseph Dechelette nastavio je iskopavanja izmeu 1897. i 1907 godine.

Heuneburg (Hojenburg) Hojenburg je praistorijska gradina na gornjem Dunavu, nalazi se u Hundersingen-u, oblast Baden-Vitenberg u Nemakoj. Smatra se da je ovo jedno od najvaniji ranokeltskih utvrenja centralne Evrope. Fortifikovano naselje je dimenzija 300x150m, nalazi se na planinskom obronku koji se die 40m iznad doline Dunava. Nalazi se u centru plodne rene doline, okruene brdovitim predelom. Lokalitet je po prvi put dokumentovan 1820ih, a 1882. Eduard Paulus prepoznao je ovaj lokalitet kao praistorijsko utvrenje. Donji deo utvrenja on je pogreno interpretirao kao srednjovekovni. Neke od oblinjih humki iskopavane su jo u XIX veku. Prvo naselje na ovom lokalitetu datuje se u period srednjeg bronzanog doba (1500-1200. godine p.n.e). U ovo vreme glavni plato bio je utvren masivnim rovom, koji je sadrao i drveni zid. Naselje je naputeno poetkom Urnenfelder perioda. Ovo naputanje lokaliteta sa sobom nije povuklo i nasilni prekid ivota na naselju. Lokalitet je ponovo naseljen i utvren oko 700. godine p.n.e, kada su bili naseljeni i lokaliteti u okruenju. Kompleks se brzo razvio i ve 600. godine p.n.e Hojenburg postaje jedan od centara moi i trgovine haltatskom-keltskom periodu june Nemake. Manje promene u unutranjosti naselje odigrale su se upravo u ovom periodu. Pre 500. godine p.n.e, naselje je doivelo manju destrukciju, koju je ispratila druga obnova i dalje unitenje u V veku p.n.e. Nekada se smatralo da je Hojenburg naputen tokom latenskog perioda, ali novi rezultati iskopavanja na ovom lokalitetu govore suprotno. Kombinacija uticajnog utvrenog naselja, bogatih sahrana, specijalizovane zanatske proizvodnje i trgovina vrednim importovanim dobrima svrstala je Hojenburg zajedno sa nekim drugim naseljima ovog tipa u tzv. Frstensitze.

Plato je fortifikovan oko 700. godine p.n.e u formi klasinog keltskog zida od drveta i zemlje (murus gallicus). Oko 600. godine p.n.e strukturom bez analogije u istovremenoj keltskoj Evropi. Temelj od krenjaka nosio je zid od opeka visine oko 4m, na ijem vrhu je verovatno bila ravna povrina za ophod i slobodno kretanje zidovima, tako dostignuvi visinu od 6m. Zid je bio premazan krenim malterom koji je redovno obnavljan. Kule su dominirale van zidova, a lokalitet je morao biti vidljiv u okruenju sa svojim dominatnim poloajem i arhitekturom. U ovo vreme u ostatku centralne Evrope nisu poznate strukture od opeke. Smatra se da ovi zidovi imititaju istovremene zidove na Mediteranu. Zid je opstao oko 70 godina. Posle manje destrukcije oko 530. godine p.n.e, naselje je ponovo utvreno zidom tipa murus gallicus, do sledee destrukcije u V veku p.n.e. Utvrenje je imalo dve monumentalne kapije, jednu na zapadu, koja omoguava pristup spoljnom naselju, i drugu na istoku, verovatno ka putu koji vodi direktno ka Dunavu (a moda i luci). ini se da je naselje doivelo manju reorganizaciju nakon 600. godine p.n.e, nakon koje su kue gue rasporeene. Sve vreme trajanja ivota na Hojenburgu kue su znaajno velikih dimenzija kada se uporede sa istovremenim naseljima. Postoje dokazi o aktivnoj industriji metala, ukljuujui i radionicu za obradu bronze u jugoistonom delu naselja. Posle destrukcije iz oko 530. godine p.n.e dolazi do nove reorganizacije naselja kojom su radionice pomerena na sever, a u jugoistonom delu podignuta je veoma velika kua, dimenzija 14x30m. Ova kua se esto interpretira kao Herenhaus, kua lokalnog poglavara, plemenskog prvaka ili kneza.

Ratnik iz Hirschlanden-a Ratnik iz Hirlandena je statua nagog itifalinog ratnika od peara, najstarija poznata antropomorfna skulptura gvozdenog doba severno od Alpa u prirodnoj veliini. Datuje se u VI vek p.n.e i proizvod je haltatske kulture. Sauvan je u visini od 1.5m, a stopala su mu odlomljena. Ratnik nosi iljati eir, za koji postoji analogija u kneevskom tumulu iz Hohdorfa, zatim torkves i pojas sa tipinim haltatskim bodeom.

Noge su modelovane u prirodnoj veliini, a gornji deo tela je shematski modelovan, a lice je dosta svedeno, gotovo skicirano, to je dovelo do diskusije oko toga da li ovek nosi masku, koje su poznate iz sahrana u Klein-Klein-u, Stiriji i Trebenitu. Skulptura je pronaena u Hirschlandenu, danas Ditzingen, oblast Baden-Vitenberg, 1963. godine kada je iskopavana humka. Humka je bila okruena kamenim prstenom i zidom od suhozida. Sadrala je 16 sahrana, od poetka haltata (Hallstatt D1, oko 600. godine p.n.e) do poetka kasnog gvozdenog doba (La Tene, 450. godine p.n.e). Skulptura je pronaena severno od humke, ali smatra se da je originalno bila smetena na vrh humke. Ovakve statue poznate su tokom kasnog gvozdenog doba sa lokaliteta Glauberg, Holzgerlingen, Meke ehrovice.

Skulptura ratnika, Hirschlanden

Turoe kamen

Turoe kamen je unikatni beli kamen ukraen latenskim stilom izraen tokom kasnog gvozdenog doba na teritoriji moderne severne Francuske. Ceo kamen je dekorisan koncentrinim spiralama koje su urezane u plitkom reljefu dubine 3cm. Kamen je visine oko 1m.

Turoe kamen

Kotao iz Gundestrupa

1891. godine veliki dekorisani keltski kotao pronaen je u movari Raevemosen kod Gundestrupa u severnoj Danskoj. Oigledno je da je ovo bila ceremonijalna posuda koja je rastavljena pre nego to je deponovana u movaru, a skoro je sigurno da je deponovana kao votivni dar. Kotao je napravljen od kovanog srebra i sastoji se od 13 delova, svaki deo na sebi ima bareljef, odnosno portet neke religijske scene. Neki autori smatraju da je kotao proizveden van keltskog sveta, moda u Trakiji. S obzirom da je severna Danska bila germanska teritorija, postoji interpretacija da su od Kelta ovaj kotao opljakali Kimbri. Meu predstavama na kotlu izdvaja se keltski bog

oblika.

Kernunos, prikazan kao antropomorfna figura sa jelenjim rogovima na glavi, u jednoj ruci dri torkves, a u drugoj zmiju, okruen je umskim ivotinjama. Javlja se i predstava figure sa kapom koja potapa drugu figuru glavom na dole u kotao, na kraju povorke keltskih ratnika, opremljenih maevima i titovima. Iza ovih ratnika ide pratnja koja duva u neku vrstu truba zoomorfnog

rtva, detalj kotlGu

a iz ndestrupa

Kelti IV veka Podela na rani i zreli stil latenske umetnosti je zapravo vaea podela za zapadnu Evropu. Pod vostvom Brenosa sukobi sa Etrurcima na reci Po u severnoj Italiji, Rimljani su doli u pomo Etrurcima, ubili jednog keltskog vou, Kelti su se razljutili i odustali od Male Kluzije pa krenuli direktno na Rim. Rimljanio beali u grad Vei-etrurski grad, a deo Rimljana se utvrdio na Kapitolu, ak su i vestalke pobegle u etrurski grad ervetru. Kelti su izbegavali snane gradove kao to je Rim, nekoliko meseci oni zaista i jesu drali Rim ali bez Kapitola. Rimljani su dali otkup od 1000 libri zlata, rimske matrone su navodno dale da se pretopi njihov nakit kako bi Kelti bili plaeni. Kelti su otili iz Rima ali nisu napustili Italiju, alijansa keltskih plemena pljakala i osvajala italska ostrva i etrurske gradove. Postali su plaenici, a Dionisije Sirakuki ih je vodio da ratuju u Grkoj zajedno sa iberskim saveznicima, pa su ak opsedali Tebu u Grkoj. Nekropola Malcebalto kod Bolonje je haltatska nekropola sa nekoliko grobova koji sadre latenske fibule i lemove italsko-keltskog stila. Ove fibule vezuju se za oblast Marne i ampanje. Pol Jakobstal je u oblasti Rajne na nekropoli Valdalgeshajb uoio vegetabilni stil, stilizovane palmete u vie varijanti, tzv. listove imele. U grobu knjeginje na ovoj nekropoli javljaju se kola sa 4 toka, bogat grob poznat po zlatnim nalazima (torkves, narukvica, prstenje-vegetabilni stil). Ovaj stil uven je po posudi koja imitira severnoitalske pehare za vino, sa bogato ukraenim donjim delom i delom oko drke, u vegetabilnom stilu (ampanja, Marna, eka, Poljska...). Pozlaeni paradni lemovi od bronze, ponekad od gvoa i tanak zlatni lim. esto se koristi koral za ukraavanje, a krajem VI veka crveni emajl. Falere, delovi torkvesa sa malim krunim poljima u koja se ubacuje koral ili crvena pasta, odnosno emajl, a ponekad i ilibar. Kanosa u blizini Barija, paradni lem ukraen koralima i cvetovima imele u nizu. Amrevil, druga treina IV veka, paradni lem gvozdene osnove, sa trakama od bronze koje su ojaanje lema, a preko toga zlatna folija u tehnici presovanja ali u vegetabilnom stilu. Torkvesi vegetabilnog stila, javljaju se u ekoj i Austriji. Dosta retko u okviru vegetabilnog stila javlja se antropomorfizam koji je jo uvek apstraktan (maske, odrubljene glave). Nalaz bronzane oplate sa lokaliteta izovice u ekoj, na kojoj je maska (lobanja) okruena listovima palmete. Ponekad se na keltskim nalazima javljaju pravi grki motivi, kao npr. Heraklov vor. Polako nestaju kneevski grobovi pod tumulima, javljaju se ravni ratniki grobovi. Nemaju potrebe za velikim tumulima u oblasti Rajne, gornjeg Dunava, ampanje i Marna kulture. Na delovima falera javlja se auriran tip rada kombinovan sa drugim materijalima (crveni koral, pasta, emajl). Javljaju se i stilizovani motivi, dolazi do geometrizacije kao kod Grka. Obini predmeti se bogato dekoriu, koplja, lemovi, korice maeva. 350-300. godine p.n.e je period obeleen sa dva velika nalaza, dolazak Kelta u Panoniju je u ovo vreme. Nekropola Mnzingen u Blizini Berna istraena je poetkom XX veka u vajcarskoj, u pitanju je ravna nekropola sa velikim brojem fibula ukraenih plastinim vegetabilnim stilom, najee na luku. Lune fibule sa dve spirale na posuvraenoj nozi nalemljuju se mali kruni nosai koji slue za posebno ukraavanje pomou korala, kosti, ilibara, pseudofiligranskog ornamenta, crvenog emajla. Preko 200 grobova. Druga velika nekropola je Duchcov u severnoj ekoj; otkrivena 1872. godine, velika kultna ostava u kotlu od bronze. Duks je banja, hteli su da ojalaju izvor i otkrili su kotao sa blizu 2000 fibula, zatim narukvice, prstenje. Nije ni udo to je ostava blizu termalnih izvora, materijal iz ove ostave rasporeen u 10 muzeja u Evropi. Te Duchcov fibule zajedno sa Mnzingen formom, formirale su Mnzingen-Duchcov tip fibule koja krajem IV veka dolazi i kod nas. Pored eke, nalazi ovih fibula i u donjoj Austriji, naroito je poznat lokalitet Manesdorf. U donjoj Austriji pojavljuju se i grobovi sa lobanjama. Ve sredinom IV veka Kelti su u severozapadnoj Maarskoj, a 335. godine ispituju snage Aleksandra Makedonskog.

Waldasgeheim, 330-300. godine p.n.e, oblast Rajne, bogato ukraeni torkvesi, auriranje na ukrasima za kola i delovima konjske opreme.

Kompozitni lem tipa Waldasgeheim

Mnzingen tip, luk raen livenjem, ve prilikom livenja dobija se plastian vegetabilni stil, ploice dre razliite materijale, a dodate su na posuvraenu nogu. Kod Kelta V i IV veka u vajcarskoj javljaju se privesci u obliku amforica grkoh porekla, staklene perle sa malim okcima, kombinovano sa ilibarom. Na fibulama krajem IV veka i poetkom III veka pored luka sa vegetabilnim stilom javlja se i narebreni luk. U Moravskoj krajem IV i poetkom III veka javljaju se fibule koje lie na haltatske pozamanterijske fibule. Perle u obliku amfora (ima ih u Grkoj, Maledoniji, Trakiji i na Jadranu). Sent Andreja kod Pete, nekropola s kraja IV veka, fibule sa roastim ivotinjama (kao u Gamzigradskoj banji). Posavina krajem IV i poetkom III veka p.n.e esto su fibule u paru spojene lancima kao u maarskoj nekropoli Pilismarot-Besarhot. Arnaldi, 1860/1870 otkrivena je uvena nekropola sa La Tene tipom fibula zajedno sa ertoza fibulama u prvoj polovini IV veka p.n.e. U Moravskoj bogato ukraeni torkvesi sa lanim tordiranjem i ploastom zavrecima. Dolaskom Kelta u istonu Evropu stiu i fibule sa narebrenim lukom. U Moravskoj pronaena i metalurka oprema. Dolaskom Kelta na nae teritorije torkvesa je sve manje, a i onih kojih ima ima malo, oni su tanji, loije uraeni, menja se moda. Morgenstrasse kod Berna, lankoviti pojasevi, liveni lanci od bronze, ukrasni delovi sa koralima ili emajlom, javljaju se i male amforete pod uticajem helenistikog sveta, ima ih i u Panoniji i u Austriji. 300-250. godine p.n.e vie fibula sa masivnim lukom u tehnici livenja (plastine fibule). Raskucava se samo nosa za organsku materiju. -tulci na gvozdenim kopljima su bogato dekorisani Mannersdorf, grob 13, grob deteta, importovana situla, keramika raena na vitlu, crvenkaste boje (svetlo mrke), zdele sa razgrnutim obodom, lonci sa koninim vratom i kratkim cilindrinim obodom. Javljaju se i peatni motivi, S motivi, ak kotane alatke za uglaavanje motiva. -zub od Mrkog medveda, est na moravskim lokalitetima, a javlja se i u latenskom horizontu na idovaru. -stilizovan Heraklov vor na nakitu Marna kulture Bojena keramika od V do I veka p.n.e, a bojene su i posude sa plastinim motivima, kraj IV i poetak III veka p.n.e

Kelti i autohtono stanovnitvo na Balkanu Do prodora i stabilizacije keltskih plemena u srpskom Podunavlju dolazi od kraja V do III veka p.n.e. Ona se kasnije u Sremu i na prostoru juno od Save i Dunava konstituiu u plemensku zajednicu Skordiska (Veliki i Mali Skordisci). Od poetka ovog procesa i neto pre njega, izmeu VIII i IV veka p.n.e u srpskom Podunavlju i na centralnom Balkanu deavaju se este promene i potresi izazvani prodorima stepskih-nomadskih plemena sa istoka (Kimerskim i Skitskim) ili meuplemenskim ratovima (izmeu Autarijata i Tribala npr.) koji nagrizaju ekonomsku mo i stvaraju preduslove keltskoj penetraciji na ovim prostorima. Kulture starijeg gvozednog doba na podruju Vojvodine dosta su dobro istraene zahvaljujui pre svega sistematskim radovima na Gomolavi kod Hrtkovaca, Bosutskoj Gradini kod ida i Doroslovu blizu Sombora. Prva dva nalazita su vieslojna naselja, uslovno reeno tell tipa, dok nalazite kod Doroslova ini jedna vea nekropola sa vie od 180 grobova starijeg gvozdenog doba i jednim grobom iz latenskog perioda. Pored njih postoji i vei broj dobro istraenih jednoslojnih nalazita kao to su Kalakaa kod Beke ili ljunkara kod Zemuna, koji upotpunjavaju sliku naina ivota i materijalne kulture na ovim prostorima tokom I milenijuma p.n.e. Meutim, ono to na ovom prostoru nedostaje je pouzdano utvren stratigrafski odnos izmeu predkeltskih I keltskih naseobisnkih horizonata na osnovu ega bi tano mogli da utvrdimo njihov hronoloki kontinuitet. Prividnu sliku tog kontinuiteta daje stratigrafska analiza slojeva na Gomolavi i naroito Gradini na Bosutu kod ida. I na jednom i na drugom nalazitu latenski (keltski) sloj formira se iznad sloja koji pripada najmlaoj fazi bosutske (Bosut-Basarabi) kulture. Ipak, iako se to u kulturnom sloju ne primeuje, izmeu ovih horizonata postoji kratak vremenski prekid. On bi po sadanjim saznanjima iznosio oko 200 godina. Stratigrafska slika na bosutskoj Gradini pokazuje sledei odnos: sloj starijeg gvozdenog doba obuhvata sve tri za sada poznate faze bosutske kulture: faza Kalakaa-Gomolava (grupna grobnica); faza Basarabi stila (peatni S motivi, tekua S spirala) i faza sa kanelovanom keramikom. Iznad ove tree i najmlae faze gvozdenog doba formira se sloj sa latenskom keramikom. U hronolokom smislu, kanelovana keramika pripada vremenu Ferigile grupi u Rumuniji-V veku p.n.e, sa mogunou da se ona zadrava do poetka IV veka p.n.e. Keltska keramika na bosutskoj Gradini stilski pripada onom materijalu koji se najranije datuje u II vek p.n.e i pripada vremenu punog prosperiteta Skordiska na ovim prostorima. Gotovo identinu sliku prua I stratigrafija Gomolave kod Hrtkovaca (horizont Vc-VIa) sa napomenom da je ivot u latenskom periodu na ovom nalazitu bio bogatiji i da je due trajao (faze VIa-c). Posmatrajui situaciju na irem prostoru i analizirajui skromne podatke iz pisanih izvora mogue je malo poboljati sliku o odnosu Kelta i autohtonog stanovnitva. Poznati su manje brojni nalazi koji potvruju prisustvo Kelta na ovim prostorima u vreme kraja IV I poetka III veka p.n.e. To su prilozi iz nekih grobova na Karaburmi (grobovi 63. i 67.), zatim od ranije poznati nalazi iz Kupinova i nalazi sa nekropole Peine kod Kostolca. Sa druge strane, meu predkeltskim materijalom koji bi bio relevantan za dodire starosedelakog I novodoaveg stanovnitva u srpskom Podunavlja od znaaja su neki, naalost preteno sluajni metalni nalazi-prilozi iz grobova, koji pripadaju tzv. sremskoj grupi starijeg gvozdenog doba. Ovu grupu, koja kulturno-istorijski jo nije dovoljno jasno izdiferencirana, reprezentuju nalazi iz grobova iz Sremske Mitrovice, Adaevca, Kuzmina, Salaa Noajskog, zatim iz Vuedola i Bogdanovaca i najzad, njoj pripadaju i nalazi iz poznate uruke ostave. Veina istraivaa koji su se ovim nalazima bavili skloni su da ih vremenski stave u V i IV vek p.n.e, to bi u isto vreme bili najmlai nalazi starijeg gvozdenog doba na ovom prostoru. Najranija pojava keltskih kolonista pada u vreme kraja IV veka p.n.e. Oni su na ovim prostorima zatekli autohtono stanovnitvo, najverovatnije plemena Amantina i Breuka ija su stanita bila predkeltska naselja na Gomolavi i Gradini na Bosutu i kojima su pripadali metalni nalazi sremske grupe. Kelti nisu odmah osnovali svoja naselja na ovim nalazitima, ve mnogo kasnije, krajem II veka p.n.e, posle svojih pohoda prema Grkoj. Ova okolnost objanjava injenicu da postoji vremenski hijatus i na Gomolavi i na Gradini kod ida izmeu autohtonog i keltskog naselja. U rekonstrukciji dogaaja neposredno pre prodora Kelta u Panonsku niziju, znaajan problem predstavljaju skitski nalazi. Oni su brojniji u centralnim oblastima nizije, a njihov broj opada idui prema jugu i jugoslovenskom Podunavlju. Kod Vrca (nalazite At) otkrivena su dva groba od kojih je jedan skeletan, a drugi sa urnom i spaljenim kostima pokojnika. Sa ovog podruja potie i poznati skitski dvosekli ma-akinakes i skitske trolisne strelice. U okolini Beograda ei su nalazi skitskog stila koji su otkriveni kod Ritopeka i na desnoj obali Dunava izmeu Banovaca i Zemuna. Grobni prilozi iz Ritopeka su posebno

znaajni jer predstavljaju stilski iste nalaze ove vrste. Prodor prema jugu zabeleen je kod Belotia, gde je u jednom skeletnom grobu kod Basatava naena ogrlica od staklenih perli i grivna koja se zavrava u obliku zmijske glave, i dalje prema aku na nekropoli kod Atenice. Skitske strele, zatim psalije tipa Vekerzug i ostaci kola u kneevskom tumulu bili bi sigurni podaci o prisustvu ove vrste materijala i na ovim prostorima. Pitanje je da li se u ovom kontekstu moe govoriti o fizikom prisustvu Skita, ali su predmeti putem razmene izmeu ilirskog i panonskog sveta, ili kao ratni plen, mogli da stignu i u centralnobalkanske oblasti. U hronolokom pogledu skitski nalazi u srpskom Podunavlju i juno od njega mogli bi da se stave u vremenski raspon izmeu kraja VI i u V vek p.n.e. Grob iz Doroslova kod Sombora pa i prisustvo skitskih predmeta u grobovima juno od Dunava (Beloti, aak) bi odgovarali vremenu prelaza iz VI u V vek p.n.e, dok bi nalaz akinakesa kod Vrca, zatim gvozdena psalija i ukrasni predmeti iz Ritopeka (nakit u obliku stilizovanih ivotinjskih glava) pripadali sredini V veka. Iz grupe predkeltskih nalaza koji bi pripadali neposredno vremenu prodora keltskih plemena u srpsko Podunavlje, nesumnjivo su najznaajniji nalazi iz uruke ostave. uruka ostava nije znaajna samo po svom reprezentativnom sadraju (srebrne fibule, narukvice, prstenje, ilibarske i staklene perle itd.) ve i po nekim detaljima koji otvaraju niz pitanja vezanih za poreklo i njihovu hronologiju. Fibule tipa trpci u urukoj ostavi se javljaju na irokom prostoru od Bake na severu pa do Male Azije na jugu, gde se mogu traiti prototipovi iz kojih je nastao ovaj oblik fibula (tip Gordion). Tu su i narukvice od srebrnog lima sa zavrecima u obliku stilizovanih zmijskih glava i prstenovi sa granulacijama koji u sebi sjedinjuju autohtonu tradiciiju sa stranim, junim uticajima. U hronolokom smislu ostava otvara pitanje datovanja ove vrste reprezentativnog materijala. Prisustvo jedne fibule ranolatenske sheme koja se prema periodizaciji Tischler-Decheleete stavlja u La Tene I, mogla bi celu ostavu iz uruga da pomeri u vreme sredine IV veka p.n.e. To bi na neki nain bio i jedini direktan podatak o najranijim kontaktima autohtonog i keltskog stanovnitva na ovim prostorima. Milutin Garaanin i Rastko Vasi kao i drugi istraivai su nalaze iz ove ostave kao i neke druge nalaze iz grobnih celina (Sremska Mitrovica I i II, Adaevci, Kuzmin, Vuedol i dr.) pripisali sremskoj grupi zapadnobalkanskog kompleksa u vremenski okvir V-IV veka p.n.e. Pretpostavlja se da je bogatstvo predkeltskog stanovnitva i posebno njegovih plemenskih voa (zlatan i srebrni nakit est u ovom periodu) bio jedan od motiva zavojevakih keltskih pohoda prema jugoslovenskom Podunavlju i dalje prema jugu Balkana. Juno od Save i Dunava, u onoj uskoj zoni koju e nekoliko vekova kasnije zaposeti keltska plemena, malo je sistematski istraenih nalazita koja bi jasnije osvetlila kulturni i istorijski razvoj ivota u poslednjim vekovima praistorijskog, odnosno protoistorijskog vremena. U zapadnoj Srbiji situaciju ine neto jasnijom nalazi iz kneevskih grobova poev od Atenice, pa preko Pilatovia do Kruevice, Novog Pazara i Peke Banje. Svi oni obeleavaju vreme visokog uspona i moi centralnobalkanskih plemena i njihove ratnike aristokratije ija je vojna i ekonomska snaga bila poznata i razvijenom helenistikom svetu. Prema periodizaciiji gvozdenog doba, to bi bilo vreme njegovog kasnog perioda, horizont 3 po Rastku Vasiu, odnosno vreme od 550-450 godine p.n.e. U Pomoravlju bi ovom horizontu pre svega pripadali pojasevi tipa Mramorac raeni od srebrnog lima (Mramorac, Batinac kod uprije, Umari, Kolari i Miloevac). injenica da su pojasevi tipa Mramorac vei, raskonije ukraavani, pa i brojniji u Pomoravlju u odnosu na one sa podruja Autarijata (ukljuujui i nalaze iz Novog Pazara i Pilatovia) ide u prilog miljenju da su ih izraivale grke zanatlije za potrebe lokalnih plemenskih stareina, pre nego teoriji Milutina Garaanina da su sa podruja Autarijata stigli na podruje Tribala. Pojasevi tipa Mramorac nalaeni su uglavnom u grobovima zajedno sa drugim prilozima ili van arheolokog konteksta. Prva okolnost prua mogunosti njihovog tanog datovanja, posebno ako se imaju u vidu brojne analogije u zapadnim oblastima, sa podruja kneevskih grobova zapadne Srbije, ili iz grobova glasinakog (autarijatskog) kulturnog kruga. U zapadnoj Srbiji i na Kosovu prekeltskom vremenu, horizontu kneevskih grobova pripadaju veliki vladarski tumuli kod Atenice, Pilatovia, Novog Pazara, Peke Banje I pojedinani grobovi, kao na primer Kruevica. Arhitektura tumula i njihov sadraj nesumnjivo pokazuju da su u grobovima bile sahranjene ugledne linosti iz vladajuih porodica. Besi-rudarstvo na Rodopima Dardanci-Kosovo i juno Pomoravlje, rudarstvo na Kopaoniku Mezi-rudarstvo na Boru i Majdanpeku Daani-prethodnici Agatirsa, zlato iz Transilvanije

Mezeji-zapa