kÓdigu penÁl tÍtulu i prinsÍpiu jerÁl sira · artigu – 24 kastigu ba tentativa 1 –...

83
KÓDIGU PENÁL LIVRU I PARTE JERÁL TÍTULU I APLIKASAUN LEI PENÁL NIAN KAPÍTULU ÚNIKU PRINSÍPIU JERÁL SIRA Artigu – 1 Prinsípiu legalidade nian 1 – Labele tau naran hahalok ida ka omisaun ruma nu’udar krime bainhira la iha uluk lai lei ida kona-ba krime ida-ne’e, molok hahalok kriminál ne’e hamosu, ho ninia kastigu rasik. 2 – Bele aplika medida seguransa bainhira de’it haree-hetan katak perigu bele hamosu duni no sasá de’it maka perigu haktuir lei ne’ebé hakerek tiha uluk lai. Artigu – 2 Hetan bandu atu dadur tuir kazu seluk hanesan Atubele hanaran hahalok ka omisaun ruma nu’udar krime, atubele dehan katak situasaun ruma iha perigu duni ka hatuur ba kazu ida-idak ninia konsekuénsia rasik, lalika buka tuir fali kazu seluk hanesan. Artigu – 3 Aplikasaun lei penál iha tempu 1 – Ema ida la bele hetan kastigu bainhira nia hala’o krime ruma iha momentu ne’ebé lei foun hatuur katak hahalok ne’ebá la’ós krime. 2 – Iha kazu ne’e, iha ona desizaun kondenasaun karik, maske hatuur tiha ona sentensa liuhosi julgamentu, sei la halo tuir ezekusaun ne’ebá no kastigu ne’ebé hatuur tiha. 3 – Lei ne’ebé tama, hafoin hala’o tiha krime, kona de’it hahalok sira-ne’ebé hala’o tiha uluk ona no bainhira de’it hahilik ida-ne’e hatudu dalan di’akliu ba ajente ne’ebé lori kazu ne’e ba julgamentu no katak bele aproveita vantajem ruma hosi hahilik ne’e. Artigu – 4 Lei exesionál ka provizóriu Lei exesionál ka provizóriu aplika ba kazu sira-ne’ebé hamosu iha tempu be Lei ne’e iha ukun kbiit maske ninia tempu liu tiha ona karik hahalok ne’ebá sei tesi haktuir Lei ne’e ninia isin-hakerek.

Upload: others

Post on 13-May-2020

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

KÓDIGU PENÁL

LIVRU I

PARTE JERÁL

TÍTULU I APLIKASAUN LEI PENÁL NIAN

KAPÍTULU ÚNIKU

PRINSÍPIU JERÁL SIRA

Artigu – 1 Prinsípiu legalidade nian

1 – Labele tau naran hahalok ida ka omisaun ruma nu’udar krime bainhira la iha uluk lai lei ida kona-ba krime ida-ne’e, molok hahalok kriminál ne’e hamosu, ho ninia kastigu rasik.

2 – Bele aplika medida seguransa bainhira de’it haree-hetan katak perigu bele hamosu duni no sasá de’it maka perigu haktuir lei ne’ebé hakerek tiha uluk lai.

Artigu – 2

Hetan bandu atu dadur tuir kazu seluk hanesan Atubele hanaran hahalok ka omisaun ruma nu’udar krime, atubele dehan katak situasaun ruma iha perigu duni ka hatuur ba kazu ida-idak ninia konsekuénsia rasik, lalika buka tuir fali kazu seluk hanesan.

Artigu – 3

Aplikasaun lei penál iha tempu 1 – Ema ida la bele hetan kastigu bainhira nia hala’o krime ruma iha momentu ne’ebé lei

foun hatuur katak hahalok ne’ebá la’ós krime. 2 – Iha kazu ne’e, iha ona desizaun kondenasaun karik, maske hatuur tiha ona sentensa

liuhosi julgamentu, sei la halo tuir ezekusaun ne’ebá no kastigu ne’ebé hatuur tiha. 3 – Lei ne’ebé tama, hafoin hala’o tiha krime, kona de’it hahalok sira-ne’ebé hala’o tiha uluk

ona no bainhira de’it hahilik ida-ne’e hatudu dalan di’akliu ba ajente ne’ebé lori kazu ne’e ba julgamentu no katak bele aproveita vantajem ruma hosi hahilik ne’e.

Artigu – 4

Lei exesionál ka provizóriu Lei exesionál ka provizóriu aplika ba kazu sira-ne’ebé hamosu iha tempu be Lei ne’e iha ukun kbiit maske ninia tempu liu tiha ona karik hahalok ne’ebá sei tesi haktuir Lei ne’e ninia isin-hakerek.

Page 2: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu – 5 Momentu bainhira hala’o faktu

Konsidera katak hala’o faktu ida iha momentu ne’ebá duni bainhira hala’o hahalok ka omisaun maske rezultadu típiku hosi hahalok ne’ebá sei hamosu ikusmai.

Artigu – 6 Fatin ne’ebé hala’o faktu

Konsidera katak fatin ne’ebé hala’o faktu maka ida-ne’ebé, oin-ida ka oin-seluk, hahalok ka omisaun, hamosu duni, balu de’it ka tomak, nomós fatin ne’ebé rezultadu típiku hosi hahalok ne’ebá sei hamosu ikusmai.

Artigu – 7 Prinsípiu teritorialidade nian

Anaunserke iha tratadu ka konvensaun internasionál ruma hodi dehan katak lae, no ajente bele mai hosi rai ne’ebé de’it, Lei kriminál timór nian sei aplika ba faktu sira-ne’ebé hala’o tiha iha territóriu Timór Leste, iha ró-ahi laran ka aviaun sira ho matríkula ka iha rai timór nia baliza.

Artigu – 8

Faktu sira ne’ebé hala’o iha rai-li’ur territóriu n asionál nian Anaunserke iha tratadu ka konvensaun internasionál ruma hodi dehan katak lae, Lei Penál timór nian sei aplika ba faktu sira ne’ebé hamosu iha rai-li’ur nu’udar kazu balu hanesan tuirmai :

a) Bainhira hahalok ruma nu’udar krime haktuir banati ne’ebé hakerek tiha iha artigu 196º to’o 206º, 229º to’o 242 no 307º to’o 312º ;

b) Bainhira hahalok ruma nu’udar krime haktuir banati ne’ebé hakerek tiha iha artigu 122º to’o 139º, 165º to’o 169º no 175º to’o 177º dezdeke haree-hetan ema ne’e iha teritóriu Timor Leste no labele hala’o prosesu ka deside tiha katak atu labele entrega nia ba rai-li’ur ;

c) Bainhira hala’o hasoru timoroan sira dezdeke ema ne’e moris nanis ona iha Timór Leste no bele haree-hetan nia iha-ne’e;

d) Bainhira hala’o husi timoroan ka husi ema estranjeiru sira hasoru timoroan sira, dezdeke haree-hetan ema ne’e iha teritóriu Timor Leste, faktu sira-ne’e hotu sei hetan kastigu nafatin tuir lejislasaun hosi fatin ne’ebé hahalok ne’e hamosu nu’udar no labele hatán ba hahusuk hodi halo estradisaun .

e) Bainhira kona hahalok kriminál ruma ne’ebé Estadu Timor, liuhosi konvensaun ka tratadu internasionál, obriga-an hodi tesi lia ne’e .

Page 3: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu – 9 Limite ba aplikasaun lei timór nian

1 – Bele aplika de’it Lei Penál timór nian ba faktu sira ne’ebé hala’o iha rai-li’ur territóriu nasionál bainhira ema ne’e seidauk liu hosi julgamentu iha fatin ne’ebé nia hala’o faktu ka hamenus tempu kastigu, balu ka tempu tomak . 2 – Bainhira bele aplika Lei Penál timór nian, faktu ne’e bele ba julgamentu no tesi lia ne’e iha fatin ne’ebé faktu hamosu naran ida-ne’ebé maka favorável liu ba ajente . 3 – Iha kazu sira be refere iha númeru anteriór, kastigu hirak ne’ebé aplikável sei tetu tuir sistema penál timór nian ka, la iha regulamentu maluk karik, tenke aplika Lei timór nian kona-ba faktu ne’e. 4 –Ema ne’e hatán julgamentu iha Timor Leste karik, sei sura hamutuk hotu tempu kastigu ne’ebé hala’o tiha ona iha li’ur.

Artigu – 10 Aplikasaun subsidiária

Labele tanba iha Lei ruma dehan lae karik, norma sira sira iha Kódigu Penál ida-ne’e sei nu’udar aplikavel ba faktu sira ne’ebé bele hetan kastigu hosi lejislasaun espesial seluk.

TÍTULU II KONA-BA KRIME

KAPÍTULU I

LALE’UK HUN SIRA

Artigu – 11 Hahalok no Omisaun

1 – Bainhira lala’ok kriminál ruma halo rezultadu ida, no faktu ne’e bele mai hosi hahalok ruma ne’ebé halo nia mosu ka hosi omisaun hodi haluhan ka la halo buat ida hodi evita rezultadu ne’ebá, se Lei ne’e la hatuur oin-seluk fali. 2 – Bainhira rezultadu ida mosu hosi omisaun, kastigu monu ba ema ne’ebé hala’o sala liuhosi omisaun maske ninia knaar jurídiku haruka nia evita rezultadu ne’ebá. 3 – Iha kazu ne’ebé hatuur tiha iha númeru anteriór, bele hakmaan kastigu nu’udar kazu estraordináriu.

Artigu – 12 Responsabilidade kriminál

1 – Responsabilidade kriminál kona-ba infrasaun sira-ne’ebé previstu iha Kódigu ida-ne’e monu ba ema ida-idak no sei labele hatutan ba ema-seluk. 2 – Ema sira-ne’ebé nu’udar koletivu hatán ba hahalok kriminál se sala hirak ne’e hakerek tiha ona iha Kódigu ida-ne’e ka iha lejislasaun espesiál ho kondisaun ne’ebé Lei hametin tiha ona.

Page 4: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu – 13 Responsabilidade bainhira lori ema seluk nia naran

Ema ida-ne’ebé hala’o knaar iha orgaun ruma hosi grupu koletivu ida nian, ka hosi knaar hamutuk, ka nu’udar reprezentante hosi ema-seluk, maske la haree-hetan iha nia an rasik buat ruma sala, maibé iha ema sira-ne’ebé nia reprezenta, hetan kastigu tanba hahalok sala ema sira-ne’ebá nia reprezenta maka halo.

Artigu – 14 Imputasaun subjetiva

Sei haten kastigu sesé de’it maka hala’o buat ruma liuhosi dolo, nu’udar butar aat, ka la haktuir knaar loloos hanesan hakerek tiha iha Lei.

Artigu – 15 Butar aat oioin

1 – Ema ne’ebé hala’o buat ruma ho dolo maka ida-ne’ebé hala’o krime ruma ho hakaran rasik hodi hala’o krime ne’ebá . 2 – Ema ne’ebé hala’o buat ruma ho dolo maka ida-ne’ebé reprezenta lala’ok kriminál ruma ne’ebé hala’o tiha ho ninia hahalok rasik . 3– Bainhira faktu ruma hamosu nu’udar buat ida hosi lala’ok kriminál ne’ebé hahú hosi hahalok ida karik, ajente ne’e sei hetan kastigu tanba nia hatene hela no simu de’it lala’ok ne’ebá nu’udar dolo .

Artigu – 16 Neglijénsia oioin

1 – Ema ne’ebé hala’o buat ruma lahó kuidadu no la loke matan hale’u, maske ne’e ninia knaar duni no nia iha kbiit hodi hala’o loos, ema hanesan tuirmai maka sala-na’in nu’udar neglijénte : a) Reprezenta lala’ok ruma ne’ebé ninia rohan iha krime ruma maibé nia la sente sala

hodi hala’o lala’ok ne’ebá ; ka b) La to’o atubele ho nia-an rasik hala’o faktu ne’ebá . 2 – Tipu sira neglijénsia nian ne’ebé temi iha númeru anteriór responsabiliza neglijénsia uitoan bainhira de’it sirkunstánsia sira hatudu katak ema ne’e halo neineik ka tauk no la haree didi’ak ba oinsá atu hala’o ninia knaar .

Artigu – 17 Sala kona-ba sirkunstánsia sira

1 – Dolo la tama nu’udar elementu ba faktu nian, husi direitu ka bainhira hakahik tipu legál krime ida nian ka kona-ba ezisténsia lale’uk hun kulpa nian . 2 – Kazu sira be haree nanis iha númeru anteriór sei hametin kastigu ba hahalok neglijente bainhira de’it lei prevee no sei lehat lale’uk hun sira ne’ebé refere.

Page 5: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu – 18 Sala kona-ba sakar lei

1 – La’ós tanba la hatene Lei maka ema ne’ebé sakar fali Lei la sala ; 2 – Bainhira haree-hetan katak sala maibé nia la iha oinsá atu hasees hosi sakar Lei, ema ne’e sei la iha kulpa . 3 – Bainhira sala maske evita oinsá bele sakar Lei, sei bele hatun kastigu hodi hakmaan .

Artigu – 19 Agravasaun husi rezultadu

Bainhira kastigu aplikavel ba faktu ida hatodan liután tanba de’it rezultadu boot hamosu, agravasaun ne’e sei tetu tuir posibilidade imputasaun ba ajente kona-ba ninia neglijénsia .

Artigu – 20 La hatán ba justisa tanba razaun idade

1 – Ba foin-sa’e sira ne’ebé seidauk to’o idade ho tinan 16, la simu kastigu no hetan dadur baibain maibé sei haktuir Lei hirak ne’ebé hatuur ba justisa sira-nian. 2 – Ba sira seluk ne’ebé boot liu tinan 16 maibé seidauk to’o tinan 21, sei hetan kastigu ba sira-nia hahalok kriminál haktuir regulamentu ne’ebé Lei sei hatuur.

Artigu – 21

La bele hatán tanba anomalia psíkika 1 – Sei la hetan kastigu ema sira-ne’ebé iha anomalia pzíkika ( moras atan hanoin laek ), lahó kbiit, bainhira hala’o faktu ida, atubele hatene nia rasik maka sala ka tetu oinsá ninia hahalok sakar fali Lei. 2 – Bele dehan katak ema ida nu’udar inimputável bainhira ema-ne’e iha moras anomalia pzíkika boot, no la biban hadi’a-an, atu nia rasik bele tetu ninia hahalok, hodi hakmaan. 3 – Bainhira bele prova katak ajente la iha kapasidade duni hodi tetu ninia hahalok ne’ebé sakar fali Lei bele sai nu’udar índise ba situasaun be temi tiha iha númeru anterior.

KAPÍTULU II FORMA SIRA KRIME NIAN

Artigu – 22

Asaun preparadu Asaun sira ne’ebé prepara tiha sei la hetan kondenasaun, anaunserke dispozisaun legál dehan oin-seluk.

Artigu – 23 Tentativa

Hahalok nu’udar tentativa maka ida-ne’ebé hala’o bainhira iha hanoin atu hahú halo krime ruma, tomak ka balu de’it, no rezultadu hatudu katak la hamosu tan buat seluk maibé tuir ninia hakaran rasik.

Page 6: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa

1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian bele hetan kastigu-dadur naruk liu tinan 3 no iha kazu seluk haktuir sasá de’it maka Lei hatuur. 2 – Anaunserke iha dispozisaun ruma hodi dehan katak lae, hahalok nu’udar tentativa sei hetan kastigu tuir sasukat ba hahalok kriminál ne’ebé bele hakmaan.

Artigu – 25 Tentativa ne’ebé la hetan kastigu

Hahalok nu’udar Tentativa sei la simu kastigu bainhira la hetan ajente ho kbiit rasik hodi hala’o krime ne’ebá ka la iha buat hirak ne’ebé presiza hodi hala’o krime.

Artigu – 26 Lakohi rasik

Sei la simu kastigu ema ne’ebé, iha dalan klaran, hanoin hikas atu la hala’o krime ka hapara hahalok ne’ebé bele fó rezultadu kriminál.

Artigu – 27 Arrependimentu posteriór

1 – Iha krime sira lahó violénsia ka taterak maka’as hasouru ema sira hodi hadi’a prejuizu, restituisaun sasán ka legaliza situasaun molok partisipa ka simu denúnsia ka keixa, pena sei hakmaan ka konforme sirkunstánsia sira, ema ne’e sei hetan izensaun husi pena. 2 – Iha kazu ne’ebé pratika no hatebes kedas iha tempu ne’ebá mak ema ne’e bele hetan de’it benefísiu hakmaan ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór bainhira asaun ne’e hahú hó kedas detensaun, pratika ka manifesta vontade ne’ebé la bele hatene atu pratika asaun ruma maka temi tiha iha ne’ebá.

Artigu – 28

Kazu sira maklisuk Bainhira iha partisipasaun hamutuk mak sei benefisia hanesan tuir regulamentu sira husi artigu anteriór nian ida-ne’ebé maka hola ba an rasik bandu konsumasaun ka lehat rezultadu ka haforsa tebetebes atu bandu ida ka seluk maske maklisuk seluk hatutan iha ezekusaun faktu ka konsumasaun.

KAPÍTULU III EMA R KRIME NIAN

Artigu – 29

Emar Maklisuk iha prátika krime ida bele hanaruk forsa autoria nian, instigasaun ka kumplisidade no maklisuk bele sai barak tan husi faktu hanesan.

Page 7: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu – 30 Autoria

1 - Sai nu’udar autór sé maka ezekuta faktu husi nia duni ka liuhosi ema seluk maka hanaran hanesan instrumentu. 2 – Nu’udar koautór sira kuandu husi akordu implísitu ka espresu hola parte direta iha ezekusaun ka haklisuk esforsu sira atu halo krime hanesan.

Artigu – 31 Instigasaun

Sei kondena nu’udar autór sé mak determina direta hodi hahaat ema seluk halo krime dezdeke ezekuta ka hahú halo krime.

Artigu – 32 Kumplisidade

1 - Sei kondena nu’udar kúmplise sé mak ho neon-aat tulun materiál ka morál ba maluk seluk hodi halo krime ida. 2 – Sei aplikavel ba kúmplise pena han malu ho tipu ilísitu nian ne’ebé bele hakmaan hanesan baibain.

Artigu da-33 Kulpa maklisuk sira nian

Maklisuk ida-idak sei hetan kondenasaun tuir ninia sala independente husi punisaun ka grau sala husi sira seluk.

Artigu da-34 Ilegalidade iha maklisuk sira

1 - Enkuantu ilisitude ka grau ilisitude faktu nian depende husi kualidade balun ka relasaun espesiál sira ema nian, basta katak kualidade ka relasaun hirak ne’e haree iha sira ruma, atu aplika kastigu ba maklisuk sira hotuu anaunserke iha hanoin seluk husi norma hadu’u nian. 2 – Bainhira de’it tanba efeitu husi regra ne’ebé hatuur iha númeru anteriór, rezulta maklisuk balun hetan aplikasaun pena grave liu, ida-ne’e bele baberak sirkunstánsia sira kazu nian sei troka husi ida ne’ebé iha fatin enkuantu regra ne’e la intervein.

KAPÍTULU IV HALA’O FILA-FILA KRIME HANESAN KA

DALA BARAK HALA’O KRIME OIOIN

Artigu da-35 Hala’o fila-fila krime

1 – Númeru krime sira determina husi númeru tipu krime ne’ebé halo fila-fila ka husi númeru mak dala ruma tipu hanesan prenxe husi hahalok ema nian. 2 – Ba efeitu ne’ebé dispoin artigu tatuir baberak hanesan halo krime fila-fila kazu ne’ebé ema ne’e halo tiha krime ida no halo tan seluk molok hetan kondenasaun hakotu husi sentensa nametin tuir lei.

Page 8: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu 36 Punisaun bainhira halo krime fila-fila

1 – Iha kazu halo krime fila-fila, sei aplika pena únika ida, ho limite mínimu han malu ho pena sira boot liu ne’ebé aplika loloos ba krime sira oioin no limite másimu ba soma materiál husi pena parselár sira barabarak. 2 – Iha kazu ne’ebé soma materiál husi pena parselár sira hakat kiu limite legál estabelesidu ba multa ka ba prizaun maka limite másimu husi moldura halo krime oioin ka hanesan la bele hakat liu limite ida-ne’e. 3 – Iha determinasaun pena únika tribunál sei konsidera hamutuk faktu sira no ema nia personalidade.

Artigu da-37 Konkursu ba sansaun sira

1 – Enkuantu pena sira aplika tiha balun ba multa no sira seluk ba prizaun, sei mantein oin-seluk natureza sira ne’e. 2 – Pena asesória no sasukat sira seguransa nian, maske previstu de’it husi lei sira ne’e ida ne’ebé aplikavel ka ida de’it husi desizaun anteriór, sei mantein.

Artigu da-38 Pena prizaun ho ezekusaun suspensa iha akumulasaun jurídika

Pena prizaun ho ezekusaun suspensa bele halo akumulasaun jurídika de’it ho pena prizaun sira seluk bainhira:

a) Enkuantu dehan hanesan kona-ba pena sira prizaun suspensa iha nia ezekusaun no akumulasaun ne’ebé temi tiha la hasusar ba kontinuasaun rejime suspensaun pena únika nian;

b) Enkuantu dehan kona-ba akumulasaun ho pena sira prizaun efetiva nian, iha sirkunstánsia sira ne’ebé determina revogasaun suspensaun husi ezekusaun pena independente husi akumulasaun pena sira;

c) Enkuantu pena sira ne’ebé atu akumula iha períodu suspensaun oioin ka, sai hanesan, karik hetan iha faze sira barabarak haktuir, tribunál sei estabelese períodu suspensaun ida úniku tuir nesesidade sira prevensaun no sirkunstánsia sira kazu nian.

Artigu da-39

Koñesimentu ne’ebé mosu husi halo krime fila-fila Bainhira de’it hafoin hakotu tiha liuhosi sentensa ida nametin tuir lei, maibé molok haktuir pena ne’e preskreve tiha ka estinta, iha koñesimentu katak ema ne’e hetan hela iha situasaun ida ne’ebé mensiona iha artigu sira anteriór sei aplika regra sira ne’ebé konsagra tiha iha ne’ebá.

Artigu da-40 Krime no infrasaun seluk

Enkuantu faktu hanesan konstitui krime simultáneu no kontra ordenasaun ema ne’e sei kondena iha títulu krime la iha prejuizu aplikasaun husi sansaun asesória sira previstu ba infrasaun sira seluk.

Page 9: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-41 Halo krime oioin

1 – Anaunserke dehan kona-ba krime sira ne’ebé proteje tebes rikusoin emar nian, sei konstitui halo krime ida de’it maibé halo beibeik husi tipu krime hanesan ka husi tipu krime oioin ne’ebé tuir fundamentu proteje rikusoin jurídiku hanesan, ezekuta tiha husi forma esensiál omojénea no iha kuadru solisitasaun husi situasaun esteriór ida hanesan ne’ebé baberak hodi hamenus kulpa ema nian. 2 – Halo krime oioin sei kondena ho pena aplikavel ba konduta grave liu integra ba kontinuasaun.

Artigu da-42

Konkursu ba norma sira 1 – Ba faktu ne’ebé bele sai nu’udar krime kualifikadu, tomak ka sorin balu, maske liuhosi dispozisaun legál ida la dehan kona-ba situasaun sira ne’ebé mensiona iha artigu sira anteriór sei aplika norma hadu’u ida de’it konforme regra sira tuirmai: a) Norma espesiál sei aplika tuir prejuizu husi normal jerál; b) Norma subsidiária prefere ba norma prinsipál; c) Norma ampla no kompleksa liu konsoante ne’ebé prevee faktu sira ne’ebé la bele

responsabiliza iha ninia previzaun. 2 – Iha kualkér situasaun seluk konkursu ba norma sira la enkuadra iha alinea sira anteriór, sei aplika norma ne’ebé estabelese sansaun grave liu.

KAPÍTULU V KAUZA SIRA ESKLUZAUN NIAN

SEKSAUN I

KAUZA SIRA ESKLUZAUN ILISITUDE NIAN

Artigu da-43 Eskluzaun ilisitude nian

1 – Sei la kondena tuir krime bainhira nia ilisitude esklui tiha husi orden jurídika sei baberak tomak. 2 – La´ós ilísitu liuliu ba faktu ne’ebé pratika tanba hala’o direitu ida ka haktuir devér ida iha lejítima defeza iha situasaun nesesidade ne’ebé bele justifika ka liuhosi konsentimentu relativu interese jurídiku ne’ebé disponível leet hela

Artigu da-44

Lejítima defeza Konsidera nu’udar lejítima defeza ne’ebé ema presiza halo atu sees an husi agresaun ilísita ida besik atu mosu ka hahú ezekuta maibé seidauk ramata, husi kualkér interese sira protejidu husi orden jurídika no pertense ba ema ka terseiru.

Page 10: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-45 Situasaun nesesidade nian

La’ós ilísitu faktu ne’ebé pratika nu’udar meiu adekuadu atu sees husi perigu ida ne’ebé mosu hodi ameasa interese sira juridikamente protejidu husi ema ka terseiru, bainhira haree ba rekizitu sira tuirmai:

a) Iha sensível superioridade husi interese atu proteje kona-ba interese ne’ebé sakrifika tiha, no

b) Sai justu impoin ba vítima sakrifísiu husi ninia interese tuir atensaun ba natureza ka ba valór husi interese iha perigu.

Artigu da-46

Konflitu ba devér sira 1 – La’ós ilísitu hahalok sé nian bainhira mosu konflitu haktuir devér jurídiku sira ka orden lejítima sira husi autoridade, atu satisfáz devér ka orden husi valór hanesan ka superiór ba devér ka orden ne’ebé atu sakrifika, 2 – Devér ba obediénsia ierárkika nian taka bainhira lori halo krime ida.

Artigu da-47 Konsentimentu

1 - Aleinde kazu sira espesiál previstu iha lei, konsentimentu esklui ilegalidade faktu nian kuandu refere ba interese jurídiku sira disponível leet hela no faktu la ofende kostume di’ak sira. 2 – Konsentimentu bele espresa husi kualkér meiu ne’ebé tradús vontade ida buis, livre no esklaresidu husi titulár interese jurídiku nian ne’ebé protejidu no bele halo revogasaun livre to’o ba ezekusaun faktu nian. 3 – Konsentimentu bele sai efikáz de’it bainhira hatada husi sé mak iha liu tinan 15 no iha distinsaun nesesáriu atu avalia ninia sentidu no alkansa iha momentu ne’ebé nia hatada. 4 – Enkuantu konsentimentu la koñese husi ema ne’e nia sei kondena ho pena aplikavel ba tentativa. 5 - Ba konsentimentu efetivu sei kompara konsentimentu prezumidu ne’ebé lehat kuandu situasaun ne’ebé ema ne’e halo, fó-fatin justu supoin katak titulár husi interese ne’ebé juridikamente protejidu iha efikáz konsente iha faktu bainhira koñese sirkusntánsia sira ne’ebé nia halo.

SEKSAUN II

KAUZA SIRA ESKLUZAUN KULPA NIAN

Artigu da-48 Exesaun ba lejítima defeza

1 – Exesaun husi meiu sira ne’ebé utiliza iha lejítima defeza tanba ajitasaun tauk ka hakfodak ne’ebé la sensura sei esklui kulpa ema nian. 2 – Meiu sira ne’ebé husi ninia espésie no grau utilizasaun manifesta exesivu ba asaun defensiva ema nian bele determina atenuasaun estraordináriu husi pena ne’ebé kompete ba krime ne’e.

Page 11: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-49 Situasaun nesesidade ba ema ne’ebé la sala

1 – Sé mak pratika faktu ilísitu ida adekuadu lahó kulpa hodi bees an husi perigu atuál ida no la destitui husi modu seluk ne’ebé ameasa nia moris, integridade fízika, onra ka liberdade ema ka terseiru nian, kuandu la justu atu ezije nia konforme sirkunstánsia sira kazu nian, komportamentu oin-seluk. 2 – Bainhira perigu ne’e ameasa interese jurídiku sira oin seluk husi sira ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór no enkuantu lehat lale’uk hun sira seluk ne’ebé mensiona tiha iha ne’ebá pena bele hakmaan baibain ka tuir exesaun, ema ne’e bele hetan izensaun.

Artigu da-50 Obediénsia injusta ba ema ne’ebé la sala

Halo lahó kulpa funsionáriu ne’ebé haktuir orden ida la hatene katak sei lori nia ba prátika krime ida, ne’e la evidente iha kuadru husi sirkunstánsia sira ne’ebé reprezenta nia.

TÍTULU III SIRKUNSTÁNSIA SIRA

KAPÍTULU ÚNIKU

REGULAMENTU JERÁL SIRA

Artigu 51 Determinasaun ba sasukat pena nian

1 – Determinasaun sasukat pena nian, husi limite sira ne’ebé definidu iha lei nia laran, sei halo iha funsaun husi sala ema nian no ezijénsia sira prevensaun nian. 2 – Iha determinasaun konkreta pena nian tribunal bele simu sirkunstánsia sira hotu ne’ebé la halo parte husi tipu krime, depoin ba favor ema nian ka hasoru nia. 3 – Iha sentensa sei espresa fundamentu sira ne’ebé temi tiha ba sasukat pena nian.

Artigu da-52 Sirkunstánsia jerál sira agravante

Maske la halo parte ba tipu legál krime nian, bele konsdiera sirkunstãnsia sira agravante husi responsabilidade ema nian, liuliu: a) Ezekuta krime ho dezlealdade komprende katak ida-ne’e akontese iha kazu sira traisaun,

emboskada, hein, disfarse no bainhira de’it ema halo krime ida hasoru ema sira emprega meiu, modu ka forma sira direta ka indireta hodi bele garante ezekusaun lahó perigu ne’ebé bele rezulta husi eventuál defeza ema ne’ebé hetan ofensa.

b) Halo krime liuhosi fraude, bosok, abuzu podér ka autoridade ka aproveita sirkunstánsia sira fatin nian, tempu ka tulun husi ema sira seluk ne’ebé hatún kapasidade defeza ema hetan ofensa nian ka fasilita impunidade ema nian;

c) Halo krime liuhosi selu ka simu husi folin ida ka rekompensa; d) Krime ne’e provoka husi razaun sira rasista, antisemita ka kualkér sentimentu

diskriminatóriu seluk tanba ideolojia, relijiaun ka fiar sira vitima nian, husi etnia,

Page 12: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

pertense husi nasionalidade ne’ebé, iha razaun seksu ka husi ninia orientasaun seksuál sira ka husi moras ka diminuisaun fízika ne’ebé haterus;

e) Ema prevalese atu pratika krime husi autoridade públika ne’ebé detein ka invoka; f) La hanesan kazu repetisaun ema pratika krime ida ka liután husi natureza hanesan iha

tinan tolu anteriór ba momentu husi prátika krime ne’ebá tanba sei tesi hela independente husi altura kondenasaun;

g) Halo krime iha okaziaun hanesan husi krime seluk nu’udar meiu atu fasilita realizasaun krime ka krime sira seluk;

h) Pratika krime tanba fasilita husi ema ne’ebé tama tiha ka koko atu tama iha ema nia uma hela fatin ne’ebé hetan ofensa ka utiliza venenu, bee-boot, inséndiu, esplozaun, naufrájiu ka ró-aat ka kilat ka serve hanesan meiu sira seluk kapás bele bandu ka hamenus asaun defensiva vítima nian;

i) Iha prátika krime ka aproveita konsekuénsia sira tanba fasilita husi maklisuk na’in-rua ka ema barak bainhira de’it sirkunstánsia ne’e la halo parte tipu legál;

j) Ema ne’e iha devér espesiál atu la bele halo krime hodi hanetik nia prátika ka halisuk ba ninia punisaun;

k) Iha intensaun aumenta no halo la tuir ema kriatura haterus vítima hodi provoka terus ne’ebé deznesesáriu ba konsumasaun ka kualkér asaun sira seluk husi violénsia, krueldade ka destruisaun ne’ebé presiza mós ba ezekusaun krime nian;

l) Ema ne’ebé hetan ofensa nu’udar konjugál ka hetan iha situasaun defaktu idéntiku ka nu’udar jerasaun liña reta, jerasaun tún mai kraik, maun-alin, oan hakiak ka inan-aman hakiak;

m) Partikularmente ema ne’ebé hetan ofensa sai hanesan ema vulnerável tanba razaun idade, moras ka defisiénsia fízika ka psíkika, bainhira de’it sirkunstánsia ne’e la halo parte husi tipu legal.

Artigu da-53

Halo krime fila-fila 1 – Sei kastigu sé mak halo fila-fila krime husi ema ne’e de’it ka ho kualkér forma husi maklisuk atu halo krime butar aat ida ne’ebé bele kastigu ho prizaun efetiva superiór husi fulan-6 hafoin kastigu tiha liuhosi sentensa nametin tuir lei iha pena prizaun efetiva superiór husi fulan-6 tan krime butar aat seluk, bainhira tuir ho sirkunstánsia sira kazu nian, ema ne’e sensura tan kondenasaun ka kondenasaun anteriór sira la serve advertésia sufisiente kontra krime ne’e. 2 – Enkuantu entre prátika husi krime ida no seluk hetan mediasaun liu tinan haat, la lehat halo fila fali krime, sei la sura iha prazu ne’ebé refere tempu maka ema ne’e haktuir hela medida prosesuál, pena ka sasukat seguransa hasai liberdade nian. 3 – Bainhira halo fila fali krime, limite mínimu pena aplikavel ba krime sei sa’e husi katoluk ida no limite másimu sei la muda agravasaun la bele liu medida pena grave liu ne’ebé aplika tiha iha kondenasaun sira anteriór.

Page 13: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-54 Ábitu kriminál

1 – Ema hotu-hotu ne’ebé halo krime ida traisaun nian ne’ebé bele aplika loloos pena prizaun efetiva superiór husi tinan 1 sei hatada an nu’udar portadór husi tendénsia espesiál ba komportamentu sira kriminozu nian bainhira halisuk hamosu rekizitu sira tuirmai: a) Halo tiha uluk ona krime tolu ka liu krime sira traisaun ne’ebé aplika pena prizaun; b) Hafoin tiha kuran husi tinan tolu entre tinan ida-idak husi krime sira no tatuir;

n) Avaliasaun faktu sira hamutuk noema nia personalidade atu revela evidénsia ka tendénsia perigozu ba krime ne’e;

o) Tendénsia ne’e troka iha momentu ne’ebé julgamentu hala’o. 2 – Pena aplikavel mak husi krime ne’ebé komete tiha sei hasa’e limite sira mínimu no másimu husi katoluk ida, maibé la bele hakat liu limite ne’ebé fixa tiha iha artigu 65. 3 – Dispozisaun iha preseitu ida-ne’e prevalese kona-ba regra sira rasik kastigu halo krime fila-fila.

Artigu da-55 Sirkunstánsia jerál hakmaan nian

Maske la halo parte husi tipu legál krime nian, sei baberak hanesan hakmaan husi responsabilidade ema nian, liuliu:

a) Kauza sira eskluzaun nian ne’ebé temi tiha iha kapítulu anteriór bainhira de’it la lehat rekizitu hotu-hotu previstu atu nune’e kazu eskluzaun nian prodús efeitu:

b) Ema ne’e halo tanba konsekuénsia husi faktu sira kauzativu emosaun violenta, obsesaun ka situasaun taka-matan husi natureza idéntiku ka halo kedas ho asaun provokasaun;

c) Ema ne’e hatada an rasik ba autoridade sira bainhira hatene katak iha lala’ok kriminál hasoru nia an rasik:

d) Ema ne’e hadi’a tiha prejuizu ne’ebé halo tiha ka hamenus ninia efeitu sira iha kualkér momentu husi prosesu maibé molok hahú audiénsia julgamentu nian;

e) Konfesa ho espontaneidade kona-ba krime ne’ebé halo ka kontribui desizivu atu hatene loloos sirkunstánsia sira krime nian bainhira mosu asaun kriminozu;

f) Intensidade uitoan husi traisaun ka neglijénsia; g) Kualkér sirkunstánsia seluk ne’ebé mosu tuir kedas, akompaña ka hafoer hafoin

pratika krime dezdeke depoin favór ba ema ne’e.

Artigu da-56 Sirkunstánsia sira hakmaan baibain

1 – Ba aleinde kazu sira espesiál ne’ebé hatuur nanis iha lei, pena previstu iha tipu legál krime nian sei hakmaan hanesan baibain bainhira de’it iha sirkunstánsia sira uluk, foin daudaun ka liutiha maklisuk krime ka individuál hamenus husi forma taka-matan ilegalidade hahalok ka ema nia sala. 2 - Ba efeitu ne’e bele konsidera entre sira seluk sirkunstánsia sira tuirmai: a) Ema ne’e halo tanba influénsia husi ameasa maka’as ka husi jerasaun ema nian ne’ebé

depende ka sé mak bele hakru’uk ba; b) Ema ne’e hatudu hahalok ne’ebé determina husi razaun onra, tanba husu maka’as ka

tentasaun husi vítima rasik ka husi provokasaun injusta ka ofensa ne’ebé la merese;

Page 14: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

c) Iha asaun ne’ebé hatudu husi arrependimentu neon-kmanek ema nian liuhosi reparasaun, iha medida ne’ebé bele, husi danu sira ne’ebé prejudika tiha;

d) Halo krime kleur ona maibé ema ne’e sei iha hahalok di’ak nafatin; e) Ema ne’e sai nu’udar portadór imputasaun ho hanoin di’ak bele hamenus.

Artigu da-57 Grau sira atenuasaun estraordinária

1 – Bainhira de’it iha fatin ba atenuasaun espesiál pena nian, sei lehat tuir limite sira pena aplikavel nian. a) Limite másimu pena prizaun nian sei redús husi katoluk ida; b) Limite mínimu pena prizaun sei redús husi kalimak ida hanesan karik ka superiór husi

tinan 3 no mínimu legál sai inferiór; c) Limite másimu pena selu osaun nian sei redús husi katoluk ida no limite mínimu sei

redús ba mínimu legál; d) Enkuantu limite másimu pena prizaun nian la superiór husi tinan 3 bele substitui rasik

ho multa tuir limite jerál. 2 – Pena espesiál hakmaan ne’ebé fixa loloos sai pasivel husi substituisaun inklui suspensaun tuir termu jerál sira.

Artigu da-58 Konkursu ba sirkunstánsia sira

1 – Akontesimentu husi sirkunstánsia ida defaktu modifika moldura abstrata husi tipu legál determina aplikasaun rejime atenuasaun estraordinária hatuur iha artigu anteriór. 2 – Ibainhira konkorre sirkunstánsia rua ka liu defaktu modifikativa moldura abstrata husi tipu legál, sei konsidera ida de’it tuir artigu anteriór, sira seluk funsiona nu’udar sirkunstánsia sira karater jerál iha determinasaun medida pena nian.

TÍTULU IV

KONSEKUÉNSIA JURÍDIKA SIRA KRIME NIAN

KAPÍTULU I DISPOZISAUN JERÁL SIRA

Artigu da-59

Pena no sasukat sira seguransa nian 1 – Enkuantu kazu ruma iha pena mate-kotu ka pena hasai liberdade ka sasukat seguransa ho karater perpétuu ka husi durasaun ne’ebé la iha limite ka la iha definisaun. 2 – Sei la fó fatin ba aplikasaun simultánea husi pena no sasukat seguransa hasai liberdade tanba prátika husi faktu ne’e duni.

Page 15: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-60 Limite pena no sasukat sira seguransa nian

1 – Pena konkreta nunka bele ultrapasa medida kulpa nian. 2 – Sasukat seguransa nian fundamenta iha perigu ema nian husi prátika faktu ida previstu nu’udar krime no kleur to’o lehat taka situasaun perigu kriminál nian mak fí orijen, la bele iha durasaun superiór ba limite másimu husi pena han malu ba krime ne’ebé temi tiha.

Artigu da-61 Finalidade pena no sasukat sira seguransa nian

Aplikasaun pena no sasukat sira seguransa nian haree ba protesaun rikusoin jurídiku espesiál sira ba moris iha sosiedade no integrasaun fila-fali ema nian.

Artigu da-62 Preferénsia ba pena no sasukat sira seguransa nian

1 – Enkuantu ba krime sai aplikavel iha alternativa pena hasai no la hasai liberdade, tribunál sei fó preferénsia ba daruak bainhira de’it ida-ne’e realiza deforma adekuada no natoon ba finalidade sira punisaun nian. 2 – Iha preferénsia husi tipu sasukat seguransa nian atu aplika ba ema ne’e ho perigu bainhira hatudu tuir prosesu ne’ebé hetan sei konsidera ema nia personalidade nian no oinsá tratamentu adekuadu ba kazu.

Artigu da-63 Efeitu sira ba pena no sasukat sira seguransa

Naran pena ka sasukat seguransa nian ida iha nu’udar efeitu ne’ebé presiza hodi halakon direitu sivíl, profisionál ka polítiku sira.

Artigu da-64 Ezekusaun pena no sasukat sira hasai liberdade nian

1 – Dadur ne’ebé kastigu iha pena prizaun efetiva ka sujeitu ba medida hasai liberdade nian bele fó benefísiu fó liberdade kondisionál ka liberdade ba prova. 2 – Anaunserke dispozisaun dehan oin-seluk, hafoin haktuir tiha kalimak neen husi pena ne’ebé aplika tiha tuir obrigasaun tau iha liberdade kondisionál. 3 – Fó liberdade kondisionál presiza konsentimentu husi kondenadu exetu sirkunstánsia sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór. 4 – Lejislasaun rasik konsagra lale’uk hun no kondisaun sira atu fó liberdade kondisionál nune’e mós direitu no devér sira dadur nian no lale’uk hun no kondisaun sira ne’ebé pena prizaun efetiva bele hala’o iha rejime nakloke.

Page 16: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

KAPÍTULU II PENA PRIZAUN NIAN

Artigu da-65

Durasaun pena prizaun nian 1 – Pena przaun iha durasaun mínimu loron 30 no másimu 25. 2 – Iha kazu espesiál sira hatuur iha lei kladik pena prizaun nian maka tinan 30. 3 – Iha kazu ruma bele liu limite másimu ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór.

Aritug da-66

Substituisaun prizaun liuhosi multa 1 – Pena prizaun ne’ebé aplika iha medida la superiór husi fulan sanulu-resin-rua sei substitui hanesan husi tempu multa bainhira de’it ezijénsia sira prevensaun nian husi krime sira aban bainrua nian la impoin atu haktuir prizaun no atende ba sirkunstánsia sira kazu nian, tribunál tenke komprende atu la suspende ezekusaun. 2 – Sei aplikavel ba multa substituisaun prizaun husi rejime artigu 74 nian. 3 –La selu multa substituisaun ka prestasaun ruma sein iha justifikasaun implika atu haktuir kedas pena prizaun ne’ebé hahú fixa foufoun, sei bele suspende selu kedas totalidade multa nian ka hatudu rikusoin nu’udar garantia, sempre deskonta prestasaun sira ne’ebé selu tiha ona. 4 – Tribunál tenke fundamenta desizaun tanba la halo susbtituisaun bainhira de’it pena ne’ebé aplika tihafó fatin.

Artigu da-67 Suspensaun ba ezekusaun prizaun nian

1 – Bainhira de’it aplikasaun pena prizaun la superiór husi tinan 3, tribunál bele suspende ninia ezekusaun husi períodu ida atu fixa entre tinan 1 no 5 hahú sura husi hatún desizaun. 2 – Desizaun tenke kontein fundamentu sira ne’ebé determina suspensaun, liuliu ema nia personalidade, sirkunstánsia sira ne’ebé halo tiha krime, komportamentu anteriór, nia kondisaun moris no espesiál liu previzaun ba nia hahalok aban bainrua.

Artigu da-68 Suspensaun ba prizaun kondisiona ho devér sira

1 – Tribunál bele kondisiona suspensaun ezekusaun pena prizaun nian haktuir devér sira balun la umillante destina atu hadi’a sala krime nian. 2 - Bele kondisiona suspensaun liuliu devér sira tuirmai: a) Reparasaun ka garantia husi reparasaun prejuizu sira provoka tiha husi krime ne’e iha prazu determinadu; b) Hatada deskulpa ba ema ne’ebé hetan ofensa liuhosi públiku; c) Hala’o servisu balun ne’ebé determina ka’it ho krime ne’ebé halo tiha; d) Entrega hahirak ruma ba Estadu ka Instituisaun ba benefisiénsia nian ho signifikadu

iha reinsersaun kondenadu nian.

Page 17: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

3 – Devér sira ne’ebé impoin tiha iha kazu ruma la bele reprezenta obrigasaun sira kondenadu nian haktuir ne’ebé la iha ezijénsia razoavel

4 - Devér sira ne’ebé impoin tiha bele modifika to’o hakotu períodu suspensaun bainhira de’it mosu sisrkunstánsia sira relevante ka tribunál de’it mak hatene uluk

5 – Aplikasaun ne’e korresponde ho dispozisaun iha númeru 2 husi artigu anteriór.

Artigu da-69 Regulamentu sira hahalok nian

1 – Tribunál bele impoin ba kondenadu kona-ba kumprimentu husi tempu durasaun suspensaun nian husi regulamentu sira hahalok nian ne’ebé destina atu fasilita nia reintegrasaun iha sosiedade, liuliu: a) La ezerse determinada profisaun sira; b) La tama meiu ka fatin balun; c) La hela iha fatin ka rejiaun balun; d) La akompãna, aloja ka simu ema naranaran; e) La tama iha asosiasaun balun ka la partisipa iha reuniaun ruma; f) La iha sasán kroat ruma ne’ebé bele fasilita halo krime; g) Hatada an períodikamente iha tribunál nian oin, tékniku reinsersaun sosiál ka

entidade sira la’ós polisiál nian. 2 – Tribunál mós bele hetan uluk konsentimentu husi kondenadu hodi determina nia sujeisaun ba tratamentu médiku ka kura iha instituisaun adekuada. 3 – Aplikasaun ne’e han malu ho dispozisaun iha númeru 3 to’o 5 husi artigu anteriór.

Artigu da-70 Suspensaun prizaun ho akompañamentu

1 – Bainhira suspensaun simples ka kondisionadu husi prizaun la natoon atu garante rekuperasaun maksalak nian no nia habees husi atividade krimonozu sira, tribunál bele dekreta suspensaun maka kondenadu sujeitu ba akompañamentu husi servisu sira reinsersaun enkuantu dura períodu suspensaun nian. 2 – Kompete ba servisu sira reinsersaun nian, hamutuk ho Ministériu Públiku no juis kondena ema nian, hafoin rona tiha husi kondenadu, sei elabora planu readaptasaun sosiál ne’ebé hatebes husi tribunál, sei haktuir ho asisténsia husi funsionáriu ne’ebé refere ka servisu reinsersaun nian. 3 – Husi planu readaptasaun nian sei konsta devér hotu-hotu mak sujeitu ba kondenadu no presisa karik obrigasaun internamentu no tratamentu iha estabelesimentu sira adekuadu bainhira de’it sirkunstánsia sira ezije. 4 - Aplikasaun ne’e han malu ho dispozisaun iha númeru 2 husi artigu 67.

Artigu da-71 Modifikasaun ba rejime suspensaun nian

Enkuantu durante períodu suspensaun ezekusaun pena prizaun nian maka kondenadu la haktuir loloos devér sira ne’ebé impoin ka hakotu tiha ba kondenadu tan krime seluk, maka tribunál iha atensaun ho sirkunstánsia sira, bele altera rejime suspensaun ezekusaun pena

Page 18: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

prizaun nian ne’ebé fixa tiha foufoun, hodi modifika devér sira ka adverte ho seriedade kondenadu nian, konforme sirkunstánsia sira kazu nian.

Artigu da-72 Revogasaun ba suspensaun

1 – Suspensaun ba ezekusaun pena prizaun sei revoga beibeik enkuantu durante períodu ne’e, kondenadu halo tan krime aat ne’ebé bele kastigu ho pena prizaun. 2 – Enkuantu kondenadu halo fila-fali krime aat no la haktuir regulamentu ka devér sira ne’ebé impoin tiha, ka iha iha kazu sira ne’ebé la bele ka revela la natoon atu modifika rejime suspensaun tribunál sei revoga mós suspensaun. 3 – Revogasaun suspensaun nian sei la fó ba kondenadu direitu atu sisi tuir restituisaun husi prestasaun ne’ebé hala’o durante no tan kauza suspensaun nian.

Artigu da-73 Estinsaun pena prizaun nian

Bainhira la revoga suspensaun ezekusaun pena prizaun sei determina estinsaun pena no ninia efeitu sira hafoin liutiha prazu suspensaun nian.

KAPÍTULU III PENA MULTA NIAN

Artigu da-74

Durasaun ba pena multa nian 1 – Pena multa nian sei fixa iha mínimu loron-10 no másimu loron-360, anaunserke dispozisaun legál dehan oin-seluk. 2 – Multa loron ida hanesan hahirak ida entre dolar sorin balu no dolar amerikanu atus- 200 ne’ebé tribunál fixa tuir funsaun husi situasaun ekonómika no finanseira kondenadu nian no nia familia uma laran. 3 – Bainhira de’it sirkunstánsia sira kazu nian justifika, mak tribunál bele autoriza selu tuir prestasaun to’o limite tinan 2 hafoin kondenasaun. 4 – Enkuantu tipu legál krime nian la kuantifika durasaun pena multa ne’ebé prevee, ida-ne’e sei korresponde ba tempu pena prizaun ne’ebé fixa tiha iha tipu, iha proporsaun husi multa loron-120 husi prizaun tinan ida-idak.

Artigu da-75

Prizaun alternativa ba pena multa Desizaun ne’ebé aplika loloos pena multa sei fixa iha alternativa prizaun husi tempu korrespondente ba multa, hamenus tiha ba katoluk rua.

Page 19: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-76 Redusaun ka izensaun husi pena multa

1 – Enkuantu kondenadu hetan kastigu selu osan la haktuir kastigu tanba sirkunstánsia posteriór sira ba kondenasaun ne’ebé hanetik ka hasusar atu nia haktuir no la bele kastigu, maka tribunál bele dekreta redusaun ka izensaun kastigu nian. 2 – Dispozisaun iha númeru anteriór sei aplika ba kastigu selu osan ne’ebé substitui prizaun.

KAPÍTULU IV PENA SERVISU NE’EBÉ FAVORESE BA KOMUNIDADE

Artigu da-77

Servisu ne’ebé favorese ba komunidade 1 – Servisu ne’ebé favorese ba komunidade konsiste iha prestasaun saugati husi servisu iha organizmu públiku ka entidade sira seluk mak tribunál reputa husi interese komunitáriu no hafoinhetan tiha konsentimentu husi kondenadu. 2 – Durasaun ba servisu ne’ebé kondenadu tenke hala’o sei fixa husi tribunál tuir funsaun husi tipu servisu ne’ebé hala’o tiha no bele selu nia vensimentu, nunka bele liu metade husi tempu substitui prizaun nian ka multa. 3 – Servisu bele avalia tuir oras, loron no fulan ne’ebé hala’o durante ka liu oráriu normál servisu nian, deforma kontínua ka lae, konsiste tuir rezultadu ne’ebé determina tiha oinsá mak la bele afeta kondenadu no familia sira nia moris. 4 – Kompete ba organizmu ne’ebé hala’o servisu sei lehat husi observánsia ba preskrisaun téknika no regulamentu sira servisu nian ka’it ba atividade ne’ebé iha hela kauza. 5 - Rekuza ne’ebé la iha justifikasaun atu hala’o prestasaun servisu hafoin hatán-simu tiha naran katak haktuir kastigu ne’ebé foufoun aplika tiha.

Artigu da-78 Rekizitu sira

1 – Pena servisu ne’ebé favorese ba komunidade sei aplika tuir substituisaun pena prizaun iha medida la superiór husi fulan sanulu-resin-rua ka pena multa, bainhira de’it iha sirkunstánsia sira ne’ebé hakmaan kulpa relevante ema nian no, iha kazu prizaun nian, razaun sira prevensaun kriminál dezakonsella suspensaun ezekusaun ka substituisaun liuhosi multa. 2 – Aplikasaun servisu atu favorese ba komunidade depende de’it husi konsentimentu kondenadu nian no iha kazu substituisaun husi multa bele dekreta iha sentensa ka iha despaxu posteriór dezdeke hatada rekerimentu molok haruka prende sasán iha prosesu ezekusaun ne’ebé instaura tiha tanba la selu multa. 4 - Aplikasaun ne’e han malu ho dispozisaun iha númeru 4 husi artigu 66.

Artigu da-79 Izensaun ka redusaun pena nian

Aplikasaun ne’e han malu ho dispozisaun iha artigu 76.

Page 20: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-80 Lejislasaun koplementár

Kondisaun sira seluk husi aplikasaun pena hala’o servisu atu favorese komunidade no funsioamentu husi servisu sira ezekusaun servisu atu favorese komunidade sai hanesan objetu ba diploma espesiál.

KAPÍTULU V PENA BA ADVERTÉNSIA

Artigu da-81 Adverténsia

Bainhira konsidera maksalak tanba halo krime ne’ebé korresponde iha pena prizaun abstrata la superiór husi tinan tolu ka selu multa, tribunál bele limita adverténsia dezdeke: a) Sasán estraga tanba hahalok krime ne’ebé hadi’a tiha ka hahú fó ba

reparasaun; b) Bainhira dehan kona-ba maksalak primáriu; c) Prevensaun kriminál no rekuperasaun maksalak basta de’it ho adverténsia.

Artigu da-82 Ezekusaun ba pena adverténsia nian

1 – Adverténsia konsiste liuhosi bolu atensaun orál ida di’ak no adekuadu halo husi tribunál ba kondenadu, hafoin aplika tiha iha sentensa nametin tuir lei. 2 – Adverténsia sei hala’o iha audiénsia públika no la bele konfunde ho alokusaun finál.

KAPÍTULU VI PENA ASESÓRIA SIRA

Artigu da-83

Prinsípiu jerál 1 – Lei bele halo han malu ba krime sira balun kona-ba bandu hala’o direitu no profisaun sira balun. 2 – Pena asesória sira bele sai hamutuk no bele aplika de’it tuituir malu ho pena prinsipál ida.

Artigu da-84 Suspensaun provizória husi ezersísiu funsaun públika sira

1 – Tribunál ne’ebé kondena pena prizaun efetiva ba ema ruma mak kaer kargu públiku ida sei dekreta suspensaun hala’o funsaun ne’e husi períodu haktuir kastigu. 2 – Durante períodu suspensaun kondenadu lakon nia direitu no regalia sira ka’it ho ezersísiu efetivu funsaun nian.

Artigu da-85 Proibisaun husi ezersísiu funsaun

1 – Makaer kargu públiku, funsionáriu ka ajente Administrasaun nian ne’ebé iha ezersísiu atividade mak eleitu ka hili tiha, hetan kondenasaun pena prizaun superiór husi tinan 3 bele hetan proibisaun hala’o knaar hirak ne’ebá husi períodu ida tinan 2 to’o 5 bainhira mosu sirkunstánsia sira balun hanesan tuirmai:

Page 21: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

a) Tanba halo faktu ne’ebé kaer toman kedas iha momentu ne’ebá no abuza maka’as ka ho manifestu no violasaun maka’as husi devér sira ne’ebé ka’it ho funsaun.

b) Revela indignidade ka inkapasidade manifesta hodi ezerse kargu ne’e. c) Natureza faktu nian bele implika lakon fiar ne’ebé presiza ba ezersísiu funsaun. 2 – Dispozisaun iha númeru anteriór nia aplikasaun han malu ba profisaun ka atividade sira ho ezersísiu depende husi títulu públiku ka husi autorizasaun, ka omologasaun husi autoridade públika. 3 - Tempu ne’ebé kondenadu hetan privasaun liberdade tanba konsekuénsia husi sasukat haka’as ho beran, pena ka sasukat seguransa la konta ba períodu bandu nian. 4 – La iha aplikasaun ba pena asesória ne’ebé hatuur iha artigu ida-ne’e, bainhira aplika sasukat seguransa husi artigu 99 ba faktu sira ne’e rasik. 5 – Aplikasaun husi dispozisaun iha artigu daudaun ne’e obriga atu fó-hatene kondenasaun tribunál ba autoridade públika ne’ebé funsionáriu depende ba.

Artigu da-86 Espulsaun

1 – Sidadaun estranjeiru kondenadu tanba halo krime ne’ebé han malu ho pena prizaun superiór tinan 3 bele espulsu husi territóriu nasionál enkuantu nia hela kuran husi tinan 15: a) Husi períodu ida to’o tinan 2 enquantu hela liu tinan 10; b) Husi períodu ida to’o tinan 5 enkuantu hela liu tinan 5 no kuran husi tinan 10; c) Husi períodu ida to’o tinan 10 enkuantu hela kuran husi tinan 5. 2 – Espulsaun ne’ebé temi iha númeru anteriór sei aplika bainhira iha kazu konkretu ezije tan razaun sira seguransa rai laran, saúde públika ka evita atu kontinua halo atividade kriminoza. 3 – Pena espulsaun sei ezekuta independente husi kumprimentu totál ka parsiál husi pena prinsipál no sei suspende bainhira pena prinsipál mós hanesan.

Artigu da-87 Bandu la bele lori karreta

1 – Bele sai sujeitu atu la bele lori karreta husi períodu ida mak atu fixa entre fulan tolu no tinan rua sé mak hetan kastigu: a) Tanba krime ne’ebé hatuur iha artigu sira 215 no 216; b) Tanba krime ne’ebé halo tiha hodi utiliza karreta no ho ezekusaun fasilita ho forma

relevante; ka c) Tanba krime dezobediénsia ne’ebé hala’o tiha lakohi hatada prova legál sira ne’ebé

estabelese tuir lei hodi deteta lori karreta motorizadu ne’ebé ho efeitu alkol, estupefasiente, substánsia psikotrópika ka produtu ho efeitu análogu ne’ebé habu’ur aptidaun fízika, mentál ka psikolózika.

2 – Aplikasaun han malu ho dispozisaun iha númeru 3 artigu 85 nian.

Page 22: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-88 Taka lisensa lori kilat

1 – Bainhira ema ruma hetan kondenasaun tanba halo krime aat hodi utiliza kilat, tribunál bele dekreta taka lisensa uza no lori kilat maibé tenke reflete kle’an sirkunstánsia sira no hahalok nia todan, husi períodu ida tinan 2 to’o 8. 2 – Aplikasaun han malu ho dispozisaun iha númeru 3 artigu 85 nian.

KAPÍTULU VII DETERMINASAUN BA PENA

Artigu da-89

Prinsípiu jerál sira 1 – Bainhira de’it lei fixa pena ida, ne’e temi kona-ba krime ne’ebé hala’o tiha ona. 2 -Moldura pena abstrata kona-ba buat ne’ebé sei determina sasukat loos pena nian sei hetan

husi: a) Hala’o kona-ba pena abstrata han malu ho krime ne’ebé hala’o tiha ona maka

sirkunstánsia sira agravante ne’ebé modifika tiha husi halo krime fila-fila no ábitu ona halo krime ne’ebé prevee tuituir malu iha artigu sira 53 no 54;

b) Haktuir tiha buat ne’ebé dispoin iha alínea anteriór ka hahú husi pena abstrata han malu ho krime ne’ebé hala’o tiha ona enkuantu la iha sirkunstánsia modifikativa sira sei konsidera situasaun sira atenuasaun estraordinária nian bainhira eziste.

Artigu da-90

Determinasaun konkreta ba pena 1 – Hafoin hetan tiha moldura abastrata pena nian tuir regulamentu artigu anteriór, tribunál avalia sisrkunstánsia hotu-hotu ne’ebé la halo parte husi tipu no la valoriza tuir dispozisaun iha númeru 2 artigu anteriór nian, hatodan ka hakmaan responsabilidade kondenadu nian. 2 – Bazeia ba apresiasaun husi sirkunstánsia sira dahikus nian, tribunál fixa sasukat loos pena ne’ebé konsidera natoon ba protesaun rikusoin jurídiku esensiál ba moris iha sosiedade no reintegrasaun sosial ema nian, iha limite sira nia laran husi moldura ne’ebé fixa tiha iha tipu ka limite sira rezultante husi aplikasaun dispozisaun artigu anteriór nian. 3 – Sasukat pena ne’ebé aplika tiha ba kondenadu iha sirkunstánsia ruma la bele liu sasukat sala nian.

Artigu da-91 Kazu espesiál ba pena multa nian

Iha kazu pena multa nian, dispozisaun iha kapítulu daudaun ne’e sei aplika ba determinasaun husi tempu durasaun multa nian, la iha prejuizu husi buat ne’ebé dispoin iha númeru 2 artigu 74 nian sei kalkula hahirak ne’ebé han malu loron ida multa nian.

Page 23: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

KAPÍTULU VIII SASUKAT SIRA SEGURANSA NIAN

SEKSAUN I

SASUKAT BA INTERNAMENTU

Artigu da-92 Lale’uk hun sira

Bainhira faktu ida hakerek tiha iha tipu legál ida krime nian halo tiha tanba la bele hatán ba ninia hahalok tuir dispozisaun iha artgu 21, ida-ne’e sei haruka interna iha estabelesimentu adekuadu, bainhira de’it tanba konsekuénsia husi anomalia psíkika, natureza no gravidade husi faktu ne’ebé hala’o tiha, maka tribunál reseia katak bele halo faktu típiku grave sira seluk.

Artigu da-93 Durasaun

1 – Enkuantu faktu ne’ebé hala’o tiha husi ema ne’ebé la bele hatán ba nia hahalok hetan kastigu ho prizaun to’o tinan 3 entaun internamentu sei la bele dura liu husi tinan ida. 2 - Enkuantu faktu ne’ebé hala’o tiha husi ema ne’ebé la bele hatán ba nia hahalok han malu ho krime hasoru emar ka krime ba perigu komún, kondena ho pena prizaun superiór husi tinan 5 maka internamentu iha durasaun mínimu husi tinan 3, anaunserke libertasaun revela kompativel ho defeza husi orden públika no pás sosiál. 3 – Internamentu la bele liu limite másimu pena ne’ebé han malu ba tipu krime ne’ebé halo tiha husi ema ne’ebé la bele hatán ba nia hahalok. 4 – La iha prejuizu husi dispozisaun iha númeru anteriór enkuantu faktu ne’ebé halo tiha husi ema ne’ebé la bele hatán ba nia hahalok han malu ho krime ne’ebé kastigu ho pena prizaun superiór husi tinan 8 no perigu ba faktu sira foun ho espésie hanesan oinsá hatodan, ne’e be, dezakonsella libertasaun, internamentu bele prorroga husi períodu sira susesivu husi tinan 2 to’o bainhira lehat katak taka tiha estadu perigu kriminál ne’ebé fó orijen.

Artigu da-94

Taka sasukat nian 1 – Sasukat taka bainhira hakotu situasaun perigu kriminál ne’ebé fó orijen ka ida-ne’e sei mantein bainhira atinje limite másimu husi durasaun sasukat, exetu iha sirkunstánsia sira ne’ebé temi tiha iha númeru 4 husi artigu anteriór. 2 – Medida internamentu iha obrigasaun atu sujeita ba revizaun husi fulan-12 ba fulan-12. 3 - Enkuantu invoka ezisténsia kauza justifikativu ba taka internamentu, mak tribunál apresia kestaun ba tempu tomak.

Artigu da-95 Substituisaun ba medida iternamentu

1 – Medida internamentu nian bele substitui husi liberdade ba prova ka espulsaun husi territóriu nasionál bainhira aplika ba ema estranjeiru sira. 2 – Iha kazu espulsaun husi territóriu nasionál aplikasaun han malu ho dispozisaun iha artigu 86.

Page 24: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-96 Liberdade ba prova

1 – Enkuantu husi revizaun ne’ebé temi tiha iha artigu anteriór rezulta katak iha razaun sira hodi hein finalidade medida nian bele alkansa nakloke sorin balu, tribunál koloka internadu iha liberdade ba prova. 2 – Períodu husi liberdade ba prova nian fixa entre mínimu ida husi tinan 2 no másimu ida tinan 5 la bele liu, maibé tempu ne’ebé kuran ba limite másimu durasaun internamentu nian. 3 – Lia-kotun husi liberdade ba prova impoin ba internadu regulamentu sira konduta nian iha tempu sira ne’ebé han malu ho sira ne’ebé temi tiha iha artigu 69, nesesáriu ba prevensaun perigu nian, hanesan mós devér atu submete ba tratamentu no rejime sira husi kura ambulatóriu apropriadu no sei hala’o ezame no observasaun sira iha fatin sira ne’ebé hatudu tiha ona. 4 – Ema ne’ebé hetan suspensaun husi ezekusaun internamentu nian sei koloka ho vijilánsia tutelár husi servisu sira reinsersaun sosiál nian. 5 - Enkuantu la iha razaun ne’ebé lori ba revogasaun husi liberdade ba prova, hafoin ramata tiha tempu durasaun ne’e maka medida internamentu nian deklara ramata ona. 6 – Enkuantu ramata tiha períodu ba liberdade prova, prosesu sei pendente hela ka insidente ne’ebé bele lori ba ninia revogasaun, maka medida sei deklara ramata bainhira prosesu ka insidente ramata no la iha fatin ba revogasaun.

Artigu da-97

Revogasaun husi liberdade ba prova nian 1 – Binhira mak liberdade ba prova revoga: a) Komportamentu husi ema ne’ebé la bele hatán ba nia hahalok revela katak

internamentu sei indispensavel ; ka b) Ema ne’e hetan kondenasaun iha pena privasaun liberdade no la lehat lale’uk hun

sira husi suspensaun ezekusaun nian tuir númeru 1 husi artigu 67. 2 – Revogasaun determina internamentu fila-fali, sei han malu ho aplikasaun ho dispozisaun iha artigu sira 93 no 94.

Artigu da-98 Suspensaun ba ezekusaun internamentu nian

1 – Tribunál bele determina suspensaun internamentu nian karik sai razoavel hodi hein katak ho suspensaun sei alkansa finalidade ba sasukat seguransa nian no suspensaun sei revela hala’o hamutuk ho defeza orden públika no pás sosiál. 2 – Suspensaun internamentu han malu ho aplikasaun dispozisaun iha númeru sira 3 no 4 husi artigu 96. 3 – Suspensaun ezekusaun husi internamentu la bele deklara enkuantu ema ne’e hetan kondenasaun tuituir malu iha pena privasaun liberdade no la lehat ba lale’uk hun sira husi suspensaun ezekusaun ne’e tuir númeru 1 husi artigu 67. 4 – Durasaun no taka suspensaun internamentu nian determina konforme artigu sira 93 no 94 tuituir malu. 5 – Revogasaun lia-kotun husi suspensaun medida internamentu sei aplika ho dispozisaun artigu 97 nian.

Page 25: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

SEKSAUN II SASUKAT SEGURANSA SIRA SELUK

Artigu da-99

Medida interdisaun profisionál Bainhira ema ida-ne’ebé la bele hatán ba nia hahalok tanba anomalia psíkika halo asaun ida ne’ebé haree nanis iha tipu legál ida husi krime ka’it ho atividade profisionál ne’ebé ezerse no iha deskonfiansa katak enkuantu mantein okupasaun ne’e, bele halo nafatin faktu sira idéntiku, maka tribunál bele bandu nia hala’o atividade husi períodu ida tinan 1 to’o 5, konforme sirkunstánsia sira kazu nian no ema nia personalidade.

Artigu da-100 Taka lisensa lori kilat no bandu la lori karreta

Aplikasaun han malu ho dispozisaun iha artigu sira 87 no 88 bainhira de’it personalidade ema ne’ebé la bele hatán ba nia hahalok deskonfia katak sei bele halo faktu sira foun husi espésie hanesan.

KAPÍTULU IX KONSEKUÉNSIA SIRA SELUK KRIME NIAN

Artigu da-101

Halakon sasán sira krime nian 1 – Sei deklara lakon favór husi Estadu nian sasán sira ne’ebé serve ka destina hela atu serve hodi hala krime ida ka husi hirak ne’e prodús tiha, bainhira husi nia natureza ka sirkunstánsia sira kazu nian tau iha perigu seguransa emar nian, morál ka orden públika, ka soi risku sira sériu ne’ebé utiliza hodi halo krime foun sira. 2 – Sei salva hela direitu sira vítima no terseiru nian ne’ebé la halo parte ka hasai vantajen utilizasaun sasán sira ne’ebé mak nu’udar proprietáriu. 3 – Tribunál sei fixa destinu sasán sira ne’ebé deklara lakon tiha bainhira de’it lei la haktuir. 4 – Dispozisaun iha númeru 1 iha fatin maske ema ruma ne’ebé determina bele hetan kastigu husi faktu ne’e.

Artigu da-102 Lakon vantajen

Sasán hotu-hotu hanesan direitu ka vantajen sira ne’ebé hetan deforma direta ka indireta tanba konsekuénsia husi prátika krime ida, sei deklara lakon tiha favór husi Estadu nian.

Artigu da-103

Responsabilidade sivil emerjente krime nian 1 – Indenizasaun ba sasán lakon no danu sira emerjente husi krime ida, iha obrigasaun no seidauk sai ofisiál ne’ebé hatebes no analiza husi tribunál, anaunserke enkuantu vítima tuir lei prosesuál penál deklara katak hakarak dedús hahusuk ketak-ketak. 2 – Lale’uk hun sira no kálkulu ba indenizasaun regula husi direitu sivil. 3 – Responsavel ba indenizasaun bele halo tranzasaun ne’e rasik maibé tenke fó-hatene ba tribunál tanba la haktuir pena asaun nian.

Page 26: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-104 Priviléjiu husi kréditu vítima nian

Kréditu ne’ebé la’o hela kona-ba direitu vítima nian ba indenizasaun tanba lakon no estragu sira emerjente krime nian sei benefisia tuir prefeénsia ka’it naran ho kualkér seluk ne’ebé mosu hafoin halo tiha faktu inklui valór no hahirak ne’ebé ka’it ba multa.

TÍTULU V DIREITU BA KEIXA NIAN

Artigu da-105

Natureza krime nian 1 – Krime sira bele fó aparénsia ba natureza públika ka semipúblika ba efeitu sira hala’o direitu keixa nian. 2 – Sai nu’udar krime sira públiku sira ne’ebé ho lala’ok kriminál la depende husi keixa. 3 – Krime sira semipúbliku hanesan sira ne’ebé ho lala’ok bele hahú de’it hafoin hala’o tiha direitu keixa nian. 4 – Direitu keixa nian konsiste iha manifestasaun vontade husi parte titulár rasik maka hakarak lala’ok kriminál.

Artigu da-106 Titulár ba direitu keixa nian

1 – La iha prejuizu husi dispozisaun iha lei prosesuál penál nian, bainhira lala’ok depende husi keixa, iha lejitimidade atu hatada, anaunserke dispozisaun dehan oin-seluk, ema ne’ebé hetan ofensa konsidera hanesan titulár husi interese sira ne’ebé lei hakarak proteje hadu’u krime. 2 – Bainhira direitu keixa nian la bele hala’o tanba titularidade kompete de’it ba nia, iha kazu ne’e, ba autór krime nian, maka Ministériu Públiku bele hahú ho lala’ok.

Artigu da-107 Prazu atu hala’o direitu nian

1 – Aleinde dispozisaun iha lei prosesuál penál nian, enkuantu durasaun prazu hala’o direitu keixa nian, kesardór mate ka inkapás karik la hala’o, hahú sura fali prazu foun hosi loron mate ka inkapasidade nian. 2 – Prazu sura rasik ba ida-idak husi titulár sira bara-barak ba direitu keixa nian no la hala’o iha tempu apropriadu ka’it ho maklisuk ida aproveita ho sira seluk, iha kazu sira ne’ebé mak sira-ne’e mós la bele hetan persegisaun lahó keixa. 3 – Iha kazu ne’ebé hatuur nanis iha númeru 2 husi artigu anteriór, enkuantu Ministériu Públiku la hahú nia lala’ok maka prazu atu hala’o direitu keixa nian sura hahú loron ne’ebé ema hetan ofensa ne’e atinje tinan 16.

Page 27: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-108 Renúnsia no dezisténsia husi keixa

La iha prejuizu husi dispozisaun iha lei prosesuál penál nian, maka renúnsia no dezisténsia keixa ka nia la hala’o ka’it ho maklisuk ida krime nian aproveita sira seluk iha kazu sira ne’ebé mak sira-ne’e mós la bele hetan persegisaun lahó keixa.

TÍTULU VI HAMOOS HUSI RESPONSABILIDADE KRIMINÁL

KAPÍTULU I

PRESKRISAUN BA LALA’OK KRIMINÁL

Artigu da-109 Prazu sira preskrisaun nian

1 – Lala’ok kriminál sei hamós tiha tanba efeitu husi preskrisaun dezdeke kona-ba prátika krime hamosu tiha prazu sira tuirmai: a) Tinan ruanulu, bainhira dehan kona-ba krime sira ne’ebé kastigu ho pena prizaun ho

limite másimu superiór husi tinan sanulu-resin-rua: b) Tinan sanulu-resin-lima, bainhira dehan kona-ba krime sira ne’ebé kastigu ho pena

prizaun ho limite másimu superiór husi tinan hitu maske la liu sanulu-resin-rua; c) Tinan ualu, bainhira dehan kona-ba krime sira ne’ebé kastigu ho pena prizaun ho

limite másimu superiór husi tinan tolu maibé la liu tinan hitu; d) Tinan haat iha kazu sira seluk. 2 – Bainhira lei estabelese ba kualkér krime, iha alternativa, pena prizaun ka multa, ida dahuluk de’it mak konsidera ba efeitu husi dispozisaun artigu ne’e nian.

Artigu da-110 Kontajen prazu nian

1 – Prazu ba preskrisaun husi lala’ok kriminál la’o hahú loron ne’ebé halo tiha faktu ne’e ka hahú loron husi asaun dahikus nian hala’o bainhira dehan kona-ba krime ne’ebé la hala’o, krime ne’ebé hala’o fila-fila ka krime abituál. 2 – Iha krime sira permanente prazu preskrisaun nian sura hahú loron ne’ebé taka konsumasaun. 3 – Iha kazu futu-lia atende ba faktu husi autór nian.

Artigu da-111 Suspensaun ba preskrisaun

1 – Preskrisaun ba lalla’ok kriminál suspende ba aleinde kazu sira espesiál previstu iha lei, durante tempu ne’ebé mak: a) La hahú lala’ok tuir lei ka kontinua tanba kuran autorizasaun legál ka lia-kotun ne’ebé

sei hatún husi tribunál la’ós penál nian, ka tanba efeitu husi devolusaun kestaun ida prejudisiál iha juízu la’ós penál nian.

b) Maksalak haktuir iha estranjeiru, pena ka sasukat seguransa privasaun liberdade nian;

Page 28: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

c) Lala’ok kriminál hela pendente hahú husi momentu ne’ebé arguidu hetan notifikasaun husi akuzasaun.

2 – Preskrisaun la’o fila-fali hahú loron ne’ebé taka kauza suspensaun nian ne’ebé la bele konforme situasaun sira liu metade husi prazu previstu iha artigu 109 nian.

KAPÍTULU II PRESKRISAUN PENA NO SASUKAT SIRA SEGURANSA NIAN

Artigu da-112

Prazu sira ba preskrisaun pena nian 1 – Pena sira preskreve iha prazu sira tuirmai: a) Tinan 25 enkuantu superiór husi prizaun tinan 12; b) Tinan 20 enkuantu superiór husi tinan 8 maibé la bele liu prizaun tinan 12; c) Tinan 12 enkuantu superiór husi tinan 4 maibé la bele liu prizaun tinan 8; d) Tinan 8 iha kazu sira seluk pena prizaun nian; e) Tinan 4 iha kazu husi pena sira multa nian. 2 – Prazu preskrisaun pena sira sura hahú hatún tiha lia-kotun nametin tuir lei ne’ebé aplika.

Artigu da-113 Preskrisaun ba pena asesória sira

Preskrisaun ba pena asesória sira hela sujeitu ba rejime pena prinsipál nian.

Artigu da-114 Prazu sira ba preskrisaun sasukat seguransa nian

Sasukat sira seguransa nian preskreve iha kazu sira tuirmai: a) Tinan 15 enkuantu halakon ema nia liberdade; b) Tinan 5 enkuantu la hasai ema nia liberdade; c) Tinan 2 iha kazu sira taka lisensa lori kilat.

Artigu da-115

Suspensaun ba preskrisaun 1 – Preskrisaun husi pena no sasukat sira seguransa nian suspende aleinde kazu sira espesiál previstu iha lei durante tempu ne’ebé mak: a) Tan forsa lei nian la bele hahú hala’o ka kontinua; b) Hafoin kondenadu halai sai tiha maibé la kaer fila-fali. c) Kondenadu haktuir hela pena ka sasukat seguransa seluk husi privasaun liberdade; d) Lakohi selu multa; e) Kondenadu hetan impedimentu provizóriu halo servisu favór ba komunidade. f) Kuandu ezekusaun iha fatin atu hala’o. 2 – Preskrisaun hala’o fila-fali hahú husi loron ne’ebé taka kauza suspensaun nian. 3 – Aplikasaun han malu ho buat ne’ebé dispoin iha númeru 2 husi artigu 111 nian.

Page 29: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

KAPÍTULU III LA HALO ANULASAUN

Artigu da-116

Krime sira jenosídiu kontra pás, umanidade no funu nian Sei la preskreve lala’ok kriminál no pena sira ne’ebé impoin husi krime jenosídiu kontra pás, umanidade no funu nian.

KAPÍTULU IV HAMÓS KAUZA SIRA SELUK

Artigu da-117

Kauza sira seluk Aleinde kazu sira espesiál previstu iha lei maka responsabilidade sei halakon tanba ema mate, amnistia no indultu.

Artigu da-118 Bainhira ema mate

Bainhira ema ne’e mate maka halakon lala’ok kriminál nune’e mós sansaun kriminál ne’ebé aplika ba nia.

Artigu da-119 Amnistia

Amnistia sei halakon lala’ok kriminál no hakotu ezekusaun sansaun ne’ebé maka seidauk haktuir totál ka parsiál nune’e mós nia efeitu no pena asesória sira iha medida ne’ebé posível.

Artigu da-129 Amnistia no halo krime fila-fila

Anaunserke dispozisaun dehan oin-seluk amnistia aplika ba krime ida-idak ne’ebé konstitui halo krime fila-fila.

Artigu da-121 Indultu

Indultu halakon pena tomak ka balun de’it ka substitui husi ida seluk previstu iha lei no favoravel liu ba kondenadu.

LIVRU II PARTE ESPESIÁL

TÍTULU I

KRIME SIRA KONTRA PÁS, UMANIDADE NO LIBERDADE

KAPÍTULU I KRIME SIRA JENOSÍDIU NIAN KONTRA UMANIDADE

Artigu da-122

Jenosídiu 1 – Sé mak ho hanoin atu hahaat buat hotu-hotu ka balun de’it, grupu nasionál, étniku, rasiál ka relijiozu atu pratika:

Page 30: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

a) Omisídiu ka ofensa ba integridade fízika ka psíkika grave ba elementu sira grupu nian;

b) Asaun ne’ebé liuhosi kualkér meiu ne’ebé hanettik ba prokriasaun ka hamoris elementu sira iha grupu;

c) Separasaun tanba hahalok aat husi elementu sira grupu nian ba grupu seluk; d) Asaun sira ne’ebé tanba forma violenta bandu grupu atu instala ka mantein iha espasu

jeográfiku ne’ebé mak tuir lisan ka istória rekoñese. e) Iha kondisaun balu mak ema ruma hanehan fali grupu ida ka halo tratamentu kruél,

degradante no dezumanu ne’ebé bele provoka nia destruisaun totál ka parsiál; f) Konfiska ka prende kekar sasán sira hanesan propriedade husi elementu sira grupu

nian; g) Bandu elementu sira grupu nian hala’o atividade komersiál, industriál ka profisionál; h) Difuzaun husi epidemia bele provoka mate ka ofensa sira ba integridade fízika

elementu sira grupu nian; i) Bandu, omisaun ke hanetik husi kualkér meiu ne’ebé halo ba elementu sira grupu

asisténsia umanitária adekuada no kombate situasaun sira epidemia nian ka grave nesesidade alimentár;

sei kondena ho pena prizaun tinan 15 to’o 30. 2 – Sé mak liuhosi públiku no insita loos ba prátika jenosídiu sei kondena ho pena prizaun tinan 5 to’o 15.

Artigu da-123 Krime sira kontra Umanidade

Sé mak iha kuadru husi atake ida naklekar ka sistemátiku kontra kualkér populasaun sivil pratika asaun sira ne’ebé rezulta:

a) Omisídiu voluntátiu; b) Estermíniu signifika hanesan hanehan ema hotu-hotu ka balun husi populasaun iha

kondisaun sira moris aat, hanesan mós lakon asesu ba ai-han ka ai-moruk kapás bele provoka hamate ema ida ka ema barak.

c) Eskravidaun; d) Deportasaun ka muda ho forsa populasaun ida mak hatene hanesan hasai ema ida ka

ema barak la tuir lei ba Estadu seluk ka lokál liuhosi duni sai ka husi asaun konkretu seluk.

e) Hadadur ka kualkér forma seluk grave hodi hasai ema ida nia liberdade fízika hodi sakar norma ka prinsípiu sira direitu internasionál nian;

f) Tortura hatene hanesan asaun ne’ebé konsiste atu provoka moras ka terus isik ka neon grave hasai ema nia liberdade ka ho kontrolu ema ne’e nian;

g) Violasaun, eskravidaun seksuál, prostituisaun forsada, gravidéz forsada, esterilizasaun forsada ka kualkér forma seluk violasaun seksuál husi gravidade komparavel;

h) Persegisaun komprende hanesan privasaun atu goza direitu fundamentál sira hodi sakar direitu internasionál ba grupu ida ka ema barak ne’ebé bele identifika tan motivu polítiku, rasiál, étniku, relijiozu, husi seksu ka ka’it ho motivu universál seluk ne’ebé rekoñese hanesan buat ne’ebé la bele simu iha direitu internasionál;

i) Emar lakon forsadu, komprende hanesan hasohan iha kalbosu ka sekuestru promove tiha husi Estadu ka organizasaun polítika ida ka ho nia autorizasaun fó-tulun ka hatán-

Page 31: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

simu, tatuir husi rekuza atu rekoñese situasaun lakon liberdade ka hatada informasaun ruma kona-ba situasaun ka lokalizasaun ema hirak-ne’e, ho propózitu atu nega protesaun lei nian husi períodu tempu naruk ida;

j) Apartheit (tipu diskriminasaun) hanesan kualkér asaun dezumanu ne’ebé hala’o tiha iha kontestu husi rejime institusionál ida husi opresaun no domíniu sistemátiku husi grupu rasiál ida kona-ba seluk ka sira seluk ho hanoin atu mantein rejime ida-ne’e;

k) Asaun dezumanu sira seluk husi karater hanesan ne’ebé ho neon haterus boot, hakanek todan ka afeta saúde mentál ka fízika;

sei kondena ho pena prizaun tinan 15 to’o 30.

KAPÍTULU II KRIME SIRA FUNU NIAN

Artigu da-124

Krime sira funu nian kontra emar 1 – Sé mak iha konflitu armadu ida husi karater internasionál ka konflitu armadu ne’ebé la’ós karater internasionál kontra ema protejidu husi direitu internasionál umanitáriu, atu pratika:

a) Omisídiu voluntátiu; b) Tortura ka tratamentu kruél, hatún diginidade ka halo la tuir ema inklui esperiénsia

biolójika sira; c) Ofensa ba integridade fízika grave ho neon-aat asaun ne’ebé kauza terus boot; d) Hadadur refein sira; e) Opresaun hodi serbí forsa armada funu-maluk ka halo rekrutamentu ka alistamentu ba

labarik ki’ik oan sira husi tinan 18 iha forsa armada ka paramilitár sira Estadu ida nian, ka iha grupu armadu oioin sira husi forsa armada, forsa militár ka paramilitár sira husi Estadu ida nian, ka nia utlizasaun atu hola parte iha ostilidade sira;

f) Restrisaun sira todan, naruk no la iha justifikasaun ba liberdade emar nian; g) Deportasaun ka transferénsia, ka privasaun ilegál liberdade nian; h) Subtrasaun ka destruisaun ne’ebé la iha justifikasaun ba rikusoin patrimoniál nian ho

valór boot; i) Kondenasaun no ezekusaun sentensa, la liu husi julgamentu justu no imparsiál; j) Asaun sira ne’ebé ultraja dignidade ema kriatura nian liuhosi tratamentu ofende ema

no hatún ema nia dignidade; k) Omisídiu ka kanek ne’ebé hasusar kombatente mak rai tiha kilat ka la iha meiu atu

sori nia an, rende la tuir kondisaun ka husi kualkér meiu seluk hasai tiha husi kombate;

l) Asaun sira-ne’ebé deskreve tiha iha línea g) artigu anteriór nian; m) Submisaun emar ne’ebé iha domíniu husi parte ida ne’ebé sei funu hela ba mutilasaun

fízika ka kualkér tipu esperiénsia médika ka sientífika sira mak la motivadu husi tratamentu médiku, dentáriu ka ospitalár nein hala’o iha interese emar hirak ne’e e kauza mate ka halo perigu tebe-tebes ba nia saúde;

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 12 to’o 25. 2 - Pena sei agrava iha kalimak ida iha ninia kladik sira bainhira asaun sira ne’ebé refere iha númeru anteriór pratika tiha kona-ba membru sira husi instituisaun umanitária ida nian.

Page 32: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

3 - Sé mak iha kuadru konflitu armadu ida husi karater internasionál: a) Transfere diretu ka indiretu nu’udar poténsia okupante parte husi ninia populasaun

sivil rasik ba territóriu okupadu ka transfere hotu ka balun de’it populasaun husi territóriu okupadu, laran ka sai li’ur territóriu ida-ne’e;

b) Obriga prizioneiru funu nian ida ka ema seluk ho protesaun atu serbí iha forsa armada sira husi poténsia inimigu nian ida;

c) Hafoin taka tiha ostilidade, la bele atraza lahó motivu justifikasaun halo repatriamentu prizioneiru sira funu nian;

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 15 to’o 30.

Artigu da-125 Krime sira funu nian tanba utiliza métodu

sira funu nian ne’ebé hetan bandu Sé mak iha kuadru konflitu armadu ho karater internasionál ka konflitu armadu ho karater la’ós internasionál:

a) Ataka populasaun sivil, jeralmente sivil sira ne’ebé la hola parte direta iha ostilidade sira;

b) Ataka rikusoin sivil sira nian ka rikusoin sira ne’ebé la´ós husi objetivu militár sira nian;

c) Ataka liuhosi kualkér meiu ba populasaun ne’ebé halibur hamutuk, uma ka edifísiu sira ne’ebé la iha protesaun no la’ós ba objetivu millitár sira nian;

d) Halo atake ida indiskriminadu ne’ebé atinje populasaun sivil ka rikusoin sira karater sivil nian, hatene katak atake ne’e halakon vida ema nian, hakanek emar sivil ka estraga rikusoin sivil sira nian ne’ebé esesivu;

e) Aproveita ho prezensa sivil sira nian ka emar seluk ne’ebé protejidu atu evita katak pontu sira determinadu, zona ka forsa militár sira mak sai alvu ba operasaun militár sira;

f) Ho neon provoka populasaun sivil ne’ebé la iha buat ida hanesan métodu atu halo funu, halakon tiha nia rikusoin ne’ebé hodi hatutan nia sobrevivénsia;

g) Deklara ka ameasa nu’udar ofisiál ne’ebé la fó abrigu; h) Oho ka hakanek ba traisaun kombatente funu-maluk sira; i) Lansa ataka ida, bele hatene katak ataka ne’e rasik bele hasusar maka’as, kleur no

todan iha meiu-ambiente ne’ebé revela esesivu loloos ka’it ba vantajen militár globál konkretu no diretu ne’ebé prevee tiha;

j) Halo traisaun hatene hanesan asaun oho ema, hakanek ka kaptura, ne’ebé apela ho intensaun habosok, ba neon-di’ak adversáriu ida nian hodi hafiar ne’ebé iha direitu atu simu ka obrigasaun atu hametin protesaun ne’ebé previstu iha regulamentu sira husi direitu internasionál umanitáriu nian;

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 15 to’o 30.

Page 33: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-126 Krime sira funu nian tanba utiliza meiu

sira funu nian ne’ebé hetan bandu Sé mak iha kuadru konflitu armadu ho karater internasionál ka konflitu armadu ho karater la’ós internasionál, uza kilat, projetil, materiál no métodu sira kombate nian ne’ebé husi nia natureza rasik bele hakanek ka haterus sira ne’ebé la presiza ka provoka efeitu indiskriminadu hodi sakar direitu internasionál ne’ebé aplika ba konflitu armadu sira, sei kondena ho pena prizaun tinan 12 to’o 25. 2 – Númeru anteriór abranje liuliu kona-ba utilizasaun:

a) Venenu ka kilat sira ho venenu; b) Gás asfiksia, tóksiku ka hanesan, ka kualkér líkidu, materiál ka dispozitivu análogu; c) Kilat musaun ne’ebé namkari ka la susar kona isilolon hanesan mós kilat musan

ne’ebé taka maka’as la taka tomak interiór ka hetan insizaun sira; d) Mina antepesoál; e) Kilat kímika sira; f) Kilat sira ho efeitu prinsipál hakanek ho estillasus ne’ebé la haree hetan husi raiu-xis

iha ema nia isilolon; g) Kilat ahi nian; h) Kilat laser ne’ebé hahaat ema matan;

3 – Kilat, instrumentu no produtu sira ne’ebé refere tiha iha númeru anteriór hanesan sira ne’ebé konsidera husi direitu internasionál.

Artigu da-127

Krime sira funu nian kontra rikusoin protejidu tanba diviza ka emblema identifikasaun sira

Sé mak iha kuadru konflitu armadu ho karater internasionál ka konflitu armadu ho karater la’ós internasionál ataka:

a) Pesoál, instalasaun, materiál, unidade ka karreta sira mak hola parte iha misaun ba manutensaun pás nian ida ka asisténsia umanitária, tuir Karta Nasoins Unidas nian, bainhira de’it sira ne’e iha direitu ba protesaun ne’ebé direitu internasionál umanitáriu fó ba ema sivíl ka rikusoin sivil sira nian;

b) Edifísiu, instalasaun, materiál, unidade ka karreta sira ne’ebé marka kedas ho emblema identifikasaun sira husi Konvensaun sira Jenebra nian ka matenek-na’in uza emblema sira hanesan;

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 10 to’o 20.

Artigu da-128 Krime sira funu nian hasoru propriedade

Sé mak iha kuadru konflitu armadu ho karater internasionál ka konflitu armadu ho karater la’ós internasionál hanoin atu:

a) Halakon no hahaat rikusoin patrimoniál sira iha eskala no valór boot lahó nesesidade militár ka deforma ilegál no arbitrária;

b) Ataka no hahaat uma-lulik sira ba kultu relijiozu, edukasaun, arte, siénsia ka benefisiénsia, monumentu kulturál ka istóriku sira, fatin arkeolójiku, ospitál no fatin

Page 34: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

sira ne’ebé halibur moras no kanek sira bainhira de’it la’ós trata kona-ba objetivu militár sira nian;

c) Hadau sidade ka lokalidade ida mezmu kuandu hadau liuhosi asaltu; sei kondena ho pena prizaun tinan 5 to’o 15.

Artigu da-129

Krime sira funu nian kontra direitu sira seluk Sé mak iha kuadru konflitu armadu ho karater internasionál ka konflitu armadu ho karater la’ós internasionál deklara abolisaun, suspensu ka la simu iha tribunál kualkér direitu no lala’ok sira husi nasionál sira, husi parte inimigu, nian sei condena ho pena prizaun ida husi tinan 5 to’o 15.

KAPÍTULU III

KONTRA PÁS NO LIBERDADE

Artigu da-130 Organizasaun sira terrorista nian

1 – Konsidera hanesan grupu, organizasaun ka asosiasaun terrorista, agrupamentu husi ema rua ka liu atu realiza finalidade polítika, ideolójika, filojófika ka konfesionál sira hala’o ho violénsia hodi prejudika integridade ka independénsia nasionál, hanetik, muda ka subverte funsionamentu instituisaun nasionál ka internasionál sira, intimida ka obriga autoridade públika, organizasaun internasionál sira ka emar balun, grupu emar ka liuliu populasaun atu pratika asaun ida, renunsia atu pratika ka tolera atu pratika liuhosi halo krime sira todan nian;

a) Kontra moris, integridade fízika ka liberdade emar nian; b) Kontra seguransa transporte no komunikasaun sira inklui telegráfika, telefónika sira,

rádiu ka televizaun; c) Halo produsaun aat ba perigu komún, liuhosi inséndiu, esplozaun, libertasaun

substánsia radioativa ka gás tóksiku ka asfiksiante, inundasaun ka avalanxa, uma baku-fila, kontaminsasaun hahán no bee destina ba ema nia konsumu ka hada’et moras, praga, ai-horis ka balada ne’ebé bele estraga;

d) Implikasaun ba uza enerjia nukleár, armas ahi nian, substánsia ka enjeñu esplozivu sira, meiu insendiáriu sira husi kualkér natureza, enkomenda ka surat armadilla sira.

e) Asaun sira ne’ebé hahaat ka bandu funsionamentu ka dezvia husi nia finalidade normál sira, definitivu ka provizóriu, iha parte tomak ka balun de’it, meiu ka dalan komunikasaun, instalasaun sira servisu públiku ka internasionál nian ka sira be destina ba abastesimentu no satisfasaun ba nesesidade sira vitál populasaun nian.

f) Investigasaun no dezenvolvimentu ba armas, biolójika no kímika 2 – Sé mak promove ka harii grupu, organizasaun ka asosiasaun terrorista ka ba sira be adere partisipa ka apoia, sei kondena ho pena prizaun tinan 12 to’o 25. 3 - Sé mak lori hamriik ka dirije grupu, organizasaun ka asosiasaun terrorista sei kondena ho pena prizaun tinan 15 to’o 30. 4 – Bainhira grupu ida, organizasaun ka asosiasaun terrorista nian ka emar ne’ebé temi iha númeru 2 ka 3 iha kualkér meiu sira mak hatudu iha alínea d) númeru 1 nian, maka pena sei agrava husi katoluk ida iha nia limite sira mínimu no másimu.

Page 35: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

5 – Asaun preparativu sira hodi harii grupu, organizasaun ka asosiasaun terrorista sei kondena ho pena prizaun sei redús metade iha nia limite sira mínimu no másimu. 6 – Pena sira ne’ebé temi tiha bele hakmaan ka la iha fatin ba punisaun bainhira ema ne’e husik rasik nia atividade, hanetik ka haka’as an tebe-tebes hodi hanetik perigu ne’ebé provoka husi nia ka kontinuasaun husi grupu, organizasaun ka asosiasaun sira terrorista nian, ka fó-hatene ba autoridade ninia ezisténsia atu nune’e bele evita ba prátika krime sira.

Artigu da-131 Terrorizmu

1 – Sé mak pratika kualkér krime sira ne’ebé previstu iha alínea sira a), c) no e) númeru 1 husi artigu anteriór nian, ka kualkér krime uza meiu sira ne’ebé temi iha alínea sira d) ka f) husi preseitu hanesan, ho intensaun ne’ebé temi tiha, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 12 to’o 25, ka pena han malu ho krime ne’ebé pratika tiha, sei agrava husi katoluk ida iha nia limite sira míminu no másimu, karik pena ne’e hanesan ka superiór. 2 - Pena ne’e bele hakmaan hanesan baibain ka la iha fatin ba punisaun bainhira ema ne’e husik rasik nia atividade, hasees an ka hamenus tuir konsiderasaun perigu ne’ebé nia halo, hodi bandu katak sei haree rezultadu ne’ebé lei hakarak evita, tulun loloos halibur prova sira desizivu ba identifikasaun ka kaptura responsavel sira seluk.

Artigu da-132 Finansiamentu ba terrorismu

Sé mak liuhosi kualkér meiu direta ka indireta no intensionál, fornese, halibur ka iha fundu ka rikusoin husi kualkér tipu hanesan mós produtu ka direitu sira ne’ebé bele transforma hanesan fundu, koko atu halo, ho hanoin katak utiliza ka hatene katak bele utiliza tomak ka balun de’it iha planeamentu, preparasaun ka ba prátika asaun sira previstu iha númeru 1 husi artigu 130 ka pratika asaun hirak ne’e ho hanoin ne’ebé temi iha númeru 1 husi artigu 131 nian, sei kondena ho pena prizaun tinan 12 to’o 25.

Artigu da-133

Insitamentu ba funu 1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu, públika ka insita beibeik ba ódiu kontra rasa, povu, ka nasaun ida, ho intensaun provoka funu ida ka bandu netik konvivénsia pasífika entre rasa, povu no nasaun oioin, sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 8. 2 – Sé mak hamaus ka rekruta sidadaun timoroan sira ba servisu grupu ka poténsia estranjeira, hodi halo funu hasoru Estadu ida ka hatún Governu lejítimu Estadu seluk nian liuhosi meiu violentu sira sei kondena ho pena prizaun tinan 5 to’o 15.

Artigu da-134

Diskriminasaun rasiál no relijioza 1 – Sé mak harii, forma organizasaun ka dezenvolve atividade propaganda ne’ebé organiza tiha hodi insita ka enkoraja halo diskriminasaun, ódiu ka violénsia rasiál ka relijioza, nune’e mós sé mak partisipa ka fó asisténsia, inklui ninia finansiamentu ba organizasaun ka ba atividade sira ne’ebé temi tiha sei kondena ho pena prizaun tinan 3 to’o 12.

Page 36: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

2 – Sé mak iha reuniaun públika, liuhosi hakerek ho destinu atu fó-sai ka liuhosi kualkér meiu komunikasaun sosiál nian, fó-sai ideia ho hanoin atu insita ba diskriminasaun rasiál ka relijioza ka enkoraja, ka provoka asaun sira violénsia kontra ema ka grupu emar tanba nia rasa, kór, orijen étnika ka relijiaun nian, sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 8.

Artigu da-135 Eskravidaun

1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu koloka ema kriatura seluk iha situasaun eskravu ka hasai liberdade ema mantein nafatin hodi serbí nia iha kondisaun ida-ne’e sei kondena ho pena prizaun tinan 8 to’o 20. 2 – Konsentimentu vítima nian sai irrelevante bainhira utiliza tiha kualkér meiu sira ne’ebé sei temi tuir iha artigu 136.

Artigu da-136 Tráfiku emar

1 – Sér mak rekruta, muda, fó, hetan, transporta, transfere, aloja ka halibur emar liuhosi ameasa, uza forsa, ka forma haka’as ho beran seluk, ba raptu, fraude, bosok, abuzu autoridade ka husi situasaun vulnerabilidade ka liuhosi entrega ka hatán-simu selu ka benefísiu sira hodi hetan konsentimentu ema ida nian ne’ebé iha ida seluk nia okos, atu hetan nia finalidade esplorasaun sei kondena ho pena prizaun tinan 8 to’o 20. 2 – Monu iha pena ne’ebé hatuur iha númeru anteriór sé mak rekruta, transporta, transfere, aloja ka halibur menór ida husi tinan 18 ba finalidade esplorasaun nian mezmuke la envolve iha meiu sira balun ne’ebé temi iha númeru anteriór. 3 – Ba efeitu sira husi aplikasaun dispozisaun iha artigu ne’e, esplorasaun bele inklui pelumenus esplorasaun ba prostituisaun maluk nian ka forma seluk husi esplorasaun seksuál, servisu sira forsadu, eskravatura ka prátika besik atu hanesan ba eskravatura, servidaun ka estrasaun husi órgaun sira nian. 4 - Konsentimentu vítima nian sai irrelevante bainhira utiliza tiha kualkér meiu sira ne’ebé temi iha artigu anteriór.

Artigu da-137 Agravasaun

Enkuantu asaun sira ne’ebé mensiona iha artigu sira 135 no 136 pratika tiha: a) Nu’udar forma atu fasilita esplorasaun ka uzu seksuál vítima nian husi ema ka

terseiru; b) Vítima sei ki’ik husi tinan 18; c) Vítima hela iha rai estranjeiru ka la’o sai tiha bá iha-ne’ebá; d) Utiliza vítima hodi sakar nia vontade atu halo krime; ka e) Ema hala’o atividade ne’ebé konfirma autoridade públika ka relijioza, liuhosi grupu

ida, rejiaun ka país tomak, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun tinan 12 to’o 25.

Page 37: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-138 Tráfiku ba órgaun umanu sira

1 - Sé mak hetan, muda, fó, hetan, transporta ka transfere hena, órgaun, substánsia sira ka parte sira husi ema seluk nia isilolon, lahó konsentimentu ka halai ba ameasa, uza forsa ka forma haka’as ho beran seluk, ba raptu, bosok, abuzu autoridade ka iha situasaun vulnerabilidade nian, ka liuhosi entrega ka hatán-simu husi selu osan ka benefísiu ka tulun atu nia hetan, tranzasaun, transporte ka armazenajen, sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 10. 2 – Enkuantu husi prátika ba asaun sira ne’ebé refere iha númeru anteriór rezulta konsekuénsia ruma ne’ebé hatuur nanis iha artigu 150 ka vítima mate, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun tinan 3 to’o 12 ka pena prizaun tinan 5 to’o 20. 3 – Konsentimentu vítima nian sai irrelevante hanesan krime bainhira utiliza tiha kualkér meiu sira ne’ebé temi tiha iha artigu anteriór.

KAPÍTULU IV DISPOZISAUN KOMÚN SIRA

Artigu da-139

Responsabilidade ba xefe militár no boboot sira seluk 1 – Xefe militár ka ema ne’ebé hala’o knar iha nia fatin ne’ebé iha ka bele iha koñesimentu katak forsa sira iha ninia komandu no kontrolu efetivu ka iha nia responsabilidade no kontrolu efetivu komete hela kualkér krime sira ne’ebé hatuur iha títulu ida-ne’e, la adota sasukat sira ne’ebé presiza no adekuada atu prevene ka reprime ninia prátika ka atu lori kedas ba koñesimentu autoridade sira kompetente sei kondena ho pena ne’ebé han malu ba krime ka krime sira ne’ebé komete iha tempu oinmai. 2 – Dispozisaun iha númeru anteriór sei aplika ho ninia adaptasaun sira ba superiór bainhira ba kontrolu husi subordinadu sira iha nia autoridade kontrolu efetivu.

Artigu da-140 Definisaun sira

Ba efeitu sira husi Títulu ida-ne’e sei konsidera katak: a) “ Konflitu armadu ba karater internasionál nian” hanesan ida-ne’ebé: i) Mosu entre Estadu sira mezmuke la iha deklarasaun formál funu nian ida, maske

situasaun funu la rekoñese husi nasaun sira ne’e ida; ii) Han malu ho situasaun ida okupasaun totál ka parsiál territóriu nian husi Estadu ida,

mezmuke okupasaun ida-ne’e la hetan kualkér rezisténsia militár; iii) Enkuantu agrupa iha situasaun ida ne’ebé povu sira luta hasoru dominasaun koloniál,

okupasaun estranjeira no hasoru rejime sira haketak, ezersísiu direitu povu sira nian ba autodeterminasaun ne’ebé halulik ona iha Karta Nasoins Unidas no iha deklarasaun kona-ba prinsípiu sira direitu internasionál nian, ne’ebé dehan kona-ba relasaun habelun malu no knaar-lisuk entre Estadu sira;

b) “ Konflitu armadu ba karater la’ós internasionál nian” hanesan ida-ne’ebé: la’o hale’u iha territóriu Estadu ida nian, karik hafunan ho karater naruk no opoin autoridade governamentál sira no grupu armadu sira organizadu ka sira ne’e rasik, ho esesaun

Page 38: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

husi situasaun sira distúrbiu no tensaun rai-laran, hanesan mós violénsia asidentál ka izoladu ka sira seluk ho karater hanesan;

c) “ Emar protejidu ”; i) Iha konflitu armadu sira internasionál nian, emar protejidu ba efeitu sira husi

Konvensaun sira Jenebra nian tinan 1949 no Protokolu Adisionál da-I, liuliu kanek, moras, náufragu, dadur funu nian, pesoál sanitáriu ka relijiozu no populasaun sivil sira;

ii) Iha konflitu armadu ho karater la’ós internasionál nian, kanek, moras, náufragu sira hanesan mós emar ne’ebé la hola parte ativa iha ostilidade sira iha podér funu-maluk nian;

iii) Iha konflitu armadu ho karater internasionál no iha konflitu armadu ho karater la’ós internasionál nian, membru forsa armada no kombatente sira husi parte funu-maluk mak rai kilat ka la iha meiu seluk defeza nian.

TÍTULU II

KRIME SIRA KONTRA EMAR NIAN

KAPÍTULU I KONTRA VIDA

Artigu da-141

Omisídiu simples Ema ida-ne’ebé oho ema seluk sei kondena ho pena prizaun tinan 8 to’o 20.

Artigu da-142

Omisídiu todan 1 – Enkuantu prodús iha sirkunstánsia sira ne’ebé revela krítika espesiál ka hahaat ema seluk, liuliu: a) Uza venenu, tortura, asfiksia, ahi, esplozivu, ka husi meiu seluk insidiozu ka ne’ebé

tradús iha prátika ba krime perigu komún nian ka sei ho hahalok aat seluk atu hatodan vítima nia terus;

b) Liuhosi ofensa ka meiu eh rekursu seluk ne’ebé hasusar ka parte vítima la bele sori an;

c) Tanba ambisaun, hakarak duni atu oho, ba exitasaun husi instintu seksuál, liuhosi selu ka rekompensa ka nia promesa, ka husi kualkér motivu seluk ne’ebé la iha folin ka la konsege inisiativa.

d) Ho finalidade atu prepara, ezekuta ka taka krime ida seluk, fasilita hodi halai ka asegura impunidade ema krime ida nian;

e) Tanba ódiu rasiál, relijiozu ka polítiku; f) Ho planu konxiente, hatene katak tanba forsa morál iha situasaun susar, reflesaun

kona-ba meiu sira ne’ebé uza ka adia intensaun atu oho liu tiha oras 24; g) Vítima hanesan kaben-na’in karik, jerasaun tutan sura husi leten mai kraik, ka husi

kraik ba leten, maun-alin, iha ligasaun parente to’o ba segundu grau, inan-aman

Page 39: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

hakiak ka oan hakiak, ka ema ne’ebé moris ho nia iha kondisaun análoga hamutuk ho kaben-na’in sira;

h) Enkuantu vítima partikularmente nu’udar ema vulneravel tanba razaun idade, moras ka defisiénsia fízika ka psíkika;

i) Enkuantu vítima nu’udar membru husi órgaun soberania nian no polítiku konstitusionál sira, membru husi órgaun autarkia lokál sira, majistradu, defensór, advogadu, ofisiál justisa, funsionáriu ka kualkér ema seluk nu’udar makaer servisu públiku ida, dezdeke ezerse ka tanba hala’o ninia knaar sira;

j) Enkuantu vítima nu’udar sasin, deklara na’in, peritu, vítima ka ema ne’ebé hetan ofensa no halo tiha krime ho finalidade atu bandu depoimentu, denúnsia husi faktu sira ka hatada keixa ka tanba ninia intervensaun iha prosesu, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun tinan 12 to’o 25.

Artigu da-143

Omisídiu neglijente 1 – Sé mak oho ema seluk tanba neglijénsia sei kondena ho pena prizaun tinan 4 ka kastigu selu multa ho osan. 2 – Iha kazu sira ne’ebé mak ema ne’e halo la iha tebes kuidadu sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 5.

Artigu da-144

Interrupsaun ba gravidés 1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu no lahó konsentimentu husi feto kabuk halo abortu sei kastigu ho pena prizaun tinan 2 to’o 8. 2 - Sé mak liuhosi kualkér meiu no lahó konsentimentu husi feto kabuk nian hodi halo abortu sei kastigu ho pena prizaun to’o tinan 3. 3 – Feto kabuk ne’ebé konsente ba abortu husi terseiru, ka ne’ebé tanba faktu rasik ka husi ema seluk hodi halo abortu sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3.

Artigu da-145 Interrupsaun ba gravidés ne’ebé la hetan punisaun

1 – Sei la kastigu kona-ba interrupsaun gravidés ne’ebé hala’o husi médiku ka profisionál husi saúde nian no ho konsentimentu husi feto kabuk, bainhira tuir situasaun koñesimentu no esperiénsia medisina nian: a) Konstitui úniku meiu atu dezvia perigu mate nian ka grave no lezaun la bele fila fali

ba situasaun anteriór ba isilolon ka ba saúde fizika ka psíkika feto kabuk nian; b) Bainhira hatudu atu evita perigu mate nian ka grave no kleur, lezaun ba isilolon ka ba

saúde fízika ka psíkika feto kabuk nian no realiza iha semana 12 dahuluk gravidés nian.

c) Iha motivu sira seguru atu prevee katak labarik ne’ebé atu moris sei terus, husi forma ne’ebé la bele kura, husi moras todan ka lahó formasaun adekuadu no realiza iha semana 24 dahuluk gravidés nian, hatebes tuir ultrasonografia no husi meiu adekuadu seluk tuir leges artis, exetua situasaun sira husi konseitu ne’ebé la viavel, kazu ne’ebé interrupsaun bele pratika iha tempu tomak.

Page 40: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

2 – Konsentimentu sei hatada liuhosi: a) Dokumentu ne’ebé asina husi feto kabuk ka tuir nia hahusuk bainhira de’it bele, ho

antesedénsia mínima loron 3 relativu ba data intervensaun nian; ka b) Iha kazu ne’ebé feto kabuk sei iha idade ki’ik ho tinan 16 ka tuir psíkika inkapás kazu

sira husi reprezentante legál, husi jerasaun tutan sura husi leten mai kraik, ka husi kraik ba leten, no nia la’ós parente husi liña kolaterál.

3 – Bainhira la bele hetan konsentimentu ne’ebé tuir regulamentu husi númeru anteriór, interrupsaun gravidés loloos predispoin ho urjénsia, médiku ka profisionál husi saúde nian liuhosi prezensa sasin, deside tuir konxiénsia kona-ba situasaun.

Artigu da-146

Infatísidiu (oho kosok-oan ne’ebé foin moris) Inan ne’ebé oho oan durante partu ka hafoin ida-ne’e no sei iha nia influénsia ne’ebé habu’ur sei kastigu ho pena prizaun tinan 2 to’o 10.

Artigu da-147

Husik hela ka lakohi labarik 1 – Sé mak ho hanoin tau ema seluk nia vida iha perigu liuhosi: a) Tau iha fatin ne’ebé sujeitu ba situasaun ida mak nia rasik la bele sori an; ka b) Husik hela no la sori tanba razaun idade, defisiénsia fízika ka moras bainhira de’it ema

ne’e iha devér atu hein, haree no asiste; sei kastigu ho pena prizaun tinan 1 to’o 6: 2 – Enkuantu husi faktu ne’e rezulta: a) Ofensa ida grave ba integridade fízika ema ne’e sei hetan kastigu ho pena prizaun tinan

2 to’o 8. b) Enkuantu mate ema ne’e sei kastigu ho pena prizaun tinan 5 to’o 15. 3 – Enkuantu vítima nu’udar kabe-na’in, jerasaun tutan husi leten mai kraik, husi kraik ba leten, kolaterál, parnte to’o segundu grau, inan aman hakiak ka oan hakiak ka ema ne’ebé moris hamutuk ho nia iha kondisaun sira análoga husi kaben-na’in sira, pena sira be temi iha númeru sira anteriór sei hatodan husi katoluk ida iha ninia limite sira.

Artigu da-148 Insitamentu ba suisídiu

1 – Ida-ne’ebé mak insita ema seluk atu oho an ka fó tulun hodi hala’o finalidade ida ne’e, enkuantu koko beibeik atu halo suisídiu ka hala’o tiha ona, sei kondena ho pena prizaun t’o tinan 3 ka fó pena multa selu osan. 2 – Enkuantu faktu sira ne’ebé deskreve tiha iha númeru anteriór iha nu’udar destinatáriu ema ruma ne’ebé temi tiha iha númeru 3 husi artigu anteriór ka ki’ik husi tinan 18 ka ema ho kapasidade valorasaun ka determinasaun iha sensibilidade hamenus, maka pena prizaun to’o tinan 5. 3 – Sé mak liuhosi kualkér forma no halo beibeik apolojia públika suisídiu nian sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka kastigu selu osan.

Page 41: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

KAPÍTULU II SAKAR INTEGRIDADE FÍZIKA

Artigu da-149

Ofensa sira ba integridade fízika simples 1 – Sé mak ofende ema seluk nia isilolon ka saúde sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka selu multa. 2 – Prosedimentu kriminál depende husi keixa.

Artigu da-150

Ofensa sira ba integridade fízika grave Ida-ne’ebé mak ofende ema seluk nia isilolon ka saúde ho propózitu atu:

a) Bandu netik órgaun ka membru importante; b) Dehan aat tebes no beibeik c) Afeta kapasidade servisu, kapasidade inteletuál sira ka prokriasaun husi maneira grave

no kleur ka definitivu; d) Provoka moras nafatin ka anomalia psíkika ne’ebé la bele kura; ka e) Kria perigu ba ema nia vida;

sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 8.

Artigu da-151 Agravasaun

1 – Sé mak hakarak de’it ofende ema seluk nia isilolon ka saúde liuhosi: a) Halo ofensa previstu iha artigu 150 sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 5; b) Hamate ema tanba neglijénsia

sei kondena ho pena prizaun tinan 1 to’o 6; 2 – Sé maka hakarak halo ofensa ruma previstu iha artigu 150 tanba neglijénsia hodi hamate ema sei kondena ho pena prizaun tinan 3 to’o 12. 3 – Enkuantu krime sira ne’ebé temi iha artigu sira anteriór hetan nu’udar vítima ema ruma husi sira be mensiona tiha iha alínea i) husi artigu 142 tanba hala’o nia knaar tuituir malu pena sei hatodan husi katoluk ida iha nia limite sira másimu no mínimu, enkuantu punisaun grave la kona nia tanba forsa legál husi dispozisaun seluk.

Artigu da-152 Ofensa sira ba integridade fízika neglijente

1 – Sé mak tanba neglijénsia ofende ema seluk nia isilolon ka saúde sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka selu multa. 2 – Enkuantu neglijénsia sai groseira ema ne’e sei hetan kastigu ho pena prizaun to’o tinan 2 ka ho pena selu multa. 3 – Enkuantu husi faktu rezulta ofensa korporál sira grave, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka ho pena selu multa. 4. Prosedimentu kriminal depende husi keixa.

Page 42: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-153 Intervensaun no tratamentu sira husi médiku sirúrjiku

1 – Intervensaun no tratamentu sira seluk mak tuir situasaun husi koñesimentu no husi esperiénsia medisina nian hatudu no lori ba oin tuir leges artis, husi médiku ida ka ema seluk ne’ebé hetan autorizasaun tuir lei hala’o nia ho intensaun atu prevene, diagnostika, konsege domina ka hamenus moras, terus ida, lezaun ida ka fadiga korporál, ka perturbasaun mentál ida la baberak hanesan ofensa korporál. 2 – Enkuantu husi violasaun leges artis rezulta perigu ida ba ema moras nia isilolon, saúde ka nia vida sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka selu multa. 3 – Prosedimentu kriminál depende husi keixa.

Artigu da-154 Ofensa sira lihosi ai-moruk venenu

1 – Ida ne’ebé mak ofende ema seluk nia an ka saúde budu ai-moruk venenu hodi hahaat ema nia saúde fízika ka psíkika sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 5. 2 – Enkuantu husi faktu ne’e rezulta konsekuénsia ruma ne’ebé hatuur nanis iha artigu 150 ka vítima mate, ema ne’e sei kondena tuituir malu ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6 no husi tinan 3 to’o 12.

Artigu da-155

Ofensa korporál sira ne’ebé ema na’in-rua halo hasoru ba malu 1 – Bainhira ema na’in-rua ofende malu hanesan iha ida-idak nia an ka saúde, no husi sira ida la reaje iha lejítima defeza no la mosu efeitu ruma ne’ebé hatuur iha artigu 150 nein husi balu ne’ebé intervein sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka kastigu selu multa. 2 – Prosedimentu kriminál depende husi keixa.

Artigu da-156 Partisipasaun iha konfrontu fíziku

1 – Sé mak intervein ka hola parte iha konfrontu fíziku ho ema na’in-rua ka liu, ne’ebé rezulta mate ka ofensa korporál grave, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka selu multa ho osan bainhira efeitu sira ne’e tuir traisaun sira la bele hetan imputasaun. 2 – Partisipasaun iha konfrontu fíziku sei la kastigu bainhira determina tanba motivu sensura, liuliu haree ba reasaun hasoru atake ida, sori maluk ka haketak emar ne’ebé baku malu.

Artigu da-157 Insulta ema inkapás

Ida ne’ebé mak hela iha kuidadu ema nian hodi responsabiliza ba nia edukasaun ka sei sai hanesan subordinadu iha atividade servisu, ema inkapás, partikularmente vulneravel tanba razaun moras, defisiénsia fízika ka psíkika no provoka ofensa ba nia an ka saúde ka insultu fíziku ka psíkiku ka tratamentu kruél, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6, enkuantu pena todan liu la hatún ba nia tanba razaun husi dispozisaun legál seluk.

Page 43: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-158 Feen no la’en insulta malu

Se mak dehan aat nia kaben ka ema ne’ebé hela ho nia iha situasaun análoga ba feen la’en halo insultu fíziku ka psíkiku ka tratamentu kruél sira sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6, bainhira pena todan liu la hatún ba nia tanba dispozisaun legál seluk.

Artigu da-159 Insulta labarik ki’ik

1 – Sé mak labarik ki’ik husi tinan 18 hela ho nia ka iha nia kuidadu no responsavel ba nia edukasaun ka hela nu’udar subordinadu iha atividade servisu, no:

a) Ofende ema nia an ka saúde, halo insultu fíziku ka psíkiku ka tratamentu kruél sira; b) Sujeita ba esplorasaun ekonómika ba servisu sira perigu nian ka bele kompromete ba

nia edukasaun ka ninia dezenvolvimentu fíziku, mentál, espirituál, morál ka sosiál; c) Sujeita ba kualkér forma eskravatura ka prátika análoga; d) Utiliza, rekruta, ka oferese ba finalidade prostituisaun nian, produsaun materiál

pornográfiku ka espetákulu pornograáfiku sira; ka e) Utiliza, rekruta ka oferese ba prátika asaun ka atividade ilísitu sira, liuliu ba

produsaun no tráfiku husi estupefasiente sira hanesan mós sira ne’ebé define tiha husi konvensaun internasionál sira,

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6, bainhira pena todan liu la hatún ba nia tanba dispozisaun legál seluk. 2 – Sé mak iha situasaun hanesan, haruka labarik ki’ik oan sira husu ezmola, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3, bainhira pena todan liu la hatún ba nia tanba razaun husi dispozisaun legál seluk. 3 – Bainhira vítima mai hosi jerasaun tutan, kolaterál, familiár, parente to’o segundu grau, ema nia oan hakiak ka ema ne’ebé moris hamutuk ho nia iha kondisaun sira análoga maka pena sira ne’ebé temi iha númeru sira anteriór sei hatodan husi katoluk ida iha ninia limite sira.

Artigu da-160

Agravasaun husi rezultadu Bainhira tanba konsekuénsia husi insultu ne’ebé hatama tiha iha artigu sira 157 to’o 159 mosu efeitu sira ne’ebé temi iha artigu 150 ema ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8 no mate karik maka pena prizaun husi tinan 3 to’o 15.

Page 44: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

KAPÍTULU III SAKAR LIBERDADE PESOÁL

SEKSAUN I

AGRESAUN PESOÁL SIRA

Artigu da-161 Ameasa sira

1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu, ameasa ema seluk atu halo krime ida oinsá hatauk nia hodi la hakmatek ka sakar nia liberdade determinasaun nian, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa selu osan. 2 – Prosedimentu kriminál depende husi keixa.

Artigu da-162

Haka’as ho beran 1 – Sé mak liuhosi violénsia ka ameasa ho neon-aat bandu ema seluk nia asaun ka omisaun, ka suporta atividade ida, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa selu osan. 2 – Prosedimentu kriminál depende husi keixa.

Artigu da-163 Haka’as tebes ho beran

Bainhira hakas’as ho beran realiza liuhosi: a) Ameasa husi krime ida ne’ebé bele kondena ho pena prizaun superiór to’o tinan 3. b) Funsionáriu abuza tebes nia knaar sira; c) Kontra ema partikularmente la bele sori an tanba razaun idade, defisiénsia, moras ka

gravidés d) Kontra ema ruma ne’ebé temi iha alínea i) artigu 142 nian

ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa.

Artigu da-164 Sekuestru

1 – Sees husi kazu sira previstu iha lei prosesuál penál nian sé mak detein, prende, dadur ka dadur ema seluk ka husi kualkér forma seluk hasai ema nia liberdade, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa selu osan. 2 - Pena prizaun hanesan tinan 2 to’o tinan 8 bainhira privasaun liberdade:

a) Kleur liu oras hitunulu-resin-rua; b) Halo liuhosi ofensa ba integridade fízika, tortura ka kualkér tratamentu kruél,

degradante ka dezumanu seluk; c) Kauza tanba neglijénsia ema nian hodi hamate vítima ka iha nu’udar rezultadu ema

ne’e oho an; d) Sai nu’udar vítima sé mak hala’o autoridade públika, relijioza ka polítika. e) Hetan promosaun, autorizasaun ka tulun liuhosi ema autoridade públika ka membru

organizasaun polítika nian.

Page 45: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-165 Raptu

1 – Sé mak uza violénsia, ameasa ka bosok hodi transfere ema seluk husi fatin ida ba fatin seluk ho hanoin atu:

a) Submete vítima ba sasisik; b) Halo krime agresaun, esplorasaun ka abuzu seksuál; c) Bandu autoridade públika ka terseiru ida atu pratika asaun ka omisaun ida ka atu

suporta atividade ida; sei kondena ho pena prizaun husi tinan 3 to’o 12. 2 – Aplikasaun pena mak husi tinan 5 to’o 15 bainhira haree sirkunstánsia balun previstu iha númeru 2 artigu 164 nian.

Artigu da-166 Fa’an emar

1 – Sé mak sees husi situasaun sira previstu iha artigu 136, liuhosi kualkér asaun ka forma seluk tranzasaun, transfere ema ida ka grupu emar ba ema selu ka grupu emar liuhosi selu hahirak ruma ka kontrapartida seluk, rekompensa ka vantajen, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8; 2 -. Bainhira faktu sira temi iha númeru anteriór pratika tiha:

a) Ka’it ho menór husi tinan 18; b) Abuza husi autoridade tanba iha relasaun familiár ida, husi tutela ka kurandeiru husi

dependénsia ierárkika, ekonómika ka servisu; c) Aproveita knaar sira ka fatin ne’ebé iha kualkér títulu hala’o iha estabelesimentu

prizaun nian, edukasaun ka korresaun, ospitál, ospísiu, azilu, klínika ka estabelesimentu seluk saúde nian ka estabelesimentu ne’ebé destina ba asisténsia ka tratamentu; ka

d) Kona-ba ema inkonxiente ka inkapás, partikularmente vulneravel tanba razaun moras, defisiénsia fízika ka psíkika,

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 3 to’o 12. 3 – Konsentimentu husi ema ne’e rasik ka husi terseiru hanesan krime irrelevante ne’ebé ezerse kualkér forma podér kona-ba vítima.

Artigu da-167 Tortura, tratamentu kruél, degradante ka dezumanu seluk

1 – Sé mak iha funsaun atu prevene, investiga, deside kona-ba kualkér tipu infrasaun, ezekusaun sansaun hirak ne’e ka protesaun, guarda, vijilánsia ka akompañamentu ema dadur ka kastigu no tortura ka trata ho forma kruél, degradante ka dezumanu, atu:

a) hetan husi ema seluk konfisaun, depoimentu, deklarasaun ka informasaun b) kastigu tanba asaun ne’ebé nia halo ka husi ema seluk: c) Intimida ka atu intimida ema seluk,

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Monu mós iha pena previstu iha númeru anteriór sé mak liuhosi nia inisiativa, tanba orden husi superiór nian ka tuir entidade kompetente atu hala’o knaar sira ne’ebé refere iha

Page 46: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

númeru anteriór, defaktu responsabiliza dezempeñu funsaun sira ne’e pratika tiha kualkér asaun ne’ebé mensiona tiha iha ne’ebá. 3 - Konsidera tortura, tratamentu kruél, degradante ka dezumanu asaun ne’ebé konsiste hodi haterus no hakole fíziku ka psikolójiku maka’as, ka uza produtu kímiku sira, droga no meiu sira seluk, naturál ka artifisiál, ho hanoin habu’ur kapasidade desizaun ka halo manifestasaun ho livre vontade vítima nian.

Artigu da-168 Agravasaun

1 – Sé mak tuir regulamentu no kondisaun sira ne’ebé deskreve tiha iha artigu anteriór; Halo ofensa korporál maka’as tuir regulamentu previstu iha artigu 150;

a) Uza meiu ka métodu sira tortura nian partikularmente grave, liuliu agresaun fízika, métodu terapeútiku, imajen bosok husi ezekusaun, substánsia alusinasaun, abuzu seksuál, ka ameasa grave kontra familiár sira.

b) Halo asaun hirak ne’e hanesan forma atu bandu ka difikulta livre ezersísiu direitu polítiku ka asosiativu sira ne’ebé halulik tiha ona tuir konstituisaun.

c) Tuir ábitu pratika tiha asaun sira ne’ebé temi tiha; sei kondena ho pena prizaun husi tinan 5 to’o 15. 2 – Bainhira husi faktu sira ne’ebé temi iha artigu daudaun ne’e ka artigu anteriór rezulta suisídiu ka vítima mate ema ne’e sei kondena ho pena prizaun tinan 5 to’o 20.

Artigu da-169 Omisaun ba denúnsia

1 – Superiór ierárikiku ne’ebé hatene katak nia subordinadu, pratika faktu sira balun ne’ebé deskreve iha artigu sira 167 no 168 atu denunsia kedas iha loron tolu nia laran hodi fó-hatene ida-ne’ebá, sei kondena ho pena prizaun tinan 1 to’o 6. 2 – Ema hotu-hotu ne’ebé tanba razaun profisionál sira no fó-hatene ofisiál kona-ba prátika husi faktu sira ne’ebé deskreve tiha iha artigu sira 167 no 168 no la fó-hatene kedas ba superiór ierárkiku ka hatada denúnsia ne’e, sei kondena ho pena ne’ebé hatún tiha iha númeru anteriór hakmaan hanesan baibain.

Artigu da-170 Liberdade ba reuniaun ka manifestasaun

1 – Sé mak habu’ur iha reuniaun ka manifestasaun iha fatin públiku ka nakloke ba públiku, ne’ebé autoriza tiha tuir lei, bandu ka koko atu bandu nia realizasaun sei kondena ho pena prizaun to’o tinn 2 ka multa 2 – Funsionáriu ka ema husi autoridade polisiál ne’ebé bandu ka koko atu bandu sees husi kondisaun legál hala’o direitu reuniaun ka manifestasaun ne’ebé deskreve tiha iha númeru anteriór sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3.

Page 47: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

SEKSAUN II AGRESAUN SEKSUÁL SIRA

Artigu da-171

Violénsia seksuál Sé mak uza, ameasa maka’as, ka hafoin finalidade ida-ne’e hola parte inkonxiente ka halo oinsá atu la bele reziste, babe’ur hodi haterus ema seluk ka atu pratika ho nia ka ho ema seluk, asaun seksuál relevu nian sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6.

Artigu da-172 Violasaun

Ida ne’ebé mak husi meiu sira ne’ebé temi tiha iha artigu anteriór mantein relasaun seksuál vajinál, anál ka orál ka obriga atu suporta hatama sasán ba órgaun té fatin ka iha vajina sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10.

Artigu da-173 Agravasaun

1 – Bainhira agresaun seksuál sira ne’ebé temi tiha iha artigu sira 172 no 173 pratika liuhosi: a) Abuza autoridade ne’ebé mai hosi relasaun familiár ida, husi tutela ka enkargu legál

husi dependénsia ierárkika, ekonómika ka servisu. b) Aproveita knaar sira ka fatin ne’ebé ho kualkér títulu hala’ iha estabelesimentu

prizaun, edukasaun ka korresaun, ospitál, ospísiu, azilu, klínika ka estabelesimentu seluk saúde nian ka destina ba asisténsia ka tratamentu; ka

c) Hasoru ema inkonxiente ka inkapás, partikularmente vulneravel tanba razaun moras, defisiénsia fízika ka psíkika.

d) Sai nu’udar vítima menór sira husi tinan 17; ema ne’e sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 8, iha kazu artigu 172 nian no ho pena prizaun husi tinan 3 to’o 12 iha kazu artigu 173 nian.

SEKSAUN III ESPLORASAUN SEKSUÁL

Artigu da-174

Esplorasaun seksuál ba terseiru 1 – Sé mak iha hanoin atu hetan benefísiu ka iha nia moris buka soran lia, fasilita ka halo oinsá kontribui atu nune’e ema seluk halo prostituisaun ka pratika asaun seksuál sira seluk sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3. 2 – Ema ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10 bainhira mosu sirkunstánsia sira balun tuirmai:

a) Esplorasaun iha situasaun husik hela ka nesesidade ekonómika vítima nian; b) Halo violénsia, ameasa grave ka haka’as ho beran hasoru vítima; ka c) Lori vítima ba nasaun seluk husi rai ne’ebé nia moris ka hela ba.

3 – Tentativa iha kazu númeru 1 sei hetan kastigu.

Page 48: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-175 Prostituisaun infantil

1 – Sé mak mezmu ho konsentimentu vítima nian halo asaun sira esplorasaun seksuál ne’ebé temi tiha iha artigu anteriór, kona-ba ki’ikoan husi tinan 17, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 3 to’o 12 iha kazu númeru anteriór nian no ho pena prizaun husi tinan 5 to’o 15 iha kazu sira ne’ebé mosu sirkunstánsia sira ruma enunsia iha númeru 2 husi artigu anteriór. 2 – Sé mak oferese, hetan, buka ka entrega ki’ikoan husi tinan 17 ba finalidade prostituisaun infantil nian sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8, bainhira pena grave liu la hatún ba nia tanba razaun husi dispozisaun legál seluk.

Artigu da-176 Pornografia infantil

1 – Sé mak utiliza ba finalidade domíniu seksuál, espoin ka reprezenta ki’ikoan husi tinan 18 atu hala’o kualkér atividade seksuál, reál ka néon-sala, ka husi kualkér meiu seluk fó-sai atividade seksuál ida-ne’ebá, ka órgaun sosiál sira ki’ikoan nian, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Pena hanesan sei aplika ba sé mak prodús, fahe, fó-sai, hatama, hasai, fó, fa’an ka detein kualkér meiu komunikasaun, instrumentu, dokumentu ka rejistu ba finalidade sira ne’ebé temi iha númeru anteriór ka ho finalidade atu divulga asaun hirak ne’e.

SEKSAUN IV

ABUZU SEKSUÁL SIRA

Artigu da-177 Abuzu seksuál ba menór

1 – Sé mak pratika relasaun seksuál vajinál, anál ka orál ho ki’ikoan husi tinan 14 sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10. 2 – Sé mak pratika kualkér asaun seksuál relevu nian ho ki’ikoan husi tinan 14 sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8.

Artigu da-178 Asaun seksuál ho adolexente sira

Sé mak boot ona no hasees husi situasaun sira ne’ebé prevista iha seksaun ida-ne’e, pratika kualkér asaun seksuál relevu nian ho ki’ikoan entre tinan 14 no 16, abuza ninia inesperiénsia, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3.

Artigu da-179 Abuzu seksuál ba ema inkapás ne’ebé la bele reziste

Sé mak pratika asaun seksuál relevu nian ho ema inkonxiente ka inkapás, aproveita nia kondisaun inkapasidade, partikularmente vulneravel tanba razaun moras, defisiénsia fízika ka psíkika sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10.

Page 49: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-180 Fraude seksuál

1 – Sé mak aproveita tuir fraudulentu husi sala kontra ninia identidade pesoál, halo ho ema seluk relasaun seksuál vajinál, anál ka orál ka asaun seksuál sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3. 2 – Prosedimentu kriminál depende husi keixa.

Artigu da-181 Ezibisionizmu seksuál

1 – Sé mak haksolok ema seluk iha públiku ho prátika asaun ba karater seksuál sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa selu ho osan. 2 – Iha pena hanesan sei hamonu ba sira ne’ebé mak iha ema seluk nia oin pratika relasaun seksuál vajinál, anál ka orál, mezmeku ke iha privadu sakar nia vontade. 3 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 4 – Prosedimentu kriminál depende husi keixa.

SEKSAUN V DISPOZISAUN KOMÚN

Artigu da-182 Agravasaun

1 – Pena sira ne’ebé determina iha seksaun II to’o IV husi kapítulu ne’e sei hatodan husi katoluk ida iha ninia limite sira mínimu no másimu, bainhira:

a) Vítima iha kuran husi tinan 12 iha altura ne’ebé pratika faktu sira; b) Ema ne’e hada’et ba vítima moras venérea, sífilis ka sindroma husi inkapasidade

ne’ebé hetan; c) Tuir konsekuénsia husi faktu sira vítima koko ka konsuma suisídiu ka rezulta mate; d) Vítima mai hosi jerasaun tutan, kolaterál, familiár, parente to’o ba segundu grau, oan

hakiak ema nian ka ema ne’ebé moris hamutuk ho nia iha kondisaun análoga sira ka iha dependénsia ierárkika, ekonómika ka servisu ida;

3 – Bainhira mosu sirkunstánsia sira oioin ne’ebé enunsia iha númeru anteriór, ida de’it mak distinge hanesan modifikativu ba moldura abastrata husi tipu legál no sira seluk sei valoriza iha determinasaun pena konkreta.

Page 50: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

KAPÍTULU V SAKAR VIDA PRIVADA

Artigu da-183

Halekar 1 – Ida ne’ebé mak liuhosi kualkér meiu mezmu lísitu, hatene faktus sira ka’it ho intimidade ema nia vida partikulár ka seksuál ema seluk nian no, lahó konsentimentu, halekar ba públiku lahó kauza ne’ebé justu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa. 2 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-184

Violasaun ba segredu 1 – Sé mak lahó konsentimentu, halekar ema nia segredu ne’ebé nia hatene tuir razaun husi nia situasaun, ofísiu, empregu, profisaun ka arte, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa. 2 – Bainhira segredu ne’e ka’it ho atividade komersiál, industriál, profisionál ka artístika mak ema ne’e hatene iha sirkunstánsia sira ne’ebé deskreve tiha uluk no provoka prejuizu ba ema seluk ka ba Estadu maka pena prizaun tinan 2 ka multa. 3 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-185 Violasaun ba domisíliu

1 – Sé mak lahó konsentimentu tama iha ema seluk nia uma ka hetan autorizasaun atu tama hodi hela iha ne’ebá hafoin obriga mak sai sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa. 2 – La susar atu ema halo krime, aproveita kalan de’it, tanba uma hela iha ai-laran fuik, ne’ebé bele halo husi ema na’in-tolu ka liu, utiliza kilat, uza violénsia ka lori ameasa violénsia ka hala’o liuhosi sa’e uma, selok rahun ka uza xave falsu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 3 – Bainhira iha emar iha uma li’ur mak ema ne’e halo krime sei aplika pena ne’ebé previstu iha númeru anteriór no sei hatodan husi katoluk ida iha ninia kladik sira. 4 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 5 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-186 Hado’ir iha fatin sira seluk ne’ebé taka ba públiku

1 – Sé mak pratika faktu sira ne’ebé deskreve tiha iha númeru 1 no 2 husi artigu anteriór mak ka’it ho kualkér fatin seluk ne’ebé taka metin ka hale’u ho lutu no la iha asesu livre ba públiku, sei kondena tuituir malu ho pena sira ne’ebé temi tiha iha númeru hirak ne’ebá redús tiha metade iha limite sira másimu. 2 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Page 51: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-187 Violasaun korrespondénsia ka telekomunikasaun

1 – Ida ne’ebé mak lahó konsentimentu ka sees husi kazu sira ne’ebé tuir prosesu fó fatin, atu loke enkomenda, karta ka kualkér eskrita seluk destina ba ema seluk, ka hatene nia konteúdu, ka lakohi netik atu nia na’in la bele simu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa. 2 – Pena hanesan hamonu mós ba sé mak iha sirkunstánsia sira hanesan fó-sai opiniaun ka hatene kona-ba konteúdu komunikasaun telefónika, telegráfika ka husi kualkér meiu seluk komunikasaun nian. 3 – Ida ne’ebé mak fó-sai konteúdu karta, enkomenda, eskrita taka metin, telefonema sira ka komunikasaun sira seluk ne’ebé temi tiha iha númeru sira anteriór nian, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa, maske hatene konteúdu ne’e tuir lei. 4 – Enkauntu faktu sira be temi iha númeru sira anteriór pratika tiha husi funsionáriu servisu korreiu, telégrafu, telefone ka telekomunikasaun nian maka pena sira sei hasa’e husi katoluk ida iha nia limite sira. 5 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

TÍTULU III

KRIME SIRA KONTRA VIDA IHA DEMOKRASIA

KAPÍTULU I KONTRA PÁS NO TRANKUILIDADE PÚBLIKA

Artigu da-188

Asosiasaun kriminoza 1 – Sé mak promove ka harii grupu, organizasaun ka asosiasaun ho finalidade ka atividade lori halo krime, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Konsidera hanesan grupu, organizasaun ka asosiasaun kriminoza agrupamentu hotu husi ema na’in-rua ka liu ne’ebé durante períodu tempu no hala’o didi’ak, lori ba prátika ka insita ba halo krime, ho neon atu hetan direta ka indireta benefísiu ka vantajen ida. 3 – Sé mak adere, apoia ka partisipa iha kualkér atividade sira husi grupu, organizasaun ka asosiasaun kriminoza sira nian, sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 6. 4 – Sé mak lori ulun ba grupu organizasaun ka asosiasaun sira ne’ebé temi tiha iha númeru sira anteriór sei kondena ho pena prizaun tinan 3 to’o 12. 5 – Pena sira ne’ebé temi tiha bele hakmaan hanesan baibain enkuantu bandu ka esforsa maka’as hodi bandu kontinuasaun grupu, organizasaun ka asosiasaun sira ka fó-hatene ba autoridade kona-ba sira nia ezisténsia atu nune’e bele evita halo krime.

Artigu da-189 Instigasaun ba halo krime

1 – Sé mak liuhosi públiku ka kualkér meiu insita ba halo krime ida sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Ida ne’ebé mak iha privadu ka liuhosi públiku, gaba ka rekompensa sé mak halo krime ruma oinsá ho hahalok ne’e insita ba halo krime sira idéntiku sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa.

Page 52: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

3 – Bainhira iha kazu husi númeru sira anteriór ho prátika mak ema ne’e instiga atu hala’o pena prizaun nian hanesan husi tinan 2 to’o 5 enkuantu ida seluk grave liu han malu tanba forsa husi dispozisaun legál seluk.

Artigu da-190

Partisipasaun iha motín 1 – Sé mak hola parte iha motín públiku hanesan maklisuk violénsia kontra emar ka propriedade sira, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 ka multa bainhira pena seluk grave liu la hatún ba nia tanba partisipasaun iha krime ne’ebé komete tiha. 2 – Enkuantu ema ne’e provoka ka lori ulun ba motín sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3. 3 – Bainhira motín ne’e armadu, pena sira ne’ebé refere tiha iha númeru sira anteriór sei hasa’e dala rua iha nia limite sira.

Artigu da-191

Hakahik hala’o direitu polítiku sira Ida ne’ebé mak hakahik ema seluk liuhosi violénsia ka ameasa, atu hala’o sira nia direitu polítiku, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa.

Artigu da-192 Tráfiku ba influénsia sira

1 – Sé mak husi nia an rasik ka liuhosi manu-ain ho nia konsentimentu ka ratifikasaun, husu ka hatán-simu, ba nia an ka ba terseiru, vantajen patrimoniál ka la’ós patrimoniál, ka nia promesa, atu abuza nia influénsia, reál ka provavel, hamutuk husi kualkér entidade públika, sei kondena:

a) Ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6 bainhira pena grave liu la hatún ba nia tanba forsa husi dispozisaun legál seluk no finalidade atu hetan kualkér desizaun ilísita ida favoravel;

b) Ho pena prizaun to’o tinan 1 ka ho pena multa nian, bainhira pena grave liu la hatún ba nia tanba forsa husi dispozisaun legál seluk no finalidade atu hetan kualkér desizaun lísita ida favoravel;

2 – Sé mak husi nia an rasik ka liuhosi manu-ain ho nia konsentimentu ka ratifikasaun, fó ka promete vantajen patrimoniál ka la’ós patrimmoniál ba emar ne’ebé refere iha númeru anteriór ba finalidade sira previstu iha alínea a) husi númeru anteriór sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 4 ka ho pena multa.

Artigu da-193 Dezobediénsia ba orden namkari nian

1 – Sé mak la haktuir orden lejítima hodi namkari husi halibur ka reuniaun públika, fó-sai husi autoridade kompetente, ho adverténsia katak dezobediénsia ne’e sai hanesan krime, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa. 2 – Bainhira dezobediente ne’e nu’udar promotór reunian ka halibur, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa.

Page 53: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-194 Abuzu sinál sira ka uniforme públiku

1 – Sé mak abuza utiliza sinál ka bolu alarme ka sokorru, ka finje hafiar katak presiza tulun husi ema seluk nian tanba razaun dezastre, perigu ka situasaun ba nesesidade koletiva, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa. 2 – Pena hanesan hamonu ba sé lós maka abuza utiliza uniforme, farda, traje sira ka emblema sira identifikadu ba atividade, autoridade ka instituisaun públika ka internasionál sira hanesan meiu atu la susar pratika kualkér asaun la tuir lei.

Artigu da-195

Uzurpasaun ba funsaun sira 1 – Sé mak la iha autorizasaun, atu hala’o funsaun sira ka pratika asaun própriu husi funsionáriu, komandu militár ka husi forsa seguransa públika nian, reklama, hatada ka hatán-simu, kualidade ne’e, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Pena hanesan hamonu mós ba sé mak ezerse profisaun ne’ebé mak lei ezije títulu ka prenxe kondisaun balu, reklama, hatada ka hatán-simu, hetan ka prenxe, bainhira efetivamente la hetan ka la prenxe. 3 – Pena hanesan hamonu ba sé mak kontinua hala’o funsaun públika sira depoizde notifika nia ofisialmente kona-ba demisaun ka suspensaun husi funsaun sira ne’e.

KAPÍTULU II

KONTRA SEGURANSA ESTADU NIAN

Artigu da-196 Traisaun hasoru Nasaun

Sé mak uza violénsia, ameasa violénsia, uzurpasaun ka abuzu funsaun sira soberania nian, hodi hakahik, ka koko atu hakahik knaar soberania nasionál nian iha terrtóriu ka iha parte territóriu Timór Leste nian, ka tau iha perigu integridade territóriu nasionál nu’udar forma submisaun ka entrega ba soberania estranjeira, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 15 to’o 30.

Artigu da-197 Servisu ka kolaborasaun ho forsa armada sira funu-maluk nian

1 – Sidadaun timoroan ne’ebé kolabora ho nasaun ka grupu estranjeiru sira ka ho nia reprezentante sira, ka serbí ba bandeira país estranjeiru nia okos durante funu ka asaun armada kontra Timór Leste, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 12 to’o 25. 2 – Asaun preparativu sira ka’it ba faktu sira ne’ebé deskreve tiha iha númeru anteriór sei kondena ho pena prizaun husi tinan 3 to’o 15. 3 – Sé mak hanesan timoroan ka hela iha territóriu nasionál, pratika asaun adekuadu hodi tulun ka fasilita kualkér asaun armada ka funu hasoru Timór Leste husi país ka grupu estranjeiru, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 10 to’o 20.

Page 54: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-198 Sabotajen kontra defeza nasionál

Sé mak ho neon atu prejudika ka tau defeza nasionál iha perigu, harahun, hahaat ka halo oinsá la bele utiliza tomak ka parsiál:

a) Obra ka materiál própriu ka konsagradu ba forsa armada sira: b) Dalan ka meiu sira komunikasaun ka transporte; c) Kualkér instalasaun sira seluk ka’it ho komunikasaun ka transporte sira; ka d) Fábrika ka depózitu sira;

sei kondena ho pena prizaun husai tinan 5 to’o 15.

Artigu da-199 Kampaña kontra esforsu ba pás

Ida ne’ebé mak hanesan timoroan ka hela iha territóriu nasionál, iha tempu preparasaun ka funu, fó-sai liuhosi kualkér meiu, atu fó-hatene ba ema hotu, boatu ka afirmasaun sira própria ka leet ne’ebé hatene totál ka parsiál falsu, hodi prejudika esforsu ba pás Timór Leste nian ka atu tulun inimigu estranjeiru, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 5 to’o 15.

Artigu da-200 Violasaun ba segredu Estadu nian

1 – Sé mak tau interese Estadu timoroan nian iha perigu relativu ba nia seguransa esteriór ka ba kondusaun husi ninia polítika esterna, hodi fó-sai, fó asesu ba ema ne’ebé la iha autorizasaun ka halekar ba públiku faktu, dokumentu, planu, objetu, koñesimentu ka kualkér informasaun seluk ne’ebé bele, tanba interese ida ne’ebá, permanese sekretu iha relasaun ho país estranjeiru, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10 2 – Sé mak kolabora ho governu ka grupu estranjeiru ho hanoin atu pratika faktu sira ne’ebé temi iha númeru anteriór ka rekruta ka tulun ema seluk enkarregadu atu pratika, sei kondena ho pena previstu iha númeru anteriór. 3 – Bainhira ema ne’ebé pratika faktu sira mensiona iha númeru sira anteriór kaer knaar polítika ruma, públika ka militár mak husi nia natureza bele hakahik atu pratika maka’as liután faktu hirak ne’e duké sidadaun komún, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 5 to’o 15.

Artigu da-201 Dezlealdade diplomátika

Ida ne’ebé mak reprezenta ofisiál Estadu timoroan nian, ho intensaun atu prejudika direitu ka interese sira nasionál nian:

a) Kondús negósiu Estadu ho governu estranjeiru ka organizasaun internasionál; ka b) Responsabiliza kompromisu lori Timór Leste nia naran molok hetan autorizasaun;

sei kondena ho pena prizaun tinan 5 to’o 15.

Artigu da-202 Halo mudansa Estadudedireitu

1 – Sé mak uza violénsia, ameasa violénsia ka hasakar ba funu sivil, koko atu hahaat, muda ka submete Estadudedireitu ne’ebé estabelese tiha tuir konstituisaun, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 5 to’o 15.

Page 55: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

2 – Bainhira faktu ne’ebé mensiona uluk pratika tiha liuhosi violénsia armada pena prizaun mak husi tinan 5 to’o 20. 3 - Insitamentu públiku ka fahe kilat ba prátika faktu sira ne’ebé deskreve tiha uluk ona, tuituir malu kondena ho pena ne’ebé han malu ba tentativa.

Artigu da-203 Atentadu hasoru reprezentante másimu órgaun soberania nian

1 – Sé mak halo atentadu hasoru vida, integridade fízika ka liberdade reprezentante másimu órgaun soberania nian ka tuir konstituisaun sé mak troka nia ka sé mak eleitu ka hili tiha ba kargu ne’e mezmu molok simu knaar, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 8 to’o 20. 2 – Iha kazu konsumasaun krime kontra vida, integridade fízika ka liberdade, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 12 to’o 25. 3 – Aplikasaun han malu ho pena sira prevista iha númeru sira anteriór, bainhira de’it faktu sira ne’ebé hakerek iha ne’ebá halo tiha hasoru ema estranjeiru mak hetan iha situasaun ne’ebé temi iha númeru 1, embaixadór no titulár husi órgaun sira, dirijente husi organizasaun internasionál sira, bainhira sira hela iha Timór Leste.

Artigu da-204

Haka’as ho beran hasoru órgaun konstitusionál sira 1 – Sé mak uza violénsia ka ameasa ho violénsia ka hakahik leet ezersísiu funsaun sira órgaun soberania nian sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10. 2 – Enkuantu faktu hirak ne’ebé deskreve tiha iha númeru anteriór halo hasoru órgaun sira husi podér distritál ka lokál nian maka pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 1 – (sic) Enkuantu faktu sira ne’ebé refere iha númeru 1 halo hasoru membru husi órgaun sira ne’ebá maka pena sira ne’ebé refere iha númeru 1 no 2 sei redús ba metade husi nia limite sira.

Artigu da-205 Habu’ur funsionamentu órgaun konstitusionál

Ida ne’ebé mak liuhosi movimentu, dezorden ka haklalak hodi habu’ur kontra lei kona-ba funsionamentu órgaun sira ne’ebé refere tiha iha artigu anteriór ka ezersísiu funsaun sira husi ema ruma ne’ebé integra iha ne’ebá, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa.

Artigu da-206 Ultraje ba símbolu nasionál sira

Sé mak liuhosi liafuan, fó sinál ka divulgasaun hakerek ka liuhosi meiu seluk komunikasaun nian ho públiku, ultraja bandeira ka inu nasionál, armas ka emblema sira soberania timoroan nian ka la haktuir obrigasaun sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa.

Page 56: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

KAPÍTULU III KONTRA VIDA IHA SOSIEDADE

SEKSAUN I

KRIME SIRA BA PERIGU KOMÚN

Artigu da-207 Kaer karreta lahó karta kondusaun

Sé mak utiliza karreta la lori lisensa ne’ebé tuir lei ezije sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka kastigu selu osan.

Artigu da-208

Kondusaun ho efeitu alkol ka substánsia psikotrópika sira 1 – Sé mak tanba de’it neglijénsia lori karreta motorizadu ho alkol miligrama 1,2 husi raan litru ida, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa selu ho osan. 2 – Pena hanesan, hamonu mós ba sé mak tanba neglijénsia, lori karreta motorizadu, la iha kondisaun atu hala’o ho seguransa, tanba hetan influénsia husi estupefasiente, substánsia psikotrópika ka produtu ho efeitu análogu ne’ebé bele habu’ur aptidaun fízika, mentál ka psikolójika.

Artigu da-209 Kondusaun perigoza

1 - Sé mak lori kualkér karreta motorizadu iha dalan públiku no tanba la iha kondisaun atu hala’o ho seguransa ka tanba sakar tebes regulamentu sira sirkulasaun rodoviária nian, hodi kria perigu ba vida ka integridade fízika ema seluk nian sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Neglijénsia kona-ba konduta ka perigu sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa.

Artigu da-210

Atentadu kontra seguransa transporte sira nian 1 – Sé mak pratika kualkér faktu adekuadu atu provoka falta ka hamenus seguransa iha meiu transporte nian no, iha modu ne’e, bele kria perigu ida ba vida ka ba integridade fízika ema seluk nian, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Aplikasaun han malu ho dispozisaun iha númeru 2 artigu anteriór nian.

Artigu da-211 Armas ne’ebé hetan bandu

1 – Ida ne’ebé mak sees husi preskrisaun legál sira, fabrika, importa, transporta, fa’an ka fó ba ema seluk armas ahi nian, kímika, biolójika, nukleár sira no munisaun ba kilat hirak ne’e, substánsia sira ba nia fábrika ka funsionamentu ka kualkér tipu seluk esplozivu, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Enkuantu faktu sira deskreve iha númeru anteriór sai nu’udar finalidade atu uza ba funu, pena prizaun maka husi tinan 2 to’o 8. 3 – Simples detensaun, uzu ka lori lisensa kilat ahi nian la iha autorizasaun tuir lei, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa.

Page 57: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-212

Lanu no intoksikasaun 1 – Sé mak pelumenus, tanba neglijénsia tau an iha situasaun haksalak an maihosi hemu ka konsumu alkol ka substánsia tóksika no iha situasaun ne’e halo faktu ilísitu ida típiku sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 5 ka multa. 2 – Pena la bele superiór husi ne’ebé previstu ba faktu ilísitu típiku ne’ebé pratika tiha. 3 – Prosedimentu kriminál depende husi keixa.

Artigu da-213 Abilitasaun atu hala’o atividade balun

1 – Sé mak tuir la iha abilitasaun, fa’an, administra, preskreve ka fó husi kualkér forma, tuir kostume, fó ba ema seluk produtu farmaseútiku sira ka sira seluk ho komérsiu no preskrisaun, administrasaun ka sedénsia, rezerva hela ba profisionál sira saúde nian ka entidade sira seluk hetan lisensa tuir obrigasaun, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Enkuantu iha konsekuénsia husi asaun anteriór sira rezulta perigu ba ema seluk nia vida pena prizaun nian mak husi tinan 1 to’o 4.

Artigu da-214 Produtu sira falsu ka aat

1 – Sé mak tau hodi fa’an, administra ka fó husi kualkér forma ba ema seluk produtu alimentár, farmaseútiku ka sira seluk tanba aat, falsu ka kontaminadu ne’ebé bele tau iha perigu ba ema nia vida sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Enkuantu prátika husi faktu sira ne’ebé deskreve iha númeru anteriór rezulta vítima mate tanba konsumu produtu hirak ne’e, pena mak husi tinan 3 to’o 12.

SEKSAUN II

KRIME SIRA HASORU AMBIENTE

Artigu da-215 Hasoru meiu-ambiente

1 – Sé mak la lehat dispozisaun legál ka regulamentár sira protetór ba meiu-ambiente, provoka ka realiza direta ka indireta emisaun, ta’ís, radiasaun, estrai ka ke’e, hakoi, tarutu, vibrasaun, injesaun ka depózitu sira, iha atmosfera, iha solu, subsolu ka iha bee terrestre, marítima ka subterránea, inklui zona sira rai-ketan, ka kaptasaun bee sira ne’ebé bele prejudika maka’as ekilíbriu sistema naturál sira, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Bainhira ema halo traisaun hodi liberta, fó-sai ka hatama radiasaun ionizasaun ka substánsia sira seluk iha atmosfera, rai, bee-tasi, kontinentál, superfisiál ka subterránea sira ho kuantidade ne’ebé bele mai hamate ema ruma ka ofensa korporál grave ne’ebé rekere tratamentu médiku ka sirúrjiku ka prodús konsekuénsia ne’ebé la bele fila ba kotuk, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8 ka multa.

Page 58: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-216 Agravasaun

1 – Bainhira asaun ka atividade sira previstu iha artigu anteriór pratika tiha husi estabelesimentu industriál ka komersiál no mosu sirkunstánsia ruma tuirmai:

a) Indústria ka atividade komersiál funsiona subar lahó devér iha lisensa ka autorizasaun administrativa

b) Bainhira la haktuir orden sira ne’ebé fó-sai husi autoridade administrativa kompetente ba korresaun ka suspensaun atividade sira ne’ebé refere iha artigu anteriór

c) Bainhira la haktuir regulamentu ka lala’ok sira seguransa nian previstu iha dispozisaun legál ka regulamentár sira.

d) Bainhira liuhosi kualkér meiu hakahik prosesu inspesaun husi autoridade administrativa kompetente ka omite, ka hafalsu informasaun kona-ba konsekuénsia ambientál sira husi indústria ka atividade komersiál.

e) Bainhira prodús situasaun ida hodi hahaat ambiente ne’ebé la bele fila ba kotuk ka katastrófiku pena sira previstu iha númeru anteriór sei agrava husi katoluk ida iha ninia limite sira mínimu no másimu.

2 – Sai nu’udar responsavel ba krime, tuir regulamentu husi númeru anteriór, titulár individuál, reprezentante legál sira, ka sira ne’ebé reprezenta ema koletivu titulár ba estabelesimentu industriál ka komersiál sira mak nu’udar infratór, hanesan mós sósiu na’in ka membru sira ne’ebé hetan autorizasaun atu hala’o banhira ida-ne’e tuir irregularidade la konstitui.

Artigu da-217 Kontra ai-horis ka balada (flora ka fauna)

1 – Sé mak halo prejuizu maka’as ba meiu-ambiente hodi tesi, sunu, fokit, halibur ka halo tráfiku ilegál espésie husi ai-horis balun ka ninia fini ne’ebé klasifika hanesan ameasa ka iha risku estinsaun, destrui ka muda aat nia habitat naturál, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Sujeitu ba pena prevista iha númeru anteriór, sé mak hatama ka fasilita hodi hatama espésie husi ai-horis ka balada ne’ebé la’ós husi rai-laran, atubele prejudika ekilíbriu biolójiku, viola lei ka dispozisaun sira mak husi karater jerál hanesan protetór ba espésie sira ai-horis no balada nian.

Artigu da-218 Kontra espésie sira ne’ebé hetan ameasa ka iha risku estinsaun nian

1 – Sé mak soro ka tiha espésie sira ne’ebé hetan ameasa ka realiza kualkér atividade ne’ebé hakahik nia dezenvolvimentu ka hasusar nia reprodusaun ka migrasaun, sakar lei ka dispozisaun sira husi karater jerál hanesan protetór ba espésie sira balada fuik nian, nune’e mós atu fa’an ka lori sai tomak ka balun de’it sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Bainhira asaun ne’ebé refere iha númeru anteriór pratika tiha:

a) Iha zona terrestre ka marítima sira ne’ebé deklara tiha hanesan zona naturál sira protejidu;

b) Kontra espésie ka sub espésie sira ne’ebé klasifika hanesan iha perigu estinsaun nian; ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 5 ka multa.

Page 59: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-219

Tiha ikan ilegál 1 – Sé mak tiha ikan iha bee marítima nasionál lahó devér husi lisensa peska nian ne’ebé hetan husi entidade administrativa kompetente, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8 ka multa. 2 – Enkuantu ema ne’e hanesan ema koletivu ida mak sai responsavel ba krime tuir regulamentu númeru anteriór, reprezentante legál sira ka sira ne’ebé hala’o nu’udar reprezentante husi ema koletivu, hanesan mós sósiu ka membru sira ne’ebé hetan autorizasaun hala’o banhira ida-ne’e tuir irregularidade la konstitui. 2 – (sic) Sei la kastigu tuir regulamentu husi númeru 1 nian, peska ne’ebé halo ba subsisténsia doméstika nian.

Artigu da-220

Meiu sira ba peska ilísitu Sé mak uza kilat ahi, esplozivu, substásia tóksika ka instrumentu sira seluk ka arte sira ho natureza hanesan husi efikásia atu hahaat balada tasi nian hodi kaer rekursu ikan sedentáriu, iha bee terrestre ka marítima nasionál nian, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 5 ka multa.

Artigu da-221 Hakahik sunu du’ut

1 – Sé mak sunu du’ut la’ós iha nia époka própria ka lahó autorizasaun administrativa, bainhira presiza, katak bele rezulta destruisaun floresta, plantasaun ka ai-horis sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa. 2 – Bainhira sunu du’ut ne’e halo tuir lei maibé tanba haluha, ema provoka danu sira ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór maka sei kastigu ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa. 3 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

SEKSAUN III KRIME SIRA SELUK

Artigu da-222

Hakahik ka habu’ur korteju, serimónia ka kultu 1 – Sé mak hakahik ka habu’ur realizasaun korteju ka serimónia hakoi mate ka hala’o kultu relijiozu liuhosi violénsia ka ameasa ho violénsia ka kulkér forma seluk haka’as ho beran nian maka sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa. 2 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-223

Dezrespeitu sasán ka fatin kultu ka venerasaun 1 – Sé mak hakarak provoka alarme ka habu’ur pás sosiál, dezrespeitu fatin ka sasán kultu nian ka venerasaun relijioza, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa.

Page 60: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

2 – Pena hanesan hamonu ba ida ne’ebé ofende ka koa’lia aat ema seluk tanba ninia fiar ka knaar relijioza, sosiál deforma adekuada atu provoka alarme ka habu’ur. 3 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-224

Destruisaun, subtrasaun, okulta ka profanasaun kadaver 1 – Sé mak sakar ka lahó vontade husi sé mak iha direitu no sees husi kazu sira ne’ebé lei fó fatin hodi subtrai, destrui ka okulta kadaver ka parte balun, ka ahi-kudesan husi ema mate, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa. 2 – Pena hanesan hamonu ba sé mak profana kadaver, parte kadaver sira ka ahi-kudesa, husi emar mate, halo asaun ne’ebé ofende respeitu no devér ba mate sira. 3 – Tentativa ne’e hetan kastigu. 4 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-225 La haktuir obrigasaun alimentár

1 – Sé mak iha orbigasaun atu fó ai-han, iha kondisaun sira atu halo no husik hela la haktuir obrigasaun oinsá atu tau iha perigu satisfasaun husi nesesidade fundamentál sira husi ema ne’ebé simu ai-han, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa, mezmuke tulun ne’ebé fó husi maluk seluk hodi habees tiha husi perigu. 2 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-226 Subtrasaun menór nian

1 – Ida ne’ebé mak subtrai ka lakohi entrega menór ne’e ba ema ne’ebé konfia hein nia ka haruka menór ne’e halai, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Bainhira faktu sira ne’e pratika ho violénsia ka ameasa ho violénsia maka sei kastigu ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 3 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-227 Omisaun tulun nian

1 – Sé mak iha kazu grave nesesidade, liuliu provoka tiha tanba dezastre, asidente, kalamidade públika ka situasaun perigu komún nian, ne’ebé tau ema seluk nia vida, integridade fízika ka liberdade iha perigu, husik hela atu fó tan tulun ne’ebé presiza atu habees husi perigu, hakarak husi asaun pesoál, hakarak promove sokorru, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa. 2 – Bainhira situasaun ne’ebé temi iha númeru anteriór kria husi ida ne’ebé mak omite tulun ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa. 3 – Omisaun husi tulun sei la hetan kastigu bainhira lehat risku grave ba vida no integridade fízika ema ne’ebé omite ka bainhira tanba motivu seluk relevante sei la ezije tulun ne’e. 4 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Page 61: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-228 Rekuza tulun médiku nian

Médiku ka profisionál nu’udar makaer saúde nian ne’ebé lakohi fó tulun bainhira iha kazu perigu ba vida ka perigu grave ba integridade fízika ema seluk nian ne’ebé la bele book an ba mai husi forma seluk sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa.

KAPÍTULU IV KRIME ELEITORÁL SIRA

Artigu da-229

Fraude iha resenseamentu 1 – Sé mak bandu ema seluk, ne’ebé hatene katak iha direitu atu rejista, konsta faktu sira ne’ebé hatene katak la loos, omite faktu sira ne’ebé tenke rejista ka husi kualkér meiu seluk falsifika resensemantu eleitorál, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Bainhira ema ne’e hetan bandu atu rejista ka konvense atu rejista liuhosi violénsia ka bosok ho barani hodi provoka, maka sei aplika pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 3 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu.

Artigu da-230 Obstrusaun ba kandidatura

Sé mak liuhosi kualkér modu, bandu ema seluk, partidu ka forsa polítika ne’ebé hatene katak sira iha direitu atu konkorre ba asaun eleitorál, sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 8.

Artigu da-231 Kandidatu ne’ebé la eleitu

1 – Sé mak hatene katak nia la iha kapasidade eleitorál atu sai eleitu, hatada nia kandidatura, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu.

Artigu da-232

Kuran kadernu eleitorál sira Sé mak sai nu’udar enkarregadu ba elaborasaun ka korresaun ba kadernu eleitorál sira, la hahú hala’o ka bandu katak susbtitutu legál halo hodi bandu realizasaun asaun eleitorál, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa.

Artigu da-233 Propaganda eleitorál ilísita

1 – Sé mak uza meiu propaganda ne’ebé tuir lei bandu ka kontinua halo propaganda ba aleinde prazu estabelesidu ka iha fatin ne’ebé bandu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa. 2 – Sé mak bandu hala’o direitu ba propaganda eleitorál ka hahaat kontra lei, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa.

Page 62: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-234 Obstrusaun ba liberdade eskolla

1 – Sé mak liuhosi violénsia ka ameasa ho violénsia ka liuhosi artifísiu fraudulentu, bandu ema seluk atu la vota ka vota iha sentidu determinadu ida, ka sosa, ka fa’an votu sira, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Pena ne’e sei aplika mós ba sé mak husu atu tulun ema matan-aat iha votasaun ka sé mak tuir lei iha direitu, dezrespeitu sentidu votu nian ne’ebé fó-hatene tiha ba nia. 3 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu.

Artigu da-235

Habu’ur asaun eleitorál 1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu, habu’ur funsionamentu asembleia votu nian, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa. 2 – Ema ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6 bainhira habu’ur ne’e rezulta:

a) Violénsia ka ameasa ho violénsia; b) Movimentu ka halibur populasaun hamutuk iha asembleia votu nian; c) Iha hanoin ko’a enerjia elétrika; d) Kuran ema ruma ne’ebé indispensavel ba asaun tanba ne’e bainhira atu realiza asaun

bele baberak katak afeta maka’as atu hahú ka kontinua hala’o. 2 – Aplikasaun ne’e han malu ho dispozisaun iha númeru sira anteriór enkuantu faktu sira pratika tiha hatebes husi rezultadu sira hafoin tiha realizasaun votasaun.

Artigu da-236

Obstrusaun ba fiskalizasaun asaun eleitorál 1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu bandu reprezentante husi kualkér partidu ka forsa polítika, ne’ebé konstitui tiha tuir lei no konkorrente ba asaun eleitorál, ezerse nia kbiit hodi fiskaliza, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 - Tentativa ne’e sei hetan kastigu.

Artigu da-237

Fraude iha votasaun 1 – Sé mak vota sein iha direitu ba votu ka halo tan dala ida ka’it ho asaun eleitorál hanesan sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Pena hanesan hamonu ba sé mak ho neon-aat permite prátika faktu ne’ebé deskreve tiha iha númeru anteriór. 3 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu.

Artigu da-238 Fraude iha eskrutíniu

1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu halakon kontajen votu sira iha asaun aprovasaun ka publikasaun husi rezultadu eleitorál sira, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Pena hanesan hamonu mós ba sé mak ho hanoin fraudulentu substitui, destrui, suprime, viola, halakon ka falsifika boletin votu sira ka husi aprovasaun, ka dokumentu sira kona-ba eleisaun nian.

Page 63: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-239 Rekuza husi kargu eleitorál

Sé mak hafoin hili tiha atu hola parte meja sira asembleia votu nian, lakohi responsabiliza ka husik hela knaar hirak ne’e la iha justifikasaun, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa.

Artigu da-240 Violasaun ba segredu eskrutíniu nian

Sé mak iha asaun eleitorál ne’ebé realiza tiha husi eskrutíniu sekretu, viola segredu ne’e, hola ka fó-hatene sai sentidu votu ema seluk nian, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa.

Artigu da-241 Devér neutralidade no imparsialidade

Funsionáriu sira husi administrasaun eleitorál nian ka ne’ebé mak kolabora ho sira mak sakar devér sira neutralidade no imparsialidade sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa.

Artigu da-242 Agravasaun

Bainhira sé mak pratika krime sira balun ne’ebé previstu iha kapítulu ida-ne’e dezempeña funsaun públika sira, liuliu iha Governu, Parlamentu Nasionál, Forsa Armada sira, hanesan mós majistradu judisiál ka husi Ministériu Públiku, iha forsa polisiál sira oioin ka órgaun administrativu sira seluk, maka sansaun sira ne’ebé previstu iha tipu sei hasa’e ba dala rua iha nia limite sira.

KAPÍTULU V

KONTRA AUTORIDADE PÚBLIKA

Artigu 243 Obstrusaun ba autoridade públika

1 – Sé mak liuhosi violénsia ka ameasa maka’as kontra funsionáriu ka ema husi forsa militár nian, militarizadu ka polisiál sira, bainhira opoin ba prátika asaun ka’it ho ezersísiu ninia funsaun sira ka bandu ba prátika asaun kontráriu ba ninia devér sira sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Bainhira asaun ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór pratika efetivu ka bandu atu pratika maka sei kastigu ho pena tinan 2 to’o 8.

Artigu da-244 Dezobediénsia

1 – Sé mak falta ka persiste la haktuir orden ka mandadu lejítimu, tuir regra fó-hatene tiha no mai hosi autoridade ka funsionáriu kompetente, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa, bainhira:

a) Dispozisaun legál ida determina; ka b) Enkuantu advertidu katak nia hahalok bele jere responsabilidade kriminál no

autoridade ka funsionáriu ameasa kastigu ne’ebé han malu.

Page 64: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

2 - Iha kazu sira ne’ebé dispozisaun legál kualifika faktu ne’e nu’udar dezobediésia kualifikada pena prizaun maka husi tinan 1 to’o 4. 3 – Dezobediénsia konkreta bandu ka halo interdisaun ne’ebé determina iha sentensa kriminál, nune’e mós ba dezobediénsia pena asesória ka sasukat sira seguransa nian, la hasai ema nia liberdade sei kondena ho pena ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór.

Artigu da-245 Hasai dadur sira

1 – Sé mak liuhosi meiu ilegál sira hasai ka husi kualkér meiu fó-tulun ema ne’ebé tuir lei lakon liberdade halai sai, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Enkuantu faktu sira halo ho violénsia lori kilat ka ho kolaborasaun liu ema na’in-rua pena prizaun nian maka husi tinan 2 to’o 8.

Artigu da-246 Dadur halai sai

1 – Sé mak tuir lei lakon nia liberdade halai sai husi prizaun sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 1 – (sic) Enkuantu konsege halai sai liuhosi meiu sira balun ne’ebé hakerek tiha iha númeru 2 husi artigu anteriór pena mak husi tinan 2 to’o 6.

Artigu da-247 Funsionáriu fó-tulun dadur halai sai

1 – Funsionáriu ne’ebé fó-tulun iha prátika husi faktu balun previstu iha artigu sira anteriór sei kondena ho pena sira ne’ebé determina iha ne’ebá sei agrava husi katoluk ida iha nia limite sira. 2 – Enkuantu funsionáriu hein ka halo vijilánsia kona-ba dadur ne’ebé halai, maske nune’e fó-tulun iha faktu sira ne’e, pena sira ne’ebé determina tiha sei agrava metade iha nia limite sira. 3 - Enkuantu halai tanba de’it neglijénsia groseira funsionáriu ne’ebé enkarregadu ba vijilánsia dadur nian pena prizaun nian maka to’o tinan 3 ka multa.

Artigu da-248

Motín dadur sira 1 – Ida e’ebé mak tuir lei lakon liberdade, tau iha orden no futu-lia ho ema seluk iha sirkunsánsia sira hanesan hodi asalta ka ameasa ho violénsia ba mahein-dadur ka halo vijilánsia ba nia, atu konsege halai ka husi terseiru, ka pratika asaun ka renunsia nia prátika, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Enkuantu pratika ba faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór konsege hanoin halai rasik ka haruka husi ema seluk pena mak husi tinan 2 to’o 10.

Page 65: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-249 Dezviu ka destruisaun sasán podér públiku nian

Sé mak hahaat, harahun, halakon tomak ka balu de’it, ka husi kualkér forma, na’ok sasán podér públiku nian, ne’ebé dedika ka sujeitu, dokumentu ka sasán movel seluk hanesan mós sasán ne’ebé hadau tiha, prende tiha ka sasán hanesan providénsia kautelár nian, sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 6, bainhira pena grave liu la hatún ba nia tanba forsa husi regulamentu seluk.

Artigu da-250 Hatohar marka, selus no editál sira

1 – Sé mak loke, lees ka halakon totál ka parsiál, marka ka selus sira ne’ebé tuir lei taka husi funsionáriu kompetente atu identifika ka hametin atu la bele sakar buat ruma, ka atu sertifika hodi prende sasán ne’ebé monu kona-ba nia, prende ka ba providénsia kautelár sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa selu ho osan. 2 – Sé mak iha hanoin atu hakahik ema seluk atu hatene editál ne’ebé taka husi funsionáriu kompetente sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa.

TÍTULU IV KRIME SIRA KONTRA PATRIMÓNIU

KAPÍTULU I

KONTRA PROPRIEDADE

Artigu da-251 Na’ok baibain

1 – Sé mak ho intensaun ilejítima, hola ba nia an ka ba ema seluk hodi na’ok ema seluk nia sasán movel ne’ebé iha valór la superiór husi dolar amerikanu 1.000, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 3 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-252 Na’ok maka’as

1 – Ema ne’ebé mak pratika asaun sira refere iha artigu anteriór sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8, bainhira:

a) Ema seluk nia sasán movel ne’ebé iha folin boot ho valór sientífiku, artístiku ka istóriku, ka sai importante ba dezenvolvimentu ekonómiku ka teknolójiku;

b) Ema seluk nia sasán movel hanesan karreta, tula iha karreta ka husi pasajeiru transporte koletivu, ka hetan karik iha kais, ka estasaun embarke no dezembarke;

c) Ema seluk nia sasán movel ne’ebé dedika ba kultu relijiozu ka venerasaun ba memória matebian sira no hetan karik iha fatin destinadu ba kultu ka iha semitériu;

d) La susar ema aproveita kalan hodi na’ók; e) Vítima terus tanba prejuizu sira ne’ebé baberak iha konsekuénsia hadau sasán ne’e.

Page 66: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

f) Ema ne’e tama iha uma, instalasaun servisu públiku sira, estabelesimentu komersiál, ka industriál, ho hanoin atu na’ok;

g) Ema uza xave falsu, sa’e ka selok atu konkretiza buat ne’ebé nia hakarak halo; h) Ema aproveita vítima nia situasaun vulnerabilidade espesiál husi dezastre, asidente ka

desgrasa públika; i) Ema aproveita relasaun espesiál konfiansa nian ho vítima ka ho sasán na’in husi fatin

ne’ebé sasán sira na’ok nian hetan ba; j) Durante nia moris ema ne’e na’ok nanis ona; k) Krime ne’e pratika husi ema na’in-3 ka liu inklui mós ema ne’e; l) Valór husi sasán ne’ebé na’ok superiór husi dolar amerikanu 1.000 maibé inferiór ka

hanesan dolar amerikanu 5.000. 2 – Enkuantu sasán na’ok nian iha valór superiór husi dolar amerikanu 5.000 pena prizaun nian mak husi tinan 2 to’o 10. 3 – Enkuantu iha hahalok hanesan konkorre liu duké sirkunstánsia sira ida ne’ebé temi tiha iha númeru ida, ba efeitu ne’e konsidera de’it determinasaun husi moldura abstrata ba tipu legál aplikavel ne’ebé iha efeitu todan liu, sira be seluk valoriza hanesan sirkunstánsia karater jerál iha determinasaun medida pena nian. 4 – Enkuantu sasán folin ki’ik husi dolar amerikanu 5, sirkunstánsia sira ne’ebé refere iha númeru 1 sei funsiona de’it hanesan agravante husi karater jerál.

Artigu da-253 Na’ok

1 – Sé mak iha intensaun ilejítima, hadau ba nia an ka ba ema seluk, na’ok ka uza violénsia hodi obriga hasoru ema ida atu entrega sasán movel ba nia, hakbesik hodi ameasa ho perigu ba ema nia moris ka integridade fízika ka halo oinsá ema ne’e la bele sata netik an, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10. 2 – Enkuantu mosu hahalok hanesan sirkunstánsia sira ne’ebé hakerek iha númeru 1 husi artigu anteriór pena prizaun nian maka husi tinan 3 to’o 12. 3 – Enkuantu ema nia hahalok fó perigu ba ema nia moris ka halo ofensa boot ba integridade fízika, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 5 to’o 15. 4 – Enkuantu ema nia hahalok hamate ema sei kondena ho pena prizaun husi tinan 5 to’o 20.

Artigu da-254

Violénsia hafoin na’ok tiha Sé mak hakfodak tanba na’ok kaer toman kedas ho matan, halo husi forma sira ne’ebé hakerek tiha iha artigu anteriór ho propózitu atu konserva ka lakohi fó fila sasán sira ne’ebé hadau tiha ba nia an, sei kondena tuituir ho pena sira krime na’ok nian.

Page 67: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-255 Uza karreta hodi na’ok

1 – Ida ne’ebé utiliza automovel ka karreta motorizadu seluk, aeronave, ró-ahi ka bisikleta lahó autorizasaun husi autoridade kompetente, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa selu ho osan. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 3 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-256 Abuzu konfiansa baibain

1 - Sé mak hadau sasán movel la tuir lejitimidade hodi fó ba nia liuhosi títulu ne’ebé la’ós transferénsia propriedade nian sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 3 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-257 Abuzu konfiansa agravadu

1 – Enkuantu sasán movel iha valór superiór husi dolar amerikanu 1.000, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Pena sira previstu iha númeru anteriór no artigu 256º sei hasa’e husi katoluk ida iha ninia limite sira mínimu no másimu enkuantu ema ne’e simu sasán iha depózitu ne’ebé impoin husi lei, tanba razaun husi ofísiu, empregu ka profisaun ka iha kualidade tutór, kuradór ka depozitáriu.

Artigu da-258

Hahaat baibain 1 – Sé mak hahaat, harahun, hamoos ka halakon totál ka parsiál, ema seluk nia sasán sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 3 – Lala’ok krininál depende husi keixa.

Artigu da-259 Hahaat maka’as

Sé mak hahaat, harahun, desfigura ka halakon sasán ne’ebé mak: a) Destina ba uzu ka utilidade públiku; b) Ho valór sientífiku, artistítiku ka istóriku, ka iha importánsia boot ba dezenvolvimentu

teknolójiku ka sientífiku; c) Korrespondente ho meiu komunikasaun ka transporte husi importánsia sosiál boot; d) Husi valór superiór dolar amerikanu 1.000; e) Sasán seluk ne’ebé destina ba kultu relijiozu ka ba venerasaun memória matebian sira

no ne’ebé hetan iha fatin destinadu ba kultu ka iha semitériu; sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8 ka kastigu selu osan.

Page 68: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-260 Hahaat ho violénsia

Enkuantu faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha artigu sira 258° no 259° pratika ho violénsia hasoru ema ida, ka hakbesik hodi ameasa ho perigu ba ema nia moris ka integridade fízika, ka halo oinsá ema ne’e la bele sata netik an, maka nia hahalok ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 3 to’o 12.

Artigu da-261

Uza violénsia hodi hadau ema seluk nia sasán imovel 1 – Sé mak uza violénsia ka ameasa maka’as hasoru ema seluk, hodi invade ka okupa ema seluk nia sasán imovel, ho hanoin hadau hanesan direitu ba propriedade ne’e, pose, uzu ka servidaun la tuir lei haruka, sentensa, kontratu ka asaun administrativu, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Enkuantu hahalok ne’ebé uza mak konstitui hanesan krime ne’ebé bele kastigu ho pena superiór ho ne’ebé determina iha númeru anteriór ida-ne’e mak sei aplika.

Artigu da-262

Modifika demarkasaun 1 – Sé mak ho hanoin atu hasai totál ka imparsiál, ema seluk nia sasán imovel ba nia an ka ba ema seluk, fokit ka muda demarkasaun ka kualkér sinál seluk ne’ebé destina hodi hafahe limite sira propriedade husi rikusoin imovel sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka kastigu selu osan. 2 – Lala’ok krininál depende husi keixa.

Artigu da-263

Sasunuk kriminál 1 – Sé mak hakarak provoka sunu uma, edifísiu, estabelesimentu, meiu ba transporte, floresta, plantasaun ka kualkér rikusoin seluk, no ho maneira ida-ne’e bele kria perigu ba ema nia moris, integridade fízika ka rikusoin patrimoniál ho valór superiór husi dolar amerikanu 5.000, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Enkuantu faktu sira ne’ebé hakerek iha númeru anteriór dehan kona-ba rikusoin públiku ka sira ne’ebé hala’o ba servisu públiku sira, pena prizaun nian mak husi tinan 2 to’o 10. 3 – Ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan enkuantu faktu sira pratika ho neglijénsia, pena grave liu la han malu tanba forsa husi dispozisaun legál seluk. 4 – Enkuantu perigu ne’ebé temi tiha iha númeru 1 halo tanba de’it neglijénsia pena prizaun nian maka husi tinan 2 to’o 6. 5 – Iha kazu sira previstu iha númeru 4 lala’ok kriminál depende husi keixa.

Page 69: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-264 Arrependimentu ativu

Hafoin hala’o tiha krime oioin previstu iha artigu sira 251, 252, 256, 257, 258, 259, 260, 261 no 263 númeru 4, maibé molok hahú audiénsia julgamentu, ema ne’e pratika asaun sira ne’ebé haree ba fó fila ka hadi’a integrál ka parsiál ba prejuizu ne’ebé hetan tiha, maka pena bele hakmaan.

Artigu da-265 Definisaaun sira

Ba efeitu sira husi dispozisaun iha Kódigu daudaun ne’e, sei konsidera katak: a) “Selok” lees, harahun ka hahaat tomak ka balu de’it, dispozitivu ne’ebé destina hodi

taka, tama-sai uma ka husi fatin ne’ebé taka ba ema; b) “Sa’e uma”, tama iha uma ka fatin taka metin dependente ba nia, husi fatin ne’ebé

la’ós destina ba entrada normál ka husi kualkér dispozitivu destina atu taka ka hakahik entrada ka pasajen ema nian;

c) “ Xave falsu sira”, i) Halo tuir, falsifika ka modifika tiha; ii) Sira be tebes bainhira mosu de repente, ka halo subasubar, sai husi podér sé nian

mak iha direitu atu uza; no iii) Xave falsu ka kualkér instrumentu sira ne’ebé bele serve hodi loke fexadura ka

dispozitivu sira seluk seguransa nian.

KAPÍTULU II KONTRA PATRIMÓNIU BAIBAIN

Artigu da-266 Butar baibain

1 – Sé mak iha hanoin atu hetan ba nia an ka ba terseiru, hodi hariku an la tuir lei, haksalak ka hakbosok hasoru faktu sira ne’ebé provoka ho beran hodi determina ema seluk ba prátika asaun sira ne’ebé hahaat nia ka ema seluk, hahaat sasán liman-rohan, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 3 - Aplikasaun ne’e han malu ho dispozisaun iha artigu 264° . 4 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-267 Butar maka’as

1 – Sé mak tuir rezultadu husi hahalok ne’ebé hakerek iha artigu anteriór: a) Provoka prejuizu superiór husi dolar amerikanu 2.000; b) Butar nanis ona iha nia moris; c) Tau ema ne’ebé hetan prejuizu iha situasaun susar ekonomia; sei kondena ho kastigu

iha kalabousu husi tinan 2 to’o 10. 2 - Aplikasaun ne’e han malu ho dispozisaun iha artgu 264° .

Page 70: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-268 Butar informátika

1 – Sé mak iha hanoin atu hetan ba nia an ka ba terseiru, hariku an la tuir lei, halo prejuizu patrimoniál ba ema seluk, interfere iha rezultadu husi tratamentu dados informátika ka liuhosi estruturasaun ne’ebé la loos husi programa informátiku, utilizasaun la loos ka dados inkompletu, utilizasaun dados lahó autorizasaun ka intervensaun liuhosi kualkér modu seluk ne’ebé la hetan autorizasaun iha prosesamentu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 3 – Lala’ok krininál depende husi keixa.

Artigu da-269 Butar informátika maka’as

Bainhira tuir rezultadu husi hahalok ne’ebé hakerek tiha iha artigu anteriór mosu sirkunstánsia sira ruma mak hakerek iha númeru 1 husi artigu 267º ema ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10.

Artigu da-270

Sasisik 1 – Sé mak ho intensaun atu konsege ba nia an ka ba terseiru hariku an la tuir lei, obriga ema seluk liuhosi violénsia ka ameasa ho neon-aat ba dispozisaun patrimoniál ida ne’ebé tula ba nia an ka ema seluk, halo prejuizu, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Bainhira mosu sirkunstánsia sira previstu iha artigu 252º mak ema nia hahalok sei kondena ho pena sira ne’ebé determina ona iha ne’ebá.

Artigu da-271 Subar ka sosa sasán na’ok

1 – Tuir lei sé mak la garante uluk nia hun atu hetan ka simu, husi kualkér títulu, sasán ne’ebé husi nia natureza ka kuantidade sé nian mak detein hela ka oferese ka lubun husi folin ka kondisaun sira fa’an ka oferta, hodi suspeita ema ida baibain ne’ebé iha kuidadu ne’ebé mai hosi hahalok kriminozu hasoru ema seluk nia patrimóniu sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka ho kastigu selu osan. 2 – Nia lala’ok depende husi keixa.

Artigu da-272

Bele hatodan bainhira subar ka sosa sasán na’ok 1 – Sé mak ho intensaun atu hetan ba nia an ka ba ema seluk, vantajen patrimoniál, falun subar sasán ne’ebé hetan husi ema seluk liuhosi krime kontra patrimóniu, simu, empeña, hetan husi kualkér títulu, hodi detein, konserva, tranzmite, ka husi kualkér forma seluk asegura ba nia an ka ba terseiru, ba nia pose ka valór ka produtu mai hosi nia, sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 8. 2 – Ema sei hetan kastigu ba prátika husi asaun sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10, bainhira:

Page 71: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

a) Durante nia moris subar nanis ona; b) Rikusoin, valór ka produtu sira ne’ebé iha valór superiór husi dolar amerikanu 2.000; c) Enkuantu iha momentu subar ka sosa sasán, maksubar hatene katak krime ne’ebé halo

tiha mosu sirkunstánsia ruma ne’ebé temi iha artigu 253º , númeru 1.

Artigu da-273 Fó-tulun ba kriminozu

1 – Sé mak hafoin halo tiha krime ida kontra patrimóniu, fó-tulun autór krime nian aproveita sasán ne’ebé foin hetan ka husi benefísiu diretu rezultante husi sasán ne’ebé hadau, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka kastigu selu osan. 2 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-274 Administrasaun danoza

1 – Sé mak hela hanesan enkarregadu hodi dispoin ka administra interese, servisu ka rikusoin patrimoniál sira ema seluk nian, maske sai hanesan sósiu husi sosiedade ka ema koletivu mak nu’udar na’in husi rikusoin, interese ka servisu sira ne’e, no tanba ho neon sakar regra sira kontrolu no jestaun ka tanba halo ho violasaun maka’as no devér sira ne’ebé ka’it ba funsaun, kauza danu patrimoniál ne’ebé iha signifikadu ekonómiku, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Enkuantu rikusoin, interese ka servisu sira ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór, na’in ba Estadu, ema koletivu husi utilidade públika, kooperativa ida ka asosiasaun populár, sei aplika ba ema pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 3 – Pena sira hanesan sei aplika ba sé mak hadau ka permite ema seluk hadau sasán la tuir lei sasán sira ne’ebé bele dispoin de’it iha ámbitu no fo finalidade própria husi sé mak administra patrimóniu seluk.

Artigu da-275

Administrasaun neglijente 1 – Sé mak hela iha kondisaun sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru 1 husi artigu anteriór, prejudika danu patrimoniál grave tanba la reaje ho kuidadu iha hela obrigasaun no sai kapás tuir sirkunstánsia sira sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka multa. 2 – Sei aplika pena prizaun to’o tinan 2 ka pena selu multa bainhira rikusoin ka interese sira dehan kona-ba situasaun ruma ne’ebé hakerek tiha iha númeru 2 artigu anteriór nian. 3 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

Artigu da-276

Inkapasidade ka iha hanoin la bele selu tusan 1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu lori sosiedade ida ba inkapasidade ka tau iha situasaun hanesan devedór ho intensaun atu prejudika kredór sira, enkuantu kuran ka la bele selu tusan hatada tiha, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Enkuantu faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór dehan kona-ba empreza públika ka kooperativa sira pena sei hatodan husi katoluk ida iha nia limite sira mínimu no másimu.

Page 72: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-277 Inkapasidade ka iha hanoin la selu tusan

1 – Sé mak provoka inkapasidade ka la bele selu tusan tanba kuran kuidadu ka kuran atensaun maka’as, gasta maka’as liu ka despeza sira boot, ka tanba neglijénsia groseira durante hala’o atividade, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka multa, enkuantu inkapasidade ka la bele selu tusan hatada sai tiha. 2 – Lala’ok kriminál depende husi keixa.

TÍTULU V

KRIME SIRA KONTRA REALIZASAUN JUSTISA

Artigu da-278 Falsidade husi depoimentu ka deklarasaun

1 – Sé mak hatada depoimentu ketak, hatada deklarasaun falsu ka’it ho faktu sira kona-ba sira ne’ebé bele hatada, hafoin halo tiha juramentu no adverte tiha husi konsekuénsia penál sira ne’ebé sei hato’o ho hatada depoimentu falsu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka ho pena selu multa osan. 2 – Pena hanesan hamonu ba suspeitu ka arguidu ka’it ho deklarasaun sira kona-ba identidade no antesedente kriminál sira. 3 – Enkuantu tuir konsekuénsia husi hahalok sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru sira anteriór, ema ruma hetan privasaun liberdade, maka ema ne’e sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 8.

Artigu da-279

Falsidade ba sasin, perísia, interpretasaun ka tradusaun 1 – Sé mak sai hanesan sasin-na’in, peritu, tékniku, tradutór ka intérprete, iha tribunál ka funsionáriu kompetente nia oin atu simu hanesan meiu prova, depoimentu, relatóriu, informasaun ka tradusaun, hatada depoimentu, hatada relatóriu, fó informasaun sira ka halo tradusaun sira falsu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 4 ka ho pena multa selu ho osan. 2 – Pena hanesan hamonu ba sé mak lahó kazu justu, lakohi hato’o ka hatada relatóriu, informasaun ka tradusaun. 3 – Enkuantu faktu ne’ebé refere tiha iha númeru 1 pratika tiha hafoin ema ne’e halo tiha juramentu no adverte tiha husi konsekuénsia penál sira ne’ebé hato’o, sei kastigu ho pena to’o tinan 5. 4 – Enkuantu tuir konsekuénsia husi hahalok sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru sira anteriór, ema ruma hetan privasaun liberdade, mak ema ne’e sei kastigu ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8.

Page 73: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-280 Komparasaun ba dezisténsia

Hanoin-hikas no ema dehan sai ne’ebé pratika tiha husi faktu balun hakerek tiha iha artigu anteriór husi efeitu sira falsidade ne’ebé hatene tiha iha desizaun ka hahaat ema seluk, ekivale mós hanesan dezisténsia.

Artigu da-281

Subornu 1 – Sé mak konvense ka koko atu konvense ema seluk liuhosi fó sasán ka promesa husi vantajen patrimoniál ka la’ós patrimoniál, hodi pratika kualkér faktu sira ne’ebé refere tiha iha artigu sira 278º no 279º , sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 4 bainhira prátika ne’e mosu. 2 – Bainhira la to’o atu konkretiza prátika husi faktu sira ne’ebé refere tiha iha artigu sira 278º no 279º ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa selu osan.

Artigu da-282 Lakohi halo justisa

1 – Funsionáriu ne’ebé iha ámbitu inkéritu prosesuál, prosesu jurisdisionál, tanba kontra ordenasaun ka diziplinár, tuir konxiénsia hakotu ka la hakotu, promove ka la promove, investiga ka la investiga, ka pratika asaun durante hala’o nia knaar sira kontra direitu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka multa. 2 – Enkuantu faktu ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór pratika ho intensaun atu hahaat ka benefisia ema ruma, funsionáriu sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 5. 3 – Enkuantu hahalok sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru sira anteriór rezulta hasai ema ida nia liberdade mak ema ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 4 – Enkuantu hahalok sira uluk pratika tiha ho neglijénsia groseira maka pena sira sei redús ba metade husi nia limite sira mínimu no másimu.

Artigu da-283 Haka’as ho beran kona-ba majistradu

1 – Ida ne’ebé mak liuhosi violénsia ka ameasa ho neon-aat ka husi kualkér meiu seluk, halo oinsá hakahik juis ida ka prokuradór públiku hala’o nia knaar sira livre, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Enkuantu ema pratika faktu sira no aproveita tanba haknaar iha kargu husi natureza polítika, públika, militár ka polisiál pena prizaun maka husi tinan 2 to’o 8. 3 – Enkauntu tuir konsekuénsia husi hahalok ne’ebé hakerek tiha iha artigu sira anteriór, majistradu omite ka pratika asaun iha violasaun husi lei espresa katak hahaat ba terseiru sira maka hatún pena prizaun husi tinan 2 to’o 10.

Page 74: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-284 Obstrusaun ba atividade jurisdisionál

1 – Sé mak liuhosi kualkér meiu hakarak opoin, hasusar ka hakahik atu haktuir ezekusaun desizaun judisiál ida tesi kotu, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 5. 2 – Enkuantu ema ne’ebé pratika faktu sira hakerek tiha iha númeru sira anteriór hala’o kualkér funsaun polítika, públika ka militár mak husi nia natureza bele hanetik atu pratika faktu hirak ne’e, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8.

Artigu da-285 Hatada Haneur (difamatória)

1 – Sé mak husi kualkér meiu iha autoridade ka públiku nia oin ho konxiénsia hadu’u falsu, denunsia ka soe kona-ba ema ruma no suspeita halo krime ida, ho intensaun katak hasoru nia sei loke lala’ok kriminál, sei tama kalabosu to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Enkuantu hadu’u falsu reflete kona-ba infrasaun ka dixiplinár, pena bele hakmaan hanesan baibain. 3 – Enkuantu faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha artigu sira anteriór promove tiha ho neon-aat husi funsionáriu makaer ruma atu loke lala’ok ne’e maka aplikasaun pena sira sei hatodan husi katoluk ida iha nia limite sira mínimu no másimu.

Artigu da-286 La hola parte

Sé mak hatene kona-ba prátika husi krime públiku ida no, obrigadu partisipa hela iha krime ne’e, maske la halo parte, sei kastigu ho pena han malu ba krime ne’ebé okulta tiha redús husi katoluk rua iha ninia limite sira mínimu no másimu.

Artigu da-287 Fiar-aat majistradu ka funsionáriu hala’o knaar

1 – Juís, prokuradór públiku ka funsionáriu ne’ebé iha kualkér faze husi prosesu jurisdisionál ida, ho intensaun atu benefisia ka hahaat ema seluk, halo asaun ruma iha ámbitu husi podér funsionál sira mak nu’udar knaar-na’in ka omite asaun ne’ebé bele halo tuir konxiénsia sakar direitu, sei kastigu ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Enkuantu husi faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór rezulta hasai ema ruma nia liberdade ka provoka situasaun ida prizaun ka detensaun ilegál maka sei kastigu ho pena husi tinan 2 to’o 10.

Artigu da-288 Fiar-aat advogadu ka defensór públiku

1 – Advogadu ka defensór públiku ne’ebé iha intensaun prejudika kauza entrega ba nia patrosíniu sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Advogadu ka defensór públiku ne’ebé iha kauza hanesan advoga ka ezerse defensoria ka’it ba emar ho interese sira iha rungu-ranga, ho intensaun hala’o iha benefísiu ka prejuizu ruma husi sira sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 6.

Page 75: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-289 Fó paresér hodi hatebes krime

1 – Sé mak hadu’u ema ruma hodi denunsia krime ka suspeita nia prátika ba autoridade kompetente, hatene katak la haree hetan nia sala sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka kastigu selu osan. 2 – Enkuantu faktu ne’e dehan kona-ba kontravensaun, kontra ordenasaun ka ilísitu dixiplinár, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka kastigu selu osan. 3 – Enkuantu faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru sira anteriór pratika tiha husi funsionáriu makaer hodi loke lala’ok ne’e, pena aplikavel sira sei hatodan husi katoluk ida iha nia limite sira.

Artigu da-290

Protesaun pesoál 1 - Sé mak hakahik, haterus ka lohi totál ka parsiál atividade ne’ebé hatebes ka preventiva husi autoridade kompetente, ho intensaun ka ho koinsidénsia atu evita katak ema seluk ne’ebé halo tiha krime ida sei submete ba pena ka sasukat seguransa nian sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu. 3 – Enkuantu protesaun ne’e pratika tiha husi funsionáriu ne’ebé intervein ka iha kompeténsia atu intervein iha prosesu ka enkarrega hodi ezekuta pena ka sasukat seguransa nian ka ordena nia ezekusaun, pena prizaun nian mak husi tinan 2 to’o 5. 4 - Prátika husi asaun sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru 1 sei la hetan kondenasaun bainhira: a) Ho faktu ne’e ema buka dala ida atu evita kontra nia sei aplika ka ezekuta pena ka

sasukat seguransa nian; b) Enkuantu ema ne’e kaben-na’in, jerasaun tutan husi leten mai kraik ka husi kraik ba

leten, inan-aman hakiak ka oan hakiak, familiár ka parente to’o ba segundu grau husi ema ne’ebé iha benefísiu ne’e hala’o tiha ka sé mak moris hamutuk iha situasaun análoga ho kaben-na’in sira.

Artigu da-291

Violasaun ba segredu justisa nian 1 – Sé mak sakar determinasaun legál no lahó kauza justa, fó-sai ba públiku konteúdu husi asaun prosesuál penál, ne’ebé abranje segredu justisa ka ka’it ho ne’ebé mak hakotu tiha hasai publisidade, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Enkuantu violasaun konkretiza tiha liuhosi órgaun komunikasaun sosiál nian maka sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6.

Page 76: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

TÍTULU VI HALO KRIME SIRA BAINHIRA HALA’O FUNSAUN PÚBLIKA

Artigu da-292

Korrupsaun pasiva ba asaun ilísita 1 – Funsionáriu ne’ebé ho nia an rasik, ka liuhosi manu-ain, ho nia konsentimentu ka ratifikasaun husu ka hatán-simu ba nia an ka ba terseiru, lahó obrigasaun, vantajen patrimoniál ka la’ós patrimoniál, ka nia promesa ba kualkér asaun ida ka omisaun ne’ebé sakar devér sira kargu nian, maske hahusuk ka hatán-simu sira uluk, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10. 2 – Enkuantu ema ne’e molok pratika faktu tuir hakarak rasik rejeita oferta ka promesa ne’ebé hatán-simu, ka fó fila vantajen ka sasán ne’ebé bele gasta, ninia valór sei dispensa husi pena. 3 – Pena hetan atenuasaun espesiál bainhira ema ne’e fó-tulun loloos halibur prova sira desizivu ba identifikasaun ka kaptura responsavel sira seluk.

Artigu da-293 Korrupsaun pasiva ba asaun lísita

1 – Funsionáriu ne’ebé ho nia an rasik, ka liuhosi manu-ain, ho nia konsentimentu ka ratifikasaun husu ka hatán-simu ba nia an ka ba terseiru, lahó obrigasaun, vantajen patrimoniál ka la’ós patrimoniál, ka nia promesa ba kualkér asaun ida ka omisaun ne’ebé la sakar devér sira kargu nian, maske sira ne’ebé uluk liu, hahusuk ka hatán-simu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka ho kastigu selu osan. 2 – Pena hanesan hamonu ba funsionáriu ne’ebé husi nia an rasik ka husi manu-ain ho nia konsentimentu ka ratifikasaun husu ka hatán-simu ba nia an ka ba terseiru, lahó obrigasaun, vantajen patrimoniál ka la’ós patrimoniál husi ema ne’ebé iha nia oin ka iha kualkér pretensaun dependente husi ninia funsaun públika sira.

Artigu da-294

Korrupsaun ativa 1 – Sé mak lori nia an rasik ka husi manu-ain, ho nia konsentimentu ka ratifikasaun, fó ka promete ba funsionáriu ka ba terseiru vantajen patrimoniál ka la’ós patrimoniál ho koñesimentu ida ne’ebá nian, ba funsionáriu ne’ebé lahó obrigasaun ho finalidade hatudu iha artigu da-292, sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 6. 2 – Enkuantu hahalok dahikus ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór sai hanesan ne’ebé hatudu iha artigu da-293º , ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka ho kastigu selu osan.

Artigu da-295 Hadau sasán ba nia an rasik (Pekulatu)

1 – Funsionáriu ne’ebé ilejitimamente hadau ba nian an rasik ka husi ema seluk, osan ka sasán movel, públiku ka partikulár ne’ebé entrega hela ba nia ka asesivel ba nia tanba razaun husi nia knaar sira, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10, bainhira pena grave liu la hamonu ba nia tanba forsa husi dispozisaun legál seluk.

Page 77: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

2 – Enkuantu funsionáriu ne’e fó-empresta, empeña ka husi kualkér forma hatodan valór ka sasán sira ne’ebé temi iha númeru anteriór sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan bainhira pena grave liu la hamonu ba nia tanba forsa husi dispozisaun legál seluk. 3 – Enkuantu sasán sira nia folin ne’ebé temi tiha iha númeru sira anteriór, ultrapasa dolar amerikanu 5.000, pena prizaun tuituir malu husi tinan 3 to’o 12 ka husi tinan 2 to’o 5. 4 - Enkuantu valór ka sasán sira ne’ebé temi tiha iha númeru sira anteriór, inferiór husi dolar amerikanu 5, maka ema ne’e sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka ho kastigu selu osan.

Artigu da-296

Hadau sasán hodi uza ba nia an rasik Funsionáriu ne’ebé mak uza ka fó-fatin katak ema seluk halo ba finalidade seluk sira ne’ebé mak destina husi karreta ka husi sasán movel seluk ho valór signifikativu atu hetan ba nia an ka ba terseiru benefísiu ilejítimu ka halakon ema ruma, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2, enkuantu sasán hirak ne’e hetan iha nia liman ka sai asesivel ba nia tanba razaun husi nia funsaun sira.

Artigu da-297

Abuzu podér nian Funsionáriu ne’ebé abuza podér ka sakar devér sira ka’it ho nia funsaun ho intensaun atu hetan ba nia an ka ba terseiru, benefísiu ilejítimu ka halakon ema seluk, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4, enkuantu pena grave liu la hatún tanba forsa husi dispozisaun legál seluk.

Artigu da-298

Abuzu uza forsa públika Funsionáriu ne’ebé nu’udar kompetente utiliza, rekizita ka haruka uza forsa públika, halo oinsá atu hakahik hala’o lei, husi mandadu regulár justisa nian ka husi orden lejítima autoridade públika, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3, enkuantu pena grave liu la hatún ba nia tanba dispozisaun legál seluk.

Artigu da-299

Partisipasaun ekonómika liuhosi negósiu 1 – Funsionáriu ne’ebé tanba razaun husi ezersísiu kargu públiku, bele intervein iha kontratu ka operasaun ka atividade seluk, no aproveita iha situasaun rasik ka liuhosi manu-ain, hodi hetan vantajen patrimoniál ba nia an ka ba terseiru, ka husi kualkér forma seluk, partisipa iha ekonomia ilísita, no ho modu ne’e bele hasusar interese públiku sira ne’ebé nia hala’o, administra, fiskaliza ka realiza, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Enkuantu husi hahalok anteriór halakon Estadu superiór husi dolar amerikanu 10.000 pena prizaun nian maka husi tinan 2 to’o 8.

Page 78: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-300 Lakohi haknaar-lisuk

Funsionáriu ne’ebé tuir lejitimidade husi autoridade kompetente atu hala’o knaar-lisuk ba administrasaun justisa nian ka kualkér servisu públiku seluk, no lakohi hala’o ka lahó motivu justifikasaun tanba sá mak la haktuir, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka ho kastigu selu osan.

Artigu da-301 Agravasaun

1 – Enkuantu krime sira ne’ebé temi tiha iha Títulu ne’e pratika tiha husi makaer kargu polítiku ka husi majistradu sira pena ne’ebé determina sei sa’e husi katoluk ida iha nia limite másimu. 2 – Lejislasaun espesiál sei fixa efeitu sira ne’ebé la’ós penál no lala’ok sira ka’it ho situasaun sira ne’ebé refere tiha iha númeru antesedente.

Artigu da-302 Konseitu funsionáriu nian

1 – Ba efeitu sira husi lei penál nian, espresaun funsionáriu nian abranje; a) Funsionáriu sivil; b) Pesoál administrativu; c) Membru sira forsa armada no polisiál nian; d) Sé mak maske provizóriu ka hakladik tuir tempu, liuhosi saláriu ka ho títulu saugati,

voluntáriu ka tuir obrigasaun, bolu atu dezempeña ka hola parte iha knaar ba atividade ida ne’ebé komprende iha funsaun públika administrativa ka jurisdisionál, ka, iha sirkunstánsia sira hanesan, hala’o ka hola parte funsaun sira iha organizmu sira ba utilidade públika.

2 – Ba efeitu sira husi lei penál nian, sei kompara funsionáriu ne’ebé mak dezempeña funsaun polítika, governativa ka lejislativa sira.

TÍTULU VII

KRIME SIRA HUSI FALSIFIKASAUN

KAPÍTULU I FALSIFIKASAUN BA DOKUMENTU

Artigu da-303

Falsifikasaun ba dokumentu ka anotasaun téknika 1 – Sé mak iha intensaun halakon ema seluk ka Estadu ka atu hetan ba nia an ka ba ema seluk benefísiu ilejítimu:

a) Halo dokumentu ka notasaun téknika falsu, falsifika ka muda dokumentu ka abuza asinatura ema seluk nian hodi halo dokumentu falsu;

b) Hatama dokumentu falsu ka notasaun téknika relevante ho faktu jurídiku; c) Hatada falsu ho baze iha koñesimentu profisionál, tékniku ka sientífiku sira kona-ba

situasaun ka kualidade fízika ka psíkika ema, balada ka sasán sira;

Page 79: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

d) Uza kualkér dokumentu ka notasaun téknika sira ne’ebé temi tiha iha alínea sira anteriór, halo, falsifika ka fó-sai husi

e) ema seluk sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Sei kompara ba falsifikasaun husi notasaun téknika asaun ne’ebé habu’ur kona-ba aparellu tékniku ka automátiku sira liuhosi ne’ebé influensia rezultadu sira notasaun nian. 3 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu.

Artigu da-304 Falsifikasaun agravada

1 – Enkuantu faktu sira ne’ebé temi tiha iha númeru 1 artigu anteriór nian dehan kona-ba dokumentu auténtiku ka hanehan ho forsa, ho testamentu fexadu, vale korreiu nian, letra kámbiu, xeke, dokumentu komersiál sira seluk bele tranzmite husi endosu ka notasaun téknika ka’it ba identifikasaun, balun de’it ka tomak, husi karreta automovel, aeronave ka ró-ahi, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Enkuantu faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór artigu 310 nian pratika tiha husi funsionáriu durante hala’o nia knaar, pena prizaun nian mak husi tinan 2 to’o 8.

Artigu da-305 Falsifikasaun ba dokumentu públiku

Funsionáriu ne’ebé mak hala’o nia knaar sira, ho intensaun halakon ema seluk ka Estadu, ka atu hetan benefísiu ilejítimu ba nia an ka ba ema seluk;

a) Omite faktu katak dokumentu ne’ebé mak lei atribui neon públika destina atu sertifika ka autentika; ka

b) Alterna asaun ka dokumentu iha protokolu, rejistu ka livru ofisiál la haktuir formalidade legál sira;

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6.

Artigu da-306 Uza dokumentu identifikasaun ema seluk nian

Sé mak ho intensaun hasusar ema seluk ka Estadu hodi utiliza ema seluk nia dokumentu identifikasaun sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka selu osan.

KAPÍTULU II FALSIFIKASAUN MOEDA

Artigu da-307

Kontrafasaun moeda 1 – Sé mak halo kontrafasaun moeda, ka depresia moeda metálika lejítima, ho intensaun atu tau iha sirkulasaun hanesan tebes nian sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10. 2 – Enkuantu ema ne’e aleinde pratika faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór, koloka moeda iha sirkulasaun efetiva maka pena sei hatodan husi katoluk ida iha limite másimu. 3 – Sé mak tanba akordu ho falsifikadór, tau ba fa’an, ka iha sirkulasaun ka husi kualkér meiu seluk fó-sai moeda ne’e sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 10.

Page 80: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-308

Pasajen moeda falsu Sees husi kazu sira ne’ebé temi tiha iha artigu anteriór, sé mak hetan atu tau iha sirkulasaun ka tau iha sirkulasaun efetiva hodi fa’an ka liuhosi kualkér meiu fó-sai moeda kontrafasaun ka depresia hanesan tebes nian sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6.

Artigu da-309

Kontrafasaun ba valór selus ka karimbu sira 1 – Sé mak atu fa’an, utiliza ka liuhosi kualkér modu seluk tau iha sirkulasaun hanesan lejítimu, halo kontrafasaun ka falsifikasaun valór selus ka karimbu sira ho fábrika no abastesimentu pertense eskluziva ba Estadu Timór nian, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 2 – Sé mak pratika faktu sira ne’ebé hakerek kona-ba estampilla postál ka kualkér meiu seluk husi frankia postál ba uzu Korreiu Timór Leste nian sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 3 – Utilizasaun produtu sira falsifikadu ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór, hatene falsu duni, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka kastigu selu osan. 4 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu.

Artigu da-310

Kontrafasaun ba selus, kuñu, marka ka xansela sira 1 – Sé mak ho intensaun utiliza hanesan auténtiku ka intaktu sira, hodi hetan, kontrafás ka falsifika selus, kuñu, marka ka xansela sira husi kualkér autoridade ka repartisaun públika sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Sé mak utiliza sasán sira ne’ebé temi tiha iha númeru anteriór, hatene katak falsu duni ka lahó autorizasaun husi ema ne’ebé iha direitu atu fó, hasusar ema seluk ka ba Estadu, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 3 – Enkuantu sé mak utiliza sasán hirak ne’e nia rasik mak sai hanesan falsifikadór maka pena husi númeru 1 sei hasa’e husi katoluk ida iha limite másimu. 4 – Sei kondena tentativa ba prátika husi faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru 2.

Artigu da-311

Pezu no sasukat sira 1 – Sé mak ho intensaun halakon ema seluk ka Estadu hodi falsifika ka liuhosi kualkér meiu seluk, modifika ka utiliza hafoin hala’o tiha asaun sira pezu, sasukat, balansa ka instrumentu sasukat sira seluk, sei kastigu prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Tentativa ne’e sei hetan kastigu.

Artigu da-312 Hadau-sasán no lakon

Sei hadau-sasán no tau sees husi uzu ka hahaat tiha moeda sira kontrafasaun, falsu ka oin-seluk no sasán sira ne’ebé bele kompara, nune’e mós pezu, sasukat sira ka buat hotu no kualkér instrumentu destina ba prátika krime sira hatuur nanis iha Títulu ne’e.

Page 81: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

TÍTULU VIII

KRIME SIRA KONTRA EKONOMIA

Artigu da-313 Fase osan fo’er

1 – Sé mak hatene katak rikusoin ka produtu sira ne’ebé mai hosi prátika krime, ho kualkér forma husi maklisuk, terrorizmu, tráfiku armas ka produtu nukleár, tráfiku ka fa’an ema, pornografia ne’ebé envolve menór sira, korrupsaun, bosok ka sasisik, fraúde fiskál, tráfiku husi espésie sira ne’ebé protejidu no tráfiku husi órgaun sira ka tesidu umanu ka husi krime grave sira seluk ho limite másimu pena prizaun superiór ba tinan 4:

a) Konverte, transfere, fó-tulun ka fasilita operasaun konversaun ruma ka transferénsia totál ka balun husi rikusoin ka produtu hirak ne’e direta ka indireta ho finalidade atu okulta ka hatebes ninia orijen ilísita ka tulun ema ida ne’ebé implika iha prátika husi kualkér infrasaun sira ne’e, atu hasees an ba konsekuénsia jurídika sira husi nia asaun sira; ka

b) Okulta ka hatebes loloos natureza, orijen, lokalizasaun, dispozisaun, movimentasaun ka propriedade sira husi rikusoin ka produtu sira ne’e ka direitu ne’ebé ka’it ho sira;

c) Hetan ka simu vantajen hirak ne’e husi kualkér títulu ka utiliza ka detein ka konserva, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 3 to’o 12. 2 – Punisaun ba asaun sira previstu iha alínea sira a) no c) husi númeru anteriór fó fatin maske faktu sira ne’ebé integra krime ne’ebé la manifesta momoos pratika iha rai-li’ur territóriu nasionál ka maske la hatene fatin ne’ebé pratika faktu ba ka identidade autór sira. 3 – Koñesimentu, intensaun ka propózitu, rekere tiha nu’udar elementu ne’ebé konstitui krime bele rekoñese husi sirkusntánsia faktuál sira efetiva no konkreta. 4 – Ba demonstrasaun no prova orijen ilísita husi rendimentu la presiza uluk kondenasaun ema nian tanba krime ne’ebé la manifesta loloos. 5 – Infrasaun ne’ebé la hatene inklui krime sira ne’ebé halo tiha iha rai li’ur territóriu nasionál, bainhira asaun sira konstitui tiha nu’udar krime iha situasaun ne’ebé halo iha rai- laran terrióriu Timór Leste nian. 6 – Krime fase osan fo’er la aplika ba emar ne’ebé halo krime la hatete loloos. 7 – Tentativa fase osan fo’er sei kastigu no bele sai instrumentu husi redusaun pena ida iha termu jerál sira. 8 – Punisaun prevista tanba prátika faktu ilísitu típiku sira ne’ebé hakerek tiha iha alínea sira a) no c) númeru 1 nian la bele liu limite másimu previstu hodi han malu ho inrafasaun sira ne’ebé la hatene loloos.

Artigu da-314 Fraude fiskál

1 – Sé mak la selu ka permite ema seluk atu la selu totál ka parsiál, kualkér impostu, taxa ka obrigasaun pekuniária fiskál seluk mak deve hela ba Estadu atu:

a) La hatada faktu sira ne’ebé sujeitu ba tributasaun ka sira ne’ebé presiza ba nia likidasaun;

b) Hatada laloos faktu sira ne’ebé atribui tributasaun; ka

Page 82: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

c) Hanetik husi kualkér meiu ka subar la hetete sai elementu sira ne’ebé presiza ba fiskalizasaun korreta ida husi atividade ka faktu sira sujeitu ba tributasaun,

sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6. 2 – Hahirak ne’ebé sei deve hela no la selu superiór husi dolar amerikanu 5.000, ema ne’e sei kondena ho pena prizaun tinan 2 to’o 8.

Artigu da-315

Importasaun np esportasaun ilísita husi rikusoin ka merkadoria sira 1 – Sé mak esporta ka importa rikuosin ka merkadoria sira lahó lisensa, maibé esportasaun ka importasaun hala’o liuhosi determinasaun legál no depende ba lisensa husi kualkér entidade ka la liu hosi alfándega sira sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Enkuantu faktu sira pratika ho neglijénsia pena prizaun nian to’o tinan 1.

Artigu da-316 Kontrabandu

1 – Sé mak importa ka esporta rikusoin ka merkadoria sira la lori liu hosi alfándega sira ka kontrolu pasajen obrigatória seluk tama ka sai rikusoin ka merkadoria sira husi territóriu Timór Leste nian, sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6 ka kastigu selu osan. 2 – Enkuantu valór husi rikusoin ka merkadoria sira superiór husi dolar amerikanu 10.000 ka enkuantu ema ne’e pratika faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór deforma baibain maka sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 8. 3 – Enkuantu hahalok ne’ebé temi tiha iha númeru sira anteriór dehan kona-ba rikusoin ka merkadoria sira tenke iha lisensa ka bandu halo importasaun ka esportasaun, pena sira ne’ebé temi tihah iha númeru sira anteriór sei agrava husi katoluk ida iha ninia limite sira.

Artigu da-317 Hakseko an

1 – Sé mak importa ka esporta rikusoin ka merkadoria sira, habees an totál ka parsiál atu seluk direitu ka taxa alfandegária sira ne’ebé iha obrigasaun atu selu sasán hirak ne’ebé tama ka sai sei kondena ho pena prizaun husi tinan 1 to’o 4. 2 – Enkuantu valór husi rikusoin ka merkadoria sira superiór husi dolar amerikanu 10.000 ka ema ne’e pratika faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha númeru anteriór deforma baibain maka sei kondena ho pena prizaun husi tinan 2 to’o 6.

Artigu da-318 Izensaun husi pena

Autór ba prátika husi faktu sira ne’ebé hakerek tiha iha artigu sira anteriór bele hela izentu husi pena bainhira de’it selu rasik direitu ka taxa alfandegária sira ne’ebé sei mai selu no tanba iha hahalok neon-sala.

Page 83: KÓDIGU PENÁL TÍTULU I PRINSÍPIU JERÁL SIRA · Artigu – 24 Kastigu ba Tentativa 1 – Tentativa, koko atu, maka hahalok ida-ne’ebé hala’o tiha liuhosi dalan habosok nian

Artigu da-319 Administrasaun irregulár ba verba públika sira

1 – Sé mak fó aplikasaun oin-seluk ba verba públika sira ne’e estabelese tuir lei, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 2 ka kastigu selu osan. 2 – Enkuantu destinu aplikasaun irregulár la halo ba finalidade públiku, tuir finalidade ne’ebé estabelese tiha tuir lei, pena prizaun nian mak husi tinan 2 to’o 6.

Artigu da-320 Dezobediénsia ba rekizisaun rikusoin

1 – Sé mak la haktuir rekizisaun ne’ebé Governu haruka, husi rikusoin ne’ebé baberak indispensavel ba abastesimentu atividade ekonómika sira ka ba konsumu públiku, sei kondena ho pena prizaun tinan 1 to’o 4. 2 – Konduta neglijente sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka sselu osan.

Artigu da-321 Hahaat rikusoin sira ne’ebé relevante ba ekonomia

1 - Sé mak liuhosi kualkér meiu, hahaat, harahun ka halo oinsá la utiliza tiha rikusoin rasik husi interese relevante ba ekonomia nasionál ka husi kualkér meiu subtrai atu haktuir devér legál sira ne’ebé impoin tanba razaun ekonomia nasionál sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan. 2 – Konduta neglijente sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 1 ka kastigu selu osan.

Artigu da-322 Habu’ur asaun públiku

Sé mak ho intensaun hanetik ka halakon rezultadu sira konkuzaun judisiál ka kontra konkluzaun judisiál ka konkursu públiku sira, hodi konsege liuhosi oferta, promesa, violénsia ka ameasa, ne’ebé ema ruma soe ka la konkorre, ka ne’ebé maske soe no konklui tiha, nia halo iha kondisaun sira falta liberdade iha prátika asaun hirak ne’e, sei kondena ho pena prizaun to’o tinan 3 ka kastigu selu osan.