kayisi aratirma raporu - fka.gov.tr · evliya Çelebi, 1655 yılındaki malatya seyahatiyle ilgili...

1

KAYISI ARAŞTIRMA RAPORU

Hazırlayan:

Muhammed Raşid ÜNAL

Uzman

T.C. Fırat Kalkınma Ajansı

Eylül 2010, Malatya

2

© Bu raporun her türlü yayın hakkı FIRAT KALKINMA AJANSI'na aittir ve tüm hakları saklıdır. 5846 sayılı yasanın

hükümlerine göre, kurumun izni olmadan tamamı veya bir kısmı elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt

sistemiyle çoğaltılamaz, yayınlanamaz, depolanamaz ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.

3

SUNUŞ

Adını Hititler döneminde "meyve bahçesi" anlamına gelen "Melitue, Maldiya, Melita"

kelimelerinden alan Malatya‟da birçok meyve türünün yetiştiriciliği yapılmakla birlikte, şüphesiz ilk

sırayı dünyaca ünlü Malatya Kayısısı almaktadır.

Evliya Çelebi, 1655 yılındaki Malatya seyahatiyle ilgili olarak 7.800 meyve bahçesi ve 7

kayısı çeşidinden; kırmızı, beyaz, sarı, sulu, etli adlarında kayısılardan bahsetmektedir. Yine, 1617-

1693 yılları arasında yaşamış olan Malatyalı Niyazi Mısri, şiirlerinde meyve ağaçları ile donanmış

Aspuzu‟nun cennete benzeyen çok güzel bir tabiat parçası olduğundan bahseder.

Günümüzde Malatya‟da 8 milyon civarında kayısı ağacından yaklaşık 350.000 ton yaş kayısı,

110 bin ton kuru kayısı elde edilmektedir. Bugün Türkiye yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 55‟i, kuru

kayısı üretiminin ise % 85‟i Malatya ilinde yapılmaktadır. Malatya'nın tek başına dünya yaş kayısı

üretiminde %11, dünya kuru kayısı üretiminde ise yaklaşık %70' lik bir paya sahip olduğu

görülmektedir. Tarihi önemi ve dünya piyasasındaki bu hâkimiyeti nedeniyle Malatya ili kayısı ile

anılmış, Malatya ile kayısı adeta iki özdeş kelime haline gelmiştir.

Fırat Kalkınma Ajansı olarak bu çalışmayı yapmaktaki amacımız; bölgemiz ve Malatya için

bu derece öneme haiz kayısımızın üreticiden yurt içi ve yurt dışındaki son tüketiciye ulaşmasına

kadarki süreci, bu süreçteki fırsat ve tehditleri analiz etmek, sorunları belirleyerek çözüm önerileri

geliştirmek, kayısımızın dünyadaki konumunu rakamlarla net bir şekilde ortaya koymak ve bu

anlamda Malatya kayısısı için bir tasavvur oluşturmaktır.

Çalışmanın amacı doğrultusunda bölgemiz ve ülkemiz kalkınmasına katkıda bulunmasını

temenni ederim.

Fethi ALTUNYUVA

Genel Sekreter

4

ÖZET

Dünyada yılda toplam yaklaşık 3.500.000 ton taze kayısı üretilmekte olup, bu miktarın

yaklaşık 700.000 tonu Türkiye tarafından üretilmektedir. Bu üretim miktarıyla Türkiye, dünya kayısı

üretiminde yaklaşık %20‟lik payla 1. sıradadır. Türkiye'yi Pakistan, İran, Özbekistan ve İtalya takip

etmektedir.

Malatya‟da yaklaşık 8 milyon kayısı ağacından 100 - 110 bin ton kuru kayısı elde

edilmektedir. Türkiye yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 55‟i, kuru kayısı üretiminin ise % 85‟i

Malatya ilinde yapılmaktadır. Üretilen kuru kayısının çok önemli bir bölümü ihraç edilmektedir.

Dünya yaş kayısı ticaretinde Almanya ve Rusya önemli ithalatçı ülkeler, Fransa ve İspanya

önemli ihracatçı ülkeler konumundadır. İtalya hem ihracatçı hem de ithalatçıdır. Özellikle Fransa, son

yıllarda giderek artan yaş kayısı ihracatıyla bu pazarda %25‟lik bir paya ulaşmıştır. Dünya kuru

kayısı ihracatında Türkiye tartışmasız liderdir. Önemli ithalatçı ülkeler ise Rusya, ABD, İngiltere ve

Almanya‟dır.

Yüksek kapasitede üretim yapılabilmesi ve dünya kuru kayısı ticaretindeki ağırlığı, ürün

kalitesinin yüksek olması, kuru madde oranının yüksek olması Malatya kayısısının bazı güçlü

yönleridir. İlkbahar geç donları, fiyat istikrarsızlığı, tarımsal işletme büyüklüklerinin yetersiz olması,

aktif üretici ve ihracatçı birlikleri ile düzenleyici bir kurumun olmaması ise bazı zayıf yönlerdir.

Malatya kayısısı için fırsatlardan bazıları son yıllarda pazarlama sorununun çözümü için

çalışmalar yapılıyor olması, ürün çeşitliliğinin artırılarak ihraç edilmeye başlanması, akreditasyon ve

belgelendirme ile ilgili yapılan çalışmalardır. Bazı tehdit unsurları ise; kükürt oranı yüksekliğine

bağlı olarak yurtdışı pazarlara girişte problemler yaşanması, Sharka virüsü, Orta Asya ülkelerinde

artan kuru kayısı üretimi, kayısının yararlarının tam olarak anlatılamaması nedeniyle pazarın ikame

ürünlere yönelme ihtimalidir.

Destekler ve avantajları dikkate alındığında, Malatya‟da kayısı ihracatına yönelik bir SDŞ‟nin

(Sektörel Dış Ticaret Şirketi) kurulması; ihracatçıların organize olmaları, güç birliğinin ve

uluslararası ticarette rekabet gücünün sağlanması ve ihracatla ilgili diğer hizmetlerin temininde

Malatya ekonomisine büyük katkılar sağlayabilir.

5

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ ................................................................................................................................................................. 3

ÖZET .................................................................................................................................................................... 4

KISALTMALAR .................................................................................................................................................. 6

ŞEKİL LİSTESİ .................................................................................................................................................... 7

TABLO LİSTESİ .................................................................................................................................................. 7

1. MALATYA‟DA TARIMSAL YAPI VE MEYVECİLİK ............................................................................ 8

1.1. Toprak ve Arazi Yapısı ..................................................................................................................... 8

1.2. Bitkisel Üretim ve Sebze Üretimi ................................................................................................... 10

1.3. Malatya’da Meyvecilik .................................................................................................................... 11

2. MALATYA KAYISISI MEVCUT DURUM ANALİZİ ............................................................................ 11

2.1. Malatya’da Kayısının Tarihçesi ..................................................................................................... 11

2.2. Malatya’da Yetiştirilen Kayısı Çeşitleri ve Üretim Alanları ....................................................... 14

2.3. Dünya, Türkiye ve Malatya Kayısı Üretimi .................................................................................. 15

2.3.1. Dünya Kayısı Üretimi ve Türkiye’nin Yeri ................................................................................... 15

2.3.2. Malatya Kayısı Üretimi ve Türkiye’deki Yeri .............................................................................. 20

2.4. Dünya ve Türkiye’de Kayısı Verimi ve Üretici Fiyatları ............................................................. 21

2.5. Dünya Yaş Kayısı Ticareti .............................................................................................................. 22

2.6. Dünya Kuru Kayısı Ticareti ve Malatya Kuru Kayısısının Konumu ......................................... 24

2.7. Kayısı Tüketimi ve Kullanım Şekli ................................................................................................ 29

2.8. Malatya İçin Kayısının Ekonomik Değeri ..................................................................................... 30

2.9. Kayısı Değer Zinciri ve Pazarlama Kanalları ............................................................................... 31

2.9.1. Kayısı Değer Zinciri ........................................................................................................................ 31

2.9.2. Kayısı Pazarlama Kanalları ........................................................................................................... 33

3. MALATYA KAYISISI GZFT ANALİZİ .................................................................................................. 35

4. SORUNLAR, RİSK UNSURLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ................................................................ 37

4.1. Üretimle İlgili Sorunlar ................................................................................................................... 37

4.2. Pazarlama ve Tanıtım Sorunları .................................................................................................... 41

4.3. Kayısı İçin Sektörel Dış Ticaret Şirketi (SDŞ) Modelinin Oluşturulması .................................. 53

SONUÇ ............................................................................................................................................................... 57

KAYNAKÇA ...................................................................................................................................................... 63

6

KISALTMALAR

BİLSAM : Bilgi Yolu Eğitim Kültür ve Sosyal Araştırmalar Merkezi

ÇKS : Çiftçi Kayıt Sistemi

DPT : Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı

DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı

FAO : Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü

(The Food and Agriculture Organization of the United Nations)

GSYH : Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla

GZFT : Güçlü yönler, Zayıf yönler, Fırsatlar, Tehditler

İGEME : Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi

KAYVAK : Malatya Kayısı Vakfı

KOBİ : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler

MAE : Malatya Meyvecilik Araştırma Enstitüsü

MAP : Modifiye Atmosferli Paketleme (Modified Atmosphere Packaging)

MDA : Mevcut Durum Analizi

MTSO : Malatya Ticaret ve Sanayi Odası

SÇKM : Suda Çözünür Kuru Madde Miktarı

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu

TR : Türkiye

TRB1 : İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırması Düzey 2‟ye göre Bingöl, Elazığ, Malatya

ve Tunceli illerini kapsayan bölge

http://www.ada.net.tr/fao/konser/enformasyon.html

7

ŞEKİL LİSTESİ

Şekil 1: Malatya İli Arazi Dağılımı ........................................................................................................ 8

Şekil 2: Malatya İl Topraklarının Arazi Kullanım Kabiliyetine Göre Dağılımı .................................... 9 Şekil 3: Dünya Kayısı Üretim Yoğunluğu Haritası .............................................................................. 16 Şekil 4: Son 5 Yıl Türkiye ve Malatya Yaş Kayısı Üretimi ................................................................. 20 Şekil 5: Kayısı Yurtiçi Pazarlama Kanalları ......................................................................................... 33 Şekil 6: Kayısı Yurtdışı Pazarlama Kanalları ....................................................................................... 34

TABLO LİSTESİ

Tablo 1: Malatya Arazi Dağılımı ............................................................................................................ 8 Tablo 2: Malatya Arazisi Sulama Durumu ............................................................................................. 9

Tablo 3: İlin Arazi Sınıfları .................................................................................................................... 9 Tablo 4: Malatya Tarla Ürünleri yetiştiriciliği ..................................................................................... 10

Tablo 5: Malatya‟daki Önemli Sebze Üretim Değerleri....................................................................... 10 Tablo 6: Malatya‟da Yetiştirilen Önemli Meyveler ve Üretim Miktarı ............................................... 11

Tablo 7: Dünya Kayısı Üretimi – Önemli Üretici Ülkeler (ton) .......................................................... 17 Tablo 8: Dünya Kayısı Üretiminde Önemli Ülkelerin Toplam Üretimdeki Payı ................................. 17 Tablo 9: Son 5 Yıl Malatya Yaş Kayısı Üretimi .................................................................................. 20

Tablo 10: Dünya Yaş Kayısı Üretici Fiyatları (ABD $/kg) .................................................................. 21 Tablo 11: Dünya Yaş Kayısı Üretim Verimi (kg/dekar) ...................................................................... 22

Tablo 12: Kayısı Üreticisi Ülkelerde Üreticinin 1 Dekardan Elde Ettiği Gelir (ABD $/dekar) ......... 22 Tablo 13: Önemli İthalatçı Ülkelerin Yaş Kayısı İthalat Miktarı (ton) ................................................ 23

Tablo 14: Önemli İthalatçı Ülkelerin Yaş Kayısı İthalat Değeri (1000 ABD $) .................................. 23 Tablo 15: Önemli İhracatçı Ülkelerin Yaş Kayısı İhracat Miktarı (ton) .............................................. 23 Tablo 16: Önemli İhracatçı Ülkelerin Yaş Kayısı İhracat Değeri (1000 ABD $) ................................ 24 Tablo 17: Önemli İthalatçı Ülkelerin Kuru Kayısı İthalat Miktarı (ton) .............................................. 24

Tablo 18: Önemli İthalatçı Ülkelerin Kuru Kayısı İthalat Değeri (1000 ABD $) ................................ 25 Tablo 19: Önemli İhracatçı Ülkelerin Kuru Kayısı İhracat Miktarı (ton) ............................................ 25 Tablo 20: Önemli İhracatçı Ülkelerin Kuru Kayısı İhracat Değeri (1000 ABD $) .............................. 25

Tablo 21: Son 15 Yıl Malatya Kayısı Üretim ve Kuru Kayısı İhraç Miktarı ....................................... 26 Tablo 22: Dünya Kuru Kayısı Üretimi ................................................................................................. 27 Tablo 23: Türkiye‟nin Yıllar İtibariyle Önemli Kuru Kayısı İhraç Pazarları ....................................... 28 Tablo 24: Kuru Kayısının Değer Zinciri .............................................................................................. 32 Tablo 25: Malatya Kayısıcılığının Sorunları, Çözüm Önerileri ve İlgili Kuruluşlar ........................... 47

8

1. MALATYA’DA TARIMSAL YAPI VE MEYVECİLİK

1.1. Toprak ve Arazi Yapısı

Malatya arazisinin çok büyük bir kısmını tarıma elverişli arazi ile çayır ve mera alanları

oluşturmaktadır. Toplam yüzölçümün %34‟ünü tarım alanları, %47‟sini çayır ve mera arazisi teşkil

etmekte olup bu oranlar Türkiye ortalamasının üzerindedir.

Tablo 1: Malatya Arazi Dağılımı

Malatya İli

Arazi

Dağılımı

(ha)

TR Geneli

Arazi

Dağılımı

(ha)

Malatya/TR

(%)

Tarıma elverişli arazi 425.450 26.013.732 1,6

Çayır mera arazisi 580.423 14.616.700 4,0

Orman fundalık arazi 149.128 20.703.000 0,7

Kültür dışı arazi 86.199 17.022.806 0,5

Toplam 1.241.200 78.356.238 1,6

Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı.

Şekil 1: Malatya İli Arazi Dağılımı

34%

47%

12%

7%

Tarıma elverişli arazi

Çayır mera arazisi

Orman fundalık arazi

Kültür dışı arazi

9

Tablo 2: Malatya Arazisi Sulama Durumu

Toplam Arazi 1 241 200 ha

Toplam Tarım Arazisi 425 540 ha

Sulanabilir Arazi 391 946 ha

Toplam Sulanan Arazi 217 585 ha

Sulanan Arazi Yüzdesi %51

Kaynak: Köye Yönelik Hizmetler Müdürlüğü, 2005

Tablo 3: İlin Arazi Sınıfları

I. Sınıf 70.177 Ha

II. Sınıf 81.399 Ha

III. Sınıf 126.517 Ha

IV. Sınıf 124.217 Ha

V. Sınıf 0

VI. Sınıf 14.105 Ha

VII. Sınıf 9.035 Ha

TOPLAM 425.450 Ha

Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü, 2006

Şekil 2: Malatya İl Topraklarının Arazi Kullanım Kabiliyetine Göre Dağılımı

10

1.2. Bitkisel Üretim ve Sebze Üretimi

Malatya'da yaklaşık 1,7 milyon dekar alanda tarla ürünleri yetiştiriciliği yapılmakta olup bu

alanın yaklaşık 1,5 milyon dekarı tahıl üretiminde değerlendirilmektedir. Tahıllar içinde en çok

yetiştirilen ürünler buğday ve arpadır.

Buğday ve arpa veriminde Türkiye ortalamaları 2007 yılı için sırasıyla 220 ve 222 kg/da iken

Malatya'nın son üç yıl ortalaması buğdayda 156 kg/da, arpada ise 213 kg/ da'dır. Bu değerler Türkiye

ortalamasının altındadır. Bu durum ilde hububat yetiştiriciliğinin çoğunlukla kuru koşullarda

yapılmasından kaynaklanmaktadır.

Tablo 4: Malatya Tarla Ürünleri yetiştiriciliği

Ürün Çeşidi Ekim Alanı

(da) Üretim (Ton)

Tahıllar 1.542.385 124.487

Baklagiller 46.435 4.857

Şeker Pancarı 13.480 64.719

Tütün 2.315 405

Yem Bitkileri 111.939 55.875


Malatya'daki sebze ekim alanı yaklaşık 50.000 dekardır. Sebzecilik kısıtlı bir alanda

yapılmakta olup, sebzecilik yapılan alan toplam ekili alanın %1,3‟üne tekabül etmektedir. En fazla

üretimi yapılan sebze türleri kavun, domates ve karpuzdur. İlde kavun üretimi toplam sebze

üretiminin %32'sini oluşturmaktadır. Bunu izleyen domates %21,5, karpuz ise % 10,2'lik bir paya

sahiptir. İlde sebze alanlarını kısıtlayan en önemli faktör su yetersizliğidir.

Tablo 5: Malatya’daki Önemli Sebze Üretim Değerleri

Sebzeler Ekim Alanı

(da) Üretim (Ton)

Verim (kg/da)

Domates (Sofralık) 10.380 39.782 3.832

Biber (Dolmalık) 3.617 6.359 1.758

Patlıcan 3.493 8.815 2.524

Hıyar 4.110 14.623 3.558

Karpuz 4.914 18.373 3.739

Kavun 15.472 30.611 1.979


11

1.3. Malatya’da Meyvecilik

Türkiye genelinde meyve üretimi yapılan alan, tarım yapılan toplam alanın % 6,3'ü iken

Malatya‟da meyve üretimi yapılan alan % 22 civarındadır. Malatya‟nın tarımsal yapısında başta

kayısı olmak üzere meyvecilik önemli bir yere sahiptir. Malatya‟da yaklaşık 800 bin dekar alanda

meyvecilik yapılmaktadır. Bu alanın büyük bir kısmında kayısı üretimi yapılırken kayısıyı elma,

üzüm, armut, dut, ceviz ve kiraz takip etmektedir.

Tablo 6: Malatya’da Yetiştirilen Önemli Meyveler ve Üretim Miktarı

Meyve Meyveli

Ağaç Sayısı Meyvesiz

Ağaç Sayısı Toplam

Ağaç Sayısı Taze/Yaş

Üretim(ton) Ort. Verim (kg/ağaç)

Kayısı 6.803.250 486.480 7.289.730 363.607 53

Kiraz 79.250 17.040 95.290 1.712 21

Şeftali 51.380 4.325 55.780 975 19

Vişne 38.910 1.785 41.060 615 13

Zerdali 65.655 875 46.380 2.504 41

Armut 178.885 13.990 192.875 3.494 19

Elma 384.535 86.365 470.900 14.464 38

Antep Fıstığı 58.400 3.930 62.330 257 4

Badem 32.275 8.930 36.705 309 9

Ceviz 113.160 47.745 161.050 1.946 14

Dut 138.000 4.125 140.700 7.228 49

Üzüm (Sofralık) (da) 53.225(da) 1.230 (da) 54.461 (da) 12.117 223

Üzüm (Kurutmalık) (da) 8.628 (da) 179 (da) 8.847 (da) 1.915 220

Üzüm (Şaraplık)(da) 4.005 (da) 330 (da) 4.235 (da) 1.946 486


2. MALATYA KAYISISI MEVCUT DURUM ANALİZİ

2.1. Malatya’da Kayısının Tarihçesi

Malatya‟da kayısıyla ilgili ilk yazılı kaydın tarihi 1655‟tir. Malatya‟ya gelen ünlü seyyah

Evliya Çelebi 53 bin kişinin yaşadığı şehirde, 7.800 meyve bahçesi ve 7 kayısı çeşidinden

bahsetmektedir. Evliya Çelebi Malatya‟nın "kırmızı, sarı, beyaz, sulu, etli" adlarında kayısılarının

olduğunu, bunları selelerle bahçeden eve getirirken sularını akıtmamak için insanın koşmaktan başka

12

çaresinin olmadığını yazar. Daha da önemlisi sayısını ve hesabını hiç kimsenin bilemeyeceği kadar

çok olan zerdalisinden yığınlarla pestiller yapılıp bunların katar yüklerle ülke ülke taşındığını anlatır.

Alman Genelkurmay Başkanlığı da yapmış olan Moltke, Osmanlı Ordusuna çağdaş eğitim

yöntemlerini öğretmek üzere 1838 yılında geldiği Malatya‟da; kayısı, ceviz, erik, armut, elma ve dut

ağaçlarıyla dolu Aspuzu‟nun görülmemiş güzellikte bir yer olduğundan söz etmektedir.

Malatya‟nın yerli tüccarlarından "Hacı Sadi Oğlu Mahmut Nedim" 1923 yılında kayısıyı

kükürtleyerek kurutur ve kükürtlemeyi çevresindeki çiftçilere öğretir. Kayısının hem uzun süre

depolanması hem de kükürtleme ile birlikte albenisi arttığı için demiryolunun Malatya‟ya gelmesi ile

kayısının yurt içinde tanınması ve ekonomik önemi artar.

Cumhuriyetin ilk yıllarında, Malatya meyveciliğine ait sağlıklı bilgiler maalesef çok sınırlıdır.

Malatya‟nın meyvecilik potansiyeli Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü müdürü Prof. Dr. W.

Gleisberg‟in dikkatini çeker ve başasistanı Lütfi Ükümen‟i 1933 yılında Malatya‟ya gönderir.

Ülkümen‟nin 1933-1936 yılları arasında Malatya‟nın meyve çeşitleri ile meyve üretim alanlarını

inceleyerek yaptığı doktora çalışması bir kitap halinde 1938 yılında yayınlanır. Bu kitaptan 1930‟lu

yıllarda Malatya‟da Hacıhaliloğlu, Hasanbey, Çataloğlu, Hacıkız, Kurukabuk (Gavuraşısı),

Koyunoğlu, Osmanonbaşı, Sarılök ve Turfanda kayısı çeşitlerinin bulunduğunu öğreniyoruz. Yine bu

yıllarda Malatya yakınlarında Hacıhaliloğlu çiftliğinde bulunan ve bu ailenin ismi ile anılan

Hacıhaliloğlu kayısı çeşidinin uzun-kırmızı, yuvarlak-kırmızı ve beyaz-uzun olmak üzere 3 tipi

bulunmaktadır.

Kayısı konusunda diğer önemli bir bilgi ise 3 Temmuz 1930 yılında Malatya‟da haftada bir

yayınlanan Yeni Malatya gazetesinde bulunmaktadır. Haberde Malatya eski belediye başkanı Hacı

Abdi Oğullarından Hasan Beyin bahçesinde halk tarafından Hasanbey adı verilen kayısının bir

tanesinin 23 dirhem, 16 tanesinin ise bir okka geldiğinden ve meyvenin çok gösterişli olduğundan

bahsedilmektedir.

1930‟lu Yıllarda Malatya‟nın önemli meyve alanları Derme, Horata, Hatunsuyu ve Orduzu

suyunun geçtiği alanlarda yoğunlaşmıştır. Pınarbaşı‟ndan başlayıp Gündüzbey, İsmetpaşa, Kileyik,

Barguzu, Tecde, Yukarı ve Aşağı Banazı, Adafı, Çarmuzu ve Eskimalatya‟yı içine alan yaklaşık 30

km uzunluğundaki alan meyve bahçeleri ile kaplıdır. Yine o yıllarda Derme suyu ile sulanan 60.000

dekar meyve bahçesinin büyük çoğunluğunun kayısı bahçesi olduğu bildirilmektedir.

13

Ülkümen'in çalışması ile Malatya‟nın meyvecilik potansiyeli anlaşılınca 1937 yılında Türk-

Alman İşbirliği ile bugünkü Meyvecilik Araştırma Enstitüsünün yerinde "Kayısı Üretme İstasyonu"

kurulur. Bu istasyon bölgedeki meyve tür ve çeşitlerinin ıslahı, yeni tarımsal tekniklerin yayımı, ucuz

ve kaliteli fidan dağıtımını yaparak Malatya‟da meyveciliğin gelişmesinde önemli bir görev üstlenir.

Yoğun çalışmalar sonucunda bölgede yeni kapama meyve bahçeleri tesis edilir, hastalık ve

zararlılarla mücadele yaygınlaşır, gübre ve kaliteli fidan kullanımı sonucu üretimde önemli artışlar

meydana gelir.

Bu zaman içerisinde bazı yıllar uç iklim koşulları Malatya kayısısını olumsuz yönde etkiler.

1936, 1941, 1944 ve 1951 yıllarında şiddetli kış veya ilkbahar donları kayısı ağaçlarına önemli

zararlar verir. Dondan zarar gören çiftçiler 1960'lı yılların başında kayısı ağaçlarını sökerek yerine

elma fidanı diker veya sebze yetiştiriciliği yapmaya başlarlar. Ancak 1970‟li yıllarda kuru kayısı

ihracatının artması ve ekonomik önem kazanması ile birlikte yeniden kayısıya dönüş başlar.

Malatya‟da 1968 yılında 800 bin olan kayısı ağaç sayısı 1978‟de 1.850 bine ulaşmıştır. Yaş

kayısı üretimi ise 20 bin tondan 50 bin tona yükselmiştir. Yine 1968‟de 4 bin ton olan kuru kayısı

üretimi 1978‟de 6 bin ton, 1988‟de ise 30 bin ton olarak gerçekleşmiştir.

14

Son istatistik rakamlarına göre Malatya‟da yaklaşık 8 milyon kayısı ağacından 110 bin ton

kuru kayısı elde edilmiştir. Bugün Türkiye yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 55‟i, kuru kayısı

üretiminin ise % 85‟i Malatya ilinde yapılmaktadır. Üretilen kuru kayısının çok önemli bölümü ihraç

edilmektedir.

2.2. Malatya’da Yetiştirilen Kayısı Çeşitleri ve Üretim Alanları

Bölgedeki kayısı bahçelerinin yaklaşık % 90-95'lik bölümü kurutmalık kayısı çeşitleri ile tesis

edilmiştir. Yetiştirilen kayısı çeşitlerinin % 73‟nü Hacıhaliloğlu, % 17‟sini Kabaaşı, geriye kalan

kısmı ise Soğancı, Hasanbey, Çataloğlu ve zerdali (% 1‟den az) ağaçları oluşturmaktadır.

Önemli kayısı üretim alanları Darende, Akçadağ, Battalgazi, Kale, Merkez, Yazıhan ve

Hekimhan‟dır. En erken hasat Kale‟de yapılmakta, bunu Battalgazi, Merkez, Yazıhan, Akçadağ ve

Darende izlemektedir.

Kale ve Darende arasında hasat bakımından yaklaşık 20-25 günlük bir fark bulunmaktadır.

Bölgede Temmuz ayı içerisinde olgunlaşan kayısı hasat edildikten sonra kükürt odalarında

kükürtlenmekte ve kurutulmaktadır. Kurutulan kayısı boylanıp ambalajlandıktan sonra ihraç

edilmektedir.

Hacıhaliloğlu

Malatya‟nın en önemli kurutmalık kayısı çeşididir. Malatya‟daki kayısı ağacı varlığının

yaklaşık % 73‟nü oluşturur. Tahmini olarak 1900‟lü yılların başında Malatya‟nın 12 km kuzey-

doğusundaki Hacıhaliloğlu çiftliğinde bir seleksiyon sonucu bulunmuştur.

Verimi orta, dona, kurağa ve hastalıklara (monilya ve çil) karşı hassastır. Meyveleri orta

irilikte, 25-35 g ağırlıkta, meyve şekli oval, simetrik, meyve kabuk ve et rengi sarı, kırmızı yanak

oluşturma eğilimindedir. Meyve kabuğu incedir. Meyvelerin yola dayanımı iyidir. Meyve eti sert

dokuludur. Meyve az sulu, çok tatlı, aromalıdır.

Hasanbey

1930 Yılında Malatya‟nın eski Belediye Başkanlarından Hasan Derinkök‟ün bahçesinde

bulunan Malatya‟nın en önemli sofralık kayısı çeşididir. Çeşidin SÇKM (Suda Çözünür Kuru

15

Madde) miktarı yüksek olması nedeniyle önceleri kurutularak değerlendirilmiş fakat daha sonra

çeşidin turfanda, iri meyveli ve yola dayanımının iyi olması nedeniyle son yıllarda sofralık tüketimi

bir hayli artmıştır. Ayrıca meyvenin heterojen olgunlaşması ve kükürt odasında diğer çeşitlere göre

kükürt dioksiti daha geç absorbe etmesi gibi kurutma için olumsuz özelliklerinden dolayı kurutmalık

olarak değerlendirme şekli günümüzde azalmıştır.

Meyve kalp şeklinde, iri, 40-55 g ağırlığında, meyve eti sert dokulu ve tatlıdır. Meyve kabuk

ve et rengi sarıdır. Malatya‟da Haziran sonu Temmuz başında olgunlaşır. Diğer çeşitlere göre

erkencidir. Meyvesinin iri, gösterişli ve yola dayanımının iyi olması nedeniyle büyük tüketim

merkezilerine gönderilmeye uygun bir çeşit olup pazarda yüksek fiyatlardan alıcı bulmaktadır.

Kabaaşı

Malatya‟da 1970‟li yıllarda yapılan bir seleksiyon çalışması sonucu bulunmuş kurutmalık bir

kayısı çeşididir. Son yıllarda Malatya ve çevresinde geniş miktarda yetiştirilmeye başlanmış,

Malatya'da ağaç sayısı bakımından Hacıhaliloğlu çeşidinden sonra ikinci sıraya yerleşmiştir.

Meyve orta irilikte, 30-35 g ağırlığında, oval şekilli, kabuk ve et rengi sarıdır. Malatya‟da

Temmuz ayı ortasında olgunlaşır. Ağaçları çiçek monilyasına hassas olup, çil hastalığına ve dona

dayanımı Hacihaliloğlu çeşidine göre daha iyidir.

2.3. Dünya, Türkiye ve Malatya Kayısı Üretimi

2.3.1. Dünya Kayısı Üretimi ve Türkiye’nin Yeri




etmektedir.

16

Şekil 3: Dünya Kayısı Üretim Yoğunluğu Haritası

Dünya kayısı üretimi yıllar itibariyle düzenli olarak artış göstermiştir. 1990 yılından 2008

yılına kadar gerçekleşen artış yaklaşık % 40‟tır.

Kayısı üreticisi ülkelerden Fransa, İspanya, İtalya, Macaristan ve Yunanistan taze kayısı

ihracatçısıdır. Türkiye, Avustralya, İran ve Orta Asya ülkeleri daha çok kuru kayısı ihracatçısı

ülkelerdir. Güney Afrika, Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan ve Romanya konserve kayısı ihracatçısı

ülkelerdir. ABD ise Avrupa kıtasına kuru kayısı ve konserve ihraç etmektedir.

17

Tablo 7: Dünya Kayısı Üretimi – Önemli Üretici Ülkeler (ton)

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Türkiye 378.000 579.000 517.000 352.000 499.000 350.000 860.000 460.182 557.572 716.415

Pakistan 120.500 125.889 124.675 129.700 210.882 214.800 197.239 177.266 240.192 325.779

İran 240.715 262.432 282.890 284.000 285.000 166.373 275.578 280.000 280.000 280.000

Özbekistan 27.500 68.000 85.000 97.000 82.000 162.000 170.000 235.637 230.000 265.000

İtalya 212.168 201.372 187.700 200.110 108.320 213.425 232.882 221.994 214.573 205.493

Cezayir 74.140 56.354 67.724 73.733 106.469 87.991 145.097 167.017 116.438 145.000

Fas 106.400 119.600 104.300 86.200 97.950 85.000 103.600 129.440 105.234 113.216

Suriye 62.914 78.873 66.023 100.902 104.900 75.700 65.513 98.538 112.738 112.738

Mısır 43.042 62.613 71.191 103.070 70.424 72.523 73.000 100.799 101.139 106.165

Fransa 180.880 138.944 103.164 169.418 123.814 166.136 176.950 179.812 126.409 94.526

Ukrayna 57.200 102.100 43.711 68.500 110.500 99.300 94.200 28.000 55.600 88.900

İspanya 148.924 142.498 134.767 127.549 143.840 121.486 137.167 156.872 87.700 87.700

Çin 75.376 88.317 83.956 72.218 81.874 96.509 90.937 83.001 75.834 77.812

Yunanistan 92.336 83.634 70.771 70.272 59.854 89.538 84.135 71.748 79.188 77.400

ABD 82.100 79.650 74.840 81.647 88.541 91.716 74.070 40.530 80.070 74.040

Afganistan 37.500 37.500 38.000 38.000 38.000 38.000 38.000 40.000 40.000 25.000

Diğer 725.537 694.562 624.610 607.978 676.525 739.681 688.497 713.663 661.508 678.526

Dünya Toplam 2.665.232 2.921.338 2.680.322 2.662.297 2.887.893 2.870.178 3.506.865 3.184.499 3.164.195 3.473.710

Kaynak: FAO, 2010

Tablo 8: Dünya Kayısı Üretiminde Önemli Ülkelerin Toplam Üretimdeki Payı

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Türkiye 21,5% 14,2% 19,8% 19,3% 13,2% 17,3% 12,2% 24,5% 14,5% 17,6% 20,6%

Pakistan 7,6% 4,5% 4,3% 4,7% 4,9% 7,3% 7,5% 5,6% 5,6% 7,6% 9,4%

İran 9,7% 9,0% 9,0% 10,6% 10,7% 9,9% 5,8% 7,9% 8,8% 8,8% 8,1%

Özbekistan 1,2% 1,0% 2,3% 3,2% 3,6% 2,8% 5,6% 4,8% 7,4% 7,3% 7,6%

İtalya 5,4% 8,0% 6,9% 7,0% 7,5% 3,8% 7,4% 6,6% 7,0% 6,8% 5,9%

Cezayir 2,3% 2,8% 1,9% 2,5% 2,8% 3,7% 3,1% 4,1% 5,2% 3,7% 4,2%

Fas 4,6% 4,0% 4,1% 3,9% 3,2% 3,4% 3,0% 3,0% 4,1% 3,3% 3,3%

Suriye 2,7% 2,4% 2,7% 2,5% 3,8% 3,6% 2,6% 1,9% 3,1% 3,6% 3,2%

Mısır 1,8% 1,6% 2,1% 2,7% 3,9% 2,4% 2,5% 2,1% 3,2% 3,2% 3,1%

Fransa 3,2% 6,8% 4,8% 3,8% 6,4% 4,3% 5,8% 5,0% 5,6% 4,0% 2,7%

Ukrayna 2,4% 2,1% 3,5% 1,6% 2,6% 3,8% 3,5% 2,7% 0,9% 1,8% 2,6%

İspanya 6,0% 5,6% 4,9% 5,0% 4,8% 5,0% 4,2% 3,9% 4,9% 2,8% 2,5%

Çin 2,7% 2,8% 3,0% 3,1% 2,7% 2,8% 3,4% 2,6% 2,6% 2,4% 2,2%

Yunanistan 1,5% 3,5% 2,9% 2,6% 2,6% 2,1% 3,1% 2,4% 2,3% 2,5% 2,2%

ABD 4,3% 3,1% 2,7% 2,8% 3,1% 3,1% 3,2% 2,1% 1,3% 2,5% 2,1%

Afganistan 1,5% 1,4% 1,3% 1,4% 1,4% 1,3% 1,3% 1,1% 1,3% 1,3% 0,7%

Diğer 21,8% 27,2% 23,8% 23,3% 22,8% 23,4% 25,8% 19,6% 22,4% 20,9% 19,5%

Dünya Toplam 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Kaynak: FAO, 2010

18

Fransa‟da son yıllarda üretilen yaş kayısının önemli bölümü ihraç edilmekte olup dünya yaş

kayısı ticaretinin tonaj olarak yaklaşık % 25‟i, ekonomik değer olarak yaklaşık %35-40‟ı bu ülkeye

aittir.

İspanya‟da üretilen kayısının büyük çoğunluğu sofralık olarak ihraç edilmekte, bir kısım

kayısı ise konserve yapımında kullanılmaktadır. Hasat Mayıs ayının son haftası başlayıp 15-20 gün

içerisinde tamamlanmaktadır. İspanya yaş kayısı ihraç etmenin yanı sıra, önemli miktarda ithalat da

yapmaktadır.

İtalya‟da üretilen kayısının büyük çoğunluğu sofralık olarak ihraç edilmekte olup dünya yaş

kayısı ihracatının yaklaşık % 10‟luk bölümü bu ülkeye aittir. Geriye kalan kısmı ise konserve ve

diğer kayısı ürünlerinin imalatında kullanılmaktadır. Hasat Haziran ayının birinci haftasında

başlamakta, ülkenin iç kısmındaki vadi ve dağ yamaçlarında Temmuz ayının son haftasına kadar

devam etmektedir.

İran‟da üretilen kayısının önemli bölümü kurutularak değerlendirilmekte, kalan kısmı ise

sofralık olarak tüketilmekte ve konserve yapılmaktadır. Üretilen kuru kayısı miktarı son dönemde

artış göstermiş ve önemli paylara ulaşmış olsa da bu artışlar dünya ticaretinde düzenli bir pay artışı

sağlamamış, yıllara göre büyük değişkenlikler göstermiştir.

Pakistan‟da yaş kayısı üretimi son yıllarda artış göstermiştir. Üretilen kayısılar kurutmalık ve

sofralık olarak değerlendirilmektedir.

Özbekistan, her geçen yıl kayısı üretimini ciddi oranlarda artırmaktadır. 1998‟de yıllık

30.000 ton olan kayısı üretimi, 2008 yılında 265.000 tona çıkmış ve dünya kayısı üretiminde

%1‟lerden 10 yıl içinde %8‟lik bir paya ulaşmıştır. Özbekistan kayısı üretim trendi ve dünya

ticaretindeki payının dikkatle izlenmesi gerekmektedir, zira kuru kayısı pazarına oldukça düşük

fiyatlarla girmeye başlamışlardır. Özbekistan kuru kayısısının 1 ABD doları / kg fiyatıyla ihraç

edildiği belirtilmektedir.

Tacikistan, FAO verilerinde düşük üretim miktarları gözükse de, kayıtlarda olmayan büyük

miktarda kayısı üretimi yapmaktadır. Kurutmalık olarak değerlendirilen ve ihracatı giderek artan

Tacikistan kayısısı, Malatya kayısısı için tehdit oluşturmaktadır.

Romanya kayısısının önemli kısmı sofralık olarak tüketilmekte, kalan kısmı ise konserve

yapımında kullanılmaktadır.

Güney Afrika Cumhuriyeti‟nde üretilen Royal ve Bulida çeşidi kayısılar kurutmalık,

sofralık, konserve ve meyve suyu sanayi hammaddesi olarak tüketilmektedir.

19

Suriye‟de üretilen kayısısının yarısı kurutmalık, yarısı ise sofralık olarak tüketilmektedir.

Fas‟ta üretilen kayısının bir kısmı kurutulmakta, kalan kısmı ise pasta imalatında kullanılmak

üzere yarı işlenmiş ürün halinde ihraç edilmektedir. Mayısın son haftası başlayan hasat Haziran

ayının ortasına kadar devam etmektedir.

Avustralya‟da üretilen yaş kayısının büyük çoğunluğu sofralık olarak tüketilmekte, geriye

kalan kısmı ise kurutulmakta ve konserve yapımında kullanılmaktadır.

Cezayir kayısısı çoğunlukla kurutularak değerlendirilmekte, kalan kısmı sofralık olarak

tüketilmekte, ayrıca reçel ve marmelat yapımında kullanılmaktadır. Mayısın son haftası başlayan

hasat Haziran ayının ortasına kadar devam etmektedir.

ABD‟nin en önemli kayısı üretim merkezi California Eyaletidir. Yetiştirilen önemli kayısı

çeşitleri Royal, Tilton ve Patterson‟dur. Ülkede üretilen kayısının % 15-20‟lik bölümü sofralık olarak

tüketilmekte, geriye kalan bölümü ise kurutulmakta, konserve ve reçel yapımında kullanılmakta, bir

kısmı ise dondurularak saklanmaktadır.

Yunanistan‟da üretilen kayısının büyük bölümü yaş olarak ihraç edilmekte, kalan kısmı ise

kayısı şurubu ve konserve yapımında kullanılmaktadır.

Genel olarak kayısı üretimi yıllar geçtikçe gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere

kaymaktadır.

20

2.3.2. Malatya Kayısı Üretimi ve Türkiye’deki Yeri

Türkiye yaş kayısı üretimi yıllara göre büyük dalgalanma göstermekle birlikte üretimde artış

trendi devam etmektedir. Ülkemiz kayısı üretiminde meydana gelen bu dalgalanmaların en önemli

nedeni dünyanın birçok yerinde olduğu gibi ilkbahar geç donlarıdır. Kayısı ağaçları ilkbahar geç

donlarından karasal iklimin hüküm sürdüğü Doğu ve İç Anadolu bölgelerinde daha çok, buna karşılık

kış ve ilkbahar mevsiminin ılık geçtiği Akdeniz ve Ege bölgelerinde daha az etkilenmektedir.

Tablo 9: Son 5 Yıl Malatya Yaş Kayısı Üretimi

Yıl Üretim(ton)

Ağaç başına ortalama veri

m(kg)

Meyve veren yaşta ağaç

sayısı

Meyve vermeyen yaşta ağaç

sayısı Toplam ağaç

sayısı

2005 500.269 78 6.400.300 466.290 6.866.590

2006 242.871 37 6.648.770 428.313 7.077.083

2007 267.733 40 6.740.050 471.490 7.211.540

2008 362.873 53 6.803.250 486.480 7.289.730

2009 340.085 49 6.889.000 501.280 7.390.280

Kaynak: TÜİK, 2010

Şekil 4: Son 5 Yıl Türkiye ve Malatya Yaş Kayısı Üretimi

Malatya kayısı üretimi, Türkiye yaş kayısı üretiminin yaklaşık %50 – 55‟ini teşkil etmektedir.

Malatya çevresinde Baskil (Elazığ), Elbistan (Kahramanmaraş), Gölbaşı (Adıyaman), Gürün (Sivas)

0

200000

400000

600000

800000

1000000

2005 2006 2007 2008 2009

Kayısı Üretimi (Ton)

Türkiye Malatya

21

ilçelerinde yoğun olarak kayısı üretimi yapılmakta ve buralarda üretilen kayısı Malatya piyasasına

girmekle birlikte üretim rakamlarında Malatya haricinde yer almaktadır. Coğrafi olarak çok yakın

olan bu bölgelerde üretilen kayısı Malatya kayısısı ile büyük ölçüde aynı özellikleri taşımakta,

dolayısıyla kurutmalık olarak değerlendirilmektedir.

Kayısı üretimi yapılan diğer iller ise Erzincan, Kahramanmaraş, Kayseri, Elazığ, İçel, Konya,

Ankara, Sivas, Iğdır ve Nevşehir‟dir. Malatya‟nın yanı sıra Erzincan, Elazığ, Nevşehir ve Niğde‟de

kurutmalık, diğer illerde ise sofralık kayısı üretimi yapılmaktadır.

2.4. Dünya ve Türkiye’de Kayısı Verimi ve Üretici Fiyatları

Dünya yaş kayısı üretici fiyatları incelendiğinde, Fransa‟da kilogram fiyatının yaklaşık 2

Amerikan Doları olduğu ve dünyadaki en yüksek üretici fiyatı olduğu görülmektedir. Türkiye‟deki

üretici fiyatları ise 1 dolar civarında olup Fransa‟yı takip etmektedir.

Tablo 10: Dünya Yaş Kayısı Üretici Fiyatları (ABD $/kg)

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Fransa 0,696 1,422 0,519 0,813 1,195 0,733 1,574 1,23 1,14 1,303 1,985

Türkiye 0,551 0,608 0,555 0,529 0,362 0,505 0,71 0,821 0,87 0,856 1,155

Fas 0,384 0,378 0,28 0,375 0,342 0,411 0,495 0,702 0,776 0,797 0,93

İtalya 0,642 0,829 0,556 0,465 0,505 0,578 0,598 0,674 0,676 0,693 0,767

Yunanistan 0,472 0,373 0,309 0,325 0,344 0,349 0,723 0,717 0,566 0,763 0,719

İspanya 0,484 0,528 0,459 0,321 0,371 0,431 0,917 1,08 0,839 0,56 0,611

İran 0,349 0,713 0,732 0,864 0,981 0,365 0,379 0,562 0,331 0,296 0,589

Pakistan 0,399 0,358 0,272 0,204 0,169 0,309 0,462 0,461 0,455 0,49 0,541

ABD 0,332 0,36 0,431 0,407 0,389 0,394 0,417 0,392 0,573 0,733 0,526

Kaynak: FAO, 2010

Türkiye‟de üretici fiyatları açısından büyük bir sorun olmamasına karşın; Malatya kayısısının

kalite, tat, dayanıklılık gibi birçok alanda dünyanın en iyisi olduğu ve perakende satışlarda daha

yüksek fiyatlardan alıcı bulduğu düşünüldüğünde üretici fiyatlarının daha yüksek bir değeri hak

ettiğini söyleyebiliriz. Bu anlamda üretici fiyatları için mevcut koşullarda en az 1,5 dolarlık bir fiyat

hedeflenmelidir.

Öte yandan, kayısı üretim veriminde ilk sırayı ABD‟nin aldığı; Yunanistan, İtalya ve

Türkiye‟nin bu ülkeyi takip ettiği görülmektedir.

22

Tablo 11: Dünya Yaş Kayısı Üretim Verimi (kg/dekar)

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

ABD 1.456 1.243 995 966 952 1.164 1.226 1.307 1.156 644 1.564 1.470

Yunanistan 943 763 1.679 1.521 1.506 1.233 1.069 1.562 1.477 1.255 1.494 1.460

İtalya 696 906 1.400 1.313 1.223 1.307 693 1.372 1.345 1.254 1.316 1.183

Türkiye 500 885 607 1.079 946 633 879 609 1.433 754 899 1.146

Fas 751 859 764 859 761 690 779 681 863 1.102 928 1.012

Pakistan 1.565 1.567 965 975 958 943 743 741 683 607 768 977

Fransa 985 503 1.139 874 655 1.144 804 1.089 1.270 1.282 892 673

İran 824 877 859 904 924 888 877 362 558 571 571 571

İspanya 580 599 601 607 648 606 695 612 713 864 452 452

Kaynak: FAO, 2010

Dünyadaki üretici fiyatları tablosu ile üretim verimi tablolarından hareketle, kayısı üreticisinin

dekar başına elde ettiği geliri aşağıdaki tabloda belirtildiği şekilde hesaplayabiliriz. Tablodan da

görüleceği üzere, Fransız kayısı üreticisi dekar başına 1700 dolarla en yüksek geliri elde ederken,

Yunanistan, Türkiye ve İtalya‟daki üreticiler dekar başına yaklaşık 1000 dolarlık gelir elde

etmektedir.

Tablo 12: Kayısı Üreticisi Ülkelerde Üreticinin 1 Dekardan Elde Ettiği Gelir (ABD $/dekar)

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Fransa 685 715 591 711 783 838 1.265 1.339 1.447 1.671 1.770

Yunanistan 445 285 519 494 518 430 773 1.120 836 958 1.074

Türkiye 276 538 337 571 343 319 624 500 1.247 646 1.039

İtalya 447 751 779 610 618 755 414 925 909 869 1.009

Fas 288 325 214 322 260 283 385 478 670 878 863

ABD 483 447 429 393 370 458 511 512 662 472 823

Pakistan 624 561 262 199 162 291 343 342 311 297 416

İran 287 625 629 781 906 324 332 204 185 169 337

İspanya 281 316 276 195 241 261 638 661 598 484 276

Kaynak: FAO, 2010

2.5. Dünya Yaş Kayısı Ticareti

Dünya yaş kayısı ticaretinde Almanya ve Rusya önemli ithalatçı ülkeler, Fransa ve İspanya

önemli ihracatçı ülkeler konumundadır. İtalya hem ihracatçı hem de ithalatçıdır. Özellikle Fransa,

son yıllarda giderek artan yaş kayısı ihracatıyla bu pazarda %25‟lik bir paya ulaşmıştır. Tonaj olarak

%25‟lik bir paya sahip olan Fransa, ekonomik değer olarak dünya yaş kayısı ihracatından %40‟lık bir

pay almaktadır. Bu da, Fransa‟nın yaş kayısıyı oldukça iyi fiyatlardan sattığını göstermektedir.

23

Tablo 13: Önemli İthalatçı Ülkelerin Yaş Kayısı İthalat Miktarı (ton)

2003 2004 2005 2006 2007 2007 %si

Almanya 33.588 40.289 50.192 50.372 35.406 19,3%

Rusya 11.957 22.869 32.923 59.125 34.984 19,1%

İtalya 24.699 22.034 20.441 28.962 19.791 10,8%

Fransa 11.531 7.374 10.297 11.498 8.919 4,9%

DÜNYA 163.124 170.964 213.478 250.438 183.099 100,0%

Kaynak: FAO, 2010

Tablo 14: Önemli İthalatçı Ülkelerin Yaş Kayısı İthalat Değeri (1000 ABD $)

2003 2004 2005 2006 2007 2007 %si

Almanya 49.368 61.910 70.521 79.854 80.124 25,1%

Rusya 35.926 27.576 26.600 34.276 40.115 12,6%

İtalya 7.436 16.030 25.965 47.659 34.158 10,7%

Fransa 14.592 12.546 14.821 15.402 16.786 5,3%

DÜNYA 213.588 227.144 265.734 316.582 319.590 100,0%

Kaynak: FAO, 2010

Tablo 15: Önemli İhracatçı Ülkelerin Yaş Kayısı İhracat Miktarı (ton)

2003 2004 2005 2006 2007 2007 %si

Fransa 34.254 49.989 57.777 62.558 46.477 25,7%

İspanya 41.551 21.252 39.064 47.811 23.221 12,8%

Yunanistan 5.129 11.207 14.901 14.096 16.178 8,9%

Türkiye 6.075 7.931 9.844 13.956 14.897 8,2%

İtalya 9.897 13.711 14.432 11.777 11.601 6,4%

ABD 8.949 6.945 6.053 3.787 7.467 4,1%

DÜNYA 152.840 166.570 207.411 248.808 180.856 100,0%

Kaynak: FAO, 2010

24

Tablo 16: Önemli İhracatçı Ülkelerin Yaş Kayısı İhracat Değeri (1000 ABD $)

2003 2004 2005 2006 2007 2007 %si

Fransa 64.329 77.369 89.295 108.054 117.674 39,1%

İspanya 50.542 32.873 46.516 58.414 41.426 13,8%

Yunanistan 7.653 17.764 14.486 16.380 23.373 7,8%

İtalya 14.014 18.381 17.289 17.006 21.936 7,3%

ABD 9.771 8.343 10.027 7.581 12.709 4,2%

Türkiye 7.443 9.578 10.111 9.215 11.043 3,7%

DÜNYA 195.596 215.859 251.629 296.577 300.851 100,0%

Kaynak: FAO, 2010

Türkiye ise dünya yaş kayısı ihracatından tonaj olarak %8 civarı, ekonomik değer olaraksa

%3,5 civarı bir pay elde etmektedir. Fransa örneğinin tersine, Türkiye yaş kayısısını düşük fiyatlarla

satabilmektedir.

2.6. Dünya Kuru Kayısı Ticareti ve Malatya Kuru Kayısısının Konumu

Dünya kuru kayısı ihracatında Türkiye tartışmasız liderdir. Önemli ithalatçı ülkeler ise Rusya,

ABD, İngiltere ve Almanya‟dır. Fransa, yaş kayısıda olduğu gibi kuru kayısıda da yüksek fiyatlarla

satış yapıp sahip olduğu tonaj payının çok üzerinde ekonomik getiri elde etmektedir.

Türkiye‟de üretilen kayısının önemli bir bölümünden yaklaşık 100.000 ton kuru kayısı üretimi

gerçekleştirilmektedir. Elde edilen kuru kayısının tamamına yakını ihraç edilmektedir. Diğer bir

ifadeyle dünya yaş kayısı üretiminin %20'si, dünya pazarlarına konu olan kuru kayısının ise yaklaşık

%80‟i Türkiye tarafından sağlanmaktadır.

Tablo 17: Önemli İthalatçı Ülkelerin Kuru Kayısı İthalat Miktarı (ton)

2003 2004 2005 2006 2007 2007 %si

Rusya 23.164 26.903 30.418 41.870 40.203 27,9%

ABD 14.780 16.263 14.632 18.139 16.319 11,3%

İngiltere 8.546 11.146 10.651 11.943 11.358 7,9%

Almanya 7.034 7.896 8.929 9.358 9.950 6,9%

Fransa 7.287 8.818 8.649 8.777 8.153 5,7%

DÜNYA 99.039 112.966 120.895 144.257 143.880 100,0%

Kaynak: FAO, 2010

25

Tablo 18: Önemli İthalatçı Ülkelerin Kuru Kayısı İthalat Değeri (1000 ABD $)

2003 2004 2005 2006 2007 2007 %si

ABD 37.212 44.748 34.366 37.169 41.324 13,9%

İngiltere 24.045 34.667 32.002 30.682 32.650 11,0%

Rusya 8.015 10.030 16.552 27.662 32.250 10,8%

Almanya 18.314 22.403 23.355 21.825 29.067 9,8%

Fransa 19.574 26.671 23.813 21.246 24.895 8,4%

DÜNYA 194.305 245.000 238.290 249.460 297.817 100,0%

Kaynak: FAO, 2010

Tablo 19: Önemli İhracatçı Ülkelerin Kuru Kayısı İhracat Miktarı (ton)

2003 2004 2005 2006 2007 2007 %si

Türkiye 71.900 81.292 96.019 113.860 105.031 80,6%

Fransa 2.358 2.891 3.472 3.221 2.907 2,2%

Özbekistan 2.533 1.245 1.674 2.844 2.775 2,1%

Almanya 795 1.441 1.721 2.676 2.414 1,9%

İran 1.910 1.245 751 3.468 600 0,5%

DÜNYA 90.395 99.018 115.226 137.785 130.376 100,0%

Kaynak: FAO, 2010

Tablo 20: Önemli İhracatçı Ülkelerin Kuru Kayısı İhracat Değeri (1000 ABD $)

2003 2004 2005 2006 2007 2007 %si

Türkiye 149.228 197.704 179.735 154.347 170.982 71,1%

Fransa 11.110 14.214 18.671 15.698 15.825 6,6%

Almanya 3.340 5.898 6.894 9.159 9.864 4,1%

Özbekistan 1.557 653 1.070 2.056 2.664 1,1%

İran 2.111 1.347 854 4.336 671 0,3%

DÜNYA 194.479 248.879 239.464 218.116 240.598 100,0%

Kaynak: FAO, 2010

Malatya, Türkiye taze kayısı üretiminde %55, kuru kayısı üretiminde ise, %85' lik bir paya

sahiptir. Ayrıca, ülkemizdeki toplam 15 milyon civarındaki ağaç sayısının yaklaşık 8 milyonu

26

Malatya‟da bulunmaktadır. Bu rakamlar dikkate alındığında Malatya'nın tek başına dünya yaş kayısı

üretiminde %11, dünya kuru kayısı üretiminde ise yaklaşık %70' lik bir paya sahip olduğu

görülmektedir.

Tablo 21: Son 15 Yıl Malatya Kayısı Üretim ve Kuru Kayısı İhraç Miktarı

Yıllar Meyve

Veren Ağaç Sayısı (adet)

Yaş kayısı üretimi (ton)

Kuru Kayısı Tahmini

Rekolte (kg)

İhraç Edilen Kuru Kayısı Miktarı (kg)

İhracat Getirisi (US $)

Kuru kayısı ort. ihraç

fiyatı ($/kg)

1995 4.711.400 132.201 40.000.000 56.120.209 112.240.000 2,00

1996 4.821.400 83.847 44.000.000 49.377.000 153.463.716 3,11

1997 4.986.760 144.297 40.000.000 36.029.000 100.881.200 2,80

1998 5.106.623 296.989 90.000.000 37.670.000 61.925.960 2,24

1999 5.355.448 165.664 40.000.000 56.485.000 143.712.500 2,50

2000 5.643.558 330.724 120.000.000 77.276.000 139.096.800 1,80

2001 5.812.584 268.434 80.000.000 99.047.420 89.137.733 1,20

2002 5.962.016 125.889 31.250.000 70.151.000 122.462.402 1,78

2003 6.083.000 227.504 71.000.000 72.810.000 152.563.907 2,10

2004 6.235.500 162.213 36.842.000 80.214.000 199.427.435 2,49

2005 6.355.700 500.268 125.000.000 94.808.000 179.613.793 1,90

2006 6.674.350 243.809 62.000.000 110.792.000 194.428.529 1,76

2007 6.740.050 283.787 79.000.000 102.281.000 236.613.673 2,47

2008 6.803.250 363.607 103.000.000 95.768.000 313.059.231 3,36

2009 6.885.500 343.275 100.790.000 97.875.000 276.210.428 2,92

Kaynak: Malatya Ticaret Borsası, 2010

27

Bir ürünün üretiminde dünya piyasasında açık farkla lider olmak, o ürün için fiyat koyucu

olma sonucunu beraberinde getirmelidir. Aksi, ürünün pazarlamasında koordinasyon eksikliğini ve

sorunlar olduğunu gösterir.

Dünya yaş kayısı üretiminde %11, kuru kayısı üretiminde %70‟lik bir paya sahip olan

Malatya‟mızın piyasa fiyatlarını belirleyemediği görülmektedir. Öte yandan Fransa, hem yaş hem de

kuru kayısıda görece çok düşük bir üretim miktarına karşın yüksek gelir elde etmektedir.

100 milyon dolardan 15 yıl içinde 300 milyon dolar seviyesine ulaşan kayısı ihracat değeri,

güçlü bir ihracatçı birliğinin oluşturulması, ürün ve paket çeşitliliğinin sağlanması, soğuk zincir

yatırımlarıyla taze kayısı ihracatına da ağırlık verilmesi ve ihracatçılar arasındaki rekabetin önlenerek

düzenlenmesi neticesinde orta vadede 1 milyar dolarlık seviyeye ulaşabilir.

Bu hedefe ulaşma noktasında özellikle Orta Asya ülkelerinden Özbekistan ve Tacikistan‟da

artan taze ve kuru kayısı üretimi ve ihracı bir tehdit oluşturmaktadır. Bu ülkelerde üretilen kuru

kayısı miktarı her yıl artmakta olup ihraç fiyatları oldukça düşüktür (yaklaşık 1 ABD Doları / kg).

Tablo 22: Dünya Kuru Kayısı Üretimi

Başlıca Üretici Ülkeler

2005 % 2006 % 2007 %

Türkiye 139.000 87,7 90.000 81,3 79.000 79,7

İran 10.000 6,3 11.000 9,9 11.000 11,1

Cin 4.000 2,5 5.000 4,5 5.000 5,0

ABD 3.500 2,2 3.500 3,2 2.500 2,5

G. Afrika 1.520 1,0 800 0,7 1.200 1,2

Avustralya 450 0,3 400 0,4 400 0,4

Toplam 158.470 100 110.700 100 99.100 100

Kaynak: Uluslararası Sert Kabuklu ve Kuru Meyve Konseyi

Kuru kayısıdaki kükürt miktarı için dış ülkeler arasında yasal sınırlamalarda tam bir

mutabakat yoktur. Kuru kayısıdaki kükürt miktarı, kükürt dioksit cinsinden, AB‟de 2000 ppm iken,

Avustralya‟da 3000 ppm, ABD‟de 2500 ppm‟dir. Bu nedenle kuru kayısı üretiminde biri AB

ülkelerine yönelik, biri de ABD ve Avustralya pazarlarına yönelik olmak üzere iki farklı kükürt

miktarı ihtiva eden kuru kayısı üretimi yapılması gerekmektedir.

28

Kuru kayısılar Malatya‟daki işletmeler tarafından genellikle 6 ve 12,5 kg‟lık dökme şeklinde

kutularda ihraç edilmektedir. İstenildiği takdirde 500-600 gr‟lık paketler de yapılabilmektedir. Tatlı

ve acı çekirdek ise 50 kg‟lık çuvallarda ihraç edilmektedir. Kayısı ihracatı gemilerle yapılmaktadır.

Tablo 23: Türkiye’nin Yıllar İtibariyle Önemli Kuru Kayısı İhraç Pazarları

Miktar (kg) Değer (ABD $)

Sıra ÜLKE 2006 2007 2006 2007

1 A.B.D. 17.606.585 15.514.233 33.867.276 39.446.195

2 RUSYA FED. 23.343.862 20.210.097 23.794.851 29.545.158

3 ALMANYA 7.610.841 8.451.268 15.724.557 23.406.872

4 İNGİLTERE 10.047.195 9.380.087 19.041.085 22.370.016

5 FRANSA 6.892.328 6.821.268 15.966.997 19.466.862

6 AVUSTRALYA 7.126.305 4.307.000 13.002.029 10.511.518

DİĞERLERİ 41.232.465 40.347.190 72.966.896 91.274.333

TOPLAM 113.859.581 105.031.143 194.363.691 236.020.954

Kaynak: Dış Ticaret İstatistikleri, EBİM, Dış Ticaret Müsteşarlığı

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a9/Ab_food_04.jpg

29

2.7. Kayısı Tüketimi ve Kullanım Şekli

Kayısı taze, kurutulmuş ve konserve olarak yıl boyunca tüketilebilen bir meyvedir. Fert

başına tüketim ülkelere göre değişmekle birlikte 0,600 kg-2 kg/kişi-yıl olarak değişmektedir.

Ülkemizde ise bu miktar 2,986 kg/kişi-yıl‟dır. Dünya genelinde doğal gıda tüketmeye özen gösteren

ve tüketim bilinci gelişen ve sayıları giderek çoğalan bir tüketici kitlesi oluşmaya başlamıştır. Bu

durum göz önüne alındığında doğal gıda kabul edilen kuru kayısının, özellikle de gün kurusu kayısı

tüketiminin önümüzdeki yıllarda artacağını söylemek mümkündür.

Dünyada üretilen kayısının önemli bir bölümü sofralık olarak tüketilmektedir. Ancak,

ülkemizdeki kayısı çeşitlerinin kuru madde oranının yüksek olması, hasat dönemi iklim şartlarının

doğal kurumaya uygun olması ve taze meyve muhafaza yöntemlerinin yeterince yaygın olmaması

gibi sebeplerle, üretilen kayısıların büyük çoğunluğu kurutularak değerlendirilmektedir. Dünyada

üretilen taze kayısının ancak %10-15'i kurutularak değerlendirilirken, bu oran Türkiye'de yaklaşık %

80'dir.

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/33/Malatya_Aprikot_Cakes.JPG

30

Kayısı taze olarak tüketilmenin yanı sıra başka birçok kullanım alanına sahiptir. İşlenmiş

kayısı, dondurulmuş kayısı, kayısı konservesi, kayısı pulpu, kayısı nektarı, kayısılı içecekler, kayısılı

pulp konservesi, kayısı reçeli, kayısı marmelatı, kayısı jöle ve kreması, kuru kayısı, toz kayısı,

kıyılmış kayısı, küp doğranmış kuru kayısı, ekstrüzyon kayısı mamulleri (pestil vb.), kayısı

şekerlemeleri, kayısı ekstraktı ve esansı, kayısı jelatin mamulleri, kayısı brendi, kayısılı pasta, kek,

bar vb. mamuller bunlardan bazılarıdır (Asma, 2000).

Kayısının iç çekirdeği ise, badem yağı, benzaldehit, furfural, aktif karbon, aroma esansı,

amigdalin ve hidrosiyanik asit yapımında kullanılmaktadır. Kayısı çekirdeği çerez olarak da

kullanılmaktadır. Kayısı ağacının gövde ve dalları ile kayısı çekirdeği kabuğu yakacak olarak

kullanılırken, yaprakları hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. Yapılan bir çalışmada kayısı

çekirdeği kabuklarının biyoyakıt ve biyogaz üretiminde de oldukça başarılı bir şekilde

kullanılabileceği gösterilmiştir (Gezer ve ark. 2009).

2.8. Malatya İçin Kayısının Ekonomik Değeri

Malatya ekonomisinin temeli büyük oranda kayısı üretimine dayanmaktadır. Ülkemizde ticari

manada kuru kayısı üretiminin başlıca kaynağı, bu üretimin hemen hemen tamamını gerçekleştiren

Malatya ilidir.

Malatya'da üretilen kayısıların yaklaşık %90'ı hasat, kükürt uygulama, kurutma ve çekirdeğini

çıkarma işlemlerinden sonra Malatya'da bulunan çok sayıdaki kayısı işleme tesisinde işlenmekte ve

başta Avrupa ülkeleri olmak üzere yaklaşık 150 ülkeye ihraç edilmektedir. Dünyada kuru kayısı

ithalatında önde gelen ülkeler ABD, Rusya, İngiltere, Fransa ve Almanya‟dır. Bu beş ülke dünya

kayısı ithalatının % 50'den fazlasını gerçekleştirmektedir.

Malatya‟da her yıl yaklaşık 100 bin ton kuru kayısı üretilerek ihraç edilmekte ve bundan

yaklaşık 250-300 milyon dolar döviz girdisi sağlanmaktadır. Malatya'da 50 civarındaki kayısı işleme

tesisinde yaklaşık 5.000 insanımız çalışmaktadır. Ayrıca, 300 kadar esnaf ve tüccar ile 50 kadar

ihracatçı da kayısı işletmeciliği ile uğraşmaktadır. Yine Malatya ilinde 10'a yakın firma kayısı

makineleri imalatı yapmaktadır.

31

Çiftçi kayıt sistemi (ÇKS) verilerine göre ilimizde yaklaşık 30.000 aile kayısı tarımıyla

uğraşmakta ve doğrudan ya da dolaylı olarak yaklaşık 200.000 kişi geçimini bu sektörden temin

etmektedir. İlimizdeki meyve alanlarının %80'ini kayısı bahçeleri oluşturmaktadır. Bu durum aynı

zamanda tek boyutlu (monokültür) bir meyve üretimine işaret etmektedir.

Malatya Kayısısını Farklı Kılan Unsurlar

Ekolojik özelliklerin uygunluğundan dolayı, renk, tat, koku, aroma ve kuru madde

bakımından dünyanın en ünlü kayısıları ilimizde üretilmektedir. Ancak, Malatya kayısısının en

önemli özelliği içerdiği kuru madde oranının, hem ülkemizin diğer bölgeleri hem de dünyanın diğer

ülkelerinde yetiştirilen kayısılara kıyasla oldukça yüksek olmasıdır.

Türkiye'nin diğer bölgeleri ve dünya kayısılarının kuru madde oranı ortalama %15 iken,

Malatya kayısısının kuru madde oranı ortalama %25-30'dur. Türkiye'nin diğer illeri de dâhil

dünyanın her yerinde yaklaşık 6-7 kg yaş kayısıdan 1 kg kuru kayısı elde edilirken, Malatya'da 3-4

kg yaş kayısıdan 1 kg kuru kayısı elde edilmektedir. Bu yüzden Malatya kayısısı kurutularak

değerlendirilmeye çok uygundur. Ayrıca, hasat dönemi iklim şartları doğal kurutmaya çok uygun

olduğundan kurutma işlemi çok daha ekonomik olmaktadır.

Ayrıca Malatya kayısısı uygun şartlar sağlanması halinde taze olarak 4 ay, gün kurusu olarak

bir yıl, kükürtle muamele edilmesi halinde ise 2-4 yıl bozulmadan muhafaza edilebilmektedir. Tüm

bu özellikler Malatya kayısısını kıymeti bilinmesi gereken bir ürüne dönüştürmektedir.

2.9. Kayısı Değer Zinciri ve Pazarlama Kanalları

2.9.1. Kayısı Değer Zinciri

BİLSAM tarafından yapılan çalışmada, Malatya Kayısıcılığının Sorunları ve Çözüm Önerileri

çerçevesinde gerçekleştirilen ve ilgili tüm kesimlerden temsilcilerin katıldığı forumda yapılan

değerlendirmeler sonucu kayısının değer zincirinin tahmini olarak aşağıdaki gibi şekillendiği

kanaatine varılmıştır.

32

Tablo 24: Kuru Kayısının Değer Zinciri

Alış Masraf Satış Kâr Kâr

($/Ton) ($/Ton) ($/Ton) ($/Ton) (%)

Üretici - 1.500 2.200 700 46%

Aracı/Tüccar 2.200 30 2.300 70 3%

İşletmeci - İhracatçı 2.300 300 3.000 400 15%

Yurtdışı İthalatçı 3.000 150 3.300 150 5%

Dış İşletmeci-Üst Toptancı 3.300 500 4.500 700 18%

Yurtdışı Perakendeci 4.500 1000* 12.000 6.500 118%

Tüketici 12.000

*Bu gider kayısıya yapılan masraf olmayıp, tahmini market giderleridir.

Tablo incelendiğinde masraflı ve emek yoğun bir tarım şekli olmasına rağmen, kayısı

üreticisinin normal dönemlerde kayısı üretiminden yeterli kâr sağladığı söylenebilir. İşletme

büyüklüğü optimal seviyeye ulaştıkça (en az 30 dekar ya da 300 ağaç), mekanizasyon imkânları

arttıkça maliyetler düşeceğinden üreticilerin kâr oranları daha da artacaktır. Ancak kayısıya harcanan

emek düşünüldüğünde bilhassa yurtdışı perakendeci kâr marjının üretici kârına kıyasla yüksek

olduğu görülmektedir. Kaldı ki kayısı ağaçları her yıl aynı oranda ürün vermemekte sık sık don

zararlarına maruz kalmaktadır.

Tabloda dikkat çekici diğer bir boyut ise yurtdışı perakendeci karının oldukça yüksek

oluşudur. Bu rakamlara göre Malatya kuru kayısısının kilosu yurt dışı marketlerde 12 $'a satılmakta

ve perakendeci her kilogram kayısıda 6,5 dolar kâr emektedir. Fakat bunun yanı sıra Amerikalılar

kendi ürettikleri kuru kayısının kilosunu marketlerde 15 $'a satmaktadırlar. Ancak marketlerin kâr

oranının bu kadar yüksek olması kayısıda rantın büyük kısmının marketlere gittiği anlamına gelmez.

Zira her marketin satacağı kayısı miktarı genel olarak birkaç tonu geçmeyecektir. Bu durum dikkate

alındığında kayısı rantının önemli bir kısmının ciddi düzeylerde sürüm yapan yurtiçi ve yurtdışı

işletmeci tarafından paylaşıldığı söylenebilir.

Kayısının pazarlanması ve tüketimiyle ilgili temel hedef; kayısıyı üreticinin, aracının,

ihracatçının, ithalatçının ve perakendecinin makul düzeyde kar elde ettiği, tüketicinin ise makul

fiyata tüketebildiği bir ürüne dönüştürmek olmalıdır.

33

2.9.2. Kayısı Pazarlama Kanalları

Taze ve kuru kayısının yurtiçi ve yurtdışında üreticiden son tüketiciye kadar izlediği süreç

(pazarlama kanalları) aşağıdaki gibidir.

Şekil 5: Kayısı Yurtiçi Pazarlama Kanalları

34

Şekil 6: Kayısı Yurtdışı Pazarlama Kanalları

35

3. MALATYA KAYISISI GZFT ANALİZİ

GÜÇLÜ YÖNLER ZAYIF YÖNLER

Yüksek kapasitede üretim yapılabilmesi

Malatya‟nın Dünya yaş kayısı üretiminde %11, kuru kayısı üretiminde %70

paya sahip olması

Ürün kalitesinin diğer bölgelerde yetişen ürünlere göre çok üstün olması

Ürünün dayanıklılığının yüksek olması

Kuru madde oranının hem Türkiye‟de hem de dünyanın çeşitli yerlerinde

yetiştirilen kayısılara kıyasla çok yüksek olması

Kayısı pazarında Malatya‟nın aktif olarak rol alıyor olması

Ürünün depolama (kükürtlü) kolaylığı

İlde Meyvecilik Araştırma Enstitüsü‟nün bulunması

İnönü Üniversitesi‟nde Kayısı Araştırma ve Uygulama Merkezi‟nin varlığı

İlkbahar geç donları nedeniyle oluşan üretim ve fiyat istikrarsızlığı

Mevsimlik ürün olması

Üreticilerin işletme büyüklüğünün yetersizliği

Ürünün pazarlanması ve tanıtılması konusundaki yetersizlik

Soğuk zincir ve yaş kayısı ihracatına önem verilmemesi

Aktif bir üretici birliğinin olmaması

İhracatçıların rekabeti nedeniyle ürün fiyatlarının düşmesi

Mali durumu iyi olmayan üreticinin ürünü ucuz satmak zorunda kalması

Yeterince depo olmaması nedeniyle fazla kükürtleme yapılması

Türev ürünlerin azlığı

Çeşitlendirilen üretimin ise tanıtılamaması, sadece il içi tüketilmesi

Dış ticaret konusunda kalifiye eleman ve profesyonel yaklaşım eksikliği

Diğer illerde yetişen kayısının ve İran‟dan getirilen kayısının Malatya

Kayısısı olarak pazara arz edilmesi

Soğutma zinciri oluşmadığından taze kayısı nakliye zorluğu ve bu

nedenle az tüketilmesi

Paketleme problemleri, profesyonel paketlemeye geçilememesi

Kayısıda bir marka oluşturulamamış olması

Hasatta makineleşme olmaması nedeniyle işçilik maliyetlerinin artması,

kalifiye işçi bulmada yaşanan sıkıntılar

36

FIRSATLAR TEHDİTLER

Son yıllarda kayısıyla ilgili araştırmaların ve pazarlama problemlerinin

giderilmesi için çalışmaların artmış olması

Pazarda ürüne rakip olmaması, özellikle kuru kayısıda dünya pazarına tam

hakimiyet sağlanabilecek miktarda ürün yetiştirilmesi

Ürün çeşitliliğinin artırılarak iç ve dış pazara sunulması

Fırat Kalkınma Ajansı‟nın planlama - koordinasyon çalışmaları ve sağlayacağı

destekler

Kayısı Akreditasyon Kurumu‟nun KAYVAK bünyesinde kuruluyor olması,

sertifikalı üretimin yapılabilecek olması

Sağlıklı yaşam trendine bağlı olarak meyve tüketiminin artması

Kayısının taze, kuru meyve, meyve suyu, çerez vs. olarak yıl boyu tüketilen

bir ürün olması

Yurtdışı pazarda dökme yerine katma değeri yüksek küçük paketlemelerle kar

payının artması

Modifiye Atmosferde Paketleme (MAP) tekniğiyle ilgili çalışmaların artması,

taze kayısının dayanım süresinin bu yolla artırılması

Organik kayısı tarımının yaygınlaşması

İlkbahar geç donları ve bu nedenle rekoltenin tahmin edilememesi

Kükürt oranından kaynaklı bazı pazarlara zaman zaman giriş yasağının

gelmesi

Sharka virüsü

Özbekistan ve Tacikistan gibi Orta Asya ülkelerinde artan kayısı üretimi

ve kuru kayısı ihracatı

Verimsiz alanlara da ağaç dikilerek üretim yapılmak istenmesi

Pazara taklit ürünlerin girmesi

Üretimi hızla artan Özbekistan ve bazı diğer ülkelerin pazarda Malatya

kayısısına rakip olabilme ihtimali

Yararlarının tam anlatılamaması nedeniyle ikame ürünlere yönelme

Bu GZFT çalışması, Devlet Planlama Teşkilatı koordinasyonunda AKKM Düzey 2 Bölgeleri Kalkınma Programı çerçevesinde yapılan Kasım 2007 tarihli “Pazarlama Araştırmaları –

Kayısı” çalışmasındaki GZFT analizinin yanı sıra kayısıyla ilgili kurum, kuruluş ve kişilerle, akademisyenlerle yapılan görüşmeler ve yapılan araştırmalar baz alınarak hazırlanmıştır.

37

4. SORUNLAR, RİSK UNSURLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

4.1. Üretimle İlgili Sorunlar

Yetersiz İşletme Büyüklüğü

Malatya‟daki kayısı üretiminin karlılığını azaltan en ciddi unsurlardan biridir. 30 dekar ve

üzeri büyüklükteki alanlar kayısı yetiştiriciliği için en uygun olarak değerlendirilmektedir. Ancak

ilimizdeki işletmelerin büyük bir kısmı bu değerden çok daha küçük alanlarda üretim yapmaktadır.

Büyük arazilerde profesyonel bir işletme mantığıyla kurulacak kayısı bahçelerine ihtiyaç

duyulmaktadır. Profesyonel işletme mantığıyla büyük alanlarda yapılacak tarım yeterli

mekanizasyonu, kalifiye işçileri ve bunların sürekli istihdamını sağlayacak ve dolayısıyla ürün

kalitesini artırıp birim başına üretim maliyetlerini azaltacağından kar marjını artıracaktır.

Sorunun çözümü için arazi toplulaştırma, kümeleştirme ve üretici birlikleri kurulması

çalışmalarının yapılması gerekmektedir.

Etkin Bir Üretici Birliğinin Olmayışı

Üretici birliğinin olmaması, hem güç birliğinin sağlanarak maliyetleri düşüren önlemlerin

alınması hem de taban fiyat belirlenerek satış fiyatlarının yükselmesi gibi üretici açısından iki önemli

fonksiyonun devre dışı kalmasına ve dolayısıyla üretici kazancının düşmesine neden olmaktadır.

Etkin bir üretici birliğinin önündeki en büyük engel, yaşanan Kayısı Birlik deneyimidir. Bu

psikolojik engelin ortadan kaldırılması için öncelikle ildeki en büyük üreticilerin bir araya getirilmesi

ve etkin bir üretici birliğinin oluşturulması gerekmektedir.

Üreticinin İşçi Maliyetlerini Karşılamak İçin Ürünü Hemen Satmak Zorunda Kalması

Mali durumu iyi olan üreticiler, kayısı toplama ve islim süreçleri için işçilik giderlerini ve

diğer giderleri ödeyip ürettiği kayısıyı daha uygun fiyatlar oluştuğu zaman satma şansı varken, mali

38

durumu buna müsait olmayan üreticiler, kayısıyı hemen satarak borçlarını kapatmak zorunda

kalmaktadır.

2010 yılında meydana gelen ilkbahar geç donu ve sonrasında üreticinin don zararlarının

Bakanlar Kurulu kararıyla karşılanarak hesaplarına yatırılması, üreticinin tam ihtiyacı olduğu

dönemde nakit girişi sağlamış, böylelikle üreticiler işçi masraflarını bu parayla ödeyerek kayısıyı

hemen satmak durumunda kalmamışlardır. Bu durumun kuru kayısı fiyatlarında yükselişe neden

olduğu gözlenmektedir.

Üreticinin ve ihracatçının kayısı satışlarının yılın her ayına yayılması, hasat dönemi

sonrasında üretilen kayısının büyük çoğunluğunun hemen satılmaması Malatya için büyük önem arz

etmektedir. Ürünlerin kontrollü hava depolarında saklanması ve yılın tüm dönemlerine yayılacak ve

istenen fiyat istikrarını sağlayacak şekilde satışının yapılması gerekmektedir. Böyle bir organizasyon

için etkin bir Üretici Birliği‟nin işlerlik kazanması büyük katkı sağlayacaktır. Birlik üzerinden, hasat

zamanı üreticinin ihtiyaç duyduğu nakdi sağlamak için finansal modeller geliştirmek çok daha kolay

olacaktır.

Monokültür Tarımsal Yapı

Malatya, iklim şartları açısından birçok meyvenin yetiştirilebileceği şartlara sahiptir.

Malatya‟da meyveciliğin sadece kayısıya dayalı olması, taze kayısı sadece birkaç ay bulunabildiği

için ileri teknoloji ve ciddi yatırım masrafı gerektiren meyve suyu üretim vb tesislerin kurulmasını

engellemektedir. Alternatif meyveler yetiştirilerek yılın değişik dönemlerinde olgunlaşan bir üretim

çeşitliliği sağlanabildiği takdirde bu sorun ortadan kalkabilir.

Erkenci ve geççi taze kayısı çeşitlerinin yanı sıra Doğanşehir için elma, Arapgir için üzüm,

Yeşilyurt için kiraz ve Hekimhan için ceviz yetiştiriciliği, ilk akla gelen ve ekonomik değeri olan

alternatif ürünler olarak teşvik edilmelidir. Bununla birlikte; iharacat potansiyelleri de dikkate

alındığında, kurutmalık erik ve badem yetiştiriciliğinin de Malatya‟da kayısıya alternatif

olabileceği ifade edilmektedir. Alternatif ürünlerin yetiştirilmesiyle Malatya tam bir meyve ve

meyveciliğe dayalı sanayi şehri olacaktır.

İlkbahar Geç Donları

Üreticiler üzerinde yapılan araştırmalar, en önemli sorunların pazarlama ve ilkbahar geç

donları sorunları olduğunu ortaya koymaktadır. Etkisi yıldan yıla değişmekle birlikte ilkbahar geç

39

donları bazı yıllar %70'lere varan ürün kayıplarına sebep olmaktadır. Bu durum, üretilen meyve

miktarı, meyve kalitesi, fiyat istikrarı ve pazarlama konularında ciddi sorunlara yol açmaktadır.

İlkbahar geç donlarından korunmanın en etkili yolu, kayısı tarımının don riski nispeten daha

az olan alanlarda yapılmasıdır. Coğrafi Bilgi Sistemleriyle Malatya‟nın ekim – dikim alanları haritası

çıkarılmalı, don riski yüksek alanların kayısı dışı tarımsal faaliyetlerle değerlendirilmesi için

yönlendirme yapılmalıdır.

İlkbahar geç donlarını önlemek için rüzgâr fanları kullanımı dünyada giderek

yaygınlaşmaktadır. Bu fanlar, rüzgârın yönünü değiştirerek don riskini azaltmaktadır. Ayrıca, damla

sulama ve yağmurlama sulama yöntemleriyle de don riskinin olduğu zamanlarda yapılacak doğru

sulamanın dona karşı etkili olduğu belirtilmektedir. Tüm bu alternatif yöntemlerin araştırılması, ilgili

kuruluşlarca uygulamalı olarak test edilmesi ve çiftçilerin bilinçlendirilmesi gerekmektedir.

Su Kıtlığı ve Kuraklık

Kuraklık son yılların önemli sorunları arasına girmiş bulunmaktadır. Malatya‟da kurak geçen

yıllarda su kaynaklarının azalması, barajlardaki doluluk oranının düşmesi, suyun ölçülü ve kontrollü

kullanılmasını zorunlu kılmaktadır. Bu da suyun naklinin ve sulamanın kapalı sistemlerle

yapılmasıyla mümkündür. Bu anlamda damla sulama ve yağmurlama sulama gibi sistemlerin teşvik

edilmesi gerekmektedir.

Bazı meyvelerde yapılan çalışmalar, damla sulama sistemlerinin ürün kalitesini ve üretim

miktarını artırdığını da ortaya koymaktadır. Bu anlamda kayısı için benzer bir çalışmanın yapılması

ve sulama sistemlerine göre ürün veriminin tespit edilmesi gerekmektedir.

Verim ve Kalite Sorunu

Kuru kayısı açısından dünya pazarları hâlâ doygunluk noktasının çok gerisindedir. Bu yüzden

kaliteli olmak şartıyla kayısı üretimini artırma çalışmaları devam etmelidir. Malatya kayısıcılığında

önemli düzeyde bir verimlilik sorunu söz konusudur. Ağaç ve dekar başına alınan verim yeterli

olmanın çok gerisindedir. Bu anlamda bir taraftan tanıtım çalışmalarıyla pazar imkânlarını artırırken

diğer taraftan kaliteli ve verimi yüksek bahçe kurumu çalışmaları da devam etmelidir.

40

Fidan seçimi ve dikimi, budama ve şekillendirme, hasat, kükürt uygulama ve kurutma gibi

birçok uygulamada ciddi eksiklikler ve yanlış uygulamalar mevcuttur. Tüm bunlar bir kalite ve

standardizasyon sorunuyla karşı karşıya olduğumuzu göstermektedir.

KAYVAK bünyesinde kuruluş çalışmalarını sürdüren ve TÜRKAK‟a (Türk Akreditasyon

Kurumu) akredite olacak olan “Kayısı Uygunluk Belgelendirme Kuruluşu (KAK)” bahsi geçen

sorunları oldukça azaltacaktır. Kuruluş, 11 temel kriteri baz alarak uygunluk tespiti yapacaktır. Bu

modüller aşağıda sıralanmıştır:

Kayısı Yetiştiriciliği

Kayısının Hasadı

Yaş Kayısı

Kayısının Kükürtlenmesi

Kayısının Kurutulması

Kayısı Çekirdeğinin Çıkarılması

Kayısı Çekirdeği İçi

Kayısının Depolanması

Kayısının Üreticiden Alınması ve İşletmelere Satılması

Kayısının İşlenmesi

Kuru Kayısı

Bu modüllerin her biri için belirlenen kriterlerde kontrol yapılacaktır. Örneğin, kayısının

kükürtlenmesi modülünde aşağıdaki kriterlere benzer kriterler yer alacaktır;

Kayısılar kükürtleme odasına girmeden çeşit ve olgunluğa göre ayrılacak

Kayısılar kerevetlere tek sıra halinde dizilerek kükürtlenecek.

1 ton kayısı için 1600-1800 gr arası kükürt konacak

Üretici kükürtleme işlemine ait kayıt tutacak ve saklayacak

Kuruluşa üyelik gönüllülük esasına dayanacak olup belirtilen modüllerdeki kriterleri sağlayan

üreticiler uygunluk belgesi alacaktır. Uygunluk belgesi, uluslararası geçerliliğe sahip olacağından

ürün kalitesinin ve standardizasyonunun sağlanmasının yanı sıra belgeli ürün fiyatlarının da artmasını

sağlayacaktır.

41

Yetiştiricilikle İlgili Diğer Sorunlar

Kayısı yetiştiriciliğinde gübre kullanımı sağlıklı yapılmamaktadır. Toprak analizi yaptırarak

ihtiyaca göre kimyasal gübre kullanan çiftçi sayısı yok denecek kadar azdır. Doğru ilaç ve gübre

kullanımının önemi konusunda büyük bir enformasyon açığı bulunmaktadır. Bu konuda icra

kurumları tarafından yapılacak yayım çalışmaları büyük önem arz etmektedir. Malatya‟daki tüm

köyler belli bir sistematik dâhilinde ziyaret edilerek sorunlar tespit edilmeli ve daha sonra iyi bir

planlamayla bu sorunlara yönelik çözümler geliştirilmelidir.

Aşırı ve amaca uygun olmayan ilaç kullanımı yaygındır. İlaçların hasattan ne kadar önce

kullanılacağı konusunda bilgi açığı bulunmaktadır. Yasaklanan ilaçlar çiftçiler tarafından

bilinmediğinden yasaklamadan uzun zaman sonra bile bu ilaçların kullanımına tanık olunmaktadır.

Bu durum özellikle taze kayısı ihracatında büyük sorunlara yol açmaktadır. Dahası aşırı ilaç

kullanımı çevreyi ve halk sağlığını olumsuz etkileyecek boyutlara ulaşmıştır.

İlaç kullanımına reçete zorunluluğu getirilmiş olması oldukça anlamlı bir gelişme olmuştur.

Ancak reçete yazmaya yetkili konu uzmanı sınırlarının geniş tutulması uygulamada ciddi yanlışların

yapılmasına yol açmaktadır.

Malatya‟da sözleşmeli üretim yok denecek kadar azdır. Az sayıdaki organik kayısı üreticisi

hariç olmak üzere, üretici ile esnaf veya ihracatçı arasında sözleşmeye dayalı üretim

yapılmamaktadır. Bu durum, aslında tüm tarafların aleyhine sonuçlanmaktadır.

Sertifikalı fidan kullanımı yeterli düzeyde değildir. 10 dekarın altındaki kayısı bahçesi

tesislerine devlet desteği olmadığından, halen çok sayıda sertifikasız fidan satılmaktadır. (BİLSAM

Kayısı Raporu, 2009)

4.2. Pazarlama ve Tanıtım Sorunları

Markalaşılamadığı ve bol türev ürünlü katma değeri yüksek mamuller üretilemediği için

dünya çapında hem yaşında bilhassa da kurusunda Malatya söz sahibi olduğu kayısıyı etkin bir

şekilde pazarlayamamaktadır.

42

Satışlar ağırlıklı olarak hammadde olarak ve belirli firmalara bağımlı olarak yapılmakta,

işlenmiş mamul madde olarak tüm piyasaya açılamamaktadır. Malatya'dan büyük paketler halinde

ihraç edilen kayısı, yurt dışında işlenerek veya küçük paketler halinde ambalajlanarak yüksek değere

satılmakta, etiketlerde bu nihai ürünlerin Malatya menşeli olduğuna dair hiçbir bilgiye de

rastlanmamaktadır.

Belirlenecek bazı alanlarda erkenci ve geççi iyi yaş kayısı çeşitlerinin dikiminin sağlanması,

yaş kayısının yurtiçi ve yurtdışına satışının artırılması gerekmektedir. Sadece kuru kayısıya

bağımlılığın ortadan kalkması, yaş kayısı pazarına da girerek Malatya kayısısının toplam pazarının

genişletilmesi hem yaş hem de kuru kayısı fiyatlarını artıracaktır. İnönü Üniversitesi Kayısı

Araştırma Merkezi tarafından kayısı serası oluşturularak erkenci çeşitlerin yetiştirilmesiyle ilgili

çalışmalar yürütülmektedir. Erkenci – geççi çeşitlendirmesiyle, taze kayısı üretiminin Malatya‟da 5

aylık bir periyoda yayılabileceği ifade edilmektedir.

İhraç edilen dökme kayısı dışında, kayısı ve diğer bazı kuru meyvelerin bir arada paketlendiği

son tüketicinin daha fazla tercih ettiği ürünler, minimal işlenmiş kayısı (meyve salatası şeklinde),

konserve kayısı, marmelat gibi katma değerli ürünlerin üretimi teşvik edilmelidir. Bu tip işlenmiş

ürünlerin ihracı, Malatya kayısısı için kuru kayısı dışında bir ihraç alanı oluşturarak pazarın

genişlemesini sağlayacak, ihracat gelirinde artışlar meydana getirecektir.

43

Bunun için, yererli soğuk hava depolarının ve soğuk zincirin oluşturulması, Malatya‟daki

ürün hazırlama tesislerinin ürün işleme tesislerine dönüştürülerek katma değeri yüksek işlenmiş

ürünlere yönelmeleri sağlanmalı ve kayısı türev ürünlerinin artırılması çalışmalarına hız verilmelidir.

Sofralık, kurutmalık, işlemelik kayısılardan meyve suyu, reçel, marmelât, konserve, pulp,

nektar, jöle, krema, pasta, kek, şekerleme, kuru gıda, çerez vb. türev ürünlerin elde edilmesi,

tanıtılması ve pazarlanması çalışmaları hızlandırılmalıdır.

44

Ancak katma değerli ürünlerin yurtdışına satışında bazı problemler yaşanabilir. Yurtdışındaki

güçlü tüccarlarla mücadele etmek için altyapı oluşturulmalıdır. Bunun için de öncelikle yurtiçi

piyasada ürünler güçlendirilerek büyük marketlerdeki raflarda yerini almalıdır. Yurtiçi piyasada

güçlü olamayan, kendine alternatif pazar geliştiremeyen kayısı ürünleri, yurtdışında belirlenen

fiyat ve koşullara bağımlı kalacaktır.

Ayrıca, yurtdışındaki firmalarla ortaklık yoluna da gidilebilir, yerli yatırımcı ve yurtdışı

yatırımcıya ortaklık modeliyle işleme tesislerinin kurdurulması sağlanabilir. Ancak bunu yaparken,

paralelinde üretici tarafının güçlendirilmesi için üretici birliğinin kurulması elzemdir.

Mevcut durumda, ihracatçı üreticiye, yurtdışı ithalatçı ise ihracatçımıza fiyat belirleyici

durumdadır. Kayısı ihraç eden firmalar borsadan kayısı alımlarını anlaşmalı olarak belirli zamanlarda

durdurmak yoluyla kayısı fiyatları üzerinde belirleyici olmaktadırlar. Üretici örgütlenmesinin

olmaması, üreticilerin, bilhassa büyük üreticilerin kayısı satışı için farklı mecraları değerlendirmek

(internet gibi) konusunda bilinçsiz olması bu sonuca yol açmaktadır.

45

Özellikle hasat döneminde çiftçilerin girdi maliyetlerini karşılamak ve borçlarını ödemek için

ürününü bir an önce satma ihtiyacı içinde olmaları rekabet güçlerini oldukça azaltmakta ve tüccar

karşısında edilgen bir konuma sürüklenmelerine yol açmaktadır. Üretici birliklerinin olmaması ve

kayısı piyasasına gerektiğinde müdahale ederek fiyat istikrarını sağlayacak ve haksız rekabeti

önleyecek düzenleyici bir kuruluşun bulunmaması üreticiyi edilgen kılmaktadır.

Aynı durum, etkin bir ihracatçı birliğinin bulunmaması nedeniyle ihracatçı ile yurtdışındaki

tüccarlar arasında da yaşanmaktadır. Yurtdışına satılan ürün fiyatlarının teşekkülünde, ihracatçılar

arasında ihracat taban fiyatları konusunda en azından bir anlaşma olmaması zaman zaman tüm

tarafların aleyhine işleyen menfi bir rekabetin yaşanmasına yol açmaktadır.

Hem üretici hem de ihracatçı tarafları için bir düzenleyici kurumun olmaması fiyat ve kalite

istikrarının olmamasına ve haksız rekabete sebep olmaktadır. Bu anlamda Tarım ve Köyişleri

Bakanlığı‟nın “Ulusal Kayısı Konseyi” oluşturmak için çalışmalar yürüttüğü bilgisi alınmıştır.

Ulusal Kayısı Konseyi; kayısıyla ilgili ulusal politikaları belirlemek, üreticileri, işletmeleri,

ihracatçıları ve tüm ilgili kurum ve kuruluşları bu politikalar doğrultusunda yönlendirmek gibi

işlevler üstlenecek ve bir üst kurul gibi çalışacaktır. Konseyin merkezinin Malatya olması,

Malatya‟nın kayısıyla ilgili ulusal politikaları daha aktif bir şekilde yönlendirmesinine olanak

sağlayacağından bu konuda Bakanlık nezdinde kamuoyu oluşturulmalıdır.

Kuru kayısının tanıtımına yönelik olarak yeterli reklâm çalışması yapılmamaktadır. Tüketici

bilincinin geliştirilmesi ve talep oluşturulması bakımından büyük önem taşıyan bu konuda maalesef

bir adım atılamamıştır. Özellikle yeterli tanıtım yapılması hâlinde gün kurusu kayısının yurt içi

tüketiminin hızla artması söz konusudur. Bununla birlikte, gün kurusu ve organik kayısı üretiminin

paralel olarak artırılması sağlanmalıdır.

Markalaşma konusunda büyük bir eksiklik söz konusudur. Bugün kuru kayısı denince akla

bir marka gelmemektedir. Esasen yurtiçi pazarda güçlenmenin en önemli yolu bu anlamda birkaç

marka oluşturmaktır. Aynı durum yurtdışına küçük ve albenisi yüksek paketlerle, katma değerli

ürünlerle satış yapmak için de geçerlidir.

46

Taze kayısının oda sıcaklığındaki raf ömrü (bozulmadan saklanma süresi) 7-10 günü

geçmezken, uygun ambalajlamadan sonra soğuk hava depolarında bu süre 3,5-4 aya kadar

uzayabilmektedir. Bu avantajın iyi değerlendirilmesi üretici ve aracı firmalara fiyatlandırma

konusunda büyük avantaj sağlayacaktır. Ancak ilimizde mevcut soğuk hava depolarının toplam

kapasitesi 10-12 bin tonu geçmemektedir. Ambalajlama tekniklerinin geliştirilmesi, çeşitlendirilmesi

ve soğuk hava depolarının yaygınlaştırılması hususunda bir eylem planı ve strateji geliştirilmelidir.

Ambalajlama teknikleriyle ilgili olarak MAE - Malatya Meyvecilik Araştırma

Enstitüsü‟nün yaptığı bir çalışma, doğru ve çok kolay bir paketleme tekniğiyle taze kayısının 10-12

hafta bozulmadan kalabildiğini göstermiştir. Bu teknikle paketler streç filmle hava almayacak şekilde

kaplanmış ve paketin içine herhangi bir gaz vb eklenmeden normal hava ile streçlenmiştir. Bu şekilde

paket kayısı dış atmosferden ayrıldığında zamanla modifiye bir atmosfer oluşmuş ve bu sayede

uzunca bir süre bozulmadan kalabilmiştir. Bunun için öncelikle ürüne ön soğutmanın yapılması ve

ürünün 0-2 °C sıcaklıkta tutulması gerekmektedir. MAP (Modifiye Atmosferli Paketleme)

teknikleriyle ilgili birçok çalışmanın yapıldığı bilinmektedir.

BİLSAM‟ın hazırladığı Kayısı Raporundaki “Malatya Kayısıcılığının Sorunları, Çözüm

Önerileri ve İlgili Kuruluşlar”la ilgili tablo aşağıdadır.

47

Tablo 25: Malatya Kayısıcılığının Sorunları, Çözüm Önerileri ve İlgili Kuruluşlar

SORUNLAR ÇÖZÜM YOLLARI İLGİLİ KURULUŞLAR

Monokültür Tarımsal

Yapı

1. Yöresel- Yan ürünleri

yaygınlaştırmak

2. Farklı dönemlerde olgunlaşan meyveleri

yaygınlaştırmak (Doğanşehir'de elma,

Yeşilyurt'ta kiraz, Hekimhan'da ceviz,

Doğanyol'da nar, Merkez, Akçadağ, Darende,

Battalgazi ve Kale'de kayısı vs)

• Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri

• İl Özel İdaresi

• Meyvecilik Arş. Enstitüsü

• Tarım İşletmeleri

• Özel Sektör Firmaları

İlkbahar Geç Donları 1. Riskli alanlara bahçe kurmamak

2. Bölge don haritasının çıkarmak

3. Dolu ve dona karşı ürün sigortası yaptırmak

4. Dona karşı yağmurlama yapmak ve rüzgâr

fanı kullanmak

• TARSİM

• Meteoroloji Bölge Müdürlüğü



• Meyvecilik Arş. Enstitüsü

• Tarım İşletmeleri (Üreticiler)

Yetersiz İşletme

Büyüklüğü

1. Toplulaştırma yapmak

2. Miras hukukunda düzenlemeler yapmak

3. 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi

Kullanımı Kanunu'nun uygulanmasını cazip

kredi imkânları ile desteklemek


• T.C. Ziraat Bankası

• Tarım Kredi Kooperatifleri


• T.B.M.M.


Su Kıtlığı ve Yanlış

Sulama

1. Suyu ölçülü ve kontrollü kullanmak

2. Mevcut açık kanalların kapalı sisteme

dönüştürmek

3. Basınçlı sulama sistemlerini kullanmak

4. Etkin bir su planlaması yapmak

5. Kaçak su kullanımlarını önlemek

6. Sulama konusunda yayım çalışmaları

yapmak

7. Sulamada önceliği çok yıllık bitkilere

vermek

8. Ağaç ve bahçe yapısına uygun sulama

süresi ve sıklığı konusunda ayrıntılı yayım

çalışmaları yapmak

9. Susuzluğa dayanıklı türler geliştirmek

10. Barajları etkin kullanmak

• DSİ



• Malatya Belediyesi

• T.C. Ziraat Bankası

• Sulama Birlikleri




Girdi Fiyatlarının 1. Üreticilerin örgütlenmesini sağlamak • Ziraat Odaları

48

Yüksekliği 2. Rekabet ortamını iyileştirmek

3. Mevcut üretici örgütlerinin güçlendirilmesi

ve aktif hale getirilmesini sağlamak


• Üretici Örgütleri

Sertifikasız Fidan

Kullanımı

1. Sertifikalı fidan kullanımının teşvik etmek

2. Uygun fiyata fidan alımı imkânı sağlamak

3. Satıcı firmanın sattığı çeşide garanti

vermesini sağlamak

4. Sertifikasız fidan kullanılmaması konusunda

medya desteğiyle kampanyalar yürütmek

5. Etkin denetim yapmak


• Fidan Üretim Firmaları


• Basın Yayın Organları

• Sivil Toplum Kuruluşları

• Meyvecilik Araştırma Enstitüsü

Bilinçsiz Gübre

Kullanımı

1. Yayım çalışmaları yapmak,

bilgilendirici broşürler dağıtmak

2. Toprak tahlili sonuçlarına göre

gübrelemeyi teşvik etmek

3. Gezici toprak tahlil araçları kullanmak

4. Tarım danışmanlığı sistemine geçmek





Bilinçsiz İlaç

Kullanımı

1. İlaç kullanımı konusunda yayım çalışmaları

yapmak

2. Çevre sağlığı konusunda toplumsal

farkındalık oluşturmak

3. Tarım danışmanlığı sistemine geçmek

4. Çevre bilinci konusunda yayım çalışmaları

yapmak

5. Organik kayısı üretimini teşvik etmek

6. Reçeteli ilaç kullanımı sistemini

daha etkin hale getirmek




• Ziraat Mühendisleri Odası

• Zirai İlaç Bayileri

Yanlış Hasat

Uygulamaları

1. Meyve ve tomurcuk zedelenmesine yol açan

sopalarla çırpmaktan kaçınmak

2. Meyveyi direkt yere düşürmekten kaçınmak

3. Modern hasat yöntem ve makinelerini

kullanmak



• Kayısı Arş. Geliş. ve Tanıtma

Vakfı


• Kayısı Üreticileri Birliği

Aşırı Kükürt

Kullanımı

1. Aşırı kükürt kullanımının sonuçları

konusunda çiftçileri bilinçlendirmek

2. Modern kükürtleme odaları yapımını

desteklemek

3. Düşük kükürt düzeyinde kurutulan

kayısılara muhafaza ve pazarlama aşamasında




Vakfı



49

ilave destekleme pirimi vermek

Verim ve Kalite

Sorunu

1. Bodur ve yarı bodur anaç kullanımının

araştırılması, geliştirilmesi, kullandırılması

2. Fidan seçiminde daha hassas davranmak

3. Ağaçların daha alçak seviyede taçlandırmak

4. Aşırı ilaç kullanımından kaçınmak

5. Hasatta meyveleri zedelememek

6. Aşırı kükürt kullanımından kaçınmak

7. Kükürtleme ve kurutmada hijyene dikkat

8. Anlaşmalı üretim uygulamalarını

yaygınlaştırmak

9. Hijyenin daha kolay sağlandığı kurutma

yöntemleri geliştirmek

10. Çalışanların bone, önlük ve eldiven

giymelerini teşvik etmek

11. Şıra pazarını temiz, düzenli ve otantik bir

yapıya kavuşturmak

12. Standardizasyon çalışmalarını arttırmak

13. Malatya'da uluslar arası akreditasyona sahip

bir laboratuar kurulmasını sağlamak

14. Çinko, demir, bor benzeri elementlerin

doğru kullanılmalarını sağlamak

15. Başta çapa makinesinin kullanımı olmak

üzere üreticileri doğru toprak işleme konusunda

bilgilendirmek



• İnönü Üniversitesi


• Kayısı Arş. Geliş. Ve Tanıtma

Vakfı




Türev Ürünleri Azlığı 1. Katma değeri yüksek türev ürünlerini

artırmak

2. Ürün geliştirme işinde profesyonel

kurumlara başvurmak




• Kayısı İhracatçıları

• Kayısı Arş. Geliş. Ve Tan. Vakfı

3. Kuru kayısı üretimini teşvik etmek ve en

ideal üretim şekli ve aşamaları, hijyen ve

saklama koşulları hakkında ayrıntılı bilimsel

çalışmalar yapmak ve yayım faaliyetleri yapm.

4. Kuru kayısıdan türev ürünler geliştirmek

• Büyük Gıda Firmaları

• Gıda Mühendisliği Bölümleri

Sağlıksız Depolama

Uygulamaları ve

Soğuk Zincir Eksikliği

1. Soğuk hava depolama kültürünü

yaygınlaştırmak

2. Soğuk hava depolarının sayısını arttırmak




50

3. Soğutucu donanımlı taşıma sistemleri

oluşturmak

• Kooperatifler


Vakfı

• TSO


Sharka Tehdidi 1. Sharka virüsünün Malatya'ya taşınmasını

önleyici bir tedbirler paketi oluşturmak

a. Şehir dışından fidan girişi yasağını sıkı bir

şekilde uygulamak

b. Fidan pazarında düzenli denetim çalışmaları

yapmak

c. Üreticiler için yeterli, sağlıklı ve sertifikalı

fidan arzını garanti edici tedbirler almak

2. Benzer konularda daha etkili çalışmalar

yapılabilmesi için üniversite bünyesinde Ziraat

Fakültesi açmak

• Tarım İl Müdürlüğü




Vakfı


• Malatya Valiliği


Kuru Kayısı

Fiyatlarının Dalgalı

Olması

1. İhracatçılar arasında taban fiyat konusunda

mutabakat sağlamak

2. Ürünü devlet ya da üretici kooperatifler

eliyle piyasaya kontrollü vermek (Fındıkta

olduğu gibi...)

3. Malatya İhracatçılar Birliğinin kurulmasını

sağlamak

4. Üretici birlikleri kurulmasını sağlamak

5. Kayısı değer zincirinde Türkiye'nin payını

artırıcı çalışmalara yoğunlaşmak

6. Üreticiye verilen teşvikleri hasat öncesi

ödemek

• İhracatçı Birlik ve Dernekleri



• Kooperatifler

• TSO



Kuru Kayısı

Piyasasının

Rekabetçilikten Ziyade

Tekelci Bir Yapı Arz

Etmesi

1. İhracatçılar arasında etik kurallar konusunda

anlaşma sağlamak

2. Alivre (hasat öncesi) satışları önlemek

3. Fındıkta olduğu gibi Toprak Mahsulleri

Ofisinin düzenleyici olarak alım yapmasını

sağlamak

4. Lisanslı depoculuğun yaygınlaştırılması




• Kooperatifler


• Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü

Tanıtım ve Reklâm

Yetersizliği

1. Kayısı Tanıtım Grubu oluşturmak

2. Kayısı Tanıtım ve Destekleme Fonu kurmak

3. Uydudan yayın yapan bir televizyon kurmak


Vakfı


51

4. E-ticareti yaygınlaştırmak

5. Kayısı Fuarını uluslararası boyuta taşımak

6. Kuru kayısı yarışmaları düzenlemek

7. İhraç edilen ürün üzerine "Made in

Malatya" ibaresini koymak

8. Markalaşmak

9. Kayısı ya da Malatya'yı konu alan film

yaptırmak

10. Binlerce kayısı ve ürünleri tablosu

yaptırılarak başta İstanbul olmak üzere manav,

pazar ve marketlere asmak

11. Büyük şehirlerde ve AVM'lerde sanatçı

destekli Malatya ve Kayısı Tanıtım Günleri

düzenlenmesi

12. Dört yılda bir yapılan Uluslar arası Kayısı

Sempozyumunun Malatya'da yapılmasını

sağlamak

13. Tüketici eğilimlerini belirlemek




• Milletvekilleri



Yabancı Dil Bilen

Kalifiye Eleman

Yetersizliği

1. Yabancı diller alanında nitelikli orta ve

yüksek öğretim kurumları oluşturmak

2. Belli bir program dâhilinde dil öğrenme

amaçlı yurt dışına eleman göndermek.




• MEB

• ABİGEM

• KOSGEB

Erhaç Hava Limanının

Kargo Taşımacılığına

Kapalı Olması

1. Yaş kayısı ihracatını Mersin ve Trabzon

yerine Malatya'dan yapmak için Erhaç hava

limanını uluslararası kargo taşımacılığına

açmak.


• Malatya Milletvekilleri





Kalıntı Kükürt

Oranının Yüksek

Olması

1. Doğru kükürt uygulamaları konusunda

tarımsal yayım çalışmalarını artırmak

2. Farklı kükürt uygulamaları ve ürün saklama

yöntemleri hakkında araştırmalar yürütmek

3. Soğuk hava depolarını yaygınlaştırmak ve

depo kullanımını teşvik kapsamına almak

4. Sözleşmeli tarım uygulamalarını

yaygınlaştırmak





Vakfı



52

Markalaşma Eksikliği 1. Kalite konusunda toplumsal farkındalık

oluşturmak

2. Markalaşma konusunda eğitim çalışmaları

düzenlemek

3. Profesyonel kuruluş ve büyük firmalardan

destek almak ve sürece katmaya çalışmak

4. Uluslararası boyutta tanıtım çalışmaları

yapmak

5. Tüketici eğilimlerini belirleme çalışmaları

yapmak


Vakfı




• ABİGEM

• T.S.O


• Ticaret Borsası



Ambalajlama

Teknolojisi ve

Çeşitliliğindeki

Eksiklikler

1. Ambalaj Fuarı düzenlemek

2. En güzel ambalaj yarışmaları düzenlemek

3. Yurt içi piyasaya gönderilen kayısıları,

kalite, standart ve paketleme tekniği açısından

yurt dışıyla aynı tutmak

4. Küçük gramajlı ambalajlamayı

yaygınlaştırmak






Vakfı


Organizasyon ve

Örgütlenme Sorunu

1. Ulusal Kayısı Konseyi oluşturulmasını

sağlamak

2. Yerel boyutta lokomotif olma rolünü

üstlenecek bir kurum oluşturmak

3. Üretici Birliği kurmak

4. Malatya İhracatçılar Birliğini kurmak

5. Sorunlar ve çözümler konusunda bir yol

haritası oluşturmak

6. Kayısı ile ilgili stratejik planlama

çalışmaları yapmak ve vizyon oluşturmak



Vakfı


• Milletvekilleri




Kaynak: BİLSAM Kayısı Raporu, 2009

53

4.3. Kayısı İçin Sektörel Dış Ticaret Şirketi (SDŞ) Modelinin Oluşturulması

Sektörel dış ticaret şirketleri modeli ile aynı üretim alanındaki küçük ve orta boy

işletmelerin, ihracata yönelik olarak bir organizasyon altında toplanarak dünya pazarlarına açılmaları,

dış ticarette uzmanlaşmaları ve bu şekilde daha etkin faaliyet göstermeleri amaçlanmaktadır. Bu

model ile nihai olarak amaçlanan ise ölçek ekonomisine ulaşılması ve rekabet gücünün artırılması

yoluyla ülke ihracatının artırılmasıdır.

SDŞ Modeli, Malatya kayısısı için ideal özellikler taşımaktadır. Model ile kurulacak

Sektörel Dış Ticaret Şirketi birçok avantajdan ve destekten yararlanacaktır. İhracata yönelik bu

örgütlenme modeliyle; KOBİ‟lerin bireysel olarak ihracat yaptıklarında karşılaşacakları zorlukları

aşabilmeleri, bireysel pazarlama etkinliklerine göre daha güçlü pazarlama imkânları edinebilmeleri

mümkün olabilmektedir. KOBİ‟lerin SDŞ olarak örgütlenmeleri, kurulacak SDŞ‟de görev alacak

profesyonel personel vasıtasıyla, ihracat işlemlerinin, gümrükleme, nakliye, sigorta gibi faaliyetlerin

daha etkin olarak gerçekleştirilmesini ve ihracata yönelik daha güçlü bir pazarlama imkânını

sağlamaktadır.

Türkiye‟de işler durumda 37 adet SDŞ bulunmakta olup bunlardan 4‟ü gıda ve tarımsal

ürünler üzerinedir. Malatya‟da ise henüz bir SDŞ kurulmamış olup, kayısı ihracatı için kurulacak bir

SDŞ bu anlamda ilk olacaktır.

Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı‟ nın 26.12.1996 tarihli ve 22859 sayılı Resmi

Gazete‟de yayımlanan “Sektörel Dış Ticaret Şirketleri Statüsüne İlişkin Tebliğ” (İhracat 96/39) ile

sektörel dış ticaret şirketleri modeli oluşturulmuştur. Söz konusu tebliğe göre, küçük ve orta

büyüklükteki işletmelerin (KOBİ) ihracat sektörü içinde bir organizasyon altında toplanarak dünya

pazarlarına yönlendirilmesi amacıyla; ihracat ve ilgili konularda (finansman, tedarik, nakliye, sigorta,

gümrükleme v.b.) hizmet sağlayarak, dış ticarette uzmanlaşmalarını ve bu suretle daha etkin faaliyet

göstermelerini teminen kurulan şirketlere, Dış Ticaret Müsteşarlığı‟nca “Sektörel Dış Ticaret Şirketi

(SDŞ) Statüsü” verilir.

A. Normal yörelerde aynı sektörden oluşan Sektörel Dış Ticaret Şirketlerinin;

1-200 arasında işçi istihdam eden,

Aynı üretim dalında faaliyette bulunan,

Asgari 10 küçük ve orta büyüklükteki şirketin bir araya gelmesi,

54

Her bir ortağının sermaye payı, toplam şirket sermayesinin %10 „undan fazla olmaması,

Hisse senetlerinin tamamının nama yazılı olması ve nakit karşılığı (kooperatif, birlik, vakıf ve

mesleki federasyon v.b. kuruluşlar hariç) çıkartılması,

En az 10 (on) bin TL ödenmiş sermayeli anonim şirket olarak, kurulması gerekmektedir.

B. Kalkınmada Öncelikli Yörelerde, aynı veya farklı sektörlerden oluşan Sektörel Dış

Ticaret Şirketlerinin;

1-200 arasında işçi istihdam eden,

Aynı ve farklı üretim dalında faaliyette bulunan,

Asgari 5 küçük ve orta büyüklükteki şirketin bir araya gelmesi,

Her bir ortağının sermaye payı, toplam şirket sermayesinin %20‟sinden fazla olmaması,

Hisse senetlerinin tamamının nama yazılı olması ve nakit karşılığı (kooperatif, birlik, vakıf ve

mesleki federasyon v.b. kuruluşlar hariç) çıkartılması,

En az 5 bin TL. ödenmiş sermayeli anonim şirket olarak, kurulması gerekmektedir.

C. Diğer Ortak Hükümler;

Sektörel Dış Ticaret Şirketleri, şirketin kurulması ve gelişmesinde yardımcı olmak amacıyla,

aşağıda belirtilen unsurlardan en fazla ikisini bünyelerinde bulundurabilirler.

Ortaklık payları toplamı, SDŞ sermayesinin %10‟unu aşmamak kaydıyla, kurucu ortak olarak,

200‟den fazla işçi istihdam eden şirketler,

Ortaklık payları toplamı, SDŞ sermayesinin %10‟unu aşmamak ve şirkette profesyonel

yönetici olarak çalışmak kaydıyla gerçek kişiler,

Ortaklık payları toplamı, SDŞ sermayesinin %10‟unu aşmamak kaydıyla, SDŞ‟nin faaliyette

bulunduğu üretim dalına mal, ekipman ve hizmet sağlayan şirketler,

Ortaklık payları toplamı, SDŞ sermayesinin %10‟unu aşmamak kaydıyla, kooperatif, birlik,

vakıf ve mesleki federasyon v.b. kuruluşlar.

Normal yörelerde faaliyet gösteren Sektörel Dış Ticaret Şirketlerinin; kuruldukları yıl

hariç, müteakip yıl içinde, ait oldukları üretim dalında en az 5 milyon ABD Doları ihracat

gerçekleştirmemeleri, kalkınmada öncelikli yörelerde faaliyet gösteren Sektörel Dış Ticaret

Şirketlerinin; kuruldukları yıl hariç, müteakip her yıl içinde, ait oldukları üretim dalında en az 2.5

milyon ABD Doları ihracat gerçekleştirmemeleri, yapılacak inceleme ve denetlemeler neticesinde,

55

Tebliğ hükümleri ile ortakların hak ve menfaatlerine aykırı durumların tespit edilmesi hallerinde

Sektörel Dış Ticaret Şirketi Statüsü, Dış Ticaret Müsteşarlığı‟nca geri alınabilir.

Sektörel Dış Ticaret Şirketlerine Yönelik Başlıca Destekler;

Dahilde İşleme Rejimi Kapsamında Gümrük Muafiyetli İthalat:

Türkiye Gümrük Bölgesi içerisinde yerleşik firmalardan, dahilde işleme izin belgeleri

kapsamında ihracı taahhüt edilen işlem görmüş ürünlerin üretimi için gerekli olan (kendilerinin

ve/veya yan sanayicilerinin ihtiyacı olan) hammadde, yardımcı madde, yarı mamul, mamul ve

ambalaj malzemelerinin bedelli veya bedelsiz olarak ithali esnasında alınması gereken her türlü vergi

tutarı kadar teminat yatırılmak kaydıyla gümrüksüz olarak ithalatına müsaade edilmektedir.

Eximbank Kredileri:

Kısa Vadeli İhracat Kredisi‟nin Amacı; Dış Ticaret Sermaye Şirketleri (DTSŞ) ve Sektörel

Dış Ticaret Şirketleri‟nin (SDŞ) ihracata hazırlık dönemi finansman ihtiyacının uygun bir vade ve

maliyet ile karşılanması, böylece ihracat performanslarının artışının teşvik edilmesidir. Firmaların

kredi limiti, bir önceki yıl ihracat performanslarına bağlı olarak belirlenir. Kredi tutarı, FOB ( free on

board-Tedarikçinin malzemeyi yapılacağı geminin güvertesine taşıyana kadar olan sorumluluğunu

içerir) ihracat tutarının %100‟ü oranında belirlenir.

Yurt Dışı Mağaza Yatırım Kredisi ile ihracatta kalıcı pazarlar edinilmesi ve net döviz

girdisinin arttırılması amacıyla, Türk firmalarının değişik pazarlarda Türk menşeli her türlü tüketim

malı niteliğindeki ürünleri doğrudan pazarlaması için, değişik ürün gruplarının sergilendiği çeşitli

bölümleri içeren satış mağazalarından oluşan mağaza zincirleri ile bir ya da birden fazla firmanın bir

araya gelerek kuracakları büyük alışveriş merkezleri oluşturulmasına yönelik yatırımların finansmanı

amaçlanmaktadır. Kredilendirme oranı, yerli katkı oranı %50 ve daha yukarı olduğu durumlarda

yatırım tutarının azami %75‟i, yerli katkı oranı %50‟den az olduğu durumlarda yatırım tutarının

azami %60‟ıdır. Kredi vadesi azami 7 yıldır.

Devlet Yardımları Çerçevesinde Sağlanan Destekler:

Para-Kredi Koordinasyon Kurulu tarafından 29.01.2002 tarih, 23948 sayılı Resmi Gazete‟

de yayımlanan “İstihdam Yardımı Hakkında 200/1 sayılı tebliği ile SDŞ statüsünü haiz şirketlerin

özellikle dış ticarete ilişkin işlemlerini yürütmek üzere, konusunda tecrübeli ve yüksek öğrenimli

yönetici ve eleman istihdamının sağlanmasıdır. Bu tebliğ kapsamında; SDŞ‟lerin ilk defa istihdam

edecekleri konusunda tecrübeli ve yüksek öğrenimli:

56

Yöneticinin toplam azami 18.000 USD karşılığı TL‟yi aşmamak üzere yıllık brüt maaşlarının

% 75‟i

Elemanların toplam azami 9.000 USD karşılığı TL‟yi aşmamak üzere yıllık brüt maaşlarının

% 75‟i

Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu‟ndan azami bir yıl süreyle bir SDŞ‟ye istihdam edeceği

en fazla bir yönetici ile iki elemanın ücretleri için bir defa destek olarak karşılanır.

KDV İadesinde Sağlanan Kolaylıklar

Dış Ticaret Sermaye Şirketleri ile Sektörel Dış Ticaret Şirketlerinden; iade talebinde

bulunulan son beş vergilendirme dönemi itibariyle bu iadeleri için olumlu rapor yazılanlar 4 bin lirayı

aşan iade taleplerinde aşan kısmın %4‟ü kadar teminat vermek suretiyle, iadenin tamamının

yapılmasını sağlayabileceklerdir.

Tüm bu destekler ve avantajlar ile kuruluş şartları göz önüne alındığında, Malatya’da

kayısı ihracatına yönelik bir SDŞ’nin kurulması; ihracatçıların organize olmaları, güç

birliğinin ve uluslararası ticarette rekabet gücünün sağlanması ve ihracatla ilgili diğer

hizmetlerin temininde Malatya ve Malatya kayısısı için çok büyük fırsatlar doğuracaktır.

57

SONUÇ




etmektedir.

Malatya‟da yaklaşık 8 milyon kayısı ağacından 100 - 110 bin ton kuru kayısı elde

edilmektedir. Türkiye yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 55‟i, kuru kayısı üretiminin ise % 85‟i

Malatya ilinde yapılmaktadır. Üretilen kuru kayısının çok önemli bölümü ihraç edilmektedir. Bu

rakamlar dikkate alındığında Malatya'nın tek başına dünya yaş kayısı üretiminde %11, dünya kuru

kayısı üretiminde ise yaklaşık %70' lik bir paya sahip olduğu görülmektedir.

Malatya‟daki kayısı bahçelerinin yaklaşık % 90-95'lik bölümü kurutmalık kayısı çeşitleri ile

tesis edilmiştir. Yetiştirilen kayısı çeşitlerinin % 73‟ü Hacıhaliloğlu, % 17‟si Kabaaşı, geriye kalan

kısmı ise Soğancı, Hasanbey, Çataloğlu ve zerdali (% 1‟den az) ağaçlarından oluşmaktadır.

Türkiye‟de Malatya haricinde kayısı üretimi yapılan iller Kahramanmaraş, Kayseri, Elazığ,

Erzincan, İçel, Konya, Ankara, Sivas, Iğdır ve Nevşehir‟dir. Malatya‟nın yanı sıra Elazığ, Erzincan,

Nevşehir ve Niğde‟de kurutmalık, diğer illerde ise sofralık kayısı üretimi yapılmaktadır.

Kayısı üreticisi ülkelerden Fransa, İspanya, İtalya, Macaristan ve Yunanistan taze kayısı

ihracatçısıdır. Türkiye, Avustralya ve İran daha çok kuru kayısı ihracatçısı ülkelerdir. Güney Afrika,

Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan ve Romanya konserve kayısı ihracatçısı ülkelerdir. ABD ise Avrupa

kıtasına kuru kayısı ve konserve ihraç etmektedir.

Dünya yaş kayısı ticaretinde Almanya, Rusya ve İtalya önemli ithalatçı ülkeler, Fransa ve

İspanya önemli ihracatçı ülkeler konumundadır. Özellikle Fransa, son yıllarda giderek artan yaş

kayısı ihracatıyla bu pazarda %25‟lik bir paya ulaşmıştır. Tonaj olarak %25‟lik bir paya sahip olan

Fransa, ekonomik değer olarak dünya yaş kayısı ihracatından %40‟lık bir pay almaktadır. Bu da,

Fransa‟nın yaş kayısıyı oldukça iyi fiyatlardan sattığını göstermektedir. Dünya kuru kayısı

ihracatında Türkiye tartışmasız liderdir. İran, Özbekistan ve Tacikistan gibi ülkelerde kuru kayısı

58

üretimi ve ihracatının hızlı bir şekilde artması Malatya kayısısı için bir tehdit oluşturmaktadır.

Önemli kuru kayısı ithalatçısı ülkeler ise Rusya, ABD, İngiltere ve Almanya‟dır.

Dünya yaş kayısı üretici fiyatları incelendiğinde, Fransa‟da kilogram fiyatının yaklaşık 2

Amerikan Doları olduğu ve dünyadaki en yüksek üretici fiyatı olduğu görülmektedir. Türkiye‟deki

üretici fiyatları ise 1 dolar civarında olup Fransa‟yı takip etmektedir. Türkiye‟de üretici fiyatları

açısından büyük bir sorun olmamasına karşın; Malatya kayısısının kalite, tat, dayanıklılık gibi birçok

alanda dünyanın en iyisi olduğu ve perakende satışlarda daha yüksek fiyatlardan alıcı bulduğu

düşünüldüğünde üretici fiyatlarının daha yüksek bir değeri hak ettiğini söyleyebiliriz. Bu anlamda

üretici fiyatları için mevcut koşullarda yaş kayısının kilogramı için en az 1,5 dolarlık bir fiyat

hedeflenmelidir.

Dünyada üretilen kayısının önemli bir bölümü sofralık olarak tüketilmektedir. Ancak,

ülkemizdeki kayısı çeşitlerinin kuru madde oranının yüksek olması, hasat dönemi iklim şartlarının

doğal kurumaya uygun olması ve taze meyve muhafaza yöntemlerinin yeterince yaygın olmaması

gibi sebeplerle, üretilen kayısıların büyük çoğunluğu kurutularak değerlendirilmektedir. Dünyada

üretilen taze kayısının ancak %10-15'i kurutularak değerlendirilirken, bu oran Türkiye'de yaklaşık %

80'dir.

Türkiye'nin diğer bölgeleri ve dünya kayısılarının kuru madde oranı ortalama %15 iken,

Malatya kayısısının kuru madde oranı ortalama %25-30'dur. Türkiye'nin diğer illeri de dâhil

dünyanın her yerinde yaklaşık 6-7 kg yaş kayısıdan 1 kg kuru kayısı elde edilirken, Malatya'da 3-4

kg yaş kayısıdan 1 kg kuru kayısı elde edilmektedir. Bu yüzden Malatya kayısısı kurutularak

değerlendirilmeye çok uygundur. Bununla birlikte, sadece kuru kayısıya dayanan monokültür yapının

oluşmaması için erkenci ve geççi taze sofralık kayısı çeşitlerinin üretimi artırılmalıdır.

Bir ürünün üretiminde dünya piyasasında açık farkla lider olmak, o ürün için fiyat koyucu

olma sonucunu beraberinde getirmelidir. Aksi, ürünün pazarlamasında koordinasyon eksikliğini ve

sorunlar olduğunu gösterir. Dünya yaş kayısı üretiminde %11, kuru kayısı üretiminde %70‟lik bir

paya sahip olan Malatya‟mızın piyasa fiyatlarını belirleyemediği görülmektedir. Öte yandan Fransa,

hem yaş hem de kuru kayısıda görece çok düşük bir üretim miktarına karşın yüksek gelir elde

etmektedir.

Malatya'da üretilen kayısıların yaklaşık %90'ı hasat, kükürt uygulama, kurutma ve çekirdeğini

çıkarma işlemlerinden sonra Malatya'da bulunan çok sayıdaki kayısı işleme tesisinde işlenmekte ve

59

başta Avrupa ülkeleri olmak üzere yaklaşık 150 ülkeye ihraç edilmektedir. Dünyada kuru kayısı

ithalatında önde gelen ülkeler ABD, Rusya, İngiltere, Fransa ve Almanya‟dır. Bu beş ülke dünya

kayısı ithalatının % 50'den fazlasını gerçekleştirmektedir.

Masraflı ve emek yoğun bir tarım şekli olmasına rağmen, kayısı üreticisinin normal

dönemlerde kayısı üretiminden yeterli kâr sağladığı söylenebilir. İşletme büyüklüğü en uygun

seviyeye ulaştıkça (en az 30 dekar ya da 300 ağaç), mekanizasyon imkânları arttıkça maliyetler

düşeceğinden üreticilerin kâr oranları daha da artacaktır.

Kayısı değer zinciri incelendiğinde, yurtdışı perakendeci karının oldukça yüksek olduğu

görülmektedir. Malatya kuru kayısısının kilosu yurt dışı marketlerde 12 $'a satılmakta ve perakendeci

her kilogram kayısıda 6,5 dolar kâr emektedir. Fakat bunun yanı sıra Amerikalılar kendi ürettikleri

kuru kayısının kilosunu marketlerde 15 $'a satmaktadırlar. Kayısı rantının önemli bir kısmının ciddi

düzeylerde sürüm yapan yurtiçi ve yurtdışı işletmeci tarafından paylaşıldığı söylenebilir.

Yüksek kapasitede üretim yapılabilmesi ve dünya kuru kayısı ticaretindeki ağırlığı, ürün

kalitesinin yüksek olması, kuru madde oranının yüksek olması Malatya kayısısının bazı güçlü

yönleridir. İlkbahar geç donları, fiyat istikrarsızlığı, tarımsal işletme büyüklüklerinin yetersiz olması,

aktif üretici ve ihracatçı birlikleri ile düzenleyici bir kurumun olmaması ise bazı zayıf yönlerdir.

Malatya kayısısı için fırsatlardan bazıları son yıllarda pazarlama sorununun çözümü için

çalışmalar yapılıyor olması, ürün çeşitliliğinin artırılarak ihraç edilmeye başlanması, akreditasyon ve

belgelendirme ile ilgili yapılan çalışmalardır. Bazı tehdit unsurları ise; kükürt oranı yüksekliğine

bağlı olarak bazı pazarlara girişte problemler yaşanması, Sharka virüsü, Orta Asya ülkelerinde taze

ve kuru kayısı üretiminin hızlı bir şekilde artması, kayısının yararlarının tam olarak anlatılamaması

nedeniyle pazarın ikame ürünlere yönelme ihtimalidir.

Malatya‟da büyük arazilerde profesyonel bir işletme mantığıyla kurulacak kayısı bahçelerine

ihtiyaç duyulmaktadır. Profesyonel işletme mantığıyla büyük alanlarda yapılacak tarım yeterli

mekanizasyonu, kalifiye işçileri ve bunların sürekli istihdamını sağlayacak ve dolayısıyla ürün

kalitesini artırıp birim başına üretim maliyetlerini azaltacağından kar marjını artıracaktır.

60

Üretici birliğinin olmaması, hem güç birliğinin sağlanarak maliyetleri düşüren önlemlerin

alınması hem de taban fiyat belirlenerek satış fiyatlarının yükselmesi gibi üretici açısından iki önemli

fonksiyonun devre dışı kalmasına ve dolayısıyla üretici kazancının düşmesine neden olmaktadır.

Etkin bir üretici birliğinin önündeki en büyük engel, yaşanan Kayısı Birlik deneyimidir. Bu

psikolojik engelin ortadan kaldırılması için öncelikle ildeki en büyük üreticilerin bir araya getirilmesi

ve etkin bir üretici birliğinin oluşturulması gerekmektedir.

Mali durumu iyi olan üreticiler, kayısı toplama ve islim süreçleri için işçilik giderlerini ve

diğer giderleri ödeyip ürettiği kayısıyı daha uygun fiyatlar oluştuğu zaman satma şansı varken, mali

durumu buna müsait olmayan üreticiler, kayısıyı hemen satarak borçlarını kapatmak zorunda

kalmaktadır. Üreticinin ve ihracatçının kayısı satışlarının yılın her ayına yayılması, hasat dönemi

sonrasında üretilen kayısının büyük çoğunluğunun hemen satılmaması Malatya için büyük önem arz

etmektedir. Ürünlerin kontrollü hava depolarıyla saklanması ve yılın tüm dönemlerine yayılacak ve

istenen fiyat istikrarını sağlayacak şekilde satışının yapılması gerekmektedir.

Malatya‟da meyveciliğin sadece kayısıya dayalı olması, taze kayısı sadece birkaç ay

bulunabildiği için ileri teknoloji ve ciddi yatırım masrafı gerektiren meyve suyu üretim vb tesislerin

kurulmasını engellemektedir. Erkenci ve geççi taze sofralık kayısı üretiminin artırılarak hasat

zamanının 5-6 aya yayılması; kurutmalık erik, badem, ceviz gibi alternatif meyveler yetiştirilerek

yılın değişik dönemlerinde olgunlaşan bir üretim çeşitliliği sağlanması durumunda bu sorun ortadan

kalkabilir.

İlkbahar geç donlarından korunmanın en etkili yolu, kayısı tarımının don riski nispeten daha

az olan alanlarda yapılmasıdır. Coğrafi Bilgi Sistemleriyle Malatya‟nın ekim – dikim alanları haritası

çıkarılmalı, don riski yüksek alanların kayısı dışı tarımsal faaliyetlerle değerlendirilmesi için

yönlendirme yapılmalıdır.

İlkbahar geç donlarını önlemek için rüzgâr fanları kullanımı dünyada giderek

yaygınlaşmaktadır. Bu fanlar, rüzgârın yönünü değiştirerek don riskini azaltmaktadır. Ayrıca, damla

sulama ve yağmurlama sulama yöntemleriyle de don riskinin olduğu zamanlarda yapılacak doğru

sulamanın dona karşı etkili olduğu belirtilmektedir. Tüm bu alternatif yöntemlerin araştırılması, ilgili

kuruluşlarca uygulamalı olarak test edilmesi ve çiftçilerin bilinçlendirilmesi gerekmektedir.

61

KAYVAK bünyesinde kuruluş çalışmalarını sürdüren ve TÜRKAK‟a (Türk Akreditasyon

Kurumu) akredite olacak olan “Kayısı Uygunluk Belgelendirme Kuruluşu (KAK)” üretim ve

verimlilik sorunlarını azaltacak, ürünün pazarlanmasını kolaylaştıracaktır.

Markalaşılamadığı ve bol türev ürünlü katma değeri yüksek mamuller üretilemediği için

dünya çapında hem yaşında bilhassa da kurusunda Malatya söz sahibi olduğu kayısıyı etkin bir

şekilde pazarlayamamaktadır.

Satışlar ağırlıklı olarak hammadde olarak ve belirli firmalara bağımlı olarak yapılmakta,

işlenmiş mamul madde olarak tüm piyasaya açılamamaktadır. Malatya'dan büyük paketler halinde

ihraç edilen kayısı, yurt dışında değişik ürünlere işlenerek veya küçük paketler halinde

ambalajlanarak yüksek değere satılmakta, etiketlerde bu nihai ürünlerin Malatya menşeli olduğuna

dair hiçbir bilgiye de rastlanmamaktadır.

Kayısı ve diğer bazı kuru meyvelerin bir arada paketlendiği, son tüketicinin daha fazla tercih

ettiği ürünler, minimal işlenmiş kayısı (meyve salatası şeklinde), konserve kayısı, marmelat gibi

katma değerli ürünlerin üretimi teşvik edilmelidir. Bu tip işlenmiş ürünlerin ihracı, Malatya kayısısı

için kuru kayısı dışında bir ihraç alanı oluşturarak pazarın genişlemesini sağlayacak, ihracat gelirinde

artışlar meydana getirecektir.

Yurtdışındaki güçlü tüccarlarla mücadele etmek için altyapı oluşturulmalıdır. Bunun için de

öncelikle yurtiçi piyasada ürünler güçlendirilerek büyük marketlerdeki raflarda yerini almalıdır.

Yurtiçi piyasada güçlü olamayan, kendine alternatif pazar geliştiremeyen kayısı ürünleri,

yurtdışında belirlenen fiyat ve koşullara bağımlı kalacaktır.

Özellikle hasat döneminde çiftçilerin girdi maliyetlerini karşılamak ve borçlarını ödemek için

ürününü bir an önce satma ihtiyacı içinde olmaları rekabet güçlerini oldukça azaltmakta ve tüccar

karşısında edilgen bir konuma sürüklenmelerine yol açmaktadır. Üretici birliklerinin olmaması ve

kayısı piyasasına gerektiğinde müdahale ederek fiyat istikrarını sağlayacak ve haksız rekabeti

önleyecek düzenleyici bir kuruluşun bulunmaması üreticiyi edilgen kılmaktadır.

62

Aynı durum, etkin bir ihracatçı birliğinin bulunmaması nedeniyle ihracatçı ile yurtdışındaki

tüccarlar arasında da yaşanmaktadır. Yurtdışına satılan ürün fiyatlarının teşekkülünde, ihracatçılar

arasında ihracat taban fiyatları konusunda en azından bir anlaşma olmaması zaman zaman tüm

tarafların aleyhine işleyen menfi bir rekabetin yaşanmasına yol açmaktadır.

Markalaşma konusunda büyük bir eksiklik söz konusudur. Bugün kuru kayısı denince akla

bir marka gelmemektedir. Esasen yurtiçi pazarda güçlenmenin en önemli yolu bu anlamda birkaç

marka oluşturmaktır. Aynı durum yurtdışına küçük ve albenisi yüksek paketlerle, katma değerli

ürünlerle satış yapmak için de geçerlidir.

Destekler ve avantajları dikkate alındığında, Malatya‟da kayısı ihracatına yönelik bir SDŞ‟nin

(Sektörel Dış Ticaret Şirketi) kurulması; ihracatçıların organize olmaları, güç birliğinin ve

uluslararası ticarette rekabet gücünün sağlanması ve ihracatla ilgili diğer hizmetlerin temininde

Malatya ekonomisine büyük katkılar sağlayabilir.

63

KAYNAKÇA

Bilgi Yolu Eğitim Kültür ve Sosyal Araştırmalar Merkezi, (2009), "Kayısı Raporu", Malatya.

Doç. Dr. Bayram Murat ASMA, İnönü Üniversitesi, Görüşme, (2010).

FAO, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü, (2010). http://www.fao.org/

İGEME, (2008), “Kuru Kayısı”, Ankara.

Malatya Kayısı Vakfı (KAYVAK), (2010), Kurum Görüşmesi.

Malatya Meyvecilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, (2010), Kurum Görüşmesi.

Malatya Ticaret Borsası, (2010). http://malatyatb.tobb.org.tr/

Prof. Dr. Fatih YILDIZ, Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ), Görüşme, (2010).

Red River Foods Inc., Ali CİLVEZ, Görüşme, (2010).

Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, (2007), “Kuru Kayısı Raporu, Sorunlar ve Çözüm Önerileri”

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, (2004), "İl Tarım Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına

Destek Projesi: Malatya Tarım Master Planı", Ankara.

T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, Dış Ticaret İstatistikleri, EBİM. http://www.dtm.gov.tr/

TÜİK, (2009), "Tarımsal Yapı, 2007". Ankara.

TÜİK, (2010), “Bölgesel Göstergeler TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli, 2009”, Ankara.

Uluslararası Sert Kabuklu ve Kuru Meyve Konseyi (INC), (2010) http://www.nutfruit.org/

Yeşilyurt Belediye Başkanlığı, Mehmet KAVUK – Belediye Başkanı, Görüşme, (2010).

http://malatyatb.tobb.org.tr/

http://www.dtm.gov.tr/

http://www.nutfruit.org/

kayisi aratirma raporu - fka.gov.tr · evliya Çelebi, 1655 yılındaki malatya seyahatiyle ilgili...

Documents